Eruditi sportiv dhe politik Skifter Këlliçi (1938- gjallë) .

Skifter Këlliçi (lindur më 1938) është komentator i mirënjohur sportiv shqiptar. 

Ai është dalluar po ashtu edhe si autor librash artistikë e studimorë, romanesh për fëmijë dhe skenarësh kinematografikë.

 Ishte i pari që filloi në Shqipëri komentimin drejtpërsëdrejti të ndeshjeve të futbollit në radio, dhe më vonë edhe në televizion. Emisioni i konceptuar dhe i krijuar fillimisht prej tij, Rubrika Sportive, vazhdon të transmetohet ende sot në Radio Televizionin Shqiptar.

 Jeta dhe veprimtaria Skifter Këlliçi lindi më 17 janar 1938 në Tiranë, Shqipëri, qyteti ku edhe kaloi vitet e fëmijërisë e të rinisë. Në vitin 1959, pasi mbaroi studimet e larta për Gjuhë dhe Letërsi Shqipe në Universitetin e Tiranës, filloi punën si gazetar e komentator sportiv në Radio Tirana. 

Më 1960 Këlliçi ishte gazetari që krijoi rubrikën 'E diela sportive' dhe së bashku me Anton Mazrekun e Ismet Bellovën u bë ndër gazetarët sportivë më popullorë radiofonikë e pastaj edhe televizivë në të gjitha trevat shqipfolëse.

 Më 1971 Këlliçi krijoi në Televizionin Shqiptar emisionin shumë popullor të kohës, me titullin Rubrika Sportive, dhe më 1972 për herë të parë nga studiot e TVSH ai filloi të komentonte veprimtari sportive ndërkombëtare, të marra nga kanale televizive italiane e jugosllave. Komentet e tij dhe drejtimi i emisioneve sportive në përgjithësi shquheshin sidomos për gjuhën e pasur e të figurshme të standardeve evropiane. Si pasojë ai u kritikua për prirje moderniste dhe më 1986, me urdhër të drejtuesve të lartë komunistë u detyrua të largohej nga ekrani.

Mund të thuhet se Skifter Këlliçi është i pari shkrimtar që temën sportive e ngriti në letërsi të mirëfilltë nëpërmjet vëllimeve me tregime 'Një ndodhi në stadium'(1968), novelës 'Në tokë të huaj'(1969) dhe romanit 'Shpërthimi' (1980). Mbi bazën e këtij të fundit ai përgatiti skenarin e filmit 'Fushë e blertë, fushë e kuqe' (1983), që është edhe filmi i parë artistik sportiv shqiptar me metrazh të gjatë. Në vazhdën e veprave letrare të Këlliçit me temë sportive zë vend edhe romani 'Tirana dy orë para dënimit' (1998), që trajton përjashtimin tragjik të kësaj skuadre nga kampionati i futbollit 1966-67, me vendim të Byrosë Politike, sepse po shpallej kampione duke lënë pas '"Dinamon' dhe 'Partizanin' ,që përfaqësonin diktaturën komuniste në sport. Këlliçi ka qenë gjithashtu i suksesshëm edhe në fushat e krijimtarisë artistike e të publicistikës, duke pasur në aktivin e tij 35 vëllime. Ai ka lëvruar gjerësisht gjinitë e tregimit të shkurtër e të romanit, por edhe të skenarit artistik. Ndihmesa e tij ka qenë e veçantë edhe në fushën e letërsisë për fëmijë sidomos me romanet 'Kujtimet e mëhallës së vjetër' (1967), apo 'Pas gjurmëve' (1972).

 Mbi këtë të fundit është mbështetur edhe skenari i Këlliçit për filmin artistik me të njëjtin titull, i cili u nderua me çmimin special të Presidentit të Republikës Italiane në festivalin ndërkombëtar të filmit në Giffoni (Itali) më 1979. Romanet e Këlliçit me temë historike kanë njohur sukses të veçantë, dhe këtu mund të përmendet sidomos 'Atentat në Paris' (1978), që u ribotua me ndryshime thelbësore më 2011. Ky roman i kushtohet vrasjes së Esat Pashë Toptanit në Paris më 1920 nga atdhetari Avni Rustemi, dhe u përshtat edhe për skenë më 1981 nga teatri Bylis i Fierit, duke u pritur mjaft mirë nga publiku. Një roman tjetër historik është 'Vrasës me duar të bardha'(1991) që trajton ngjarjet rreth ekzekutimit të patriotit të shquar Themistokli Gërmenji nga autoritetet ushtarake franceze të Krahinës së Korçës më 1917 gjatë Luftës së Parë Botërore. Ndërsa më 2006 Këlliçi botoi romanin 'Dashuri e gdhendur në shkëmb' mbi motivet e tregimit 'Tej kaltërsive' të shkrimtarit të njohur, Bilal Xhaferi, kushtuar kryengritjeve ilire të udhëhequra nga Bato kundër pushtuesve romakë.[5] Në vitin 2010 Këlliçi nxori në qarkullim romanin 'Shtatori i gjëmës së madhe' kushtuar sulmit terrorist të 11 shtatorit 2001 mbi Kullat Binjake në New York. Shtytje për këtë roman ishte midis të tjerash edhe fakti që ndërmjet gati 3000 viktimave të atij sulmi ishin edhe 3 shqiptaro-amerikanë, të cilët janë personifikuar në roman. Me romanet 'Tirani ngrihet nga varri'(2004) dhe 'Politikanët mëkatarë fluturojnë në Mars' (Prishtinë 2006), ku trajtohen dukuri negative të shoqërisë së sotme shqiptare, Këlliçi ka dhënë ndihmesë edhe në lëvrimin e romanit humoristiko-satirik. Në romanin e parë, një nga personazhet që i ngjan diktatorit të vdekur, krijon në vend idenë se ky i fundit është ringjallur nga Zoti, të cilit i ka kërkuar falje, dhe me ndihmën e të cilit do të vendosë demokracinë e premtuar nga dy partitë politike që sundojnë të zhytura në korrupsion. Në romanin tjetër, vazhdim i të parit, po ky personazh u dërgon kryetarëve të këtyre partive politike emaile që kinse vijnë nga planeti Mars, e që shpjegojnë se meqë temperaturat do të rriten shumë, jeta në tokë do të shuhet. Si pasojë, ata këshillohen të fluturojnë në Mars me anijet kozmike që do t'u dërgohen posaçërisht, dhe duke qenë se ai planet është i kuq, të ndërtojnë atje shoqërinë komuniste. 

 Në krijimtarinë e Këlliçit në fushën e veprave publicistiko-shkencore një vëmendje të veçantë meriton 'Historia e futbollit' (1980), e po ashtu 'Nga 2-3-5, në 4-4-2, vështrim historik mbi evoluimin e sistemeve taktike të futbollit shqiptar, 1930-1987'(1987). Këlliçi ka botuar gjithashtu 'Yjet e futbollit botëror' (1988) si edhe kontributin origjinal 'Historia e Radiotelevizionit Shqiptar, (1938-1990)'(2003). 

 Në vitin 1999 Skifter Këlliçi u largua nga Shqipëria dhe u vendos së bashku me familjen në Watertown, pranë Boston (MA), në Shtetet e Bashkuara, ku banon aktualisht. Ai vazhdon të kontribuojë edhe në fushën publicistike me dosierë rreth gjuhës, historisë së letërsisë dhe sportit, të cilat kanë jehonë në mediat shqiptare.

Një meritë e Agollit në fund të viteve 1950

Skifter Këllici Titulli i këtyre shënimeve është perifrazim i sentencës së njohur latine “ Primus inter parem”, që do të thotë “I parë midis të barabartësh”. Me fjalë të tjera, Dritëro Agolli është shkrimtar i njohur, por, po aq sa ai janë të paktën edhe disa të tjerë, sidomos në fushën e poezisë, të cilët, mjerisht kritika komuniste dhe paskomuniste nuk i ka nxjerrë sa duhet në pah. Ma përforcoi këtë bindje opinioni i përgjithshëm që u shpreh thuajse në mediat tona, të shtypura dhe elektronike, fill pas shuarjes së kësaj figure të rëndësishme, që ka lënë gjurmë të dukshme në letërsinë shqiptare. “Kolos”, “patriark, ”i pazëvendësueshëm”, ”gjeni I letersisë sonë” qenë vetëm disa nga epitetet që përdorën me këtë rast autorë në shkrimet të botuara në gazeta. Kurse studiuesi i njohur Shaban Sinani, zërin kushtuar Agollit në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar, (vëllimi 1, faqe 16, 2008) e fillon me fjalët: “AGOLLI Dritëro,(1931-), shkrimtar, publicist,veprimtar shoqëror, anëtar i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë”. Dhe më tutje: ” D.A. është një nga figurat qendrore të poezisë shqipe dhe një prej përfaqësuesve më të rëndësishëm të brezit të vitevë 1960”. Pra, siç thotë populli, përcaktime dhe vlerësime me “me këmbë në tokë”, ( po aty). Madje, edhe në këtë përcaktim ka një fakt të pasaktë, sepse Agolli është shquar mbi të gjithë poetët shqiptarë të periudhës komuniste edhe para viteve 60-të të shekullit të kaluar, më përpiktë që më 1958, kur botoi vëllimin e parë me poezi,” Në rrugë dola”, i cii solli risi të reja në fushën e krijmtarisë poetike, deri atëherë prodhonte kryesisht poezi pllakateske, dhe nuk në gjendje të vazhdonte traditat më të mira të poezisë shqipe të Paraçlirimit. Këtë e vë në dukje, veç të tjerëve, edhe studiuesi kanadezo-gjerman, Robert Elsi, në veprën e tij “Histori e letërsisë shqiptare”, ku thekson: ”Pjesa më e madhe e shkrimeve me shumicë ne vitet pesëdhjetë e në fillim të viteve gjashtëdhjetë, dëshmuan shterpësi dhe mjaft konformizëm në çdo kuptim. (Vepër e cituar,faqe 383, botim në shqip, Pejë 1997). Dhe më tutje: “Tematika e krijimeve të kësaj periudhe, përsëritej rreth një qarku të caktuar, kurse lexuesi ushqehej vazhdimisht me tekste të thjeshtëzuara e pa ndonjë kujdes të vecantë për elementet themelore të stilit…Edukimi politik i masave dhe ushqimi i tyre me ndjenjën kombëtare quheshin më të rëdësishme se vlerat estetike. Ky qëndrim synonte të thellonte frymën revolucionare dhe të forconte bindjet socialiste të “njeriut të ri”, (po aty). Duke u mbështetur në studimin “Enver Hoxha “gju më gju” me poetët”, që kam botuar në korrik të vitit të kaluar, në katër numra të gazetës “ Panorama”, kushtuar takimit të diktatorit tonë me përfaqësues të inteligjencies së Tiranës, në korrik të vitit 1961, edhe për probleme të tjera në lëmën e poezisë së asaj periudhe, po e thelloj dhe më shumë këtë argument. Për këtë qëllim do mbështetem gjithashtu edhe në veprën “Alternativa letrare shqiptare”, (Shkup,1995), të studiuesit dhe poetit të njohur kosovar, Agim Vinca, kurse në numrin tjerër të kësaj gazete do të përpiqem të analizoj domethënien e titullit të këtyre shënimeve, kushtuar Agollit. Midis të tjerash, Vinca ndalet te poema “ Miku” e Llazar Siliqit, (1951) dhe permend vargjet e saj: “Me makina punë t’randa,/ata bajnë, si vllazën rrojnë,/ bashkëgazojnë,/si asht ma mirë jëtën e çojnë”. Këtyre vargjeve Vinca u kundërvë një fragment nga “Poema e maleve”, (1958), ku autori I ri, Dritëro Agolli, shkruan: ” Unë e di, fisi im, ti ende jeton vështirë,/ fëmijët e tu brekushe me arna mbajnë/ dhe çokollata një herë në muaj hanë as’hanë”. Ndërsa Dhe ja pas Agollit, pikërisht në fillim të viteve 60-të të shekullit të kaluar u shfaq me aq siguri dhe talent një brez i ri ti poetësh, të paraprirë nga I.Kadareja, F. Arapi, Dh.Qiriazi, V. Skënderi .. të cilët thelluan më tej shtigjet e reja poetike të hapura për hërë të parë nga Agolli dhe jo vetëm kaq, por me një stil figurativ edhe më të përkryer, krijuan një traditë të re në poezinë shqitare të Pasçlirimit. Kështu, për shembull, Kadareja në poemën “Endërr industriale” qytetin e ri që po ndërtohet e përshkruan kështu: “ Ky qytet do të veshë kombinezonin proletar,/s’ do të gogësijë duke pirë çaj,/i futur në pizhame”. Duke shkruar për dashurinë, Kadareja shprehet në këtë mënyrë:”Do të kujtoj, mbrëmjen e heshtur, të pafund të syve të tu,/ dënesën e mbytur,/ rrëzuar mbi supin tim,si dëborë e pashkundshme…”. Kurse po në këtë peridhë Arapi shkruan: “Miliona dashuri u nisën në takime,/ Po ecin përmbi taka të holla, të shpejta./ Dëgjoni trokëllimën e rrëmbyer të tyre,/ Nën trokëllimën ritmike të këmbëve të lehta,/ Me gëzim të kthjellët, drejt dashurisë rend jeta…” Pikërisht kjo mënyrë e re, ky stil poetik që befasoi lexuesit, sidomos lexuesit e rinj në fillim të viteve 60-të , nuk u pëlqeu poetëve të brezit të vjetër, të cilët shihnin në këto dukuri, shkarje të dukshme nga traditat e poezisë shqiptare të deriathershme.Ndaj u hodhën në sulm, madje edhe në takimin e mësipërm të korrikut të vitit 1961, pra në prani të vetë Enver Hoxhës, që kishte ardhur enkas për të dëgjuar debatet midis “poetëve të vjetër” dhe “poetëve të rinj”, aspekte të të cilit i ka përshkruar me vërtetësi poeti F.Arapi në librin e tij “Kur kujtohem që jam’’, (1996). Kështu, poeti Luan Qafëzezi në diskutimin e tij të ashpër, ndër të tjera, sulej në këtë mënyrë mbi poeteët e rinj që përdornin” stil të ri figurativ dhe “varg të lirë që thyente normat tradicionale të metrikës nën preteksin e një farë novatorizmi”: “ Ne prapa këtij “modernizimi”,- nënvizonte ai,- shikojmë një një goditje që i bëhet esencës kombëtare të poezisë sonë. Thjesht, në këtë lloj poezie gjen mjegullime, paqartësira, përçartje dhe figura ekstravagante.Tema e saj kryesore është tema ndërkombëtare, shekulli i 20-të, kozmosi e të tjera, duke u larguar kështu nga jeta shqiptare e përdidtshme, nga problemet që preokupojnë Partinë në mënyrë direkte”.(Fatos Arapi, “Kur kujtohem që jam”,(“Kur kujtohem që jam”, faqe 73-74-75, 1998). Po në atë mbledhje Luan Qafëzezit dhe poetëve të tjerë që u bashkuan në kor kundër poetëve të rinj, me argumente shumë bindëse iu përgjigjën poetët e rinj Kadare dhe Arapi. Agolli mungonte. Ndërkohë, poeti M. Gurakuqi, në artikullin “Traditë dhe novatorizëm”, ( ”Drita”,13 dhe 20 gusht 1961), duke vazhduar sulmtet e poetëve të vjetër, këtë radhë në shtyp, midis të tjerash, shkruante se një pjesë e e poezisë së së autorëve të rinj, ishte e diskutueshme për disa arsye, siç ishte ajo e reduktimit të figurës si mjet më vete dhe në disa raste e shmangies së saj nga tradita e poezisë sonë. Atëherë Dritëroi, aso kohe gazetar në”Zërin e Popullit”, i përgjigjej M.Gurakuqit me artikullin “Traditëm natyrisht , por jo shtampë”.(“Drita”, 27 gusht 1961). Në këtë artikull ai nënvizonte se poezia e deriatëhershnme e poetëve të vjetër vuante nga skematizmi, nga varfëria e mjeteve shprehëse, përsëritja, trajtimi i zbehtë i dukurive jetësore, imitimi i verbër i traditës që përmblidhej në atë që ai e përcaktonte si shtampa poetike, të cilat qarkullonin “si monedha nga një poet tek tjetri e jo rrallë përsëriteshin edhe tek e njejta vepër”. Ai shtonte gjithashtu se shumë nga poetët e vjetër “kishin një konceptim jo realist të jetës, ndërtuar me personazhe të stolisur, me epitete stereotipe si “kreshnikë, syshqiponjë, trima me fletë, zemërshkëmb, etj., kurse sjelljet dhe reagimet e tyre ideo-emocionale të kujtojnin heronjtë e baladave të shekullit XV”. Dhe ky diskutim, krahas disktutimeve të mësiperme të Kadaresë dhe Arapit, që u botuan më pas në revistën “Nëntori “, ishte një ndihmesë e vyer, për të kapërcyer pengesat të cilat i sillnin poetët e vjetër në lëvrimin e një poezie krejtësisht të re, që sillte vetë Agolli krahas poetëve të mësipërm. Sigurisht kjo ndodhi edhe pasi Enver Hoxha në diskutimin e tij i mbështeti ata.. “Të rinjtë me dinamizmin e tyre bëjnë mirë që na shkundin ne të vjetërve,- tha ai.-Prandaj unë nuk besoj kurrë që shkrimtartët dhe artisët e vjetër duan të pengojnë krijimtarinë e të rinjve. Veçse ata, duke pasë kaluar më parë nëpër këto shtigje , kanë frikë se mos nga hovi i madh, ju shkisni nga rruga…Por unë jam i bindur se ju, shokë të rinj …nuk do të ecni kurrë në rrugë të gabuar…..(Revista ”Nëntori” nr. 11 , 1961). Pra, Enver Hoxha në këtë takim përkrahu poetët e rinj, duke përfshirë edhe Agollin, kryesisht se ai e shihte se ata ishin shumë më të talentuar se poetët e vjetër. Ai kishte nevojë për veprat e tyre, paçka se të shkruara në mënyrë moderniste. Të rinjtë do t’i duheshin atij që të thurnin vargje për Partinë, që do të mbeteshin në letërsine e asaj periudhe , pikërisht falë talentit të tyre. Dhe në fakt kështu ndodhi. Poetët tanë të rinj, krahas poezive lirike intime dhe erotike, do të detyroheshin të shkruanin edhe vepra ku t’i këndohej rrugës heroike të Partisë sonë të lavdishme për ndërtimin e socializmit, “luftës së saj madhështore dhe të guximshme kundër revizionizmit modern, për ruajtjen e fitoreve të popullit tonë të arritura nën drejtimin e saj dhe, mbi të gjitha, të atij vetë, si krijuesi i kësaj partie, i këtyre fitoreve”. Diktatori nuk gabonte: pas pak vitesh ishin pas poemat “Përse mendohen këto male,”Shqiponjat fluturonjnë lart”, të Kadaresë, “Devoll,Devoll!”, “Baballarët”, të Dritëro Agollit, “I përkasim komunizmit”, të Fatos Arapit, dhe më pas të poetëve të tjerë të rinj që iu kushtuan Partisë dhe atij vetë, të cilat edhe sot mbeten në historinë e letërsisë shqipe si ndër më të mirat, pavarësisht nga fryma e ideologjisë komuniste së cilës poetët e mësipërm nuk mund t’i shmangeshin kurrsesi. Këta poetë, pra, në një mënyrë, a në një tjetër, ishin të detyruar të paguanin këtë haraç. Ndaj Agim Vinca thekson: “Këtë përkrahje ndaj shkrimtarëve të rinj, Kadareja e shpjegon si një manovër për t’i përvetësuar ata, (poetët e rinj, shënimi im- S.K.) , si një karrem që u hidhej atyre në mënyrë që prej talentit të tyre të përfitonte pastaj regjimi dhe vetë diktatori. Pavarësisht nga paraqitja, sipas Kadaresë, djallëzore që kishte, këtë qëndrim të shefit të Partisë dhe të shtetit sikurse edhe me klimën liberale që u krijua në fund të viteve 50-të dhe në fillim të viteve 60-të,…shkrimtarët shqiptarë e shfrytëzuan për t’ia ndërruar dukshëm fizionominë, deri atëherë tejet uniforme të letërsisë shqipe dhe veçanërisht krijimtarisë poetike” . (“Alternativa letrare”, faqe 71). Ndaj nuk më duket e arsyeshme që Agolli, Kadareja, Arapi dhe poetë të tjerë të talentuar që u shfaqën pas viteve 70-të shekullit të kaluar, si Xh. Spahiu, B.Londo, N. Gjetja. N. Papleka. F.Reshpja, F.Haliti, N. Lako, M.Ahmeti, Zh. Jorganxhi, I. Zhupa, H.Meçe, K. Traboini e shumë e shumë të tjerë, të sulmohen, meqë në krijimtarinë e tyre, kush mës humë dhe kush më pak, i thurën lavde partisë dhe shokut Enver. Cfarë duhej të bënin? Të mos shkruanin, të heshtnin, siç kishte vepruar Poradeci, që vetëm shumë vjet pas vendosjes së diktaturës komuniste, më 1974, botoi tri poezi, nga të cilat njërën për heroin Reshit Collaku, edhe ato modeste, dhe u mor vetëm me përkthime? Por edhe këtë Poradeci mund të mos e bënte, sepse ai I kishte ngritur vetes një përmendore me vëllimet poetike “Vallja e yjeve dhe “Ylli i zemrës”, të botuara në vitet 30-të të shekullit të kaluar, kur Agolli, Kadareja, Arap,i asokohe ishin kërthinj dhe poetët që do të vinin, do të lindin në periudhën komuniste. Eshtë e kuptueshme që ata do t’u nënshtroheshin kërkesave që përmenda më sipër dhe si pasojë, së pari të shkruanin poezi që i kushtoheshin realitetit “të madhërueshëm socialist” dhe pastaj tek-tuk poezi lirike dhe më pak poezi erotike që do të rendis në pjesën e dytë të këtyre shënimeve , për disa nga të cilat, siç do të shohim më poshtë, autorë, duke filluar nga vetë Agolli, (kryesisht në prozë), Kadareja, Arapi, Haliti … madje edhe do të kritikohehin, do të ndaloheshin dhe të tjerë do të dënoheshin edhe me burgime, deri në pushkatim ose varje për gabime tërënda ideo-artistike, shtrëmbërim ose nxirje të realitetit socialist. Ndaj, dhe poetit Bilal Xhaferi, kur më 1967 paraqiti në SH.B. ”Naim Frashëri” vëllimin me poezi “Lirishtja e kuqe” , redaktori i vari ‘”vath në vesh” porosinë që pa tjetër ta hapte vëllimin me të paktën një poezi për partinë. Dhe Xhaferi shkroi një poezi që fillonte me vargjet: “Parti,/ emrin tënd të gdhendur e kam ,/ në pëllëmbët e duarve të mia”, të cilat nënkuptonin dhe anën tjetër të medaljes. Megjthatë, ky vëllim nuk doli kurrë në qarkullim. Bëra kështu këtë hyrje të gjatë, kushtuar ndihmesës së Agollit dhe pastaj poetëve të tjerë për çlirimin e poezisë sonë nga dogmatizmi dhe pasurimin dhe zhvillimin e mëtejshëm të saj me nivel shumë më të lartë artistik, vazhdim I traditave më të mira të saj, duke filluar nga Noli, Poradeci dhe sidomos Migjeni, sidoqë gjithnjë brenda kërkesave të realizmit socialist. Në vazhdim të këtyre shënimeve, në numrin e ardhshëm të gazetës të përpiqem të analizoj domethënien e titullit të tyre, “Agolli- shkrimtar i shquar, por midis të shquarish”. Pjesa e dytë- C’mund të bënte më shumë Agolli? Për të shpjeguar dhe më mirë domethëien e titullit të këtyre shënimeve, do të përdor vargje nga Agolli dhe nga disa poetë të tjerë, të cilët dëshmojnë se janë po aq të talentuar sa ai. Kam zgjedhur vargje erotike, pra kushtuar dashurisë, botë ku zor të gjesh autorë shqiptarë të të gjitha moshave, duke përfshirë edhe poetë popullorë, që të mos kenë hyrë dhe të mos jenë frymëzuar nga puhitë e viseve të dëlira të saj. Për më tepër, sepse që të jesh origjinal dhe i pëlqyeshëm në këtë lloj poezie, është me të vërtetë e vështirë . Në poezinë “I përndjekuri i dashurisë” Agolli shkruan: “Unë jam I burgosuri yt,/ Rroj në pranga që ti m’I ke vënë,/ Por çudi, as qelia s’më mbyt,/ Dhe s’më mbyt as dritarja e zezë./ Kur ti prangat m’I hodhe në mish,/ Unë i putha duart e tua./ Eshtë rast i pashembullt ta dish,/ Që xhelatin ta puth dhe ta dua,/ I përndjekuri yt erotik”. Eshtë pa dyshim një poezi me konceptim figurativ, që madje kapërcen natyrën e rrëfimit poetik të Dritëroit i cili, siç është vënë në dukje nga kritika, shquhet si vazhdues i traditave më të mira të krijimtarisë sonë poetike dhe “ruajti prej vlerave më të arrira të poezisë së traditës- frymën popullore: ( AGOLLI Dritëro,FESH, vëllimi 1,faqe 16 ,2008) Të shohim tani si i këndojnë dashurisë poetë të tjerë nga më tëshquarit: Bardhyl Londo: “ Nëse sytë e tu do të qëndrojnë të menduar mbi këto vargje,/ unë do të shoh një ëndërr të bukur./ Nëse sytë e tu do të dridhen sadopak nga këto vargje,/ unë i gjithi do të kumboj si një kitarë deri në agim./ Por nëse sytë e tu do të shkasin indiferentë mbi këto vargje,/ tëherë unë do të kem vdekur./ Mos harro të vish në varrimin tim.”(“Amanetet e poetit”); Ndoc Gjetja: “Më hidh në zjarr, në det, në ferr,/më hidh në baltë, më hidh në hon,/ veç të lutem, mos më ler,/në atë vend ku ti mungon.”( “Dashuria”); Ndoc Papleka: “Vrapi nëpër atë diellin e asaj dite qershori,/ ia kishte skuqur fytyrën e rrahur nga ajri i nxehtë,/ ia kishte skuqur gushën, llërët,/ lëkurën e zbuluar të krahërorit./Ajo vajzë që dielli e kishte mbështjellë me petale paperunësh,/ i ngjante një shisheje surealiste,/ me verë të kuqe mbushur. / Vallë kush do ta pinte atë shishe?”(“Vajza flokëkuqe”); Frederik Rreshpja: “Në të njejtin yll jemi ndeshur,/ a mund të rrimë pra të pandarë?/ si stoli në trungun e heshtur,/ i mbjellë shumë vite më parë?/Në flakë vetëtime pashë,/ ovalen dridhëse të buzëve të tua,/ dhe si një magji poshtë saj,/ gjithçka që si jeta më dukej,/ Pastaj gjëmimin unë ndjeva,/ rininë tënde të përkulej,/ në çast u hepova si degë,/ dhe gjeta gjithçka që më duhej”. (“Lirikë intime”); Visar Zhiti: “Siç duket, / unë jetoj brenda syrit tënd./Bashkohen qerpikët,/ vjen nata për mua,/ e ngrohtë…/Kam kohë që jetoj brenda syrit tënd,/ dhe që të shlodhem,/ dal herë pas here në shetitje,/ në formën e kulluar të lotëve.(“Jetoj në syrin tënd”); Kolec Traboini: “Do të hedh në akuarel pikat e shiut,/ që zbritën nga qiejtë e të prekën,/ zogjtë që u gjendën të mardhur përjashta,/ në retinën e syve të tu strehëz gjetën”.(“Akuarel’). Kurse poeti dhe prozatori aq i talentur, Bilal Xhaferi, që u arratis në Amerikë, më 1986 për t’u shpëtuar përndjekjeve të Sigurimit të Shtetit , i këndon kështu dashurisë: “Nuk më vrapoi rinia,/ duke përgjuar pulpat si shishe shampanje,/ nuk m’u verbua rinia,/ pas ngjyrave të fustaneve,/ nuk m’u mbyll rinia,/ në parantezat e qepallave./ Rinia ime zgjodhi tjetër drejtim,/ zgjodhi të tjera ngjyra./ Ajo mbarti në gjoks ngjyrat e baltërave,/ dhe tani e shoh të digjet si ylber sipër dheut,/ i pjellë nga mitra e shtërgatave”. Ferik Ferra: “Gratë na lindin,/ gratë na rritin,/ gratë na duan,/ gratë na plakin…/ gratë na mallkojnë,/ gratë na adhurojnë,/ gratë na ndjanë, /gratë na dashurojnë’. (“Gratë”). Pra, pas ballafaqimit të poezisësë erotike të Agollit, me titull “ I përndjekuri I dashurisë”, me poezi të poetëve që citova, a nuk kemi të drejtë të pohojmë se edhe ato janë po aq të goditura sa ajo, në mos ndonjë të jetë dhe më e goditur? ( Përjashtoj këtu krijimtarinë poetike të Kadaresë, e cila, ashtu si krijimitaria e tij në prozë, për mendimin tim është në përgjithësi jashtë çdo lloj krahasimi, aq sa shkrimtari ynë i madh mund të fitonte Nobelin edhe me poezitë e tij më të mira, siç e ka fituar këtë çmim me poezitë tilla shkrimtarja gjermane Herta Myller, më 2009). Por poetët e mësipërm, si edhe poetë të tjerë, poezi të të cilëve për arsye vendi nuk kam mundur t’i rendis, kanë shkruar poezi në mos më të mira, të paktën si ato që kanë nivel artistik të përafërt me nivelin e poezive të Agollit, qofshin këto lirika me temë qytetare, atdhetare, politike…Por në këtë pjesë të dytë të shënimeve të mia, unë do të ndalem në një aspekt tjetër të krjimtarisë poetike të Agollit. Jo rallë në shkrime të botuara në shtypin tonë paskomunist Agolli dhe krijues të tjerë, janë kritikuar se në veprat e tyre, në këtë rast poezitë, i kanë thurur himne regjimit komunist dhe vetë diktatorit Hoxha. U përpoqa qa të shpjegoja këtë fakt në pjesën e parë të këtyre shënimeve , se ata, dashur pa dashur, nuk mund të vepronin ndryshe, sepse kjo ishte kërkesë e diktaturës, se e njejta dukuri ka ndodhur prej shekujsh kur poetë krijonin vargje për mbretërit, perandorët…Kjo ka ndodhur dhe në Bashkimin Sovjetik dhe në vende të tjera komuniste. Në shkolla ne kemi studiuar vepra letrare kushtuar Leninit, Stalinit, Mao Ce Dunit, madje edhe Titos, deri më 1948, kur ndodhi shkëputja e Shqipërisë nga Jugosllavia. Kështu, nëse Agolli ka shkruar poezi për Partinë dhe Enver Hoxhën, veçanërisht pas vdekjes së tij, më 1985, kjo ka ndodhur, sepse , si anëtar i KQ të PPSH-së dhe kryetar I LSHA-së, ai nuk mund të vepronte ndryshe. Kjo kishte ndodhur me shkrimtarët tanë edhe më 1953, kur kishte vdekur Stalini, të cilët nën shembullin e shkrimtarëve të Bashkimit Sovjetik dhe në vendeve të tjera socialiste, edhe ata shprehën dhëmbjen e tyre të thellë për humbjen e “atit të proletariatit botëor”. Por në rastin tonë, a ishte i sinqertë Agolli kur shkruante me aq dhëmbje për vdekjen Enver Hoxhës, të këtij tirani që aq shumë të këqia i solli vendit dhe popullit tonë, ose kur krijonte vepra të tjera “për njeriun e ri, që rritej i lumtur nën qiellin e të vetmit vend që ndërtonte socializmin në botë?” Së pari, duhet të vemë në dukje se Agolli ridhte nga një familje fshatare, se ishte lidhur me luftën partizane që i mitur, se kishte vazhduar me bursë të shtetit studimet në shkollën e mesme. Pastaj, po me bursë të shtetit kishte përfunduar për pesë vjet, (1952-1957) studimet e larta per letërsi në Bashkimin Sovjetik, se pastaj kishte nisur punën si gazetar në gazetën “Zëri i Popullit”. Dhe jo vetëm kaq, por Partia e kishte zgjedhur deputet në Kuvendin popullor , më 1973 pas sulmeve të Enver Hoxhës në Plenumin e 4-t të KQ të PPSH-së kundër ndikimeve borgjezo-revizioniste në kulturë dhe art edhe kryetar te LSHA-së dhe pastaj më 1976 anëtar I KQ të PPSH-së. Vlerësime më të larta se këto nuk gjen në radhët e krijuesve tanë! (Në Bashkimin Sovjetik kjo do të ndodhte me Shollohovin dhe disa krijues të tjerë në periudhën kur vendin e drejtonte Stalimi dhe më pas Hrushovi). Pra, Agolli logjikisht kishte arsye të ishte i kënaqur për këto shpërblime dhe të mbetej “besnik i mësimeve të partisë dhe shokut Enver Hoxha” edhe kur e shoqja, sovjetike, u nda prej tij dhe u kthye në atdhë së bashku me djalin 7-vjeçar, mbase dhe për arsyes, siç del edhe nga kujtimet e njërit prej familirëve të tij, të botuara më 2mars të marsit të këtij viti shtypin tonë, se ajo lëvdonte Hrushovin, që ishte shpallur nga Enver Hoxha armik , se kishte tradhëtuar primet e maksizëm-leninizmit. Dhë këtë besnikëri ndaj Partisë Agolli e sendërtoi në vepra letrare. Mirëpo, pa pritur, më 1965 Agolli boton vëllimin me tregime “Zhurma e erërave të dikurshme, ” i cili ”u prit keq nga kritika zyrtare dhe u hoq nga qarkullimi”, sepse: “Në të heronjtë paraqiten me cenet e tyre, duke iu shmangur skemës për heroin tipik pozitiv”, (AGOLLI Dritëro, FESH, vëllimi 1, faqe 17. 2008). Jo vetëm kaq, por më 1968 u ndalua edhe shfaqja e dramës “ Fytyra e dytë”, vënë në skenë nga Teatri Popullor, ashtu si vite më pas në teatro të tjera do të të viheshin në skenë dhe do të ndaloheshin së shfaquri edhe dy drama të tjera “Mosha e bardhë” dhe “ Baladë për një grua”. Arsyeja:” Dramat e Agollit, megjithëse nuk dalin jashtë rjedhës së realizmit socialist, kanë dhënë shkas për t’u interpretuar si rrezikuese të doktrinës dhe pastërtisë ideologjike”.( Shaban Sinani,”Tri drama të pabotura të Agollit”, gazeta “Shqip”, 14 tetor 2016). Nuk mjaftonin këto, por më 1973 botonte romanin “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”, (1973), që ishte një kritikë fshikulluese e cila vinte në lojë një burokrat që vepron në një zyrë ministrie dhe jo një drejtues i tillë në një kooperativë bujqësore a kantier ndërtimi. Ishte pra një kritikë që, ndonëse me humor, godiste njerëz të aparatit shtetëor. Dhe kjo ndodhte për herë të parë në letërsinë shqiptare të asaj periudhe. Pra, duke kërkuar hapësira të reja, Agolli tërthor dëshmonte se donte të dilte nga tuneli mbytës i parimeve të realizmit socialist. Megjithatë, pas këtyre goditjeve , Agolli më 1974, botoi poemën “Nënë Shqipëri”, vepër e quajtur idealizuese nga kritika, vazhdim, por me një nivel më të lartë se “Bagëti e bujqësia” e Naimit. Mjerisht, idealizimi në këtë poemë arrin në madhështi, kur autori, kapërcen këtë cak dhe idealizon Shqipërinë komuniste. Kuptohet se nuk mund t’I shmangej këtij qëllimi, sepse poema botohej në prag të 30-vjetorit të Clirimit , madje në… 100 mijë kopje dhe përfshihej edhe në programet shkollore. Por politizimii poemës kalonte caqet e një logjike elementare, kur, siç duket, për t’I bërë qejfin shokut Enver, autori, me zell të tepruar gjente vend që me një varg t’u sulej edhe… “ armiqve të “nënës Shqipëri”… Fadil Paçramit dhe Todi Lubonjës, që për më tepër kishin qenë miq dhe kolegë të tij dhe ishin quajtur të tillë, si dhe shumë artistëve dhe shkrimtarëve të tjerë, sepse, sipas Enver Hoxhës ishin “orvatur të futnin në artin dhe kulturën tonë “ndikime të ideologjisë borgjezo-revizioniste”. Nuk harroj kurrë një mesditë janari të vitit 1991 kur Tod Lubonja, ish-drejtori im në RTVSH, në vitet 1972-73, më takoi në rrugë dhe shumë i revoltuar më tha:” Që Dritëroi do të më kritikonte ashpër në referatet e tij, ku zbërthente raportin e Enver Hoxhës në Plenumin e 4-t të KQ, këtë e kuptoj, sepse nuk kishte si të bënte ndryshe, ngaqë ishte kryetar i LSHA-së. Por nuk e ka porositur Enveri që në këtë poemë të më demaskonte si “armik!?”. Dhe kishte të drejtë. Poema “Nënë Shqipëri” nis me vargjet:” Më ler të bie në prehërin tënd të ngrohtë,/O hallemadhja ime shekullore!…”. Dhe vazhdon: ”Ti sytë i lan në mëngjes me ujin e krojeve të maleve, / Ti llërët i lëmon në mëngjes me shkumën e deteve,/ Ti faqët i fshin me peshqirin e madh të livadheve…/ Dhe çdo mëngjes bëhesh më e re dhe përze zhubra e rudha…”. Vargje jo realiste, sepse 30-vjetorin e Clirimit Shqipëria “e festonte” me shtypjen, dhunën, thellimin e mëtejshëm të luftës së klasave mbi kurriz, të cilat kishte nisur diktatori ynë i kuq, madje me koka të këputura që nga anëtarë të Byrosë Politike, që i kishte pasur shokë të tij besnikë gjatë të Luftës, pastaj të shkrimtarëve dhe artistëve, deri te burgimet dhe internimet e panumërta familjesh,të cilat i kishin kallur datën popullit të mjerë dhe Shqipërisë, së cilës, përkundrazi, i shtoheshin zhubrat t dhe rudhat nga këto të zeza gjëmëmadhe qëi kishin rënë mbi kokë. Ndaj, thuajse në po të njejtën kohë kur Agolli i ofronte lexuesit shqiptar ketë poemë “idilike”, Bilal Xhaferi, poeti i shtrënguar të sygjynosej në Amerikë nga ndjekjet e Sigurimit të Shtetit, shkruante poezinë e tij “ Shqipëria”: “E para mjegull e prillit,/ Porsi qefin të mbuloi,/ Sa shpejt nga sytë atdhe më humbe,/ Sa shpejt errësira të gllabëroi…/ Me tel me gjemba, gjoksi yt,/ I lidhur mbeti në kufi./ Ashtu të lashë, i shtrenjti vend,/ Dhe rrugën mora për këtej./ Vallë ku më çon kjo rrugë e largët?/ Kur vetë tek ti do të kthej?” Kurse në një poezi tjetër ”Shqipëri, 1976”, vit, kur terrori enverhoxhist po arrinte kulmin, Bilal Xhaferi, tashmë në Amerikë, shkruante: ” Vend i vogël, kohë e vogël, racion I vogël,/ Errësirë e madhe, frikë e madhe, mjerim i madh./ Dhe rrugëve të atdheut, si kukuvajkë nën hënë,/ Leh dhe ulërin “Gazi 69”. Një e vërtetë e dhëmbshme që të shtrëngon edhe sot të nxjerrësh nga gjoksi ulurima të thekshme. Vargje krejt e kundërta me ato të mësirmët të poemës “Nënë Shqipëri” të Agollit. Poeti Trifon Xhagjika, ushtarak , që u pushkatua më 1963, shkruante fshehurazi poezi, ndër të cilat poemën “ Kënga e verbër”, kushtuar “Republikës popullore”, nga e cila po shkëpus vargjet: “O Republikë e pabesë!/ T’u fala si kristiani Krishtit,/ Po ç’më dhe?/ Tek ti jam i lirë, pa liri,/I gjallë, pa jetuar,/I vdekur, i pavarrosur…/ Nuk mundem të të fal,/ Gjuha m’u zgjidh,/ Në neët e tua të përgjakura ,/ Do të dëgjosh zërin tim:/”Të urrej, Republkë,/ Lavire e zotërve gjakpirës..”, (prill 1962). Sigurisht që nga Agolli, dhe jo vetëm nga ai, por edhe nga poetë a prozatorë të tjerë, është e natyrshme nuk priteshin të botoheshin vargje të tilla. Dhe kur Kadareja një ditë tetori të vitit 1975 guxoi të dërgonte për ta botuar në gazetën “Drita” poemën “Në mesditë Byroja Politike u mblodh”, që njihet edhe me titullin” Pashallaët e kuq”, kryeredaktori i saj, duke kuptuar rrezikshmrinë që paraqiste, e hoqi në çastin e fundit nga shtypi. Cështja u ngjit deri te”Kupola e kuqe”, shefi i propagandës, Ramiz Alia, ia dërgoi për ta lexuar vetë Enver Hoxhës, i cili, midis të tjerash, e porositi që ta thërriste Kadarenë, sepse: “Për këtë poet reaksionar rendi ynë socialist është burokratik” dhe, për më tepër burokratët i kanë “duart të lyera deri në bëryl duart me gjak “.(“Ditari vetjak I Enver Hoxhës”, 20 tetor 1975). Ndaj jo vetëm në mesin e viteve ‘70-të të shekullit të kaluar, dhe më pas, Agolli nuk mund të shkruante ndryshe. Ishte i detyruar do t’u përshtatej rrethanave. Ose mund të bënte diçka tjetër. Të shkruante vepra, në prozë a poezi, dhe t’i ruante thellë sirtarëve , në një kohë që Kadareja shkonte dhe më tutje: romanin e tij ”Hija”, që demaskonte sistemin tiranik shqiptar, e dërgonte më 1988 fshehurazi në Francë, që të botohej pas vdekjes së tij.Por edhe për këtë Agolli nuk duhet fajësuar. Në radhë të parë, sepse nuk dimë nëse ai pas kritikave që përmeda më sipër, deri në ndalimin e disa veprave te tij, kishte ndërruar bindjet e tij ideologjike, sidomos pas Plenumit të 4-t, 1973, që solli pasojat tragjike që përmenda më sipër. Nuk besoj se ai të miratonte dënimet e rënda të shumë krijuesve që arritën deri burgosjen për shkaqe politike të F.Rreshpes, J.Bllacit, .Z. Zorbës, P.Taçit, D. Gumenit, V. Zhitit, Z. Moravës etj., të cilat pas dënimit me vdekje të T. Xhagjikës të pasoheshin edhe me dënimet mizore, po me vdekje, të dy poetëve të tjerë tërinj, V.Bloshmit dhe Genc Lekësm më 1967. Por as që të ngrinte zërin, në rast se kishte krijuar këtë bindje, ai nuk kishte mundësi, sepse, siç përmenda lart, xhelati Hoxha, nuk kishte ngurruar të shpinte në varr shokët e tij të luftës. Në intervistën e gjatë, të botuar, siç vura në dukje mësipër, më 2 mars të këtij viti thuajse në të gjitha gazetat tona , një familiar i ngushtë i Agollit thekson: “Dritëroi vlerësonte shumë Enver Hoxhën, e cilësonte atë si “njeriun që bëri shtet dhe që ishte në gjendje ta mbante shtetin. E vlerësonte dhe e cilësonte atë të zgjuar”. Veç këtyre familiari shton se Agolli vlerësonte edhe Mehmet Shehun, në shtëpinë e të cilit bënte dhe vizita dhe se nuk besonte se ai të kishte qenë poliagjent dhe të kishte vrarë veten. (Po aty). Pra, vinte kështu në dyshim bindjet e Enver Hoxhës, që kishte zbuluar “këto fakte”, të cilat kishin sjellë si pasojë vetëvrasjen e kryeministrit, “ vetëvrasje” që ai quante “vrasje”. Pra hidhte poshtë bindjen e diktatorit!… Jo vetëm kaq, por familiari shton se më 1984, gjatë një vizite në fshatra te jugut të Shqipërisë, kur kishte parë në fusha gomerë, Dritëroi kishte thëë: ”Shihni si ikin gomerët me vrap, se hanë tani ushqimimin e lopëve që janë futur në kooperativë!… Në vend që t’i lenë fshatarit lopën, tani i kanë lënë gomarin, që vetëm punë bën dhe asgjë tjetër.” Pas këtyre fjalëve familiari e kishte qortuar se mund t’I merrte më qafë, por Dritëroi kishte shtuar: “Unë them të vërteta dhe mbajeni mend se kjo nuk zgjat më shumë se 10 vjet”.( Po aty). Sidoqoftë, deri tani asnjë familar tjetër nuk ka përgënjështruar pohimin e mësipërm se Dritëro Agolli vlerësonte kaq shumë Enver Hoxhën…. Por do të vinte viti 1985.. Diktatori do të shkonte në ferr. C’farë do të bënte tani Agolli nga ato që mund të kishte bërë më parë. Për këtë do të flasim në pjesën e tretë dhe të fundit të këtyre shënimeve . Pjesa e tretë dhe e fundit- C’nuk bëri dhe bëri Agolli pas vitit 1985 15 prill 1985. Diktatori Enver Hoxha “ngrë patkojtë nga dielli”…Por, ndërkohë, Shqipëria është mbuluar në heshtje tragjike nga kjo… fatkeqësi. Shqiptarët përpiqen ta shprehin këtë dhëmbje me lot, (oh, sa lotë të stisur, kur shumicës dërmuese anë e kënd mëmëdheut i rreh zemra nga gazi dhe hareja!). Këtë “dhëmbje “e shprehin”edhe shkrimtarët dhe poetët. Ndër ta edhe Agolli. Ndër të parët. Mbase dhe i pari. I takon më shumë se të tjerëve, sepse është kryetar I LSHA-së, anëtar i KQ të PPSH-së.. .Dhe midis të tjerash në poezinë e tij ai shkruan edhe këto vargje:”Falmë, Enver, që po përmend në vjershë,/ fjalën vdekje, mbushur gjëmë e zi./ Fjalën vdekje Ti në varg s’e deshe,/ deshe jetën në çdo poezi”. Publicistja dhe poetesha kosovare, Adrina Shala Prishtina, në esenëe saj me mjaft interes, të botuar më 6 shkurt të këtij viti në gazeta dhe portale interneti, shkruan kështu për këto vargje kushtuar vdekjes së tiranit gjakësor: ” Jo, ai vdekjen në varg nuk e deshi; e deshi në jetët e njerëzve që e kundërshtuen; e deshi gjithandej; e deshi në dhomat e Sigurimit; e deshi në kazermat e internimit; e deshi në burgjet e tij; dhe aq shumë e deshi, saqë edhe eshtnat ua zhduku, deri sa Shqipnia u ba vorr madh”. Përcaktim rrëqethës i një të vërtete të lemerishme! Nuk ka nevojë për t’u shpjeguar më tej, sepse këtë të vërtetë e pamë me vargjet e B.Xhaferrit, të T. Xhagjikës dhe të sa e sa poetëve që patën guximin t’i shkruajnë dhe t’i mbajnë ato ato fshehur në vitet e zymta të diktaturës dhe shumë më tepër t’i shkruajnë dhe t’i botojnë ato pas shpalljes së pluralizmit, në dhjetor të vitit 1991. Në qoftë se nisemi nga pohimet e familiarit të të Agollit, të shprehura në shtypin tonë, që i citova në pjesën e dytë të këtyre shënimeve se: “ Dritëroi e vlerësonte shumë Enverin, e cilësonte si njeriun që bëri shtet dhe ishte në gjendje ta mbante shtetin”, atëherë arrijmë në përfundimin se ai i ka shkruar me çilëtëri dhe dhëmbje të madhe ato vargje. Për të ardhur vërtet shumë keq… Mirëpo, pas vdekjes së këtij tirani të perbindshëm zhvilimet e reja që filluan në Evropën lindore , veçanërist në B. Sovjetik, me “Gllasnostin”,(Kthjelltësi”), dhe “Perestrojkën”(“Rindërtim”), sollën si pasojë që edhe në Shqipëri burgjitë e shtypjes tiranike të liroheshin disi. U pakësuan ndjekjet, burgosjet, internimet, sidoqë Ramiz Alia që erdhi në pushtet pas vdekjes së Enver Hoxhës, deklaroi se Partia do të ndiqte rrugën e tij. Së pari, Agolli mund të kishte biseduar me Ramiz Alinë dhe t’i shpjegonte që vepra e poetit të madh Lasgudsh Poradeci, e lënë si dhe ai në heshtje të thellë që nga viti 1944, pas vendosjes pra të regjimit komunist, të ribotohej dhe ai të mbahej më pranë. Dhe kishte një mbështetje shumë të sigurtë nga vetë Enver Hoxha, i cili në kujtimet e tij kishte shkruar:” E kam njohur Poradecin që para lufte, kur ishte profesor në gjimnazin e Tiranës. Më kishte ftuar dy herë në dhomën e tij të thjeshtë, pa zjarr, dhe me një velenxë të hedhur krahëve më kish lexuar disa vjersha të tij të bukura të asaj kohe… Ai ishte i dëshpëruar nga regjimi i Zogut, prandaj preferonte të jetonte i vetmuar”. ( “Nga Ditari i shokut Enver”, 2 gusht 1981, botuar në gazetën “Drilon”, organ i KP të rrethit të Pogradecit, 22 dhjetor 1988). Jo vetëm kaq: Në në gusht të po atij viti u mor vesh lajmi I kobshëm se poeti Havzi Nela, deri atëherë i burgosur dhe i syrgjynosur disa herë, ishte dënuar me varje dhe dënimi ishte ekzekutuar. E pra, ai s’ kishte vrarë ndonjë sigurimas, as kishte hedhur në erë ndonjë kantier a fabrikë, as kishte te kryer asnjë vepër tjetër sabotuese kundër rendit socialist. Ai kishte në poezi të tij të mbajtura fshehur, vetëm se kishte shprehur urrejtje ndaj komunizmit të përçudnuar shqiptar. A kishte mundësi që Agolli me funksionin e tij të lartë partikak dhe si kryetar I LSHS-së, mbi të gjitha- personalitet shumë i njohur në popull me veprat e tij letrare, të takonte Ramiz Alinë, sekretar i parë KQ të P.P. SH-së dhe president I Republikës? Me të ai kishte pasur lidhje të vjetra, që kur kishte qenë gazetar në “Zërin e Popullit”, aq më tepër që e dinte mirë se sa i ndryshëm ishte nga xhelati Enver Hoxha, dhe kështu i kishte të tëra mundësitë të ndikonte që kjo masë mizore për këtë poet të kthehej të paktën në burgim të përjetshëm? Kishte plotësisht. Madje jo vetëm ai, por edhe veprimtarë shumë të njohur edhe në fusha të tjera të jetës. Agolli, për fat të keq, këtë nuk e bëri. Pikërisht ndaj këtij poeti dhe atdhetari i cili në qelitë e burgut kishte shkruar fshehurazi edhe poezinë “Kur të vdes”, nga e cila kam shkëputur vargjet e mëposhtme: “ Kur të mësoni se kam vdekë,/ Thoni: “Dritë ai kërkoi,/ Dhe dritë nuk pa me sy,/… Thoni:” Terri e qërroi ”,/ Thoni: ”Dielli nuk e ngrohu,/ Thoni: “Tmerri e trishtoi,/ E të shtypunit i tha: ” Cohu!”./ Kur të vijë, të çelë pranvera,/ Kur bilbili nis me këndue,/ Mbi vorr timin me gurë e ferra,/ Një tufë lulesh me ma lshue”… Korrik i vitit 1990. Mbi 3000 të rinj shqiptarë të strehuar për shumë ditë nëpër ambasada të huaja, janë vendosur në vende perendimore, në shenjë proteste kundër shtypjes dhe tiranisë së padurueshme komuniste. Dhe ja, më 19 gusht, kryeredaktor i “Dritës”, poeti i njohur, Bardhyl Londo, boton me guxim poezinë “Kuajt” të studentit Gjekë Marinaj, nga një fshat pranë Shkodrës. Po citoj disa vargje të saj: “Tërë jetën duke vrapuar rrimë,/ Shohim veç përpara,/ C’bëhet prapa, s’ duam t’ia dimë,/ Nuk kemi emër, / Të gjithëve kuaj na thonë,/ Nuk qajmë, nuk qeshim,/ Heshtim, dëgjojmë./ Hamë ç’të na japin/ “Ecni!”, na thonë..”. Sigurimi i Shtetit që deri atëherë duket se dremit si gërdallë, nxjerr dhëmbët dhe kërkon ta kallë në burg ketë djalosh rrebel. Por ai arrin të kalojë kufinjtë nga veriu dhe të vendoset në Amerikë ku jeton edhe sot. A e kishte njoftuar Londo Agollin nga i cili varej gazeta, për botimin e kasaj poezie të ukubetshme reaksionare në të cilën kuajt simbolizonin popullin e mjerë shqiptar? Nuk e di, por fakti është se Londo mbeti sërishmi kryeredaktor. Mbase i mbrojtur nga Agolli. Në dhjetor të atij viti PPSH-ja detyrohet të pranojë pluralizmin partiak.Themelohet Partia Demokratike. Dhe më 5 janar 1991 qarkullon gazeta e parë opozitare “RD”. I pari që e përshëndet në faqet e saj, është.. Dritëro Agolli!… Ramiz Alia e ndjen se edhe nga gjiri i Partisë së Enverit po dalin kundërshtarë. Ndër ta edhe Londo, që në shkurt 1991 është tashmë ai vetë që boton poemën “Thirrja”, e cila përpihet nga lexuesit, sepse demaskon hapur diktaturën enverhoxhiste. Kam bindjen se poema është botuar edhe me miratimin e Dritëroit.. Ja disa vargje të saj… Shkojmë më tutje: në qershor të atij viti mbidhet Kongrers i 10-të i PPSH-së, kur nuk kanë kanë veçse disa muaj nga rrëzimi i përmendores së tiranit. Ramiz Alia e ka kuptuar se PPSH-ja duhet të riformohet. Ndër të parët që diskuton është dhe Agolli. Sulmon ashpër vijën e gabuar të partisë . ”Pasqyrë e kësaj vije,- shpërthen ai me mllef ,- është gjendja katastrofike e Shqipërisëë, është varfërimi deri në palcë i popullit, si pasojë e zbatimit të dogmave marksiste-leniniste….”. Ndërpritet gjatë dhe disa herë nga britmat çjerëse: ”Parti, Enver, jemi gati kurdoherë!”, të cilëve ai u përgjigjet: ”Ju me të vërtetë treguat se Partia e Punës nuk rinovohet”. Dhe vazhdon të demaskojë sistemin e ashtuqujatur demokratik. Po atë e ka krijuar Enver Hoxha, dhe familiari i tij, siç e kemi parë në pjesën e dytë të këtyre shënimeve, pranon se Dritëroi e respektonte dhe lëvdonte “këtë Enver”, që kishte bërë shtet..etj.. etj…. Por njëkohësisht, po sipas familiarit, që më 1984, kur diktatori i ishte ende gjallë, kritikonte politikën e Partisë që I kishte marrë fshatarit lopën!.. Shtonte, gjithashtu sipas familiarit, se kjo gjendje nuk do të vazhdonte më shumë se 10 vjet, siç ndodhi në të vërtetë. Profeci apo, meqë komunizmi po rrëzohej për ibret, o burra, t’i biem, që të fitojmë respekt në opinon dhe në popull, sepse i vdekuri nuk ngjallet më? Jo, sepse e vërteta është se ato kritika asgjësuese që shprehu në Kongresin e 10- të të PPSH-së,ose në Kongresin e Parë të PS-së së porsakrijuar, (dashamirës të letërsisë gjykonin se ai që atëherë duhej që mejëherë të largohej nga politika, sepse leteërsia e mirëfilltë kurdoherë është në opozitë dhe qëndron të), Agolli u përqoq t’i sendërtonte në krijimtarinë e mëtejshme letrare. Së pari, më 1990 u ribotua, ndonëse pa ripunime, romani humoristik “ Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”. U botua madje edhe në Francë dhe deri më 1994 edhe në disa vende të tjera, shoqëruar me recensione shumë pozitive. Por, për ironinë e fatit, u botua në një periudhë krejt të papërshtatshme. Asokohe, lexuesi, nuk ia kishte ngenë të lexonte këtë roman, i cili kishte pasur jehonë në vitet 70-80 –të të shekullit të kaluar, sepse na bënte e të qeshnim me marrëzitë e këndshme të Zylos dhe Demkës, dy shëmbëlltyra shqiptare të Don Kishotit dhe Sanço Pançës, vepër që ishte shkruar edhe si jehonë e fjalimeve të Enver Hoxhës më 1966 dhe 1972, kundër shfaqjeve burokratike në aparatin shtetëror. Zyloja I Agollit, edhe atëherë, nuk paraqiste rrezik për shqiptarët, sepse nuk ishte përfaqësues i së ashtuquaturës “diktaturë e proletariatit”, që të kallte në burg, dhe që bënte gjëmën edhe familjes… Megjithatë, Mehmet Shehu në një letër që i drejtone Enver Hoxhës për luhatjet ideologjike të Agollit, vinte në dukje: ”… Mjafton të përmendim dy vepra të gabuara të Dritëro Agollit:a) Romani “Shkëlqimi dhe rënia e rënia e shokut Zylo”, ku absolutizohet burokratizmi, ku del se vendi ynë është i kalbur me burokratë të pandreqshëm, si Zyloja etj; b) Drama “Fytyra e dytë”…që e nxin situatën e vendit…”. ( Alma Mile, “Shaban Sinani zbulon letrën e Mehmet Shehut për Enver Hoxhën:” Ku gabon Agolli?”, “ Panorama”, 8 shkurt 2012). Por, mëgjithatë, romani nuk u ndalua dhe në shtypin e viteve 1970-të dhe më pas nuk iu bë ndonjë verejtje. Mbase meqë Agolli ishte tashmë kryetar I LSHA-së dhe anëtar I KQ? .. Mbase Partia donte të tregonte se lejonte në vepra letrare edhe kritikë ndaj dukurive të tilla negative si burokracia? Sidoqoftë, më 1990 e në vitet e mëpasme, lexuesi ynë, kishte nevojë të lexonte jo për këta tipa burokratësh, “me bojë pelikan të përjargur”, siç shkruan Kadareja në poemën e tij ‘”Në mesditë Byroja u mblodh” dhe për të cilën kam shkruar në pjesën e dytë, por për “Zylo” të tjerë, “ të kobshëm,/me duar të përgjakura gjer në bëryl..”, siç vazhdon ai më pas tutje në këtë poemë, të cilët ishin bërë edhe më gjakësorë, sepse po shihnin se pushteti po u rrëshqiste nga duart. Ndaj, ishte kjo arsyeja që kur Enver Hoxha lexoi dorëshkrimin e poemës së mësipërme, u tërbua dhe, siç kam vënë në dukje po në pjesën e dytë të këtyre shënimeve, e porositi Ramiz Alinë ta thërriste Kadarenë këtë poet “korb”dhe “ta vinte të lëpinte mutërat që kishte shkruar…”. Për më tepër, ky roman i Dritëroit , u krijonte lexuesve të huaj idenë se edhe në Shqipërinë e viteve 1990 problem kryesor nuk vazhdonte të ishte mungesa e lirisë, por vazhdonte të ishte burokracia, e përfaqësuar nga “Zylot”, si ai romanit në fjalë. Ndaj “ “Shkëlqimi dhe rënia..…” nuk u ndërpre së botuari në variantin e parë në faqet “Hostenit”,( 1972), për shtrëmbërime të realitetit socialist ,siç është shkruar dhe shkruhet ende në shtyp. Këtë e dëshmon vetë Agolli, i cili në një intervistë rreth këtj romani, që gjendet në google, shkruan:”Kur romani përfundoi së botuari në revistën “Hosteni”, Niko Nikolla, (kryeredaktori i “Hostenit”, shënimi imi, S.K) dhe unë, në fillim të vitit 1973 shkuam në Shtëpinë Botuese ”Naim Frashëri”. Botimi i ri i romanit, përveç pjesës së së Afrikës, nuk ka ndryshime nga botimet e mëparshme”. Sidoqoftë, “Shkëlqimi dhe rënia…”, për vlerat artistike mbetet edhe sot vepra më e mirë humoristike në letërsinë shqiptare. Si perifrazim i kritikave të rrepta që, siç e pamë Agolli bëri në diskutimin e tij në Kongresin e Parë të PPSH-së më 1991, është dhe romani “ Dështaku” . ”Faqet e këtij romani , – shkruan kritiku Yrjen Berisha,- sjellin imazhin e errët të inkuizicionit bashkëkohor, që i ngjan periudhës mesjetare…Dhe bazuar në këtë filozofi, mendoj se autori me këtë roman… i dha një grusht të merituar diktaturës së kuqe, e cila vepronte sipas ligjeve mafioze dhe kriminale që për interesa të ngushta, zbaton ligjet e xhunglës”. (Agjensioni Floripres, 30 qershor, 2011). Po në të njejtën rjedhë zhvillohen edhe ngjarjet e romanit tjetër “Kalorësi lakuriq”, (1996). Por, si në të parin, ashtu dhe në këtë roman, ndonëse përsëri demaskohet diktatura komuniste, mendoj se niveli artistik nuk është në lartësinë e disa romaneve të Agollit, ku, sidoqë brenda kërkesave dogmatike të realizmit socialist, për karaktere dhe mjedise të spikatura, shquhen romanet “Komisari Memo, (1970) dhe “Njeriu me top”, ( 1975) . Mbi të gjitha, nuk shënoi ngritje të dukshme artistike as romani i ri humoristik “Arka e djalli”, (1997). Në një shkrim në google, me titull “Diskutim: ”Shkëlqimi…”, ku flitet për këtë roman, lexova se në biseda me miq Agolli shprehej: “Me të do të ndryshoj përfytyrimin e letërsisë”. Por, për shumicën e lexuesve kontributi më i mirë ishte dhe mbetet, “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”. Për më tepër, romani i mësipërm, ku parodizohet skematizmi i realizmit socialist dhe nënvizohet se ”personalitete e fuqishme të letërsisë shqipe kanë qenë më të lirë se metoda e tyre krijuese”, (AGOLLI Dritëro, FESH faqe 17, vëllimi 1, 2008), edhe ai, jo për faj të autorit, iu paraqit lexuesit në një peridhë periudhë të llahtarshme, në periudhën rënies së firmave piramidore. Ishte koha ku shqiptarët humbën miliona e miliona para të kursimeve e tyre, kur vendi u përpI nga djegie, shkatërrime dhe mijëra të vrarë dhe plagosur; ishte dhe koha kur lexuesit, (nga ata që kishin nge të lexonin), mund të pritnin prej tij një roman shumë tronditës për këto ngjarje, më tragjiket pas vitit 1945, se sa romanin e mësipërm, i cili mund të ishte botuar më parë. Ose pritnin dhe kanë pritur nga Agolli ndonjë roman, dramë, që tashmë të shpinte më tutje idetë e dramës “ Fytyra e dytë”, a “Mosha e bardhë”, a të shkruante komedi, ose romane të tjera humoristike ku, me stilin e tij hokatar, satirik dhe sarkastik, të jepte pasazhe të viteve paskomuniste, deri në ditët që jetojmë, kur Shqipëria dhe populli shqiptar janë bërë “verme” në laboratorët e shumicës së politikanëve pushtetarë, që kanë emërues të përbashkët- korrupsionin. Pritnin pra, të zbërthnte në prozë ato dukuri që lexojmë në poezisn e tij “Gënjeshtra”, disa prej të cilave po i rendis më poshtë: “ O popull, ç’të bëjnë,/ Të japin lodra të luash,/ Të mbajnë me përralla,/ Të flesh në shtrat sa të duash,/ Të quajnë të vogël,/ Dhe thonë s’di shumë,/ Të japin prapë një lodër,/ Dhe prapë të thonë:/”Pusho, mos bëj zhurmë!”. Nuk jam shkrimtar i humorit, por, gjithsesi, I ngacmuar nga dukuritë bashkëkohore të shoqërisë sonë, kam shkruar dy romane humoristike: “Tirani ngrihet nga varri”, (2004) dhe ”Politikanët mëkatarë fluturojnë në Mars”, ( Prishtinë, 2006). Në të parin, një riosh që i ngjan tiranit të vdekur, shtihet dhe bind miletin se me ndihmën e perendisë që i ka falur mëkatet, është ringjallur për të vendosur demokracinë e vërtetë në këtë vend të vogël, “demokraci” e shpërdorur nga partitë politike. Në të dytin, po ky djalosh, pas dhjetë vjetësh u dërgon krerëve të po këtyre partive politike “emaile”, veç e veç, sikur ato vinë nga… marsianët. Me anë të tyre, ata u shjegojnë, përsëri veç e veç se, meqë temperturat në tokë do të ngrihen mbi 50 gradë dhe jeta do të vdesë, me anije të tyre kozmike do t’i marrin dhe shpien në planetin e kuq, Mars, që atje të ndërtojnë shoqërinë ku të tërë banorëte këtij planeti të jenë të barabartë. Të dy romanet u botuan me entuziazëm nga botuesit, por, mjerisht për to nuk u shkrua as edhe një resht në shtyp. Siç duket, nuk patën jehonë te lexuesit. Të kthehemi përsëri tek Dritëroi . Ndoshta ai nuk mundi, ose nuk vuri vetes si qëllim të shkruante vepra të tilla. Nuk është mëkatë, për shembull , që ai nuk mundi të bënte në prozë, atë që bëri të paktën shkrimtari i njohur, Fatos Kongoli, me disa romane, si “ I humburi”, “ Kufoma”, ”Lëkura e qenit”… që kanë pasur jehonë edhe te lexuesit e huaj, vepra ku shfaqen me nivel të lartë artistikisht dramat e dhëmbshme që kemi përjetuar dhe përjetojmë . Sidoqoftë, Agolli, siç është cilësuar nga kritika, mbetet poeti që në veprat e tij , si “Fjala g gdhend gurin”,(1977), ”Udhëtoj I menduar,(1985), ” Pelegrini I vonuar, (1993),”Fletorkat e mesnatës,,(1999), etj., i këndoi me shumë ndjenjë vendlindjes, vlagës së tokës, flladeve të viseve të mahnitshme të natyrës shqiptare, që e bëjnë atë shkrimtar të shquar, por midis midis të shquarish. Mars 2017, Watertown, Boston, SHBA

SHKRIMTARËT, LEXUESIT, KRITIKA…

                            

                                    Nga Kastriot Fetahu

 Shkrimtarët, lexuesit, kritika, një triumvirat që më kujton atë të Romës së lashtë, me Cezarin, Pompein dhe Krasin, ku padyshim Cezari është lexuesi. “Lufta” midis tyre është e pranishme edhe sot, si në kolonat e Pallatit të Romës së lashtë.

 Sipas Kantit, arsyen e mundojnë pyetje që as i shpërfillim, as iu përgjigjemi dot. Dhe midis tyre Kanti rreshton estetikën, në të cilën edhe gënjeshtra më e vogël prish parimin e tij të çmuar kategorik. Ndaj po ndalem të them dy fjalë për kritikën dhe shkrimtarët e burgut, edhe pse duket sikur është e vështirë të jemi të thjeshtë në këtë çështje. Të gjithë kemi shkrimtarët tanë të preferuar, idhuj nga adoleshenca, të pajtuar mes yjeve. 

Ideja e magjepsjes të çdo njeriu nga një shkrimtar karizmatik dhe mediatik nuk do të thotë se prozhektorët nuk fokusohen te të tjerët e më tej të mos shohim as yjet në qiell. 

A është në fund të fundit çështje vetëperceptimi, ideja fikse individuale?

 Duke qenë se njeriu natyrshëm bën kritikën, do të thotë se vetëperceptimin rrezikojmë ta paraqitim si perceptim të publikut. Vokacioni kritik jo profesionist është i rrezikshëm, të cilit pak njerëz mund t’i rezistojnë. Arti i drejtohet zotësive të mendjes që janë imagjinata dhe ndjeshmëria. 

Prandaj profesionalizmi dhe empatia janë kritere bazike të kritikës, duke pasur parasysh se poezia dhe proza shkruhen në shtëpi të thjeshta, jo në shtëpi miliarderësh. Dua t’i përkas modelit të targetit të njerëzve që nga dritarja e dhomës nuk dua të shikoj vetëm pemë të trishta dhe kalimtarë pa shpirt. Dua t’i përkas atyre që nuk hedhin kripë mbi plagë të vjetra. 

Për këtë kërkoj kuptimin historik, të cilin mund ta quajmë të domosdoshëm për këdo që do të vazhdonte të ishte shkrimtar përtej vijës së të qenurit i lirë në 360 gradë në krahasim me të tjerët. Ndaj pyes veten: kush është ndryshimi i shkrimtarit që vjen nga skëterra e burgut të diktaturës?

 Emra si Trebeshina, Morava, Zhiti e të tjerë janë personazhe që kanë provuar Hadin. Për ekzistencialistët s’ndodh asgjë, po nuk preke fundin. Trebeshina, Morava, Zhiti e kanë prekur dhe sjellin perceptimin e vet për lexuesin, natyrisht me tone epike. 

Shkrimtari duhet të zhvillojë ose të përftojë vetëdijen e së kaluarës dhe duhet të vazhdojë ta progresojë këtë vetëdije gjatë jetës së tij, pasi pasqyron kohën që ka jetuar e jeton. 

Kam një pikëpyetje të madhe për sjelljen tonë qytetëruese në rastin e këtyre shkrimtarëve. Popuj të qytetëruar si çekët, bullgarët apo dhe të tjerë, figurave të tilla iu besuan tranzicionin politik (Vaclav Havel apo Zhelju Zhelev), ndërsa ne ia besuam njerëzve me të kaluar komuniste, ndaj duket se endemi akoma rrugëve të autokracisë dhe “triumviratit romak” në letërsi.

 Nuk e imagjinoj dot se Trebeshina, Morava, Zhiti janë të tejkaluar, pasi idetë e tyre janë mjaft të freskëta dhe aktuale. “Vajtimi’’ i tyre është “Klithma’’ e Edvard Munch, shprehur me fjalë dhe “grafika Kepleriane”. Po e vazhdoj opinionin tim me një emër tjetër, me mbretin e mendimit të fshehtë, Martin Heidegger. 

Për të, mendimtaria është një aktivitet vetmitar dhe, si e tillë, është një vetëperceptim. Për ta kthyer këtë vetëperceptim në një perceptim publik duhen gjëra fare të thjeshta si një census letrar apo sondazh, ku të dalë zgjidhja e të vërtetave që pretendojnë kritikët. 

Kam lexuar shumë konkluzione vetjake në formë aksiomatike, po nuk kam parë kurrë një anketim. Unë nuk konsideroj anketim rezultatet nga pagesat nën dorë, bërë blogerëve apo influencierëve të publikut, sepse deformojnë të vërtetën për “tre aspra”. Anketimet janë bankoprova që iu përgjigjen pyetjeve kantiane dhe drejtohen nga institucione zyrtare artistike. Shpesh ngatërrojmë të vërtetën e emrit shkrimtar, duke e përfshirë në fenomenologji atë.

.

 Fenomenologji është vetëm një panair me çështjet makro të tij. Nuk është kurrë fenomenologji të futim në një thes Homerin, Shekspirin, Tolstoin dhe Kafkën me makrodukuritë e një panairi në pak rreshta opinioni teknik, apo në një simpozium letrar për një kohëzgjatje prej dy orësh. Nuk mund të vrasim me një frazë të pamenduar veprimtarinë e një shkrimtari që, për fat, jeton ose jo, kur analizën individuale e shesim për opinion publik. Duhet të mos harrojmë se, kur nazistët trokitën në derën e priftit, atë nuk kishte kush ta mbronte më. Këtë ma vërteton ideja se për “Çeta e profetëve’’ të Bogdanit apo “Gjahu i malësorëve’’ të Kristoforidhit nuk ka asnjë fjalë, duke i fshirë nga memoria e publikut.

 Druaj se në këto kohëra tranzicioni janë analizuar dhe ngritur si vlera plagjiatura letrare, aq sa mendoj se edhe romane kanë përvetësuar, duke iu ndryshuar emrat e personazheve. Është hipotezë që, sikurse thotë Kanti, nuk mund ta shpërfill dhe as ti përgjigjem dot, por kritikë seriozë me studimin e tyre mund të kenë një konkluzion ndoshta. Shkrimtaria është një fe, është një besim për mua dhe çdo shkrimtar është zot në universin e tij. Ideja që i bëjmë kritikë është vlera e vërtetë, por hedhja poshtë me një frazë vetëperceptimi përbën akt me plot epitete negative kundër çdo shkrimtari. Kritika nuk duhet të ketë lidhje me proverbin amerikan: “Po nuk pate armiq në jetë, nuk ke bërë asgjë siç duhet.” 

Për Stenli Kubrik, në filmin “The Shining”, ankthi më i madh është frika nga vdekja prej dorës së njeriut që duhet të kujdeset për ty. Duket sikur Kubrik do të na kumtojë se në letërsinë tonë po “lulëzon horrori”, pikërisht nga ata që duhet ta ndalin atë. Goditja nën brez po sofistikohet me fshehjen e targetit në turmë emrash që shërbejnë si “Muri i madh kinez”. Kritika nuk është një numër telefonik palindrom, pasi mund të kthehet edhe në “shigjetë Odiseu”. 

Ka kritikë “të palicencuar’’ të cilët nuk kanë krijimtari, që më kujtojnë prokurorët në ngjarjen me përmasa përtej kontinentit, të Allen Ginsberg, edhe pse “sofistikojnë” fjalën me teknologjinë e kohës. Një gjykatës konservator për “Kuja’’ të Allen Ginsberg u shpreh: “Për kritikët Kuja është art; për prokurorët, pleh, vepër e turpshme, material që trajton seksin duke i mëshuar epshit, pa kurrfarë vlere sociale.”

 Talenti është i lindur, intuitiv, iracional, i pandërgjegjshëm, i pamësuar, nga i cili shpërthen krijimtaria e vërtetë, dhe këtu nuk përjashtohet as kritiku. 

Druaj se këta kritikë dinë të mendojnë letrarisht. Të dish të mendosh është zeja më e çmuar e njeriut. Më tremb mediokriteti i ndërthurur me ndërlikimin në disa raste. Të bësh kritikën duhet të jesh i zhveshur nga pasionet xheloze dhe të errëta; duhet të veshësh kostumin e të vërtetës me prerjen që meriton. E theksoj “prerjen që meriton”, duke u nisur nga një debat i Emily Dickinson me kushërirën e saj, një poete e rëndomtë. Kur kushërira e pyeti Emily-n se “si jam unë si poete”, ajo iu përgjigj: “Nuk dyshoj se vargjet tuaja pasqyrojnë talentin tuaj.” Kritika nuk ka asnjëherë jehonë të vdekur, ndaj personi që e zhvillon duhet të kujdeset për atë që të mos i kthehet si një paralajmërim se po bëhet e kaluara e jetës së tij..... 

Guri i Sizifit u ngjit deri afër majës, sepse Sizifi pati fuqinë ta kryejë atë rrugë. Por jo të gjithë bëjmë Sizifin. Shumë prej nesh as e ngrenë dot gurin mbi kurriz; Trebeshina, Morava dhe Zhiti ndoshta kanë arritur kuotën e Sizifit. 

Mos të harrojmë se Harold Bloom, kritiku legjendar amerikan, i shihte shkrimtarët dhe poetët jo si zejtarë, madje as si mendimtarë, por si vizionarë dhe profetë që shohin thelbin e gjërave.

Republika e Shqipërisë rrezikon të bjerë nën kufirin e 2 milionë banorëve përpara vitit 2035 dhe se rezulton qe Bosnjë-Hercegovina do të pushojë së ekzistuari si shtet për tu ndarë midis Kroacisë dhe Serbisë, ndërsa Dardania, Ilirida,Malit të zi dhe Lugina e Prshevës, Qameria ti bashkohën teritorit amë , në Shqipërinë e madhe sipas Agjencisë amerikane CIA.

                             Shkruan : Flori Bruqi, Prishtinë

Shumë njerëz i quajnë shqiptarët pasardhës të drejtpërdrejtë të një fisi të lashtë ilir, me emrin "Albani", ose "Albanët" i cili ishte i vendosur në Shqipërinë e sotme. ....

Sulmet e ushtisë otomane për pushtimin e viseve shqiptare nisën në mesin e viteve 80 të shek. XIV. Të udhëhequra nga bejlerbeu i Runelisë  ,Timurtash Pasha, në vitin 1385 ushtritë osmane, pasi morën Sofjen, u futën në Shqipëri dhe pushtuan qytetet e Shtipit, të Përlepit, të Manastirit dhe të Kosturit. Në dokumente perëndimore dhe osmane të shek. XIV–XV për qytetet e Shkupit, të Manastirit, të Kosturit, të Janinës etj., si dhe për Fushë-Dardaninë shprehimisht është shënuar se ato ishin "në Shqipëri" apo "në tokat shqiptare"....

Shqipëria ka 2,402,113 banorë. 46% e shqiptarëve jetojnë nëpër fshatra. 

Mbas kohës së diktaturës ndodhi një ndryshim demografik. Me qindra shqiptarë kanë emigruar (të ligjshëm ose të paligjshëm) në Itali, Greqi, BE edhe në vendet e Amerikës Veriore. 

Në 2004 shteti shqiptar shpalli një milion emigrantë në më pak se 15 vjet. Pavarësisht se njerëzit kanë emigruar, rritja e popullsisë në qytete si Tirana dhe Durrësi nuk u ndalua. Tirana, në vitin 1990 kishte 250,000 banorë edhe 20 vjet me vonë ka më shumë se 600,000 banorë, kjo është një rritje prej 140%. Në atë kohë njerëzit kanë lënë vendin dhe kanë shkuar nëpër vende të huaja ose njerëzit kanë lënë fshatin dhe kanë shkuar nëpër qytete. 

Kështu shumë fshatra në jug janë sot të lëna pas dore. Shqipëria ka disa pakica etnike-gjuhësore. Midis tyre janë pakica ortodoksët greqishtfolëse,Vllahët   (10,000),sllavët   (3,000 serbë, boshnjakë, goranë dhe maqedonas ,romë 9,000). Rreth 25,000 ortodoksët greqishtfolëse kanë banimet në zonat rurale në jug të Shqipërisë dhe kryesisht në zonat e pakicave gjuhësore në kufi me Greqinë të qarkut të Sarandës, të Gjirokastrës (Dropull, Pogon), të Delvinës, të Himarës, si dhe në qendrat e mëdha si Durrësi, Tirana.

Trualli i banuar sot nga shqiptarët, ku bën pjesë edhe territori i sotëm i Kosovës, filloi të popullohej shumë herët, që në epokën e paleolitit (koha e gurit të vjetër), mbi 100.000 vjet më parë. 

Në lashtësi, Kosova filloi të njihej si Dardaní (emërtim që u përdor herëpashere deri në shek. XIX;  buron nga fjala shqipe dardhë për pemën e përhapur në trevat dardane) dhe banohej nga fisi ilir i dardanëve. Burimet historike përmendin Mbretërinë Dardane që në shek. IV p. K., e cila përfshinte Kosovën dhe hapësirat përreth. Mbretërit dardanë, prej të cilëve më të njohurit qenë Longari, Monuni dhe Batoja, zhvilluan luftëra kundër Maqedonisë së Vjetër dhe korrën fitore të mëdha. Njëherësh, ekzistojnë shënime për luftëra kundër keltëve. Dardania ishte e njohur për burimet e arit, teksa shkrime të lashta i përshkruajnë dardanët si prodhues cilësorë të stolive. 

Qytetet kryesore përfshinin Damastionin, Nishin, Shkupin, si dhe Ulpianën.

Në një kohë kur teza e bashkimit kombëtar sa vjen e artikulohet në qarqet e politikës mbarëshqiptare, një hartë e detajuar e një grupit ekspertësh pranë CIA amerikane parashikon që kjo gjë të ndodhë në vitin 2035. 

Popullsia e Shqipërisë më 1 Janar 2025 rezulton 2.363.314 banorë, duke pësuar rënie me 1,2 %, krahasuar me 1 Janar 2024.

Sipas historianit çek, Konstantin Jeriçekut , në veprën e tij ‘’Historia e serbëve’’ shqiptarët në mesjetën e hershme kanë humbur shumë tokë nga serbët, por megjithatë ata janë një popull që ka treguar vitalitet edhe në kohëra të vështira. Nga këto dhe shkrime të tjera bëhet e ditur që këtë territor e kanë banuar shqiptarët.

 Që në mesjetë ata merreshin si një popull i vjetër krishter me kulturë të lartë qytetare. 

Lashtësia e popullit serb në Kosovë, siç e pretendon politika serbe, nuk ka kurrfarë mbështetje shkencore. Para së gjithash, dihet fare mirë se shteti serb nuk është krijuar në trevën e Kosovës, (as në qytetin e sotëm Rashkë, siç mund të mendohet, i cili ndodhet në Serbi afër Kosovës), por shumë më larg në Rashkë, siç quhej atëherë Serbia. ‘’Në shekullin 10 formacionet e tyre (serbe) të para kompakte ishin Rashka (Rascia) në luginën e Ibrit në perëndim të Moravës, dhe Zeta, që i përgjigjet në vija të trasha Malit të Zi të sotëm’’.

Me ndarjen e kishës së krishterë më 1054 në Kishën ortodokse të lindjes dhe në Kishën katolike të perëndimit, një pjesë e shqiptarëve të Kosovës lindore, që nga Kaçaniku deri në Mitrovicë, kanë qenë kryesisht ortodoksë, nën ndikimin e shtetit Bizantin ortodoks, kurse pjesa tjetër e shqiptarëve të Kosovës kanë qenë kryesisht katolikë, nën ndikimin e Romës e të Venedikut.

Nemanja depërtoi në një pjesë të vogël të Kosovës, ku në atë kohë nuk ka patur serbë. 

Madje, siç shkruan shkencëtari francez, Michel Aubin, vendosja në një territor të caktuar i pushtetit politik e ekonomik, nuk përcakton përkatësinë etnike të popullsisë së nënshtruar. ‘’Kështu, despoti i vogël ‘’serb’’ i Seresit në Greqinë Veriore, mund të sundonte nga 1355 deri më 1371 një popullsi, pjesa më e madhe e së cilës ishte greke.’’

Shqiptarët në Kosovë përmenden edhe në dokumente (krisobula) kishtare-shtetërore serbe në kohën e sundimit të Nemaniqëve   në shek. XIV, sidomos fshatrat rreth Prizrenit, dhe në Drenicë, me zhbërjen e shtetit të car Dushanit mbas vdekjes se tij ne 1355, dokumentet raguziane dhe osmane dëshmojnë se Prizrenin, Pejën dhe krejt Rrafshin e Dukagjinit e zotëruan kryezotërinjtë shqiptarë Ballshajt, Kastriotët e Dukagjinët. Janë të shumtë dokumentet historike për prezencën masive të shqiptarëve në Kosovë e në Maqedoni në mesjetë. Te pakten Kosova Perendimore dhe Qendore ishte ne pushtetin e Princave Shqiptare para kapjes se Kosoves nga Osmanet ne 1455.

Ka pasur edhe lkevisje te klerti serb per sllavizimin e shqiptareve, edhe pse duhet thene se koncepti i kombit '' serb'' ne ate kohe nuk ekzitonte dhe se Shqiptare si qytetare dhe kriues te Perandorise Romake te Lindjes te njohur edhe si Bizant, ishin ne shumice derrmuese Ortodokse. Per faktin se Shqiptart ishin shumcia Ortodokse, kjo con ne manipulime nga ana e Serbise duke e paraqitur Kosoven si shumice sllave ne mesjete.

Lëvizja e numrit të popullsisë

Për të njohur lëvizjen numrit të popullsisë së Dardanisë  në të kaluarën është shumë e vështirë, për shkak se nuk kemi të dhëna të sakta. Njohja e numrit të popullsië mund të bëhet nga viti 1880, mandej me regjistrimin e popullsisë së vitit 1921 dhe në vitin 1931 në kohën e Jugosllavisë së parë, pas Luftës së Dytë Botërore, në Jugosllavinë e Dytë me regjistrimin e popullsisë së viteve 1948, 1953, 1967 dhe 1981.

Në vitin 1880 vlerësohët se  Dardania  kishte rreth 240 000 banorë, ndërsa më 1981 arrin në 1584 000 banorë, ose 6.6 herë më shumë.

Parë për një periudhë të gjatë, popullsia e Kosovës shënoi rritje pozitive, mirpo, nëse analizohet lëvizja në periudha më të shkurta kohore, atëherë del në pah se Kosova shënoi humbje në numër mes viteve 1910-1921 prej 36 000 vetash, sepse bëhen shpërngulje të popullsisë shqiptare dhe myslimane drejt Turqisë e vendeve të tjera gjatë periudhës 1930 – 1941, pas Luftës së Dytë Botërore në vitet 1951 – 1966 ( rreth 250 000 banorë) si dhe pas vitit 1990 e deri në pëfundim të Luftës në qershor të vitit 1999  ( rreth 500 000 banorë).

Rritja e shpejtuar e popullsisë në Kosovë pas viteve 60-të të shekullit XX, ishte rezultat i shtimit të lartë natyrorë, për shkak të zvoglimit të shkallës së mortalitetit si dhe për shkak të ndërprerjes së shpërnguljeve të popullsisë deri në vitet 90-të.

Popullsia e  Dardanisë për 43 vite ( 1948 – 1991) shënoi rritje prej 1223 000 banorësh gjithësej ose prej 2,67 herë, pra, kishte rritje vjetore nga 23 deri në 1000 banorë. 

Dyfishimi i popullsisë ndodhi për 29 vite , ndërsa dyfishimi tjetër mund të ndodhte në vitin 2006, mirpo për ndryshimeve të rrethanave ekonomike e politike, përkatësisht emigrimit të gati 0,5 milion banorëve të rinj, kryesisht shqiptarë dhe zvoglimit të shtimit natyrorë, ky dyfishim do të shtyhej më larg, ngase  Dardania në vitin 2003 nuk i kishte 2.4 milion banorë të pranishëm, por diku rreth 2 milion. Vlerësohet se Kosova ka 2,126,708 (2007 vlersim)banorë.

Rritja e ndikimit të shqiptarëve në politikat rajonale, si dhe mbështetja në rritje nga ana e Shteteve të Bashkuara të Amerikës duket se do të përshpejtojë procesin e bashkimit, i cili në retorikën e politikës së sotme globaliste, duket si i pamundur. Në një kohë që në rajonin e Ballkanit kanë nisur të vlojnë çështjet e pazgjidhura historike si dhe padrejtësitë ndaj popullit shqiptar, është zbardhur një hartë e krijuar nga ana e ekspertëve të CIA e cila parashikon ndryshime drastike kufijsh jo vetëm sa i takon trevave shqiptare, por edhe territoreve të tjera evropiane të cilat prej shekujsh kanë qenë objekt luftërash. Nuk dihet nëse botimi i kësaj harte lidhet me rrethanat aktuale, kur zëri i shqiptarëve për ndreqjen e padrejtësive historike sa vjen e forcohet, apo ky studim i CIA dhe agjencisë ruse GRU zbardhet fare rastësisht. Paradoksalisht, këto harta të bëra publike në mediat amerikane dhe ato ruse nuk janë vetëm studim e ekspertëve të CIA, por edhe të agjencisë rusë GRU, shtet i cili njihet për politikat e tij proserbe dhe antishqiptare. Në një kohë që çështja e rishikimit të kufijve shihet si një opsion i rrezikshëm për paqen, hartat qarkulluara në mediat amerikane dhe ruse proklamojnë një bashkim të të gjitha trevave shqiptare. Ky bashkim parashikohet të ndodh në vitin 2035 dhe do të përfshijë bashkimin e Shqipërisë me Kosovën si dhe trevat në Maqedoni, Mal të Zi, Serbi si dhe Greqi. Analiza dhe studimet për hartimin e hartës bazohen në analiza dhe studime speciale të kryera nga ana e të shërbimeve më prestigjioze amerikane dhe ruse siç janë CIA dhe GRU. Po ashtu konkludimi në këtë hartë bazohet edhe tek burimet e rëndësishme të institucioneve ndërkombëtare të cilat merren me studime gjeostrategjike. Evropa Edhe pse kjo hartë e bërë publike në mediat amerikane dhe ato ruse është produkt i analizave të ekspertëve të agjencive prestigjioze të inteligjencës së dy prej shteteve më të fuqishme të botës, nuk dihet nëse politikat e këtyre vendeve do të fokusohen zyrtarisht në konkludimin praktik të kësaj ndarjeje territoriale e cila prek jo vetëm trevat shqiptare, por edhe një pjesë të mirë të Evropës.

 Kjo hartë zbardh fakte tronditëse në lidhje me një pjesë të mirë të territoreve në shtete evropiane të cilat kanë provokuar luftëra të shumta ndërshtetërore por edhe botërore. Po sipas studimeve të konkluduara në këtë hartë, rezulton se Bosnjë-Hercegovina do të pushojë së ekzistuari si shtet për tu ndarë midis Kroacisë dhe Serbisë. Ndryshime priten edhe në shtete e fuqishme si Britania, ku Skocia do të shpallë Pavarësinë ndërsa Irlanda do të bashkohet. Nga ana tjetër, Baskia dhe Katalonia, do të deklarojnë pavarësinë nga Spanja, duke marrë edhe pjesë nga territori francez. Ky shtet duket se do të humbasë shumë nga lavdia e tij historike pas përqendrimit të lartë të grupeve islamike do të hapet rruga për rritjen dhe krijimin e një shteti islam në jug të Francës. Krahina e luftërave historike franko-gjermane, Lorraine, mbi baza federale do të bashkohet me Gjermaninë ndërsa nga Belgjika do të ndahet Flamania, e cila do të bashkohet me Holandën.

Në Prishtinë ende nuk është emruar e ambasadori amerikan “asgjë më pak nuk e përmbush vizionin e një Evrope të plotë, të lirë, të begatshme dhe në paqe”.

 

Bashkimi Evropian, në prill të vitit 2013 bëri të ditur se Kosova dhe Serbia kanë arritur “marrëveshje historike” për normalizimin e marrëdhënieve. Marrëveshja - e para e atij lloji mes tyre që nga përfundimi i luftës më 1999 - u nënshkrua nga kryeministrat e atëhershëm të dy vendeve, Hashim Thaçi dhe Ivica Daçiq.

 “Ky është një hap më larg së kaluarës për të dy dhe një hap më afër Evropës”, tha shefja e atëhershme e politikës së jashtme të BE-së, Catherine Ashton, e cila i ndërmjetësonte bisedimet mes tyre. 

 Nga ajo kohë, Serbia vetëm hapi disa kapituj negociatash për pranim në BE, ndërsa Kosova vetëm aplikoi për anëtarësimin në këtë bllok. Shumë pika të marrëveshjes nuk u zbatuan dhe tensionet vazhduan. Në disa raste kulmuan edhe në protesta e barrikada në veri të Kosovës, ku popullata shumicë është serbe dhe, e ndikuar nga Serbia, kundërshton autoritetin e Kosovës. 

 10 vjet pas marrëveshjes së parë, më 2023, dy vendet u dakorduan edhe për një tjetër - njësoj për normalizimin e marrëdhënieve. Edhe atëherë u cilësua si “arritje e rëndësishme” nga Bashkimi Evropian.

 Duke iu referuar kryeministrit të Kosovës, Albin Kurti, dhe presidentit të Serbisë, Aleksandar Vuçiq, ish shefi i i politikës së jashtme të BE-së, Josep Borrell, patë thënë  se ata janë pajtuar që t’i zbatojnë të gjitha nenet e marrëveshjes dhe detyrimet përkatëse. 

 Më shumë se një vit më vonë, gati të gjitha këto nene mbeten vetëm në letër. Tensionet kulmuan sërish me protesta të dhunshme në veri, e madje edhe me incidente të armatosura. Për Kurtin, fajtor është Vuçiqi, për Vuçiqin është Kurti. 

Për Kurtin, Serbia është rrezik për Kosovën. Për Vuçiqin, Qeveria e Kurtit është rrezik për serbët e Kosovës. Në një samit javën e kaluar, për nder të 25-vjetorit të çlirimit të Kosovës, Kurti tha se Qeveria e tij nuk e ka asnjë problem me serbët e vendit. “Problemin e kemi me Beogradin, i cili nuk u distancua as nga Millosheviqi i së kaluarës e as nga Putini i së tashmes”, tha Kurti duke iu referuar ish-presidentit jugosllav dhe presidentit aktual rus. 

 Vetëm tri ditë para ngjarjes ku foli Albin Kurti, Qeveria e Serbisë dhe ajo e Republikës Sërpska në Bosnje e Hercegovinë miratuan një deklaratë të përbashkët, e cila, mes tjerash, Kosovën e trajton si “pjesë të patjetërsueshme të Serbisë”.

 Formulimin e tillë, Serbia vazhdon ta ketë edhe në Kushtetutë, përkundër faktit se Kosova është shtet i pavarur prej saj qysh në vitin 2008. 

 Aidan Hehir, nga Universiteti Westminster në Londër, thotë se problemi qëndron te Serbia. 

 “Është e pamundur për Kosovën të bëjë marrëveshje me një vend që nuk e pranon të drejtën e saj për të ekzistuar, që vazhdon të ndërhyjë në punët e saj të brendshme dhe që ndez trazira të dhunshme brenda territorit të saj. Pra, faji është te Serbia, jo te Kosova. 

Kosova është shtet i pavarur. Nuk e kërcënon askënd, nuk do të pushtojë askënd dhe nuk do të marrë tokën e askujt”, thotë Hehir. Dimitar Bechev, nga Universiteti i Oksfordit, pajtohet se Vuçiq nuk ka gatishmëri për t’i çuar gjërat përpara, por thotë se një pjesë të përgjegjësisë e ndan edhe Kurti. Vendimet e Qeverisë së tij për të instaluar kryetarët shqiptarë në komunat me shumicë serbe në veri, apo për të ndaluar përdorimin e dinarit serb në Kosovë, nuk i kontribuojnë zgjidhjes së problemit, thotë Bechev. 

 “Dhe, unë nuk mendoj se ka presion kohor për zgjidhje. Sepse, për aq kohë sa ka tensione, Vuçiq ka rrëfime të mira për t’iu thënë zgjedhësve të tij... se ai po ngrihet për serbët, se ai po i mbron interesat e Serbisë etj. 

Ngjashëm, edhe Albin Kurti luan me zgjedhësit e tij, që përfshijnë shumë nacionalistë”, thotë Bechev për Exposenë. Kjo status quo, sipas tij, mund të vazhdojë për kohë të pacaktuar dhe një pjesë të përgjegjësisë ia hedh edhe BE-së për, siç thotë, “ofertat abstrakte” për integrimin e dy vendeve në radhët e veta.

 Ai shton se BE-ja duhet të përdorë strategjinë e “karotës dhe shkopit” me to - t’iu ofrojë një gjë, në këmbim të një gjëje. BE-ja e ka bërë të qartë si për Kosovën, ashtu edhe për Serbinë se integrimi i tyre në familjen evropiane do të varet nga normalizimi i marrëdhënieve me njëra-tjetrën. Ajo, vazhdimisht, u përçon mesazhe palëve për të zbatuar marrëveshjet e arritura. Por, Bechev pret që vëmendja e BE-së tani, kur është në proces të zgjedhjes së udhëheqësve të saj të rinj, të mos jetë as te Kosova, as te Serbia.

 Për më tepër, ai thotë se dinamikat mund të ndryshojnë krejtësisht nëse në zgjedhjet presidenciale në SHBA zgjidhet Donald Trump, i cili në mandatin e parë ka anuar nga zgjidhjet më të shpejta dhe më të prera. “Nëse Trump i fiton zgjedhjet, politika mund të zhvendoset te gjetja e një zgjidhjeje me ndarjen [e Kosovës]. Edhe këto zhvillime pastaj do ta zgjasnin problemin”, thotë Bechev. Ndarja apo korrigjimi i kufijve është përmendur si opsion në vitin 2018 edhe nga vetë udhëheqësit e atëhershëm të Kosovës dhe Serbisë, Hashim Thaçi dhe Aleksandar Vuçiq, por ideja është heshtur, pas kundërshtimeve që ka hasur në të dyja vendet. Hehir, nga Univeristeti Westminister, thotë se nëse do të ketë ndonjëherë paqe të qëndrueshme në Ballkan, ajo duhet të vijë nga qeveri që pranojnë se kufijtë aktualë nuk mund të ndryshohen. Hehir thotë se Perëndimi duhet t’i trajtojë Kosovën dhe Serbinë si shtete të barabarta dhe nëse do zgjidhje mes tyre, trysninë ta përqendrojë te Serbia, e cila, me mbështetjen e Rusisë, ka më shumë leva në duar për të manipuluar. “Serbia është e rrethuar nga Bashkimi Evropian dhe NATO-ja, andaj është shumë e ndjeshme ndaj sanksioneve perëndimore. 

Perëndimi mund të marrë një qëndrim më të ashpër ndaj Serbisë dhe t’i kërkojë asaj jo domosdoshmërisht ta njohë Kosovën, por së paku ta ndalojë ndërhyrjen në punët e brendshme të saj dhe ta lejojë anëtarësimin e saj në organizatat ndërkombëtare. Pra, Perëndimi mund ta bëjë këtë”, thotë Hehir. Qytetarët që, sipas Bechevit, “janë gjithmonë peng i situatave të tilla pezull, ose shndërrohen në top futbolli mes dy qeverive”, janë optimistë të rezervuar për paqen e qëndrueshme me vendin e tjetrit. “Unë, personalisht, besoj se po [mund të ketë paqe] por do të duhet një kohë më e gjatë. Unë si gjeneratë e re, edhe pse nuk e kam përjetuar luftën, jam rritur me frymën e urrejtjes ndaj Serbisë, dhe besoj se duhet kohë”, thotë Gentiana Fejza, në fillimin e të 20-tave të saj. Bashkëqytetari i saj nga Prishtina, Orhan Avdiu, thotë se “me këtë regjim në Serbi, nuk mund të arrihet paqe”.

 “Është një klasë politike nga koha e Millosheviqit. Në pushtet janë njerëz të tij dhe nuk mund të ketë marrëveshje mes Kosovës dhe Serbisë”, thotë ai për Radion Evropa e Lirë. “Duhet të kalojë kohë. Serbia ka qasje shumë dekonstruktive dhe do të duhet kohë shumë e gjatë”, thotë Majlinda Ferati. Në Beograd, një qytetare që deshi të identifikohej vetëm me emrin e saj Jellena, thotë se nuk beson në paqe të qëndrueshme mes Kosovës dhe Serbisë. “Konflikti ka histori të gjatë. Ka edhe shumë njerëz që janë nacionalistë. Nacionalizmi këtu është më i fuqishëm se gjithçka”, sipas saj. “Është një pyetje e vështirë. Shumë njerëz janë vrarë dhe tani familjarët e kanë vështirë ta shtrijnë dorën.

 Duhet shikuar gjërat pozitive, por politika helmon gjithçka, në të gjitha anët”, thotë Ivo Beserovac. Stefan Vukashinoviq mendon se “varet nga gjeneratat”. “Sa më të reja që janë, sa më të pranishme në internet, e shohin që mund të arrihet paqe”, thotë ai. Se kur do të mund të shihen udhëheqësit e Kosovës dhe të Serbisë sërish në tryezën e bisedimeve - së paku për të bërë përpjekje për të arritur paqe - nuk dihet. 

 Gjasat janë të vogla që gjatë vitit 2026 , derisa të zgjidhen pasardhësit e ndërmjetësuesve aktualë. SHBA-ja dhe Gjermania përsërisin se dy vendet duhet të shkojnë drejt njohjes reciproke.

https://www.youtube.com/watch?v=DmatEdjVhjM

Kanë kaluar gati 365 ditë që kur pozita e Ambasadorit të Shteteve të Bashkuara në Kosovë është vakante. Administrata e Donald Trump nuk e ka caktuar ende përfaqësuesin e saj të ri në Prishtinë – një vonesë që nuk ka ndodhur asnjëherë më parë. Analisti politik, Petrit Zogaj, tha se "Mungesa e besimit, premtimet e thyera të Qeverisë së Kosovës dhe neglizhimi i dialogut, ka bërë që administrata amerikane, duke nisur nga ajo e ish presidentit Biden, pothuajse kane hequr dore nga komunikimi me Prishtinën”. “Presidenti Trump nuk ka as energjinë e as durimin që të merret me tekat e Prishtinës për çështjet e brendshme e as për ato të jashtme. Në këtë kuptim, nuk jam i befasuar aspak qe SHBA nuk e ka fare prioritet caktimin e ambasadorit të saj në Kosovë edhe për një periudhë kohore”- ka theksuar Zogaj. Përfundimisht, ekspertët vlerësojnë se raportet e ftohura mes Kosovës dhe SHBA-së si dhe mungesa e prioritizimit të Kosovës në politikën e jashtme amerikane, mund të kenë shtyrë edhe më tej procesin. Në këtë kontekst, Kosova përballet me një sfidë të re: rikthimin e besimit dhe rëndësisë së saj në agjendën e Uashingtonit.

 Me fjalët tjera kur në Prishtinë ende nuk është emruar e ambasadori amerikan  “asgjë më pak nuk e përmbush vizionin e një Evrope të plotë, të lirë, të begatshme dhe në paqe”.

Flori Bruqi