NGA FOTAQ ANDREA :Edit Durham, xhonturqve, në gusht 1911: “Ju e humbët përgjithnjë Shqipërinë”

Letra nga Shqipëria në Figaro – 100 vjet më parë

Francezi Andre Dybosk, autor i disa librave, ndër të tjera i veprës “Siria Tripolitane, Shqipëria”, në gusht 1911 ndodhet mes refugjatëve malësorë shqiptarë në zonën e Podgoricës, në rolin e gazetarit të organit më të vjetër francez “Le Figaro”, në të cilin boton një kronikë të gjatë (3-5 gusht 1911), titulluar “Mes refugjatëve malësorë”. Është koha e kryengritjeve të pareshtura të fiseve shqiptare të Veriut kundër sundimit osman - krahas kryengritjeve në mbarë vendin -, por edhe periudha e reprezaljeve të egra që njeh popullsia katolike e atyre zonave nga ana e xhonturqve, për të shtypur me zjarr e hekur këto revolta, që shpejt do çonin në lëvizjen e gjithanshme të çlirimit kombëtar. Dybosk viziton malësorët shqiptarë në shpellat e humbëta midis dy brigjeve të larta rrëpirë të lumit Moraça në kushtet e një skamjeje të tmerrshme, “absolute”, siç e quan ai. Vë në dukje se që prej tetë muajsh, rreth 20 000 vetë, burra, gra, fëmijë kanë lënë tokat e bagëtitë në Shqipëri, ku gjithçka është djegur e zhuritur, shtëpi, kisha dhe fshatra të tëra. Nga ana tjetër ngre lart moralin dhe zgjuarsinë e malësorëve, krenarinë e tyre natyrore, pavarësisht nga kushtet e mjerueshme ku ndodhen, kur asnjë nuk lyp, edhe pse kanë ditë të tëra pa ngrënë.

Po gjatë atyre ditëve autori njihet me mis Edit Durhamin, cilësuar tashmë si “Mbretëresha e malësorëve shqiptarë”, e cila vepronte aktivisht, me mish e me shpirt, që prej njëmbëdhjetë vjetësh në zona të ndryshme të Ballkanit dhe kryesisht të Shqipërisë. Së bashku me të dhe me një udhërrëfyes shqiptar që i ndihte zonjës së nderuar angleze, ata vizitojnë gjer në pesëmbëdhjetë familje refugjate shqiptarësh në ditë, “duke parë me sy mjerime të llahtarshme”. U është shpërndarë “të gjorëve njerëz” vetëm një herë 1 kg misër kokërr për frymë, por edhe atë misër nuk kanë me se ta bluajnë, për më tepër që mulliri do tu kërkonte të mbante për vete tridhjetë për qind të racionit. Ndër fiset katolike që ndodhen atyre anëve janë ato të Hotit, Grudës, Kelmendit, Kastratit, Shkrelit etj.

Por çka i bën përshtypje të thellë gazetarit francez është kulti i veçantë, gjer në adhurim, që ushqejnë malësorët shqiptarë për Edit Durhamin. Dhe domosdo, përderisa ai e sheh vetë konkretisht, në veprim e sipër “Avokaten e shpirtit kombëtar shqiptar” duke shpërndarë pako për ndihmë të shpejtë mbijetese në çdo familje, ku secila pako përmban 3 m cohë për të gatitur një këmishë, dy gjilpëra dhe një rrotkë me pe për qepje. Po ashtu shpërndan edhe ndihma financiare për to, tek ka mundur të grumbullojë rreth 20 mijë franga falë thirrjeve për ndihmë që ka bërë. Veçse “ata burra shtatlartë, me shëndet të hekurt, që vuajtjet e tërë atyre muajve as që i kanë nënshtruar sadopak, i luten përulësisht për ti shkuar në ndihmë një gruaje vejane me shumë fëmijë, duke qenë se për ta gruaja përfaqëson shtyllën e njerëzimit”.

E ndërsa padija e tyre është po aq e thellë sa mjerimi që ata njohin, kërkesa e tyre do shkojë shumë më larg nga lëmoshat që ajo shpërndan: “Ata njerëz, - thekson Andre Dybosk, - kërkojnë prej saj tjetër gjë: që ajo të ndërhyjë në favor të tyre pranë “shtatë mbretërve” të Evropës, kryesisht pranë mbretit të Francës dhe mbretit të Polonisë për tu blerë atyre armë, që të mund të çlirohen kështu përgjithnjë nga pushteti i Turqve”.

Ndonëse malësorët shqiptarë nuk kanë fare besim në premtimet e rëndomta të autoriteteve xhonturke dhe ndonëse gratë janë të terrorizuara nga dhuna që është ushtruar mbi to, përsëri, e si çdo herë, ata janë të detyruar të rikthehen në vatrat e tyre të shkretuara, për të filluar gjithçka nga e para në mbijetesën e tyre shumëshekullore. Dhe kështu, më 4 gusht 1911, Sokol Baci, bajraktari i Grudës, vihet në krye të eksodit të malësorëve për të marrë këtë herë drejtimin e Tuzit, “qytetit të parë shqiptar, - siç thotë autori, - nga do kthehen malësorët” drejt trojeve të tyre, ndërkohë që “turqit kanë zënë pozicione në faqe të malit, përballë liqenit” për të mbikëqyrur lëvizjen e refugjatëve.

Është për tu theksuar po ashtu se gazetari frëng, tek ngre lart lëvizjen për pavarësi të malësorëve tanë, me qëllim që të sensibilizojë opinionin publik francez për ekzistencën e një çështjeje shqiptare që kërkon zgjidhje në rrafsh evropian, nuk ngurron në të kundërt të shprehë frikën e tij për reprezalje të reja nga ana e xhonturqve. Por edhe këtu, ai do nënvizojë idenë e analistit të shquar të kohës, francezit Rëne Pinon që, duke u shprehur në favor të kauzës shqiptare, deklaronte: “...mënyrat e dhunshme ndaj tyre (shqiptarëve) janë një gabim i rëndë, sepse edhe sikur të pranojmë se trupat e rregullta (xhonturke) do ngadhënjejnë mbi ta pjesërisht, përsëri kryengritja do të ringjallet menjëherë, dhe më me forcë, sapo trupat të tërhiqen.”

Dhe si një ogur i mirë shkëlqejnë këtu edhe më shumë, tek marrin kuptim të thellë, fjalët e arta të mis Durhamit, në gusht 1911, kur si një shuplakë fytyrës fshikullon xhonturqit me një të vërtetë vetëtimë tek u thotë: “Zotërinj, duke filluar nga dita e sotme, ju e humbët përgjithnjë Shqipërinë”.

Po japim më poshtë letrat e francezit Andre Dybosk dhe të anglezes Edit Durham botuar në “Figaro”, më 2 tetor 1911. Po ashtu, botojmë për herë të parë edhe një portret të Edit Durhamit në akuarel, titulluar “Fëmijë shqiptar” dhe realizuar në fillim të shekullit XX.

Skutari, 25 shtator 1911

Muajin e shkuar u fola lexuesve të gazetës “Figaro” për atë angleze, e cila që prej njëmbëdhjetë vjetësh mjekon plagët fizike e morale që turqit po u shkaktojnë popullsive të Ballkanit. I vura në dijeni se isha takuar me mis Edit Durhamin në Podgoricë, mes mjerimeve më të llahtarshme, duke e paguar gjithçka nga vetja e duke ndjekur gjer në hollësitë më të vogla gjendjen e vajtueshme të refugjatëve shqiptarë, përherë e mbytur në punë, përherë e kudondodhur e me fjalë të mirë mes atyre fatzinjve.

Me siguri një ditë do lexohet rrëfimi i saj i hollësishëm për këtë fushatë gjashtëmujore në Shqipëri, karakterizuar nga stili i saj aq rrëmbyes e prekës; por në pritje, e kam për detyrë të botoj një letër që ajo më shkruante nga Podgorica, dy ditë pas largimit tim nga ky qytet. Me thënë të drejtën, skam pse mbaj, thjesht për vete, të dhëna të tilla me vlerë të rrallë për gjithë sa ka ndodhur atyre anëve më 1911. Do të ishte e padrejtë që opinioni publik francez të mos vihej në dijeni për atë që ka ndodhur, kur pesë a gjashtë ditë udhëtim e ndajnë vendin tonë nga teatri i atyre ngjarjeve.

Nga ana tjetër, lexuesit e “Figaros” do gjejnë në këtë letër vërtetimin më të qartë të përshkrimit të shkurtër që unë vetë u bëra ngjarjeve, kur kuadri i kufizuar i një artikulli më detyronte të isha sa më i përmbledhur. Me një fjalë, paraprakisht, kam dëshmuar tashmë se asgjë nuk është e tepruar nga gjithçka që do lexohet më poshtë.

Më 8 gusht, në Cetinje, mora letrën që vijon:

Podgorica, 7 gusht 1911

Zotëri,

Mu lutët tju jap me shkrim disa hollësira rreth fatit të shqiptarëve të strehuar në Mal të Zi. E vetmja vështirësi këtu është se sdi nga tia filloj. Unë vetë kam vizituar gjer në pesëdhjetë familje në ditë dhe çdonjëra prej tyre ndodhet në kushte më të mjerueshme nga tjetra. Është e vërtetë se familjet e para që kishin emigruar para kryengritjes dhe kishin marrë me vete bagëtitë dhe plaçkat e tyre nuk vuajtën dhe aq, por gjynahqarët e shkretë që u larguan në çast të fundit nga shtëpitë e tyre në flakë u ndodhën në një mjerim gati të pabesueshëm.

Konkretisht, në një haur të vogël të pistë, gjeta për shembull tri plaka me pesë jetimë të vegjël, një vejane me shtatë kalamaj, një tjetër me katër fëmijë, si dhe dy gra të reja. Në total njëzet e tre vetë që nuk kishin veç zhele mbi trup, copë e çikë dhe krejt të ndotura, në pocaqi të tmerrshme.

Një malazez zemërmirë u kish dhënë ca lëkurë bagëtish për ti përdorur si shtrojë dhe dy enë kuzhine. Por ky nuk ishte një rast i izoluar. Shumë refugjatë ishin të detyruar të shisnin misrin që u kish dhënë Mali i Zi si lëmoshë për të blerë një copë bukë, sepse nuk kishin asnjë mjet për ta gatuar. Nga secila anë e lumit guvat e shpellat ishin mbushur me gra e fëmijë në skamjen më të plotë, ashtu sikurse e vutë re edhe ju vetë. Ja si ma përshkruante njëra nga gratë rrënimin e konakut së saj: “Erdhën ushtarët turq. Ne u mbyllëm brenda në shtëpi, duke menduar se nuk do na bënin keq; por ata na ulëritën: Ikni, largohuni, në sdoni tju djegim të gjallë!. U tmerruam. Mezi mora një torbë me misër e ta nxirrja jashtë. Atëherë, ata i vunë zjarrin shtëpisë sonë të shkretë duke ndezur kashtën që përhapën rreth saj. Vjehrra, fëmijët dhe unë ia mbathëm drejt kufirit sa na hanin këmbët. Por dy vogëlushët e mi nuk mund të na ndiqnin dot; atëherë u detyrova të lë torbën me misër e të marrë hopa fëmijët”.

Me mund të madh, unë vetë u vura të mbath ata njerëz të shkretë, duke qenë se kisha marrë me vete cohë e tesha, që ua shpërndava në çast, si dhe gjilpëra e penj. Dhe tani do u duhet të kthehen në vatrat e tyre të shkrumbuara, në arat e tyre të shkretuara. Po a mund të përfytyrohet një gjendje më e rëndë nga ajo që po njohin sot ato gra të gjora, që mbase do ecin dy ditë të tëra, duke tërhequr pas vetes pesë a gjashtë fëmijë, për të arritur në një konak me katër muret e nxirë, pa çati, pa kurrfarë strehe për të kaluar natën? Çdo bëhet me to? Mundet që Turqia të shpërndajë ca të holla për çdo familje, gjoja për rindërtim të shtëpive; por si mundet ato gra, që numërohen me qindra, të ngrenë në këmbë konakët e tyre? Po edhe ata burra që do kthehen, ku do ta gjejnë vallë drurin e domosdoshëm? Për më tepër që shumica e shtëpive të djegura ndodhen në territore të zhveshura tashmë nga pyjet. Nga ana tjetër, stina e shirave të mëdha, që zakonisht fillojnë në tetor dhe që pasohet menjëherë nga dimri i ftohtë, po vjen, dhe të mos harrojmë se me gjithë përpjekjet e mija, një pjesë e madhe e refugjatëve nuk ka as rroba në trup - pale për të ndërruar! - apo shoje në këmbë.

Qeveria turke premtoi gjithashtu të shpërndajë misër gjatë dimrit, por ata, pa veshje, pa mbulesa, pa kurrfarë mjeti tjetër nuk mund të mbijetojnë, po qe se ndihmat nuk do jenë bujare. Andaj, një depo me gjërat më të domosdoshme mund të ngrihet sa më shpejt në Skutari apo Tuzi...

Ju falënderoj, zotëri, për interesimin që treguat ndaj atyre të mjerëve, që unë i ndihmoj me të gjitha forcat e mija, dhe ju lutem të pranoni, etj. etj.

Firmosur

E. Durham.

Me të drejtë, pas lëçitjes së kësaj letre lind pyetja se si ka mundësi të ndodhin gjëra të tilla në kohën tonë. E megjithatë, ato ekzistojnë falë pretendimeve sa foshnjore aq edhe të pamëshirshme të xhonturqve, dhe gati të gjithë personat kompetentë që pyeta, si mes malazezëve ashtu dhe mes shqiptarëve, mendojnë se ka shumë gjasa që gjëra të tilla të përsëriten edhe vitin e ardhshëm. Ky është edhe mendimi im, sepse është gati e pamundur që Protokolli i Podgoricës të arrijë të përcaktojë për një kohë të gjatë marrëdhëniet midis turqve e shqiptarëve. Duhet llogaritur këtu fryma e kundërshtimit dhe e spërdredhjeve e njërës palë përballë temperamentit dhe zakoneve për pavarësi të të tjerëve.

Mis Durhami po më tregonte të nesërmen e shpalljes së Kushtetutës [turke] se u kishte thënë disa xhonturqve entuziastë: “Zotërinj, duke filluar që nga dita e sotme, ju e humbët përgjithnjë Shqipërinë”. Në pranverë, kur shirat të përfundojnë, kur shtigjet të jenë të thata nëpër male, kur mund të kalohet nata nëpër prita rrëzë shkëmbinjve, kur mund ti qepesh, pa frikë se mos rrëshqet, një faqeje vertikale mali, atëherë të shtënat e dyfekëve do bëjnë punën e vet... Më në fund, nuk mungojnë të më pyesin se në çmënyrë e gjithë kjo, sipas meje, do marrë fund? Unë shoh disa mënyra, sidomos njëra që është fort e mundur, por këtë herë po renditem në anën e atij diplomati që e kishte për zakon të përgjigjej: “Në politikë, ska se çfarë parashikohet tjetër veç asaj që ka ndodhur tashmë në të shkuarën”.

ANDRE DUBOSQ

BLERINA GOCE : Emily Dickinson Jeta sekrete e Emily Dickinson

Poezitë e saj ishin të qeta dhe ajo jetonte duke shkruar poema që kurrë nuk do të vetëtitin, thernin dhe demoralizonin. Por nga ana tjetër ajo ishte një shpirt që zjarrmonte në dashuritë e saj, shpesh të fshehta.

Se si mund të ketë qenë Emily Dickinson “e vërtetë”, në brendshmërinë e saj, tani “zbulohet” në një libër nga Jerome Charyn, të titulluar “Jeta e fshehtë e Emily Dickinson”.

Për autorin këtu rrëfehet zëri i vetë Dickinson-it dhe e rrethon poeten me personazhe të krijuar, si dhe personazhe historike. Ky libër është në vazhdën e novelave si “Aventurat sekrete të Charlotte Brontë” (Charlotte si detektiv) e Laura Joh Rowland apo romanin e Colm Tóibín për Henry James, “The Master” (Mjeshtri), etj.

Mund të thuhet se janë “perfekte” për informacionin që japin. Një zhanër i ri i letërsisë që lulëzon në një dëshirë bashkëkohore për të plotësuar boshllëqet dhe për të dhënë dëshirat seksuale të këtyre zonjave të fshehura hijshëm në shkrimet e tyre në shek. 18 dhe 19-të.

Më shumë se sa vërtetësia rreth “formës”, romani i Charyn zgjuarsish është formuar rreth dashurisë obsesive të Dickinson-it për disa burra imagjinarë, që kanë rënë në skicimin e jetës së saj aktuale. Gjatë ditëve të shkollës në Mount Holyoke, ajo zhvillon një dëshirë të fortë në distancë, të qëndrueshme për Tom-in, një hajdut xhepash analfabet me tatuazhe, i cili del e kthehet përgjatë viteve si një fantazmë e pabesë. Ajo pothuajse u arratis me studiuesin imagjinar Brainard Rowe pas vizitës së saj në shtëpinë e rumit, ku ajo ndjen “burrërinë e tij përkrah saj”, por kunata e saj e pengoi komplotin e saj për arratisje. Charyn gjithashtu rrëfen edhe për Zilpah Marsh, një nëpunës i ri i varfër me mustaqe të zbehta. Zilpah është “një gjarpër në bar” që i vjedh burrat Emily-së, duke u bërë dashnor i Tom-it dhe duke fituar dashurinë e babait kontrollues të Emily-së.

Kjo është shëtitje në anën e egër të Emily dhe nuk ka një heroinë veprimi ndaj përfundimisht poetja bëhet e njohur si “Mbretëresha e vetmuar”. Por edhe në qoftë se përçartjet e saj rinore në pjesën e keqe të qytetit janë thjesht fantazi, një mundësi që libri e pranon, por nuk e inkurajon, çfarë zbulojnë këto nga ato që nuk janë të qarta në shkrimet e Dickinson-it? Zbulojnë se ajo kishte anën e vet të pasionuar. Për të vërtetuar këtë mund të pohojmë se ishin më se të qarta gjithë ato poezi për gjarprin mashkullor.

Dhe fatkeqësisht, rreziku më i madh i Charyn, zëri i Emily-së, ngjan me një mozaik të mpiksur, me pjesëza të bëra bashkë nga pjesë të Charyn dhe copa të thyera të Dickinson-it. Një herë ajo e quajti veten “kanguri i vetëm në mesin e bukurisë”. Charyn thotë se Emily shumë troç e përshkruan veten si një kangur, i cili shkelmon dhe gjuan me grushte, dëshmi e natyrës së saj “grushtuese”. Ai vjedh nga natyra metaforën “vrasësi biond” nga një prej poemave dhe ia kushton atë Tom-it. Është një poemë që e ka gjetur të interpretuar.

Sipas tij, zëri nuk duhet të jetë ai i vërteti i Dickinson-it, por ajo duhet të ketë kënduar. Në momente të rralla, ajo e bën këtë. “I wore my full armor of feathers under my Dimity gown, and I did not have to fear the sound of my own voice,” (Vesha parzmoren time të plotë nën fustan, dhe nuk e kam me frikë zërin tim”, thotë ajo në një takim me një prej figurave të letërsisë realiste Samuel Bowles, në një frazë që nxjerr në pah të gjitha hulumtimet, shpikjet dhe ndjeshmërinë që duhet të mbushë këtë libër.

Charyn ka pasur një karrierë të gjatë dhe të respektueshme, si romancier dhe vëren në hyrjen e këtij libri se ishte frymëzuar nga Dickinson në fillimet e jetës së tij si shkrimtar. “Ajo ishte një vajzë fshati dhe unë isha një djalë nga Bronzi”, thotë ai. “Unë kam qenë i dhënë pas saj dhe i hipnotizuar që nga fillimi”. Kjo ngrohtësi e çuditshme e këtij çifti rezultoi në këtë novelë.

“E tërhequra” Emily

Emily Elizabeth Dickinson (10 dhjetor 1830 - 15 maj 1886), ishte një poete amerikane. Lindur në Amherst, Massachusetts, në një familje të suksesshme me lidhje të forta në komunitet, ajo jetoi një jetë më së shumti introverte, e tërhequr nga bota. Pasi studioi në Akademinë Amherst për shtatë vjet në rininë e saj, kaloi një kohë të shkurtër në Seminarin Femëror Mount Holyoke para se të kthehej në shtëpinë e familjes së saj në Amherst. Nga vendasit konsiderohej si një njeri i çuditshëm dhe u bë e njohur për dëshirën e saj për veshje të bardha dhe hezitimin e saj për të përshëndetur mysafirët, madje në jetën e mëvonshme edhe largohej fare nga dhoma. Shumicën e miqësive të saj i mbajti në korrespondencë.

Edhe pse Dickinson ishte një poete private shumë prodhuese, më pak se një duzinë prej rreth 1800 poezish u botuan përgjatë jetës së saj. Puna që u botua gjatë jetës së saj zakonisht ka ndryshuar ndjeshëm nga botuesit që e përshtatnin me rregullat konvencionale poetike të kohës. Megjithatë, poezitë e Dickinson-it janë unike për epokën në të cilën ajo i shkroi. Ato përmbajnë rreshta të shkurtër, titujt në mënyrë tipike mungojnë dhe shpesh përdor rimën e pjerrët, si dhe të kapitalizime të pazakonta dhe shenja pikësimi po kaq jo të zakonta. Shumë prej poezive të saj merren me temat e vdekjes dhe pavdekësisë, dy tema të përsëritura edhe në letra me miqtë e saj.

Edhe pse shumica e të njohurve të saj kanë qenë të vetëdijshëm për shkrimet e Dickinson-it, puna e saj nuk u shfaq deri pas vdekjes së saj, në 1886, kur Lavinia, motra e vogël e Emily-së, zbuloi vendin e fshehtë ku ajo kishte ruajtur poezitë e saj. Vetëm atëherë u bë e dukshme gjerësia e punës së Dickinson. Përmbledhja e saj e parë me poezi është botuar në 1890 nga të njohurit e saj Thomas Wentworth Higginson dhe Mabel Loomis Todd, të cilët që të dy e redaktuan rëndë përmbajtjen. Një koleksion i plotë dhe thuajse i patjetërsuar i poezisë së saj u vu në dispozicion për herë të parë në 1955-ën, kur “Poemat” e Emily Dickinson u botuan nga studiuesi Thomas H. Johnson. Pavarësisht nga kritikat e pafavorshme dhe skepticizmin për nivelin e saj letrar gjatë fundit të shekullit të 19-të dhe në fillim të shekullit 20-të, kritikët tani e konsiderojnë Dickinson si poeten më të madhe amerikane.

Një kujtesë e tmerrit bërthamor

Si dje 32 vjet më parë Shtetet e Bashkuara përjetuan aksidentin më të rëndë bërthamor në historinë e tyre. Më 28 mars të vitit 1979, reaktori Three Mile Island në Pensilvaninë qendrore thuajse shkriu krejtësisht. Ndonëse kjo ngjarje nuk i afrohet aspak tragjedisë së Çernobilit në Ukrainë, apo Fukushimës në Japoni, ajo shkaktoi një ndërprerje 30- vjeçare në ecurinë e Shteteve të Bashkuara në fushën bërthamore dhe solli rishikimin e politikave të impianteve bërthamore në mbarë vendin.

Mbrapa kodrave të Midelltaunit në Pensilvani, një pamje e zymtë shtrihet përmes mjegullës së dendur. 4 kulla për ftohjen bërthamore...dhe një reaktor që shkaktoi aksidentin më të rëndë bërthamor në Shtetet e Bashkuara. Reaktori 2 në Three Mile Island.

Rosalie Taylor jetonte me dy djemtë e saj në Midelton kur mësoi se mund të kishte rrjedhje radioaktive nga centrali bërthamor. Zyrtarët e sigurisë u thanë banorëve që të rrinin brenda. “Qëndronim në shtëpi me dyer e dritare të mbyllura, duke menduar nëse do të kishte apo jo rrjedhje radioaktive”. Fillimisht, guvernatori i atëhershëm, Dik Thornburg tha “jo”. Por të nesërmen, ai rekomandoi evakuimin e grave shtatzëna dhe fëmijëve të vegjël. 32 vjet më vonë ai thotë: “Ne nuk donim që të ndërmerrnim një evakuim të panevojshëm dhe vazhdimisht vlerësonim informacionin për të parë nëse kjo ishte e domosdoshme”.

Më shumë se 120 mijë njerëz u evakuan. “Është një ndjenjë e çuditshme të mos dish nëse do të kthehesh në shtëpinë tënde ose jo. Mora pak gjëra që ishin të rëndësishme për mua. Dy albume me fotografitë e djemve dhe certifikatat e tyre të lindjes”. Dentisti Sam Selcher ende punon në të njëjtën zyrë që punonte në vitin 1979. Në vend që të largohej, ai qëndroi për t’u marrë me raste emergjencash. “Të gjithë punonjësit e mi jetonin më pak se 8 km nga Three Mile Island. U thashë që të mbanin aparatin e regjistrimit të radioaktivitetit gjatë gjithë kohës kudo që shkonin”. Pajisja nuk tregoi shenja radioaktiviteti.

4 ditë mbas aksidentit, Presidenti Jimmy Carter mbërriti në vendngjarje. “Mendoj se njerëzit thanë: “nëse kjo zonë është e sigurt për presidentin dhe guvernatorin, duhet të jetë mjaft e sigurt për të gjithë”. Dy ditë më vonë, incidenti përfundoi. Strukturat kontrolluese funksionuan. Shumica e radioaktivitetit nuk u përhap. Vite më vonë, shkencëtarët arritën në përfundimin se një valvul e bllokuar shkaktoi tharjen e ujit ftohës nga bërthama e reaktorit. Ralf de Santis punon në kompaninë energjetike që menaxhon Three Mile Island.

“Pas rrjedhjes së ujit, rreth gjysma e bërthamës së reaktorit mbetej e pambuluar dhe aty ekzistonte rreziku i rrjedhjes së pjesshme radioaktive”. Hetuesit fajësuan për aksidentin mosfunksionimin e pajisjeve, gabimin njerëzor dhe mungesën e trajnimit. Nisur nga ngjarja e Three Mile Island, çdo central bërthamor në Shtetet e Bashkuara duhet të ketë një dhomë si kjo, imitim i dhomës së kontrollit, një kopje ekzakte e elementit qendror më të rëndësishëm të centralit.

“Kjo është një dhomë kontrolli ku përgatiten operatorët tanë trajnohen një javë çdo gjashtë javë”. Imituesit janë të pajisur me panele, me ngjyra të ndryshme sipas prioritetit, kështu që operatorët dinë se kujt alarmi duhet t’i përgjigjen më parë, ndryshe nga viti 1979, ku 400 sinjale të ndryshme nisën të ndizeshin, duke çorientuar operatorët. Tony Pietrangelo punon në Institutin e Energjisë Bërthamore. “Si rezultat i Three Mile Island, të gjithë ne kuptuam se duhet të përmirësonim përgatitjen e operatorëve, dhe aftësinë për kundërpërgjigje në raste emergjencash”.

Three Mile Island bllokoi përkohësisht zhvillimin e energjisë bërthamore në Shtetet e Bashkuara. U deshën 30 vjet përpara se Komisioni Rregullator Bërthamor i Shteteve të Bashkuara të merrte në shqyrtim një aplikim për një central të ri bërthamor. Reaktori 2 në Three Mile Island u fik përgjithmonë, ndërsa reaktori 1 dhe kulla ftohëse e tij vazhdojnë të punojnë.









JAPONI

Një nga reaktorët mund të ketë shkrirë



Ky zbulim i fundit ka qenë një grusht i rëndë ndaj përpjekjeve për të vënë nën kontroll situatën. Shqetësimi kryesor është se uji me radioaktivitet mund të derdhet në det, pasi bregdeti është fare pranë. Ndërkohë disa banorë të zonës janë kthyer brenda perimetrit të rrezikshëm, për të kontrolluar shtëpitë dhe për të marrë sendet vetjake. Qeveria po përsërit thirrjet që banorët të qëndrojnë jashtë zonës së identifikuar me rrezik të lartë.





Zyrtarët japonezë kanë shprehur dyshimet se mund të ketë pasur një shkrirje të pjesshme të bërthamës bërthamore të njërit prej reaktorëve në Fukushima. Si rezultat një nivel tepër i lartë radioaktiviteti është diktuar në një pellg uji pranë objektit. Kompania Energjetike e Tokios, që operon objektin bërthamor, pohon se ka pasur probleme në metodat e përdorura për të përllogaritur nivelin e rrezatimit, gjë që ka shkaktuar panik dhe kaos tek personeli emergjent: Kompania Elektroenergjetike e Tokios ka kërkuar ndjesë për përllogaritjen e gabuar të radioaktivitetit në pellgun e ujit radioaktiv të zbuluar në centralin bërthamor të Fukushimës. Dje u tha se radioaktiviteti në reaktorin numër 2 ishte 10 milionë herë mbi nivelin normal, gjë që detyroi punonjësit të largohen menjëherë nga objekti. Po dje, disa orë më pas, kompania e tërhoqi deklaratën e parë, duke thënë se bëhej fjalë për radioaktivitet 100 mijë herë më të lartë se normalja.

Sipas deklarimeve të zyrtarëve, është diktuar rrezatim tepër i lartë edhe në ajër përreth kompleksit Daiçi, por shqetësimi kryesor për momentin mbetet uji me radioaktivitet të lartë që është zbuluar në një turbinë pranë reaktorit numër 2. Prania e lëndëve radioaktive është aq e lartë, sa që mund të krahasohet me radioaktivitetin e ujit në bërthamën e reaktorit. Burimi i kësaj sasie uji është ende i panjohur, por mendohet se mund të jetë rezultat i një rrjedhjeje nga bërthama e njërit prej reaktorëve të dëmtuar: “Kemi marrë analizat e njësisë numër 2 që rezulton se ka gjasa që uji ftohës të ketë pasur kontakt me karburantin radioaktiv që ka rrjedhur nga bërthama e reaktorit. E themi këtë duke pasur parasysh nivelin e lartë të radioaktivitetit të regjistruar në këtë pellg uji”.

Ky zbulim i fundit ka qenë një grusht i rëndë ndaj përpjekjeve për të vënë nën kontroll situatën. Shqetësimi kryesor është se uji me radioaktivitet mund të derdhet në det, pasi bregdeti është fare pranë. Ndërkohë disa banorë të zonës janë kthyer brenda perimetrit të rrezikshëm, për të kontrolluar shtëpitë dhe për të marrë sendet vetjake. Qeveria po përsërit thirrjet që banorët të qëndrojnë jashtë zonës së identifikuar me rrezik të lartë, si rezultat i kërcënimit për shëndetin. Zona ka përjetuar ditët e fundit disa pas-goditje. Një tërmet me fuqi 6.5 ballë goditi prefekturën Miyagi sot në orët e para të ditës.

Tërmeti në Japoni është ndjerë drejtpërdrejt edhe tek industria e prodhimit të makinave japoneze, shumë të preferuara në mbarë botën. Japonia eksporton edhe shumë pjesë këmbimi për makinat, të cilat montohen në vende të tjera të botës. Për këtë arsye, problemet e Japonisë po ndjehen edhe në Shtetet e Bashkuara, ku kompania General Motors mbylli përkohësisht një fabrikë, si dhe në Evropë, ku sipas një njoftimi në gazetën “The Wall Street Journal”, firmat Pezho dhe Citroen e kanë pakësuar prodhimin.

Disa uzina në Japoni kanë rifilluar biznesin, të tjera do të rihapen shpejt, por disa do të qëndrojnë të mbyllura. Edhe disa uzina jashtë rajoneve më të prekura nga fatkeqësia nganjëherë pengohen nga ndërprerja e energjisë elektrike dhe nga problemet e transportit. Sot në Japoni, firma Tojota rifilloi prodhimin e tipit Prius dhe të dy tipeve Leksus hibride, por pritet që deri javën e ardhshme t’i ketë të mbyllura shumicën e fabrikave të tjera. Honda e shtyu pezullimin e prodhimit deri më 3 prill.

Ndërprerja e prodhimit për shkak të tërmetit dhe cunamit, duket se po vazhdon më tej, duke prekur sidomos modele si Tojota Prajus dhe Yaris, Honda Fit dhe Mazda 2. Tojota e rifillon sot prodhimin e modelit Prius dhe të dy tipeve hibride të Leksusit, por pritet që shumicën e fabrikave t’i ketë mbyllur deri javën e ardhshme. Honda e shtyu datën e rifillimit të prodhimit për më 3 prill.

4 LIBRA

1.Haruki Murakami  : Pylli norvegjez

Botues Skanderbeg Books, përktheu Etta Klosi
Roman, 318 faqe, 1500 Lekë

Toru, një student i urtë, jeton në Tokio dhe i është kushtuar Naokos, një vajze të bukur por tepër melankolike. Ndjenjat e tyre ndikohen nga vdekja tragjike e shokut të tyre më të ngushtë. Një roman ku përzihen muzika, emocionet dhe erosi, me të cilat kanë qenë dominuar vitet '60.

2.Edo Popoviç :Kalda - histori nën lëkurë



Botues Ideart, përktheu Milena Selimi
Roman, faqe 236, 9 Lekë

Përsëri në vitet '60 të shekullit të kaluar, nga pena e një autori kroat. Në këto vite e çojnë kujtimet personazhin kryesor, fotografi Ivan Kalda. Ajo kohë i shfaq Ivanit dashurinë e zymtë, shpërfilljen, mungesën e lirisë dhe perspektivën e një njeriu që rritet pa harruar asgjë prej atyre që i lanë gjurmë mbi lëkurë.


3.Justine Levy :Asgjë me rëndësi


Botues Dituria, përktheu Edit Dibra

Roman, 144 faqe, 600 Lekë

Luiza dhe Adriani: një dashuri që duket e përjetshme dhe që papritmas shkërmoqet. Për Luizën do të jetë e vështirë që të kthehet nga humnera e depresionit. Sigurisht që nuk janë histori me të cilat mund të bëhen kryevepra letrare, por lexuesi i interesuar do të gjejë te romani i autores së re franceze, një dëshirë për "rimëkëmbje" që shërben për ta parë jetën me tjetër sy.


4.Simon Montefiore :Sashenka



Botues 55, përktheu Ergys Petriti
Roman, 600 faqe, 2100 Lekë

Perandoria ruse, ngjarjet e mëdha, triumfet dhe tragjeditë e historisë së saj të shekullit të njëzetë dhe si u përball me to një familje e zakonshme. Autori anglez, Simon Montefiore e prezanton "Sashenkën" që sapo është hedhur në qarkullim me katër libra të tjerë në shqipe, sot, ora 18.00, në Sheraton.

FLORI BRUQI

“Stalini i vogël”, Montefiore e cilëson kështu Enver Hoxhën

Gjatë ceremonisë së marjes së titullit “Honoris Kauza” nga universiteti i Tiranës, Montefiore ka ftuar historianët shqiptarë të mos jenë të ndarë




Simon Sebag Montefiore, shkrimatri anglez që ka sjellë në historio-grafinë botërore figurën dhe pushtetin e vërtetë të Stalinit mendon se historia shqiptare duhet ti shmanget fshehjes së të vërtetës. Gjatë ceremonisë së marjes së titullit “Honoris Kauza” nga universiteti i Tiranës, Montefiore ka ftuar historianët shqiptarë të mos jenë të ndarë, por të pranojnë dhe shkrujanë historinë ashtu sic është. “Historianët sëpari duhet të thonë të vërtetën edhe pse mund të mos u pëlqejë. Kjo është detyra e tyre, vecanërisht në Shqipëri ku tirania është ende shumë e freskët. E vërteta është e mjaftueshme dhe nuk ka nevojë për gjueti shtrigash. I përgëzoj ata që shkruajnë pa rezerva dhe iu them edhe liderëve tuaj të pranojnë të shkuarën dhe të mësojnë nga ajo”, tha Simon Sebag Montefiore- historiografi Biografi i Stalinit, e quan Enver Hoxhën një “Stalin të vogël” i frymëzuar nga Stalini i madh. “Duke studiuar Stalinin zbulova se Enver Hoxha e ka admiruar atë dhe e ka emituar në krimet më makabre. Figura e Enver Hoxhës është shumë tërheqëse për mua. Pa e njohur gjuhën nuk mund të shkruaj një histori për të, por dikush duhet ta bëjë patjetër”, vijoi ai. Pas titullit “Honoris Kauza”, Montefiore prezanton pasdite librat më të njohur të tij të përkthyer në shqip. Ai është autorë i veprave të njohura si “Stalini, oborri i Carit të Kuq”, “Katerina e madhe” dhe “Jeruzalemi”

U akuzua për “shpifje”, Ismail Kadare fiton pafajësinë

Shkrimtari shqiptar Ismail Kadare shpallet i pafajshëm nga Gjykata e Tiranës për akuzën e ngritur ndaj tij për shpifje.

Shkrimtari i njohur ishte akuzuar nga Enea Nauni, i cili deklaronte se Ismail Kadare kishte shpifur ndaj tij tek Ministria e Puneve te Brendshme, për të mos lejuar botimin e librave të tij.

Por kjo nuk është vërtetuar në Gjykatë, kështu që shkrimtari i njohur fitoi pafajësi.

Padia mbante numrin e çështjes 1064, ndërsa u regjistrua në gjykatë më 24 shkurt 2011.

Sipas pretendimeve të Naunit, shkrimtari Ismail Kadare e kishte penguar atë që të botonte libra, duke ndërhyrë në Ministrinë e Brendshme, ku i adresonte fjalë të paqena.

Pavarësisht pretendimeve të dhëna para togave të zeza, paditësi nuk i paraqiti asnjë provë gjykatës, që të faktonte akuzat e tij. Për shqyrtimin e kësaj padie, gjykata thirri edhe prokurorinë.

Prokurorja Tatjana Laçej, pasi shqyrtoi pretendimet e palës paditëse, kërkoi nga gjykata deklarimin e pafajshëm të shkrimtarit Ismail Kadare.

Të njëjtën kërkesë bëri para gjyqtarit të çështjes edhe mbrojtësja e caktuar kryesisht, Nevila Pushi.

Vetë shkrimtari nuk ka qenë i pranishëm gjatë gjykimit të tij, pasi kishte vendosur të mbrohej nga avokatja e caktuar nga shteti, pasi nuk ka shfaqur interes mbi këto akuza.

Varrezë masive në Dejne të Rahovecit?

 

Dyshimet për një varrezë masive në fshatin Dejnë të Rahovecit kanë dalë të pasakta pak kohë pasi ato ishin ngritur nga një fshatar, i cili duke gërmuar dheun për rregullimin e serrave kishte gjetur mbetje mortore.
Ekipet e ekspertëve të Departamentit të Mjekësisë Ligjore kanë dalë të hënën paradite në vendin e dyshimtë për vendndodhjen e një varreze masive dhe pasi kanë marrë kockat e gjetura aty kanë arritur në përfundim se ato nuk i takojnë ndonjë të vrari nga lufta e fundit, por janë të një periudhe shumë më të hershme.
Këtë për “Zërin” e ka konfirmuar Blerim Krasniqi, zëdhënës i EULEX-it. “Nuk kemi të bëjmë me varrezë masive”, ka theksuar ai. Sipas tij, nisur nga fakti se mbetjet mortore nuk i takojnë luftës së fundit ekspertët nuk e kanë konsideruar të nevojshme as fillimin e hulumtimit në këtë lokacion.
Labinot Berisha, këshilltar i Kuvendit komunal të Rahovecit konfirmoi për Telegrafin se në fshatin Dejne të komunës së Rahovecit dyshohet për një varrezë masive.

Ai bëri të ditur se të dielën pasdite nga një banor i fshatit është zbuluar një varrezë masive gjatë marrjes se dheut për nevoja të fshatit, gjegjësisht për rregullimin e serrave.
Sipas banorëve të fshatit në lokacionin ku janë gjetur kocka njerëzish asnjëherë më parë nuk është shfrytëzuar për varreza të fshatit.
Referuar pohimeve të banorëve, Berisha tha se gjatë periudhës së bombardimeve të NATO-s, forca të mëdha të policisë serbe janë pozicionuar në atë zonë dhe kanë qëndruar një kohë të gjatë, gjë që besohet në dyshimet e banorëve për varrezë masive.
Po ashtu u bë e ditur se lokacioni është rrethuar dhe siguruar nga Policia.
Vesel Gashi, nga Policia e Kosovës për rajonin e Prizrenit konfirmoi se Policia është në vendin e ngjarjes dhe ka siguruar pjesën ku dyshohet për një varrezë masive.
Ai bëri të ditur për Telegrafin se Policia ka rrethuar vendin ku dyshohet dhe janë në pritje të Ekipit nga Prishtina.