Nga Angjelina Verbica:Shkrimtari Coelho: Gëzimi ka më tepër vlerë se fitimi material

Edhe laureati i çmimit Nobel për paqen i vitit 2006 dhe shpikësi i mikrokredive, Muhammad Yunus është i mendimit se lumturia nuk mund të barazohet me shenjën e dollarit

Për autorin e romaneve best-seller, Paulo Coelho («Alkimisti»), gëzimi dhe gatishmëria për të ndihmuar të tjerët kanë më shumë vlerë se sa fitimi material. «Jeta nuk mund të matet me fitimin material, që grumbullon», i tha gazetës "Frankfurte Rundschau" braziliani, që në vendlindjen e tij ndihmon fëmijët e lagjeve të varfra.

«Prej secilit libër, që shes, mua më vjen 10, apo 15 përqind e çmimit të shitjes. Por vlerë më të madhe ka gëzimi, që unë ndjej, se dikush lexon librin tim dhe ndoshta kupton, se çfarë unë dua të them. Kjo ka rëndësi." theksoi shkrimtari 63-vjeçar në një intervistë të përbashkët me laureatin e çmimit Nobel për paqen të vitit 2006 dhe shpikësin e mikrokredive, Muhammad Yunus nga Bangladeshi.



Yunus: Lumturia nuk mund të barazohet dot me dollarë

Edhe Yunus, 70 vjeç, është i mendimit se lumturia nuk mund të barazohet me shenjën e dollarit. "Nqs unë ndikoj pozitivisht një jetën e një njeriu, gëzimi, që ndjej prej kësaj, nuk mund të matet me dollarë." Studjuesi i shkencave ekonomike dhe bankieri i të varfërve tha: "Të gjithë njerëzit janë egoistë, por të gjithë njerëzit janë njëkohësisht edhe altruistë. Këto janë dy anë të së njëjtës medalje."

Ai tha se në shumicën e rasteve ekonomistët i bazojnë teoritë e tyre te ana egoiste e njeriut. "Unë dëshiroj të them: Mos e harroni anën tjetër tuaj dhe shfrytëzojeni atë."

Varet se si vepron me paranë, tha Coelho. «Paraja mund të të sjellë shumë liri, ose shumë skllavëri." Për Yunus paraja është "vetëm një copë letër»: «Ne lidhim me të suksesin, famën dhe dështimin, ajo ka kontroll mbi jetën tonë. Në të vërtetë ajo nuk do të thotë asgjë.»

New York Times mbi librin e ri të Kadaresë

Charles McGrath në New York Times thotë që "Aksidenti" i Kadaresë nuk është një nga veprat më të arritura të autorit shqiptar. Ama është një libër provokativ, që fillon si një lloj libri (thriller) dhe përfundon si diçka krejtësisht tjetër. Lexoni origjinalin në anglisht për më tepër.




Power Struggles and Riddles, in 






Romance and Political Intrigue

http://topics.nytimes.com/top/reference/timestopics/people/m/charles_mcgrath/index.html?inline=nyt-per

The name of the Albanian novelist Ismail Kadare regularly comes up at Nobel Prize time, and he is still a good bet to win it one of these days. He writes in a language that is not English. He comes from a country that most of us know next to nothing about, where he was oppressed not just by a run-of-the-mill totalitarian but by the bizarre and paranoid Enver Hoxha. He is fluent in the styles of modernism and postmodernism both. And, an unlooked-for bonus, he is seemingly incapable of writing a book that fails to be interesting.
Enlarge This Image

J. Foley/Opale
Ismail Kadare
THE ACCIDENT
By Ismail Kadare
Translated by John Hodgson
265 pages. Grove Press. $24.


His new novel, “The Accident,” is not one of his major achievements, and readers looking for Mr. Kadare (pronounced kah-dah-RAY) at the top of his form should probably start with “Chronicle in Stone,” which came out in English in 1987, or “The Three-Arched Bridge,” from 1997. But “The Accident,” fluidly translated by John Hodgson, is provocative nonetheless, not least because of the way it starts out as one kind of book and turns into something else entirely. This, you feel, is how Mr. Kadare sees the world: as a place always shifting and remaking itself.

“The Accident” begins like a thriller, or an update of an Alan Furst novel. A taxi flips over on a Viennese autobahn, ejecting its two passengers through the back doors. By the time help arrives, they’re both dead. The driver, apparently traumatized, can’t account for what happened except to say that he chanced to look in the rearview mirror and saw the passengers, a man and a woman, “trying to kiss.”

The victims, it turns out, were Albanians and longtime lovers: Besfort Y., an analyst working for the Council of Europe on Balkan affairs, and Rovena St., an intern at the Archaeological Institute of Vienna. Because Besfort may have been involved in the bombing of Yugoslavia during the Balkan War, the Serbian government begins to investigate, and pretty soon the Albanian secret service does too. Could the accident have been a political murder? A double suicide?

When these inquiries fail to turn up anything substantial, a character called the researcher — a stand-in for the novelist — takes over and begins obsessively trying to put together the pieces. He pores over the evidence, such as it is — “dark surmises, grave suspicions, ambiguous phrases, obscure scraps of dialogue drawn from half-remembered phone conversations” — and he also gives vent to his own imaginings. His account of the couple’s relationship, which consists mostly of meetings in four-star hotel bedrooms, jumps back and forth in time and alternates between Besfort’s point of view and Rovena’s.

Seen one way, their story seems to be that of a fairly ordinary, hot-and-cold relationship, intensified, perhaps, by Balkan politics and by the long periods they spend apart, brooding. The bitterness of their quarrels is often redeemed by the sweetness of their reconciliations; actually breaking up, though they talk about it a lot, appears to be out of the question. They may not be in love, exactly, but they’re not done with each other.

There is also a kinky side, though. The researcher creepily records — or imagines — the way Rovena’s breasts swell and shrink, depending on how the relationship is going, and describes in soft-porn detail the couple’s visit to an Albanian swingers’ club. Or maybe the researcher is getting off on making all this up. We never know for sure. We do know that Besfort encourages Rovena to take other lovers, or at least tolerates them, and then consumes himself with jealousy and treats her like a call girl. And inevitably struggles in the relationship take on the dimensions of a political power struggle. The researcher suggests in a few places that the whole story can be read as an allegory of the Hoxha regime, with first Rovena and then Besfort in the role of the tyrant.

“I’m abdicating,” Besfort says. “Nobody will ever topple me.”

Rovena responds: “Do what you want, take power or reject it. There is no way I can escape from you.”

In the end the researcher’s frustration — the impossibility of knowing anything for certain — drives him over the edge, and he takes the novel with him, entertaining wilder and wilder speculations before coming up with a solution. Maybe one or the other passenger in the back seat was a simulacrum? Maybe simulacra are more real than what they represent? Maybe the clue to what happened is preserved, like a riddle from “Through the Looking-Glass,” within the rearview mirror itself and will be revealed a thousand years from now?

What gets left behind in all this metaphysical guesswork is Rovena and Besfort, who instead of developing and becoming more interesting as the book goes on, are, if anything, pared down and reduced. They become so unknowable they’re barely characters at all. Presumably this is deliberate on Mr. Kadare’s part, but it means that the reader has to give up some of the traditional pleasures of the novel — the illusion of getting to know flesh-and-blood people — for the more head-spinning sensation of looking at them through a fun-house mirror. For all we know, this is really what it felt like in Hoxha’s Albania, and “The Accident” may be less a parable than a kind of topsy-turvy realism. In either case, it takes you to the sort of place novels don’t routinely visit these days, and also leaves you grateful you don’t have to dwell there.

Gustave Flaubert: Letra dashurie

Letra në çantën e qëndisur

Gustav Floberi e takoi për herë të parë Loise Colet në vitin 1846, kur ajo po pozonte në studion e skulptorit Jems Pradier, në Quai Voltaire. Duket se mes tyre kishte shkrepur një shkëndijë. Një dite pas takimit, Floberi dhe Colet, bënë një shëtitje të gjatë në “Bois de Boulogne”. Dhe më pas, një darke në apartamentin e saj, ku ai kaloi natën. Ajo ishte një natë e veçantë për ta, një natë që i lidhi fort pas dashurisë, lidhje që zbuloi për adhuruesit e lërsisë vite më vonë një varg letrash ku shfaqet bota e pazakontë e një shkrimtari të madh.

Letrat që Flober i shkroi Louise Colet ruajnë kujtimet e një “dashurie të pamundur për ta jetuar”, përpirë nga ndjenjat e ndezura të dashurisë dhe pasioni i shkrimtarit për artin e të shkruarit.

Shkrimatri i tregon mikeshës së tij të zemrës brengën e dashurisë, i rrëfen fshehtësitë dhe drithërimat e shpirtit që dashuron, vështirësitë që ai has gjatë shkrimit të “Zonjës Bovari”, vuajtjet dhe nganjëherë edhe zhgënjimet nga miqësitë, fryma e kohës dhe nga jeta në tërësi. Në letërkëmbimet e tij shpërfaqet autori, përshkruhet qenia e tij me përjetime të brendshme më shumë se sa dukje dhe shpallje të jashtme në publik.

Gjithashtu mes rreshtave shkrimtari gjen arsye për të shkruar mbi punën, udhëtimet, projektet, miqësitë, konceptet mbi letërsinë, vështirësitë e artit të të shkruarit, si dhe na jep portrete të shkrimatrëve bashkëkohorë me të.

Letrat e tij janë një pasuri e madhe, lartësia e mendimit që ato shprehin, spontaniteti dhe stili, e bëjnë këtë letërkëmbim një nga më të bukurit e letërsisë.

Flober, i cili nuk besonte në gjininë letrare, mendonte se durimi dhe këmbëngulja mjaftonin për t’iu kushtuar punës së gjatë e të vështirë të shkrimtarit. Në këtë mënyrë ai i largohej traditës së shkrimatrit të frymëzuar. “Le t’i ruhemi asaj përndezjeje që quhet frymëzim, ku hyn më shumë shqetësim njerëzor sa sa forcë muskulare...”, shkruan Flober në një prej letrave të tij, të cilat janë përmbledhur në një libër, i sjellë në shqip me titullin “Letra dashurie” me perkthimin e Adriana Koxhajt, botuar nga shtëpia botuese “Ideart”.

Prej tij kemi shkëputur këto tre letra, që po i botojmë në faqet letrare të “Milosaos” me lejen e botuesit, Arjan Leka.
 

E martë mbrëma, mesnatë, 4 Gusht 1846.

Një gjysmë dite më parë ishim ende tok; dje, si tani, të mbaja në krahët e mi... a e mban mend?

Sa larg më duket! Sonte nata është e ngrohtë dhe e butë; poshtë dritares sime lisi i madh prej erës fërgëllon, unë kokën ngre dhe shoh hënën tek soditet përmbi lumë. Tani që po të shkruaj papuçet e tua të vogla i kam këtu, para syve, i vështroj. U mbylla brenda dhe krejt i vetmuar sapo rregullova gjithçka të dhuruar prej teje; letrat e tua i kam në çantën e qëndisur, do t’i lexoj përsëri sapo të mbyll letrën time. Nuk desha të këpus nga fletët e mia; ato janë të zbukuruara anash me ngjyrë të zezë; asgjë e trishtuar mos të ardhtë prej meje! Veç gëzim do të desha të të ngjallja dhe me lumturi të patrazuar dhe të parreshtur të të rrethoja, si shpërblesë për gjithçka që më ke falur me dashurinë tënde fisnike. Druaj mos dukem i ftohtë, i akullt, egoist, dhe vetëm Zoti e di se ç’po më ngjet këtë çast. Sa kujtime! dhe sa ëndje! E sa të bukura qenë ato dy shëtitjet tona me pajton, sidomos ajo e dyta nën shkrepëtima! Sjell ndër mend ngjyrën e pemëve, ndriçuar prej fenerëve, dhe lëkundjet e karrocës; ne qemë vetëm për vetëm, të lumtur. Sodisja pamjen tënde nëpër natë; dhe shihja edhe pse qe errësirë; sytë e tu ndritnin gjithë fytyrën. Më duket se po shkruaj keq; Ti do ta lexosh ftohtë; s’po shkruaj asgjë nga ato që dua të të them. Frazat e mia përpiqen si psherëtima; për t’i kuptuar duhet mbushur ai boshllëk që ndan njërën nga tjetra; do ta bësh apo jo? A do të ëndërritësh pas çdo shkronje, pas çdo shenje shkrimi? Si unë, që duke vështruar papuçet e tua bojë kafe përfytyroj lëvizjet e këmbëve të tua tek i veshin ato... shamia është ende brenda

[...]

Nëna më priste te stacioni; ajo qante tek më shihte duke ardhur. Ti qaje tek më shihje duke ikur. Të mjerët ne, s’mund të lëmë një vend pa shkaktuar lotë në të dy kahet. Sa grotesk i errët. Këtu gjeta sërish lëndinat e blerta, drurët e lartë dhe ujin që gurron ashtu si kur u nisa. Librat e mi i gjeta të hapur aty ku i lashë; asgjë s’ka ndryshuar. Na vjen turp prej natyrës; Qetësia e saj pikëllon krenarinë tonë. Tek e fundit, le të mos mendojmë as për të ardhmen, as për ne të dy, as për gjë tjetër. Të mendosh, do të thotë të vuash. Le të na marrë era e zemrës sonë, përsa kohë ajo do të ngrejë velat; le të na shtyjë si t’ia ketë ënda dhe sa për pengesat... punë e madhe! Do ta shohim...

[...]

Sapo u ndamë, teksa largohesha, mendimi im drejt teje fluturonte. Ai rendte më shpejt se tymi i lokomotivës që linim pas (krahasim gjithë pasion, falmë që po të shkruaj kaq pak). Hajde tani, shpejt një puthje, e di ti se si, nga ato që thotë Aristoteli, edhe një, edhe një të puthur tjetër, pastaj në gushë, aty ku më pëlqen mua, mbi lëkurën tënde të butë, mbi gjoksin tënd, ku zemrën time vë.

Lamtumirë, lamtumirë.

Po të dërgoj gjithë dashurinë time që ti do.


E shtunë, 8 Gusht 1846.

...Që në çastin kur i thamë shoqi-shoqit të dua, ti pyet veten se nga vjen stepja ime për të shtuar"përgjithmonë". Përse? Ja që unë parashoh të ardhmen; para syve më del gjithmonë kundërteza. Kurrë s'kam parë një fëmijë pa menduar se ai do të mplaket, as një djep pa menduar një varr. Soditja e një gruaje lakuriq më bën të ëndërroj skeletin e saj. Kjo bën që shfaqjet e gëzueshme të më trishtojnë ndërsa shfaqjet e trishtuara më prekin disi. Qaj tepër përbrenda që të derdh lotë përjashta; një lexim më prek më shumë se një fatkeqësi e vërtetë.

Kur kisha familje shpesh pata ururar të mos e kisha, për të qenë i lirë, që të jetoja në Kinë ose te njerëzit e egër. Tani që nuk e kam më vjen keq dhe kapem pas mureve, ku hija e saj ende ka mbetur. Të tjerët do të krenoheshin me dashurinë që ti më fal, sedra e tyre do të kënaqej dhe egoizmi i tyre prej mashkulli do të dëfrente deri te skutat më të brendshme; po zemra më këputet pasi kalojnë çastet e vluara; sepse i them vetes: Ajo më dashuron ndërsa unë; që e dashuroj gjithashtu nuk e dua aq; Sikur të mos më kishte njohur, do t'ia kisha kursyer gjithë lotët që ajo derdh! Falmë për këtë, në emër të gjithçkaje që ke bërë që unë të shijoj dehjen.

Por parandiej një fatkeqësi të madhe për ty. Kam frikë se mos zbulojnë letra te mia, se mos merret vesh gjithçka. Dëshpërohem për ty.

...Këtë muaj do të vij të të takoj, do të rri një ditë të tërë. Pa u mbushur dy javë, madje dymbëdhjetë ditë do të jem i yti. Sapo Fidiasi të më shkruajë, unë do të vrapoj; kështu e kemi lënë. A i shkoi zemërimi, të mirit Fidias? A e mori vesh domethënien e dhuratës? Shpresoj ta kuptojë se ia bëmë për të qeshur dhe ëndërruar, si dhe për t'i kthyer pak kënaqësi nga ajo që ai na ngjalli.

[...]

Çfarëdo që thonë, në thelb të natyrës sime është akrobacia. Në fëmijërinë dhe rininë time ndieja një dashuri të shfrenuar për skenën. Ndoshta do të isha aktor i madh sikur zoti të më kish lindur më të varfër; Edhe tani mbi gjithçka dua formën, mjaft të jetë e bukur dhe asgjë më tepër. Gratë me zemër të zjarrtë dhe shpirt tejet të veçantë nuk e kuptojnë këtë fe të bukurisë, që lë mënjanë ndjenjën. Atyre u duhet shkaku, qëllimi. Ndërsa unë admiroj xhinglat njësoj si arin. Poezia e xhinglave është madje më e epërme në trishtimin e saj. Në botë, për mua, ka veç vargje të bukura, fraza të mirëthurura, të melodishme, me kumbim të ëmbël, perëndim të bukur të diellit, ndriçim të hënës, peizazhe të ngjyruara, statuja antike dhe koka të theksuara. Përtej, asgjë.

[...]

Ora shënoi 11 e natës. Lamtumirë, po e mbyll letrën. Eshtë çasti kur gjithçka fle, unë vetmitari hap sirtarin ku rrinë thesaret e mia. Sodis papuçet e tua, shaminë, flokët, portretin tënd, lexoj përsëri letrat, thith aromën e tyre prej myshku. Sikur ta dije se ç'ndiej tani ! ...natën zemra me fërgëllon, një vesë dashurie mbi të ka pikuar!

Njëmijë puthje, mijëra, kudo, kudo.


Mesnatë, 9 Gusht 1946

Qielli është i kthjellët; hëna vezullon. Dëgjoj varkëtarët të këndojnë, duke ngritur spirancën për t’u nisur me valën që do të vijë. S’ka re, as erë. Lumi ngjan bardhëllor nën dritën e hënës, ndërsa i zi sterrë në errësirë; Fluturat lodrojnë rreth e qark qirinjve dhe erëmimi i natës më vjen prej kanatave të hapur. Po ti, a po fle? Apo mos po rri në dritare? A e kujton atë që për ty mendon? Endërron? Ç’ngjyrë është ëndrra jote? Kanë kaluar tetë ditë nga shëtitja jonë e bukur në pyllin e Bulonjës. Ç’hendek i madh që prej asaj dite.

...Këtë mëngjes e prita postierin një orë te stacioni. Ky postieri vonestar dhe budalla, me atë jakë të kuqe, pa e ditur, i bën zemrat të fërgëllojnë! Faleminderit për letrën tënde, por mos më duaj kaq se më bën keq; lërmë mua të të dua; ti nuk e di se të duash me tepri na sjell të dyve fatkeqësi; është si puna e fëmijëve që i përkëdhelin tepër kur janë të vegjël dhe ata vdesin të rinj; jeta nuk është bërë për këtë; lumturia është përçudnim! Ata që e kërkojnë janë të dënuar.

Dje dhe pardje nëna ime ka qenë në një gjendje të tmerrshme, kishte halucinacione vdekjendjellëse. Kohën e kalova pranë saj. Ti s’e di se ç’do të thotë të mbash i vetëm peshën e një dëshpërimi të tillë. Po t’u duk vetja si më fatmjera e grave, kujto këto rrjeshta.

Para se të të njihja, isha i qetë, isha qetësuar të themi. Po hyja në një periudhë burrërie për nga shëndeti moral. Rinia ime kishte ikur. Sëmundja e nervave që më mbajti përgjatë dy vjetësh ishte përfundimi i saj, ndërsa rezultati logjik mbyllja. Për të pasur atë që unë pata, u desh që diçka të shkonte në mënyrë tragjike nëpër kutizën e trurit tim. Pastaj gjithçka u shërua; kisha parë qartazi gjërat dhe veten time, çka s’ndodh shpesh... Kuptova, ndava dhe klasifikova gjithçka aq mirë sa s’isha ndjerë ndonjëherë më i qetë, ndërkohë që të gjithë mendonin se isha për të më qarë hallin. Ti erdhe në majë të gishtave dhe e travoze gjithë këtë. Llumi i ndenjur zjeu sërish, liqeni i zemrës sime fërgëlloi. Porse stuhia për oqeanet është. Po u turbulluan pellgjet vjen erë e keqe. Të dua pa t’i them këto. Po munde, harromë. Shkule shpirtin me duart e tua dhe eci përsipër për të fshirë gjurmën time. Hajde, mos u zemëro...

Gjithnjë them me vete se jam unë ai që do të shkaktojë fatkeqësinë tënde, se pa mua jeta jote nuk do të ishte turbulluar, se do të vijë dita kur ne do të ndahemi (dhe që përpara zemërohem). Atëhere pështjellimi i jetës më vjen gjer në buzë dhe ndjej një neveri të habitshme për veten time dhe një dhembshuri prej të krishteri për ty.

Herë tjetër, dje për shëmbull, pasi mbylla letrën time, mendimi yt këndon, buzëqesh, ngjyrohet e vallëzon si zjarr i hareshëm që dërgon ngjyra larushane dhe një ëmbëlsi përshkuese. Lëvizja e gojës tënde kur flet shëmbëllen në kujtimin tim plot hijeshi, nur, e parezistueshme, provokuese; buzët e tua, trëndafil i njomë, thërresin puthjen, e tërheqin drejt vetes me një dëshirë që s’e ka shoqen.

Ti më flet për punë; po, duaje Artin. Nga të gjitha mashtrimet, ai është më pak gënjeshtar. Mundohu ta duash me një dashuri të veçantë, të zjarrtë, të devotshme.

Lamtumirë jeta ime, dashuria ime, të dërgoj mijëra të puthura. Me të më shkruar Fidiasi, unë do të vij. Këtë dimër s’ka mundësi për t’u takuar; por unë do të vij në Paris për tri javë të paktën; lamtumirë. Të përqafoj aje ku dua dhe ku kam dashur.

Mijëra të puthura; Oh! Jepmë dhe ti një të tillë! Jepmë!

Lasgush Poradecit

Nga Ardian Christian-Kyçyku
Lasgush Poradecit

në 20-vjetorin e Kthimit




Gjuha amtare e poetit ka një qarkullim aq të ngushtë, saqë jo pak vetë e pandehin dhe e shpallin të vdekur, ndërsa ajo i mban peng shumë nga bijtë e saj viganë, duke mbetur vetëm e lashtë dhe “e pamëshirshme” si vetë Përkryerja. Sa më mirë ta shkruash, aq më gjatë do të qëndrosh i mbyllur në të. Kjo gjuhë i ngjan një nëne që parapëlqen ta mbajë foshnjën në bark, që të mos ia shqyejë bota.





Varrosja për së vdekuri

Varrimi i Poradecit u zhvillua në më të rëndomtin mjedis plot gafa e situata të pakëndshme, tipike në të gjithë regjimet ku vrasja dhe shkatërrimi zenë vendin e vdekjes natyrore, derisa arrijnë ta shndrrojnë këtë të fundit gati në një vepër arti. Telefonatat u lidhën zinxhir gjatë gjithë ditës e natës: zyrtarët shqiptarë nuk vendosnin dot nëse Poradeci duhej varrosur me qivur ngjyrë blu, - si të gjithë njerëzit tanë dhe intelektualët e riedukuar, - apo me qivur të kuq: privilegj i luftëtarëve për ngadhnjimin e komunizmit. Pa qënë i vetmi paradoks i kësaj jete, e kuqja (që synohej njëheresh nga dashuria, e cila pat humbur një nga Kalorësit e saj më të hijshëm) dhe nga komunizmi (që mund të fitonte, në ditën e vdekjes, një idhtar, të cilit nuk ia kish dhënë të drejtën e zgjedhjes gjatë jetës), mbeti në anën e komunizmit, dhe Lasgush Poradeci u vendos në një arkivol ngjyrë blu, u rrethua me lule e kurora, dhe u ruajt nga të dy anët prej shkrimtarësh të realizmit socialist, me shirita të zinj në krah.

Pjesa tjetër e varrimit, sikurse fati i poetit në faqet e kritikës zyrtare, u udhëhoq po prej tyre. Në fakt, nuk kishin humbur pak. Drejt cilit do ta drejtonin ata tani e tutje atë heshtjen e sëmurë, rrënuese, e të mos merrnin asnjë përgjigje të të njëjtit lloj harbutllëku?! Cili mund të ishte tash e mbrapa aq elegant, i qetë ndaj makthit të tyre për t’i dëshmuar oreçast Lexuesit se ai nuk gjallon më, ka vdekur me kohë, njëheresh me poezitë e rinisë dhe me dashuritë e asaj kohe?! Kushedi sa u duhej të prisnin derisa toka shqiptare t’iu bënte dhuratë një tjetër të gjallë kaq të çmuar. Se vërtet komunizmi ishte i pavdekshëm, por ata ishin të vdekshëm. Matanë nuk i priste asnjë jetë tjetër, asnjë botë tjetër, prandaj asnjëri syresh s’mund të pranonte të humbte një fat të tillë: shkatërrimin e një poeti të lindur. Shkatërrimin e përditshëm, të ngadaltë, të vënë në jetë me më të mbrapshtin sadizëm stërgjyshor. E kanë varrosur aq herë me mend, sa tani s’janë më në gjendje ta varrosin nën tokë. Se cila është toka ku mund të varroset Poradeci?!

Në mungesë të një Mesie, shqiptarët janë përpjekur prore ta ngjizin atë gjysma në tokë / gjysma në qiell, në Yjor, në shpirtin e tyre, me copra nga hyjtë e letërsisë. Por asnjëri nuk pat ofruar një copë kaq të madhe, thelbësore dhe të shenjtëruar sa Lasgush Poradeci. Legjenda e tij ngrihet mbi një sërë shtresash e hollësish tronditëse. Poradeci nuk ka vdekur i ri, nuk ka vrarë veten, nuk është mposhtur nga politika. Goja e tij nuk ka zënë myk nëpër intervista, nëpër sherre mbledhjesh, nëpër spiunime apo helmim brezash shkrimtarësh a lexuesish. Poradeci është par excellence jo vetëm një këngëtor finosh i qiejve të lartë (nga ku s’e rrëzojnë dot as mëkatet më ulëritëse të fjalës së përdhosur nga të tjerët), por edhe shkencëtar. Ka një doktoratë të fituar jashtë shtetit, njeh me rrënjë disa gjuhë të huaja, është shqipërues i pazakontë, por mbi të gjitha është mistik. Teksa shumica e korifejve të shqipes vdesin në mërgim, Poradeci kthehet. E di se kthehet në njëfarë ferri, por atij nuk i shkon për shtat parajsa e huaj. Poradeci është njëri nga lirikët e mëdhenj të Evropës, por detyrohet të punojë si përkthyes me normë. Poradeci është njëri nga lirikët e mëdhenj të shekullit, por pak vetë e njohin përtej kufijve të shqipes. Ama atij nuk i bëhet vonë, sepse nuk ka shkruar që të përkthehet, po që të mos harrohet. Do të harrohet edhe ai njëherë, por vetëm në u harroftë gjuha shqipe!

Pas gjithë këtyre, mund të pranohet me plot gojën pandehma tashmë e njohur në mendësinë ballkanase dhe pikërisht: nëse etja jonë për të shtënë në dorë majat e shpirtit (apo të thellësive), nëse vesi stërgjyshor për ta dashur të afërmin vetëm pasi vdes dhe nëse nevoja për të shpëtuar nëpërmjet shkrimit nga hidhërimi i dështimeve do të ish dashur të mishëroheshin në një trup e në një jetë të vetme njeriu, do të duhej t’i quanim Llazar Gusho dhe t’i njihnim nën pseudonimin Lasgush Poradeci.





Në bark të nënës s’mund të kthehem më…

Letërsia shqiptare është mbase e vetmja në botë, ku nuk e ka vrarë veten asnjë poet. Pa cinizëm, madje me një ndjenjë krenarie të racës, ndoshta për t’i shtuar një gur kullës fetare krejt të veçantë të shqiptarëve, Poradeci thoshte se: “E vret veten gjermani, e vret rusi, e vret anglezi dhe italiani; shqiptari - jo! Ngordh e s’e vret!”. Vend për ndonjë poet të vetëvrarë metaforikisht, sikurse në të gjitha letërsitë e tjera, ka pasur dhe ka ende. Kurse në letrat shqipe, ku nuk ke ku hedh majën e penës, - aq i ngucur është ajri nga muzat, - i pari poet të cilin ngulmuan ta vetëvrisnin trupërisht e metaforikisht duke veshur smirën me heshtje, shpërfillje zyrtare dhe parime ideologjike, ka qënë Lasgush Poradeci.

I kryqëzuar mes dy heshtjeve, dy mërgimeve, dy jetëve krejt të ndryshme, i huaj në vendin e vet dhe i panjohur në vendin e huaj, Poradeci zgjedh përfundimisht mërgimin në Metafizikë, në oazin lindës të gjuhës amtare, në ligjërimin poetik burimor, ku koha tokësore, - ajo që e cfilit më egër se sëmundjet, më hidhur se humbja e të dashurave, më poshtërsisht se varfëria e skajshme, më tradhtisht se heshtja zyrtare e vendit të vet, - nuk ndahet në të shkuar, të tashme, të ardhme, por rrjedh e njësuar në Shpirt. Prandaj Poradeci jo rrallë ka përshtypjen se koha nuk ndodhet jashtë nesh, por vetëm ne gjendemi brenda saj, dhe vdekja, ose mërgimi në Shpirt, arrijnë të na nxjerrin nga koha, pra të na dhurojnë (të na shartojnë me) pjesën tjetër të qënies sonë, me atë që ka mbetur njëfarësoj peng në Yjor fill pas daljes sonë nga barku i nënës. (…).

Në të ritë e viteve të tij, kur fati e frynte zall më zall, sikur të qe i tëri frymë, Poeti i ardhshëm e sheh mërgimin si dënim, nuk e kupton se tashmë ka rënë në rrjetën e Poezisë së zgjedhur botërore dhe mundohet të zhbirojë, si shumica e mërgimtarëve anonimë, shkaqet e këtij ndëshkimi. Në lashtësi ndëshkimi me syrgjyn, udhëtimi drejt një tempulli, u jepej vrasësve, me të cilët këshilli i pleqve nuk ndynte shpatën dhe litarin. Nëse mbërrinin gjallë në një tempull të largët, më këmbë, duke u shpëtuar urisë së shtazëve me dy a më shumë këmbë, urisë së urisë, pabesisë së fatit etj, kjo dëshmonte se Zoti i kish falur. Më vonë, në syrgjyn dërgoheshin poetët, ose kundërshtarët politikë, që t’u humbte gjurma dhe emri nëpër skërkat e shkretuara apo përfund stomakut të egërsirave. Poetët, mes të cilëve Ovidi, Dantja dhe Hygoi, patën përshkuar, në fakt, një udhë të brendshme: që nga tempulli i tyre shpirtëror drejt Vetvetes, me ndërmjetësinë e një a më shumë tokave të huaja. Nuhatet lehtë se çdo mërgim ka në themel një faj, një mëkat, me prejardhje nga kjo apo nga ajo botë, ose nga thelbi i qënies që do të përballë mërgimin. Por Lasgushi nuk ishte veçse një i mitur dhe nuk pat bërë kurrgjë të keqe, ndaj askujt. Nuk e pati të vështirë të besonte se ky ndëshkim kishte prejardhje hyjnore. Dhe iu deshën disa vjet derisa të arrinte të besonte se ky ndëshkim ishte bekimi më i madh i jetës së tij.

Fëmija Llazar Gusho e kapërcen vetëtimthi moshën e vet trupore, shmang tiraninë e identitetit të përkohshëm dhe është në gjendje të mirëkuptohet përsosmërisht me secilin prej shqiptarëve të shekujve të shkuar, me hijet e tyre të tejdukshme, me fjalët e thëna, të menduara, të kënduara, të dëgjuara apo të pathëna prej tyre në epoka të tjera, madje edhe me njeriun që mbarti drejt shqipes zjarrin drithërues të ilirishtes.

Ai fillon të shkruajë pikërisht kur s’ka me kë të flasë. Gjuha e tij është shndërruar brenda natës në ligjërim poetik, është mbyllur ndaj së përditshmes, si një bark nëne, teksa të gjallët nuk e kuptojnë. Ai nis të shkruajë që të dëgjohet e të dëgjojë vetveten brenda shpirtit të vet prej fëmije dhe prej një vetmie të pamatë, kozmike, në të cilën vetëm Zoti ia di shqipen. Vetmia e Poradecit është një tjetër përmasë e heshtjes së tij, një përmasë e hyjnores brenda tij. Saherë hesht, duhet kuptuar se po kuvendon me Zotin, në gjuhën që vetëm ata të dy e dinë.





Ftesë në dijen e epërme

Gjithësia poetike e Poradecit është një tendosje e pafundme pagjumësie, vigjëlimi, njëfarë energjie e pakrijuar, në të cilën gjithçka shndërrohet, ndryshon pamje, kah, shprehi, kuptim, ndërsa maja e çdo mençurie nuk është veçse një tjetër gjendje-shprehi e Dashurisë. Secili lindet i vetëm, për t’u varrosur i vetëm. Kjo vetmi përfaqëson hullinë e hapur mes një vdekjeje të rëndomtë dhe një të natyrshmeje, dhe vdekje më të natyrshme për qënien krijuese se sa vdekja që le pas një vazhdë të ndritur, - në kujtim të njerëzve e ndoshta edhe të vetë Qiellit, - nuk ka.

Amëshimi vendos kushtet e veta; kësisoj, mes Krijuesit dhe krijesës, - qoftë kjo edhe një krijesë që krijon, - pakti nuk i ngjan një tregtie, një ujdie, por është thjesht kthimi i natyrës plangprishëse në Natyrë. Poradeci i mposht kufijtë frymëzënës të kohës së muzgët bodleriane. Muzgu i Poradecit është ai muzg i përhershëm, i falur nga Zoti: një hap në jetën e ditës, pjellor për njësimet e pashprehshme, të shenjta, pjellor për shkrirjen e një qënieje me tjetrën, përtej mureve të kohës, të trupit, të hapësirës. Vetë gjeni(a) i (e) Poradecit e lind/in atë mahnitje të pambaruar, atë dehje, atë ndjesi të epërme prej njeriu përjetësisht të falur - përjetësisht të sunduar nga lumturitë e thjeshta apo disi më të ndërlikuara: perla të shpirtit ballkanas, të cilit shumë i janë falur, se shumë ka dashuruar. Poradeci mbetet, pra, tmerrisht i lumtur dhe lumturisht i tmerruar, ndërsa tmerri dhe lumturia mbi e nënvendosen si dy përmasa-kyçe të qënies poetike të shajnitur nga fshehtësitë e vetëqënies.

Në një çast të caktuar, - vendimtar, - rituali përmbushet: Poeti flet me gojën e hyjnores, dhe anasjelltas. Përkryhet vetë Heshtja e Ekzistencës dhe e Universit. Është një kryqëzim mes Zotit dhe poetit, dhe njerëzve u mbetet të mbijetojnë vetëm duke pirë nga gjaku i rifitimit të shpirtit.





Ai s’ishte veçse një perandor

Në shekullin e hekurt as diktatorët nuk mbetën të papërsëritshëm. Barbaria e tyre, me shkuesinë e demagogjive bajalldisëse, bëri të mundur që shpërfillja jonë të rritej përtej çdo kufiri dhe t’i ngujonte në klishé, domethënë t’i zbuste sadopak, t’i bënte më të pranueshme, jetët e këtyre shtazëve me fytyrë njeriu. A mund të thuhet, vallë, se u rrekën të kapërcenin çdo përfytyrim të përgjakur vetëm për t’ua kaluar mjeshtërve të tyre të lashtë dhe për të flakur nga Udha në paudhësi sa më shumë qënie të vakëta?! A mund të arrihet në hamendjen se paranoja e tyre e përbindshme ishte një shprehje e hakmarrjes së disa geneve njerëzorë ndaj rënies së krijesës njerëzore në përgjithësi, njëfarë vetëvrasjeje në tufë, e përmbushur në mënyrë okulte?! Sidoqoftë, një gjë mund të thuhet me siguri: jo historia i pranoi diktatorët, por mospërfillja jonë. Mbyllja jonë në vetvete, përgjumja jonë, përqëndrimi i qënies sonë në çikërrima apo në ëndrra megalomane, qesharake, të mbështetura vetëm në pafuqinë tonë për ta mundur fatin si mbinjerëz.

Ardhja e komunistëve në fuqi e bind Poradecin se intelektualët shqiptarë që ishin formuar jashtë, ose brenda vendit mes dy luftrave botërore dhe që e patën pirë kupën sokratiane jashtë shtetit, ishin kthyer në atdhe si besimtari në kudhrën e flijimit, por nuk mundnin e mbase nuk donin të iknin, pavarësisht se për kë dhe sa vlerë do të kishte flijimi i tyre. Ata thua se janë dënuar të vuajnë në Shqipërinë e vogël për të mirën e ardhshme të Evropës së madhe.

Në mbi dyzet lirie të pakët e vazhdimisht të kërcënuar, me peshën e mallit të papërmbushur për të udhëtuar qoftë edhe një ditë jashtë shtetit, duke mbajtur barrën e heshtjes, me të cilën dështakët rropaten ta mbajnë mbuluar si në një varrim për së gjalli, Poradeci mbetej poeti lindor që kish më tepër të drejtë të ndjente ndaj diktatorit të vendit të vet atë që tronditshëm ndjeu Ovidi kur tha:

- Unë jam Poeti, ai s’është veçse një perandor!**

I shtënë në dorë përkohësisht nga një shpirt rrënues, populli shqiptar, duke bërë ç’thotë Partia dhe duke dashur vetëm ç’ka don të bëjë Partia, në atë gjysmëshekull përjeton një nga periudhat më të rënda të lajthitjes së vet, i bindur se, në fakt, kish kapur qiellin me dorë. Intelektualët e shquar të vendit mënjanohen, vriten, ose poshtërohen deri në dorëheqje nga shpirti. Etja për pushtet të pakufishëm e shtyn Hoxhën të ruajë në hije pushtetin e kufizuar, të mbikëqyrur, të disa klaneve të ish pasunarëve shqiptarë, dhe të kryejë, më anë tjetër, një lloj spastrimi racor. Prejardhja jo krejt e fisme e bind Hoxhën të shfrytëzojë idenë e vllazërimit në bazë të idealit dhe utopisë, jo të gjakut. Diletanti i pagdhendur, analfabeti, dështaku dhe ameba që merr trajtën e dorës që e shtrydh, ia zenë vendin intelektualit të ndershëm dhe ëndërrimtar, ndërkohë që shumica ka të drejtë edhe atëhere kur gabon, se jo më kot i thonë shumicë. Për më tepër: shumica nuk mund të lajthitë, sepse një grumbull kokash mendojnë shumë më mirë se sa një apo disa koka të veçanta. Batakçinj dhe të mashtruar të çdo lloji bëhen njësh me ngadhnjimin e shumicës. Ai që s’ka mundur të bëhet poet, thërret në ndihmë Muzën e Politikës. Të pagëzuar nga Poradeci thjesht Tyrymbetat dhe Nimfat e Partisë, këta poetucë të shumicës injorante nuk dinë ç’është mëshira. Ka ardhur dita e tyre. Dhe ata janë të pashpirt, sepse koha e tyre nuk do të zgjatë pa fund. Ajo do të kalojë shpejt, bashkë me lavdinë e tyre të rreme, me të ngrënat, me të pirat e me orgjitë. Nuhatja e tyre prej diletantësh i shtyn nga pas që të kapin ç’të mundin, pa u dalë dore asnjë kënaqësi sado e vogël qoftë, sepse një rast si ky nuk ka për të ardhur shpejt. Të lindur mes dy anonimatesh, sajues vargjesh dhe viktimash, dynden mbi arenën edhe ashtu jo pak të mallkuar të letrave shqipe, që të bëjnë spastrim. Ai që s’u mban ison, të zhduket. Ai që nuk këndon njëlloj si ata, aq njëlloj sa të mos shquhen as në Gjyqin e Mbramë, duhet të arrijë menjëherë në atë gjyq.

Kushedi kur do të dalin ata edhe nje herë në sipërfaqen e jetës për të fituar rrufeshëm, sa hap e mbyll sytë, një emër në Panteonin e poezisë?!

E jashtëzakonshmja e fatit të Poradecit nuk mund të jepet përveçse hamendësisht dhe me ndihmën e ezoterizmit. Besoj se është fjala për një këmbim të përkohshëm qëniesh. Në mjedisin parajsor të qytetit të Pogradecit, kur vjen për pushime, Diktatori ndihet më i përkryer, më pak i cfilitur nga mikrobi i përsosmërisë, dhe bindet se bukuritë e natyrës, ashtu si pothuajse të gjitha mrekullitë e tjera të kësaj bote, janë vepra të tij madhore. Lasgushi, vetmitar dhe i pafuqishëm për ta mbrojtur qytetin e lindjes nga prania e përvitshme e Bishës, ndjehet i revoltuar dhe i tunduar nga të gjitha përjetimet e mundshme të një diktatori. Enver Hoxha bëhet kësisoj një diktator i ngujuar në kullën e poezisë së pastër, ndërsa Poradeci - një poet i mbyllur në botën e diktaturës së mirëfilltë. Ajo që ka njëri i nevojitet tjetrit, por i mungon. Dhe anasjelltas. Këtij përkëmbimi të çuditshëm dhe të pavullnetshëm qëniesh, i shtohet, në favor të Lasgushit, fuqia magjepsëse e poezive të tij, gjuha e përkryer shqipe, e cila, nga thellësia e kohërave, i zgjon Diktatorit mallin e rinisë, të fëmijërisë, të jetës pa cene që pat kaluar para se të binte pré e një pushteti të tillë. Të paktë janë ata që mund të pranojnë sot se sa nevojë kishte Enver Hoxha për një Lasgush. Vetëm një Lasgush mund ta joshë me ndjesinë e pavdekësisë, ndjesi të cilën ajo pjesëz ende njerëzore e Diktatorit e dëshiron si drogën, çdo vit, për të mëkuar me pak frymë bindjen e ngrirë, të rreme, se nuk ka për të vdekur asnjëherë. Sa më shumë etet Diktatori pas këtij eliksiri të poezisë së kulluar, aq më pranë vdekjes ndodhet, aq më nën gjyq ka filluar të jetë. Loja à la pavdekësi i fal Diktatorit edhe një përmasë antike, e shëtit nëpër treva të mugëta të historisë, nëpër thellina të papërçueshme, të cilat llokoçitin në parfumin e krimeve të përkthyera në Lavdi, ku diktatorët e famshëm rinoheshin qoftë edhe falë pranisë së thjeshtë në Oborr të disa poetëve të mëdhenj. Jeta e kaluar në vampirizime të holla shpirtërore e mendore e shajnit Dikatorin, e bind se, po ta arrestojë, po ta torturojë, po ta vrasë Poetin, njëherazi me humbjen e këtij, ka për të humbur edhe baraspeshën e lumnueshme të lojës. Shpirti i Diktatorit nuk është i huaj ndaj Bukurisë. Por Lasgush Poradeci është kaq i vetvetishëm dhe i paparashikueshëm në gjithçka, - ndonëse së jashtmi duket të çojë një jetë të varfër, - saqë s’mund të cënohet. Përndryshe, origjinaliteti i tij është aq larg-e-mbi politikë, aq i shkrirë në poezinë e parme, saqë s’ka se si të zgjojë smirën lemeritëse të Diktatorit. Duket se Poradeci është i mbrojtur edhe nga përmasa e mallkimit të vet. Arti i pashëndetshëm i Enver Hoxhës nuk mund të ndërhyjë as për keq, as për më pak keq, as për mirë, as për më pak mirë, në fatin e gjithëkohshëm të Poradecit. Poeti rri i mishëruar dhe i mbrojtur në një zonë, në sinoret e padukshëm të së cilës, sytë e pamëshirshëm të “epokës së lavdishme” verbohen. Ndofta nuk është rastësi që në muzgun e jetës së tij plot kundërthënie, Enver Hoxha nis të verbohet përnjimend. Është njëlloj sikur Poradeci të përpiqej të ndryshonte fatin e Enver Hoxhës. Nga ky shkak, duke qënë secili perandor në vendin e vet, Poradeci mbetet më i gjalli ndër personazhet e Diktatorit, ndërsa Diktatori - më i paemri ndër poetë.





Letër e dhuruar – letër e marrë me vete…

Gjithkush mund të pyesë veten se ku ka gjetur kohë Lasgush Poradeci që të shkruajë qindra letra, nganjëherë dy a më shumë në ditë, të mbajë nga një kopje të secilës, kopje të shkruar po me dorë, sepse asokohe ende nuk qenë shfaqur shumëfishuesit? Ku ka gjetur kohë që njëheresh të dashurojë, të shkruajë, të mbajë ditar dhe të shndërrojë në letër shumë nga heshtjet e veta të ndritshme? Faqet e ditarit dhe letrat e dashurisë, pavarësisht për kë shkruhen e kujt i dërgohen, na zbulojnë anën njerëzore të Lasgush Poradecit. Disa nga letrat e dashurisë mbërrijnë gabimisht në qytete të tjera të Shqipërisë, disa madje edhe jashtë shtetit, sikur të donin të nxirrnin në pah sa e etur për një lloj të tillë dashurie është bota rreth nesh. Njësohemi, falë këtyre shënimeve, me rrëfimin marramendës të një fëmije, i cili, kushedi si, ka jetuar pothuajse një shekull në këtë tokë pa ia dalë mbanë të dashurojë përveçse ashtu siç dinë të dashurojnë fëmijët: fatalisht, me fund, jashtë çdo paragjykimi, perëndishëm. Ajo sasi letre që ka dalë nga Poradeci, pjesa që i dhurohet njerëzisë dhe pjesa që është marrë nga poeti në botën tjetër përbëjnë ndoshta shpjegimin më sipëror rreth papërkthyeshmërisë së Poradecit. Esencat nuk mund të përkthehen veçse një herë, në çastin kur përshkojnë udhën nga Yjori drejt brendisë së njerëzve. Ndërmjetësit, domethënë përkthyesit-krijues flijohen në kapërcyellin mes Esencës dhe Njeriut. Ata tashmë bëjnë pjesë në Esencë dhe bëhen të papërkthyeshëm. Poradeci, sikurse Eminesku, - që përktheu esencat në rumanisht, - është njëri prej ndërmjetësve të mëdhenj, falë të cilëve esencat iu dhuruan shqiptarit të epokës moderne. Në asnjë gjuhë nuk ka më shumë se një ndërmjetës të kësaj përmase, të lindur në një pikë të caktuar të zhvillimit të një kombi dhe të gjuhës së tij.

Të gjitha hollësitë e dashurive sado të papërfillshme, renditen në letër, shkurt, gjermançe, me saktësinë e atij që synon të jetë njëherazi i pandehuri dhe avokati mbrojtës i vetvetes në Gjyqin e Mbramë. Të marra sëbashku, këto hollësi ngjizin një vepër më vete, magjike, tronditëse, në të cilën orët, minutat, ora e saktë dhe sidomos numurat, janë shprehje e ekstazës apo e disa ndjenjave të përjetuara in extremis.





Pikat i ve, ose i fshin vetë Vdekja

Nëntor 1987. Sikur është më i moçëm edhe se vetë jeta tani, nuk e joshin më sarkazmat. Është më i moçëm se kuptimi i atypëratyshëm i fjalëve, por nuk është zbutur krejt, nuk ka hequr dorë. I butë është vetëm muti, thoshte në të ri. Shqiptari është nevrik, e nevriku është i zgjuar. Poradeci është tani më tepër se nevrik: është i mençur. Mund t’i shqiptojë lirshëm fjalët e paharrueshme të Brankushit: “Nuk jam më i kësaj bote, jam larg vetes sime, shkëputur nga trupi im. Ndodhem mes gjërave thelbësore”. Dhe një i mençur e sheh si pushkë në sy fatin e vet. Askush nuk është më aq i ri, askush nuk ka më kuptimin e dikurshëm. Shumë të fshehta janë zbërthyer, shumë gjëra të turbullta kanë dalë në dritë. I rrethuar nga gumëzhima e atyre që kanë mbetur, barét edhe ai, Poeti, por pa kthim, pa kurreshtje të tepërta, drejt ditës së ndarjes nga kjo jetë lumturisht e hidhur dhe tmerrisht e bukur. Pagjumësia e rinisë rikthehet, por tani pa dhembje stomaku, eshtrash, sysh. Rri në shtrat si ndonjë foshnjë, vështron përreth me sytë që patën shqipëruar aq esenca dhe hesht. Për herë të parë hesht falas, shqip, gati i shndrruar në shpirt. E tërë jeta i çmbështillet para vështrimit të mallëngjyer, të përmallur, dhe ai rënkon. E di se rënkon me bulat e fundit të ajrit, po si të mos rënkojë kur di se kjo jetë e mrekullueshme nuk do të përsëritet më?! Një Zot e di në ç’popull do ta rilindë tani, në ç’gjuhë do të përkthejë esenca, ç’femra do të dashurojë, ç’hyj do të turbullojë.

Para se të shkelë me të djathtën në jetën e vërtetë, bie nga shtrati dhe të gjitha eshtrat i thërrmohen. U dëshmua se paskësh qënë më i fortë se eshtrat e veta, se sa tuberkulozi, uria, varfëria dhe heshtja e dështakëve. Por a është, vallë, më i fortë se sa vargjet që s’e kanë kënaqur, se sa fjalitë ende të pakorrigjuara, se sa mikrobi i harresës, se sa shpejtësia me të cilën gjuha vyshket apo lodhet gjer në prishje; është, vallë, më jetëgjatë se sa gjërat e lëna përgjysmë, se sa poezia që po e shkruan në kokë mes dy botëve? Prandaj:

- Në ndodhtë të vdes, - u thotë të bijave, - të më varrosni në Poradec. Nëse…

Dhe ik në heshtje, menjëherë pas tri pikave të mësipërme.





Tundime për qënie që s’përsëriten

Ndërsa ne, ne që nuk jemi lindur në vendlindjen tonë***, u ndalëm secili ku mundi, sa më larg, vetëm larg, në Metafizikë po qe se mundet, që të shkarkohemi jo nga e shkuara, por nga e tashmja kafshërore, duke ndjekur si në një vegim gjithnjë të ndërprerë, se si Smira endet në kërkim të një rivali si Lasgush Poradeci. Smira nuk ngutet, nuk dëshpërohet. Ka gjithë përjetësinë në shërbim të saj. Lasgushi e ka edhe ai përjetësinë në shërbim: e ka që të mos lindet më mes nesh, të mos i nënshtrohet edhe një herë këtij syrgjyni. Kurse ne, pa ditur se me çfarë e meritojmë edhe një herë Lasgushin, bëjmë si smira, duke shkatërruar me vetmitë tona, me heshtjet tona, kyçur secili në fshikëzën mbytëse të himerave vetjake, kushedi ç’poet ende të papërkthyer apo të papërkthyeshëm. Nga raca e atyre që linden vetëm një herë, në një gjuhë të vetme.



..........

Gjithë pushtetin miqve, kundër Letërsisë

Nga Eneida Bozhani


Me çfarë e masin veten autorët shqiptarë, me shijet e miqve? Miqtë nuk janë publik, thotë Kafka.

Para disa ditësh Peshku postoi artikullin "Alergji ndaj kulturës", të Agron Tufës. Për të interesuarit rreth këtyre çmimeve të letërsisë, më poshtë një këndvështrim tjetër nga Eneida Bozhani, postuar tek PTF (marrë me aprovim të stafit të PTF-së.)



_____________

Është bërë shqetësuese që nga viti në vit çmimet e shtetit për letërsinë të qarkullojnë në një dorë njerëzish.

Kush vendos? Kush fiton? Sa të pavarura janë palët? Pse ka ndodhur ky izolim? Cilat janë pasojat? Kush humbet nga kjo histori me miq që punojnë për miqtë?

Dhe në fund: a është vërtet aq i vlefshëm ky çmim sa ç’është i lakmueshëm?

A gëzojnë autorët ndonjë të mirë në interes të letërsisë dhe komunikimit me lexuesin? A i bën çmimi më të njohur, më të pranishëm, më të shitur, më të përkthyer, më me influencë në opinionin publik dhe në realitetin letrar?

Po i marrim me radhë duke parë fituesit e duke e parë jurinë. Si njëra dhe tjera palë do të na shtyjnë të kthehemi herë pas here te të dhënat në vite të çmimeve kombëtare. Përsëritjet janë të detyrueshme.

Juria e çmimeve kombëtare të letërsisë për vitin 2010 përbëhej nga kryetari Agron Tufa, shkrimtar (disa herë fitues dhe anëtar i jurisë), Persida Asllani pedagoge e letërsisë (disa herë anëtare e jurisë), Bardhyl Londo, poet, burokrat, përfaqëson Ministrinë (disa herë anëtar), Balil Gjini poet, përkthyes nga frëngjishtja; Virgjil Muçi shkrimtar, përkthyes (fitues, anëtar në edicione të mëparshme).

Përfaqëson një model kjo juri?

Modelin e jurisë vajtje-kthim, me autorë që një vit janë fitues, një vit konkurrentë e një vit gjykues.

Ajo e vlerësoi me Çmimin e Madh të Letërsisë studiuesin Sabri Hamiti për veprën “Poetika shqipe”. Hamiti ka fituar një herë Çmimin Kombëtar të MTKRS së Shqipërisë më 2006, atëherë quhej “Penda e Argjendtë”, me studimin “Tematologjia” që është pjesë e studimit të plotë te “Poetika shqipe”!

Për Çmimi “Petro Marko” u përmendën kandidatë të përhershmit Zija Çela e Mehmet Kraja (të dy fitues në edicione të tjera, të dy pjesëmarrës të rregullt në konkurrim). Po edhe debutuesit në prozën e gjatë Idlir Azizi, Rudi Erebara, Lindita Arapi. Juria i buzëqeshi Ramiz Gjinit, romanit të tij “Bibollasit”. Gjini konkurronte edhe në gjininë e tregimit me një përmbledhje me tregime të zgjedhura (ribotim)! Jehona e romanit më të mirë shqiptar ka pasur në shtypin shqiptar së paku një recension, me autor Agron Tufën.

Çmimin “Mitrush Kuteli” juria ia dha Ridvan Dibrës me vëllimin me tregime Në kërkim të fëmijërisë së humbur. Konkurrent ishin sërish Ramiz Gjinin dhe historiani Uran Butka. Kështu që Dibra doli fitues pavarësisht motivacionit ex cathedra: “për teknikat narrative të përvojës së gjallë, të rikuptimësuara në korniza kompozicionale dhe paradokset semiotike me kohën”.

Çmimi “Lasgush Poradeci” për Arian Lekën me poemën Ndreqje gabimesh: “për monologun e subjektit poetik përmes imazheve metafizike e meditative si rrugë komunikimi maksimal me trajtat e rrëshqitshme të femrës në të gjitha rolet e saj”.

Letërsisë si kavie eksperimentale i shkon kjo babëzi për kode, shenja, semiotikë, terminologji, shkencë etj.

Bëhet kështu dy herë fitues Leka poet dhe konkurrentë kishte poet si Preç Zogajn, garues i vjetër po edhe fitues.

Kryetari i jurisë ia ka shprehur vlerësimin Lekës edhe më përpara, i ka dedikuar vargje. Tufa dhe Leka, të dy i përkasin brezit të autorëve që lulëzoi pas viteve nëntëdhjetë, autorë që shpesh kanë treguar solidaritet mes tyre në një grupim që jep e merr çmime, po edhe për neverinë ndaj letërsisë paraardhëse, realizmi socialist. Është e zakonshme të gjesh në librat e tyre me poezi dedikime njëri-tjetrit, një formë që dëshmon solidaritet si në një sekt.

Ngjalli komente në media në vitin 2002, vlerësimi me çmim i Gentian Çoçolit, i cili në vëllimin fitues kishte një poezi dedikuar Agron Tufës, asokohe anëtar i jurisë.

Në radhën e Çmimeve Kombëtare të Letërsisë është “Faik Konica”. Jepet për studimin dhe këtë vit iu dha “Migjeni, ose parathënie e dyzuar” me autor Anastas Kapurani. Ky çmimi është kuptuar deri më sot si atribut për vepra akademike, universitare. Nuk gjen alternativa përpos varianteve studimore mbi Çajupin, Fishtën, Koliqin, Camajn, Poradecin, autorë të letërsisë së vjetër shqipe. Fituesit tradicionalë kanë qenë shkolla e vjetër e teorisë dhe kritikës letrare në frymën e realizmit socialist, Alfred Uçi, Jorgo Bulo, Floresha Dado. Dy vjet përpara, një nxënëse e tyre fitonte çmim me një studim që një shkallë e ndante nga gjurmët e mësuesve. Studiuesja në fjalë, Dhurata Shehri, është pedagoge e letërsisë, por është edhe bashkëshorte e një ish anëtari të përhershëm, disa herë kryetar i Jurisë së Çmimeve Kombëtare, Mark Marku. Në vitin 2009 juria që vlerësoi Shehrin drejtohej nga Aurel Plasari. Në vitin 2010, juria që vlerësoi zbulimin e vitit Eir Plasarin, vajzën e drejtorit të Bibliotekës Kombëtare, drejtohej nga Mark Marku.

Çmimi “Gjergj Fishta” iu dha Visar Zhitit, për librin eseistik “Panteoni i nëndheshëm”. Juria mendon se Zhiti sjell një mendim analitik e sistematik mbi veprën letrare të shkrimtarëve të ndaluar e të burgosur nën diktaturën komuniste. Vepra e Zhitit nuk është shembull as i mendimit analitik e as sistematik, por e kundërta: shembull i subjektivizmit të thellë, mungesës së burimeve, e të dhënave të sakta e të verifikuara, sepse bëhet fjalë jo për vepra dhe shkrimtarë, as për kronikë mbi to, po për fluturim të lirë mbi letërsinë dhe fatin e autorit.

Çmimi “Fan Noli” iu dha përkthyeses Saverina Pasho me romanin Ishulli i mundshëm të shkrimtarit francez Michel Houellebecq.

Në kategorinë e përkthimit artistik konkurronin kryesisht vepra të përkthyera nga gjuha gjermane, përmendim Kafkën në shqip nga Ardian Klosi, Rilken nga Jonila Godole, Hessen nga Aristidh Ristani, një përkthim nga greqishtja i poezisë së Kavafit nga Aristotel Spiro dhe i një romani të Mazantinit nga Mimoza Hysa.

Asnjë nga anëtarët e jurisë nuk është njohës i gjermanishtes, por dy prej tyre merren edhe me përkthime nga frëngjishtja, Balil Gjini dhe Persida Asllani. Dhe fitues është përkthimi i një vepre nga frëngjishtja, që ka për redaktore anëtaren e Jurisë Persida Asllani.

Në të shkuarën e çmimeve kombëtare për letërsinë ka ndodhur që pa ekspertë të përkthimit nga gjuha gjermane, të shpallej fitues Afrim Koçi, përkthyes i veprës voluminoze të T. Mannit, “Mali Magjik”. Pak më thellë në histori, kur çmimet e Ministrisë kishin doza naiviteti e primitivizmi, përpos konstantes së interesave nga persona dhe ekipe të caktuara letrarësh, i njëjti përkthyes është vlerësuar për përkthimin e një autori finlandez!

Çmimi “Jusuf Vrioni”, shpesh rezulton honorifik. I jepet një përkthyesi që ka një kontribut në përkthimin e letërsisë në një gjuhë të botës. Ia dha juria përkthyesit të Joachim Röhm “për kontributin e gjithanshëm e të shumëçmuar në përkthimin dhe promovimin e dhjetëra shkrimtarëve dhe veprave të letërsisë shqipe në gjuhët dhe kulturat gjermane”. Por gjatë vitit 2010 përpos ndonjë vepre të Kadaresë, Röhm nuk ka përkthyer tjetër gjë.

Që prej vitit 1998 e deri dje, me këtë çmim janë vlerësuar pothuajse të gjithë përkthyesit e Kadaresë, pas të cilit kanë zënë vend herë pas here autorë të tjerë.

Çmimi “At Donat Kurti” kushtuar letërsisë për fëmijë, iu dha shkrimtarit të ri Joni Boçarit me romanin “Bor-for ose provat e Askanos”. Boçari kishte konkurrent legjendën e autorit të realizmit socialist për fëmijë, Kiço Blushi.

Çmimi “Migjeni” iu dha poetes debutuese Manjola Brahaj me vëllimin “Vajtimi i Kalipsosë” që zor se e gjen në librari. Edhe kjo autore u vlerësua, për atë që vlerësohen gjithë poetët në Shqipëri, “për gjuhën e pasur dhe imazhet befasuese, në një konceptim modern të strukturës semantike dhe vargut të përpunuar”.

Kjo është “përzgjedhja” ndër 1000 tituj në tre muaj punë.

Ditën kur ndaheshin çmimet Ministri i Kulturës tha: “I gjithë ky proces i pandërprerë synon që me përpjekje të përbashkëta të bëhet i mundur integrimi i kulturës së shkruar shqipe në vlerat më përfaqësuese të kulturës evropiane dhe asaj botërore.”

Për çfarë integrimi flet ministri i kulturës? Ai ka firmosur që kryetar jurie i Çmimeve Kombëtare të Letërsisë të jetë një njeri që gjykon edhe në juritë e këngës, në këshillin Kombëtar të Radio-Televizionit, në Këshillin Artistik të Projekteve të Ministrisë. Aktualisht Tufa është anëtar i Këshillit të Projekteve në Qendrën Kombëtare të Kinematografisë.

Ky shkrim qëllimisht nuk trajtoi çfarë janë këto vepra që serviren si më të mirat e letërsisë shqipe në një vit. Shijet që vlerësojnë për risi prozën arkaike të romanit të Ramiz Gjinit, e tradhtojnë një juri që vlerëson përkthimin e një autori vërtet provokativ të letërsisë së sotme evropiane si Mishel Uelbek (Michel Houellebecq).

Me çfarë e masin veten autorët shqiptarë, me shijet e miqve? Miqtë nuk janë publik, thotë Kafka.

Letërsi me klimë si kjo nuk mbin.

Epoka e Gjenit

Autoprotret i Bruno Schulz-it 

Bruno Schulz

Në nëntor 1942, Bruno Schulz, mësues vizatimi dhe punëdoreje në kolegjin e djemve në Drohobycz, u vra nga një oficer i Gestapos teksa po çonte në shtëpi bukën. Tregimet e mbetura të Schulz-it përshkruajnë botën e përmbysur po në njëjtën kohë komike të një qyteti të vogël polak në vitet e paraluftës. Kjo është një botë e sjellë në jetë me të njëjtën mjeshtri sikur ajo e shenjave të penelave të Marc Chagall. Faqet e Schulz-it janë të dendura me artin e rrëfimit që befason e mahnit kënduesin, përveç të tjerave edhe  me mbingarkesën e bukurisë së tyre.

Epoka e Gjenit

1.

Dëshmitë e përditës jane rendite  brenda kohës n’ radhë, si përgjatë tërheqjes së nji filli. Pararendëset e pasardhëset e tyne, i kanë dyndë e ngjeshë tok ndodhitë njana mbi tjetrën pa ndonji hapsinë. Ky rend asht shumë i vlefshëm për çdo rrëfim n’ t’ cilin vazhdimësia dhe rrjedhshmëria janë n’ zemër të tij.

Por ç ’ duhet t’ bajmë vallë me ato ndodhi t’ cilat nuk kanë zanë vendin e tyne n’ kohë; ngjarje te cilat kanë ndodhë shumë vonë, mbasi e gjith koha asht shpërnda, përvetsu, e përpjestu; ngjarje t’ cilat janë lanë jashtë dere, t’ pashënume kund, pezull n’ ajër, t’ pastreha e endacake?

A asht e mundun qi koha asht aq e ngushtë tërthoreve sa mos me i zan të tana ? A mund t’ jetë e vërtetë se krejt ulëset brenda kohës janë shitë? Të vrenosun ne ngasim tuj duhatë përgjatë shinave  trenit t’ ndodhive, e gatisim veten për udhë.

Për hatër t’ Zotit, a ka ndosht nji mundsi me lypë për kohë?

Ku asht bileta-shitësi?

Nuk duhet me u ngazlly, e as me u  trazu; ne mund me e  zgjidh kët pun me kthejtsi e me njësitë  tona t’ përmasës.

A keni ndi ndonjiherë për rrymat paralele t’ kohës brenda nji kohe me dy-linia. Mos u habitni se ka nji degë linie t’ kësisojtë kohe, diqysh e dyshimtë dhe e paligjshme, por kur dikush si dhe ne,  asht i ngarkum me kontrabandën e mbi-numërimit t’ ngjarjeve qi nuk mund t’ shënohen, at'here ai' s' mund me qen sqimtar.

T’ mundohemi t’ gjejmë në nji pikë t' hitoris nji deg t’ këtillë linie. Nji  binar t’humbun dikun ku ti shtyjmë m’ nji-anë  kto ndodhi t’ trume. Nuk duhet t’ frigohemi. Ajo do t’ ndodhë edhe pa u shqu  prej nesh: lexuesi nuk do ‘t’ topitet.

Kush e di? Ndosht edhe njitash, kur jem duke e përfolë, ky manovrim i dyshimtë asht tuj na ndjeke ka pas, e ne n’  t’ vërtetë, po avitemi drejt nji qorrsokaku. 

Nga Elsa Demo :Kavafis, Kodi 154

Aristotel Spiro e mbajti për njëzet vjet në dorë veprën e plotë poetike të Kostandin Kavafit. Jo pak përkthyes po e sillnin në shqipe prej mënge e pothuaj asnjë nuk e futi në prag. Përkthimi i Spiros pretendon të korrigjojë variantet e mëparshme

Prej vitit 1985 e deri më sot, poeti grek i Aleksandrisë Konstandin Kavafis (Constantine Cavafy, 1863-1933) është kapur prej mënge dhe është sjellë në shqip në disa versione. Kapërcimin e pragut me veprën e plotë poetike e bëri Aristotel Spiro (Botimet Pegi, 2010). Kemi prej tij përkthimin e vëllimit me 154 poezi, që përbën Kodin poetik të Kavafit, i botuar postum në Aleksandri, dhe për herë të parë në Greqi më 1948.

Spiro ka bërë përkthimin nga origjinali greqisht, shkruar parathënien, pajisur me shënime dhe komentuar këtë vëllim për të cilin ishte kandidat për Çmimin "Fan Noli" mbi përkthimin, në edicionin e fundit të Çmimeve Kombëtare të Letërsisë që jepen nga Ministria TKRS-së.

Me Kavafin është provuar përkthimi nga greqishtja, nga gjuhë të dyta e të treta, nga autorë si Kadare, Rudolf Marku, përkthyes si Perikli Jorgoni e Llambro Ruci, apo nga Luan Zyka. Ndonjë variant tjetër përkthimi është në ardhje.

E njohur relativisht vonë, në mesin e shekullit të kaluar, poezia e Kavafit ruan pasuri për lexues të ardhshëm, që ndoshta nuk janë lindur ende. Nga kjo pasuri, përkthimi i Aristotel Spiros ka nxjerrë të papritura që Kafavi i lejon dhe shqipja e vjetër e Buzukut, Matrëngës, Bardhit, Bogdanit dhe me konsulencën e prof. dr. Anila Omarit, i përmbush.

Botimi i veprës së plotë poetike të Kavafit nga origjinali greqisht, çfarë rregullash i përmbahet?

Është botim i veprës së plotë që ka pranuar Kavafi. Veç këtyre janë edhe disa poezi që ai nuk arriti t'i botonte dhe një pjesë që i mohoi. Shumë shtëpi botuese kanë botuar pjesë nga kjo krijimtari.

Me çfarë pretendimesh ka të bëjë kjo pjesë e mohuar?

I mohoi sepse besonte se nuk e përfaqësojnë besimin që ai kishte për poezinë. I takojnë një periudhe romantike, ndërsa poezitë që ka pranuar, 154 gjithsej, janë hapi i parë i madh drejt realizmit në poezinë greke, megjithëse Kavafi e zhvilloi gjithë aktivitetin e tij poetik e letrar jashtë Greqisë, sepse quhet poet i diasporës dhe nuk është se ka jetuar në Greqi. Ky detaj i jetës së tij i ka dhënë atij mundësinë që të shprehet në një kontekst më të gjerë universal, pra është një poet grek i përmasave ndërkombëtare.

Ka disa përkthime dhe botime të poetit në gjuhën shqipe.
Tregon që ka një interes, që lexuesi shqiptar është një lexues i kualifikuar, gjithmonë kërkon, dhe ky përkthim pretendon të ketë një karakter korrigjues ndaj përkthimeve të mëparshme.

Deri ku kanë arritur gabimet?

E vërteta është që këto përkthime i kam kryer para njëzet vjetësh. Pra para përkthimeve që kanë qarkulluar deri më tani. Doja të shkëputesha nga ajo ndjesi subjektive që ka çdo njeri që përkthen dhe krijon.

Në fund të viteve '80, poeti prezantohej shqip me pak poezi të përkthyera nga Ismail Kadare.

Kishte dalë atëherë një antologji e poezisë greke dhe poezitë e tij të përkthyera nga Ismail Kadare dhe një nga Llabro Ruci, "Qyteti". Kadare ishte një autoritet që vepronte me fuqinë e talentit të vet të padiskutueshëm, por nuk besoj se ishte i pacensuruar edhe ai. Po të shikoni te përkthimi i "Itakës", ka një varg i cili nuk ekziston në origjinal. Ekzistonte rreziku i keqinterpretimit të Kavafit nga populli.

Çfarë ka ndodhur me këtë poezi?

I është shtuar një varg, fundi: "do të kuptosh se ç'do të thotë Itaka/ do të kuptosh se ç'është atdheu". Pra është manipuluar një përkthim. Gjithë konteksti i kësaj poezie është që nuk ka rëndësi destinacioni, nuk ka rëndësi të vesh tek atdheu siç u mundua ta orientonte censura e kohës. Por ka rëndësi të mësosh nga jeta filozofinë e saj, ka rëndësi udhëtimi jo destinacioni. Kurse për censurën ka rëndësi atdheu.

Në një sistem të mbyllur kjo ishte heretike, të shikoje në një drejtim që nuk ishte atdheu. Ishte viti 1985.

Unë kisha rënë në kontakt me poezinë në origjinal të Kavafit në kohën e ndryshimeve të mëdha shoqërore, demokratike në Shqipëri.

Kam qenë pjesëmarrës dhe të lexuarit e poezive të Kavafit sikur krijonte klimën e përshtatshme për t'i parë gjërat me sy tjetër. Ka disa mesazhe të cilat janë të gjithkohshme dhe të bën që ta shohësh realitetin me një abstraksion që nuk mund ta shohësh as duke lexuar një tekst politik apo social. Është mënyra e vetme që ka Kavafi për të parë botën.

Është e vështirë për ta përcjell me fjalë leximin mes rreshtash që ai i bën historisë dhe sintezat që nxjerr prej andej si një bashkëkohës i sotëm.

Ky poet ka jetuar në fund të shek. XIX - fillimi i shek XX; ka qëndruar në Aleksandri, studioi në Angli; njohës i disa gjuhëve.

Edhe historinë e Greqisë edhe botën, e shikonte nga pozitat e një kundruesi objektiv. Kishte largësinë gjeografike dhe kohore për t'i parë kështu gjërat. Ishte nëpunës, kishte një rrogë dhe kohën tjetër të jetës ia kushtonte letërsisë dhe vetes. Kishte një dëshirë të vjetër për të qenë historian. Nuk i mjaftoi jeta që jetoi dhe për këtë shfrytëzoi poezinë.

Nga ky cikël i poezive me motive homerike, nga mitet greke apo historia e Romës, cikël i Kavafit racional, kujtojmë "Kuajt e Akilit", "Varrimi i Sarpedonit, "Ndërprerje", "Termopilet", "Duke pritur barabarët", "Idet e Marsit"...

Kavafi shikon të gjejë personazhe të njohur historikë, por duke kapur anën e tyre njerëzore, zakonisht dobësitë e tyre. Njëkohësisht trillon personazhe për periudha që nuk i ka jetuar, duke dhënë thelbin e mesazheve që duhet të lexojmë te historia. Ai nuk interesohet për historinë në vetvete por për të tashmen.

Është ajo që e shqetëson, e tashmja dhe e ardhmja. Historia është një fakt që ka kaluar dhe mund të ketë disa interpretime dhe këto mund të ndikojnë në të tashmen dhe në të ardhmen. Kavafi e përdor poezinë për të interpretuar historinë.

Ai shfaqet depresiv kur flet për përditshmërinë në poezitë "Monotoni", "Mbarim", "Sa mund", "Në po atë vend", "Dritaret". Nga kjo e fundit citojmë: "Ndër këto dhoma të errëta, ku kaloj/ ditë të rënda, endem rretheqark/ për të gjetur dritaret./... drita ka për të qenë një tirani e re".

Kjo ka të bëjë edhe më jetën e tij. Mund të ketë shumë interpretime: njeriu ka faza në jetën e vet, ngjarje që duhet të përballojë; shoqëria ka disa momente historike ose jo historike; një njeri qoftë i thjesht, qoftë udhëheqës ka për të gjetur te Kavafi një poezi për gjendjen në të cilën kalon.

Por mund të interpretohej si kundërvënie e së resë me të vjetrën dhe kuptimi i dyfishtë i progresit. Progresi ka anën e vet të dobët, sepse duke qenë një hap drejt lirisë, ekziston gjithmonë rreziku i shpërdorimit dhe manipulimit të kësaj lirie.

Vetë Kavafi ishte në një pozicion të tillë që i imponohej ai lloj vështrimi i jetës.
Ai kishte edhe një veti që shoqëria mund të mos e pranonte lehtë. Ishte homoseksual.

Ju ç'mendoni për këtë grup erotik të poezisë së tij, krahas asaj filozofike dhe historike?

Ato janë disa nga poezitë më të mira. Të gjithë ata që i referohen poezive të dashurisë, duhet të abstragojnë nga vetia biologjike dhe psikologjike e Kavafit dhe t'i shikojnë si krijime letrare.

Ai përdori të gjitha mundësitë që kishte greqishtja për ta shenjtëruar këtë ndjesi të tij. Në disa poezi shikojmë disa forma bizantine të paraqitjes së dashurisë. Kjo është diçka që nuk vërehet në ndonjë autor tjetër botëror.

Duket sikur lexon një tekst liturgjik.
Po, i njëjti varg ndahet në dy pjesë dhe pamja vizuale të krijon atë përshtypjen e një teksti liturgjik. Mirëpo është një poezi erotike e atij erotizmi të sëmurë, siç e quan vetë Kafavi. Ai është i ndërgjegjshëm kur u këndon atyre ambjenteve dhe thotë: ky është njeriu në fund të fundit. Njeriu me anët e tij të mira dhe të dobëta. Dhe besoj se ana e vërtetë e njeriut është ajo ana e dobët që ai përshkruan.

Bëri jetë të vetmuar dhe pati vetëm një partnerë të cilit i la edhe trashëgiminë poetike.
Kundërshtimet dhe rezervat për Kavafin janë të natyrës subjektive dhe kanë të bëjnë edhe me këtë fakt të jetës së tij.

Shpesh ai mundohet ta mbulojë këtë fakt në poezi.
As poezia greke nuk ishte mësuar me këtë mënyrë të shprehuri. Të kaloje nga romantizmi dhe realizëm, nuk ishte aq e lehtë për Greqinë. Por koha tregoi që Kavafi kishte ndjesinë se ajo formë poetike të shprehuri kishte të ardhme.

Përdorimin e disa formave të shqipes së vjetër në çfarë rastesh e keni shfrytëzuar?

Gjuha e Kavafit është e vështirë sepse ka elemente të disa formave gjuhësore. Ka elemente të greqishtes dialektore të cilat një përkthyes duhet t'i ketë parasysh. Aty ka elemente të greqishtes së Stambollit, Aleksandrisë, greqishtes së përbashkët, të asaj greqishteje që flitej në fund të shek. XIX e fillimi i shek XX. Ka disa pjesë nga greqishtja e vjetër dhe greqishtja bizantine. Krijohen disa raporte gjuhësore teksture që japin ndjesi origjinale kur i lexon.

Përveç saktësisë së kuptimit duhet t'i përcjellësh lexuesit të gjuhës së huaj edhe ato ndjesi që i krijon Kavafi lexuesit grek në origjinal. Kjo nuk arrihet asnjëherë sepse kalojmë në sistem gjuhësore të ndryshme. Atë ndjesi jam përpjekur ta arrij duke rikrijuar disa forma të vjetra shqipes.

Për shembull në poezinë "Eja, o mbëret i Lakedemonëvet", fjala mbëret, apo mbiemri, që nuk përdoret sot, ngjan sikur është gjetur në shqip një tekst i tillë në një shqipe më të hershme. Dhe ka disa të tilla....Nuk lexohet menjëherë Kavafi, duhet vazhdimisht.

Na thoni dy fjalë për veten?

Kam qenë pedagog i gjuhës shqipe në Institutin e Elbasanit dhe kam punuar më 1986-1992. Kam përkrahur pa rezerva lëvizjen demokratike. Përkthimet e parë të Kavafit i bëra më 1987. Nuk kisha botuar ende diçka, sepse kishte një censurë të fortë.
Unë vij nga Delvina.

Prindërit e mi janë të dy grekë. Studimet e mia fillestare i kam bërë në gjuhën greke. Jam me fat që kam bërë studime për gjuhën shqipe dhe pastaj jam thelluar dhe në studimet e greqishtes, në dialektologjinë greke. Kam përkthyer Ricosin, por nuk i kam botuar.

Mendoj që komunikimi letrar ka edhe këtë anë njerëzore, të komunikimit midis njerëz që shkruajnë nga të dyja anët e kufirit. Ky komunikim i njerëzve konkretë zhvillon komunikimin midis njerëzve të artit dhe letërsisë nga të dyja vendet dhe heq atë semiologjinë e rreptë të izolimit që imponojnë kufijtë shtetërorë.

Së fundi, shpresoj t'ju kem dhuruar lexuesve atë që ata presin nga poezia në përgjithësi dhe nga poezia e Kavafit në veçanti.

Një poezi nga Kostandin Kavafis, përkthyer nga Aristotel Spiro

Che fece... il gran rifiuto

Ca njerëzve u vjen një ditë
që u duhet PO-në a JO-në e madhe
të thonë. Shfaqet në çast ai që e ka
të gatshme PO-në përbrenda dhe, me ta thënë, ikën

tutje në nder e në besim të vet.
Ai që mohon nuk pendohet. Nëse prapë do ta pyesnin,
Jo do të thoshte sërish. Dhe prapë e pushton
Ajo JO e drejtë në tërë jetën e vet.