Këze (Kozeta) Zylo
Ka lindur në Tepelenë, nga prindërit Brahim dhe Liri Gjoni, një familje Mezhgoranase, me tradita patriotike dhe arsimdashëse.
Pasi diplomohet në Universitetin e Elbasanit “Aleksander Xhuvani” për Gjuhë dhe Letërsi (1979), punoi si mësuese e Letërsisë Shqipe dhe botërore në disa gjimnaze të Tiranës, ndërkohë kryen dhe studimet pasuniversitare në Universitetin e Tiranës.
E spikatur që në vitet 80-të për prirjet dhe qëndrimet e saj jokonformiste, K.Zylo u përfshi energjikisht në proceset demokratike që çuan në rënien e komunizmit.
Mori pjesë aktive në krijimin e Partisë Demokristiane të Shqipërisë dhe që nga themelimi ishte në kryesinë e Partisë Demokristiane të Shqipërisë.
Në vitet 1994-1995, u zgjodh Sekretare e Përgjithshme e saj dhe drejtonte gazeten “Ora e Shqipërise” organ i Partisë Demokristiane të Shqipërisë.Në këtë gazetë botoi një sërë artikujsh publicistikë.
Është dalluar si një mësuese e apasionuar në Tiranë dhe mjaft aktive në shtypin e përditshëm e periodik, organizatore dhe regjisore spektaklesh të rinisë, etj.Në gjimnazin “Çajupi” së bashku me një grup nxënesish drejtonte gazetën “E Ardhmja”Në shkurt të vitit 1997, me shpërthimin e trazirave social-politike në Shqipëri, emigron në ShBA (New York), ku integrohet në shoqërinë e atjeshme, vazhdon kualifikimet në kolegj, emërohet Këshilltare e studentëve në BramsonORT College (2000-2004).
Punoi si pedagoge disa vite në “Globe Institute of Technology” në Manhattan, dhe tani është e punësuar nga Bordi i Edukimit të New Yorkut.Shquhet ndër veprimtaret më aktive në komunitetin shqiptaro-amerikan.Është zgjedhur sekretare për shtypin dhe informacionin në Shoqatën e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë në USA. 2007-2010.
Rreth poezive të saj u zhvillua një orë mësimi e rregullt në shkollën e mesme Susan E. Wagner në Staten Island, New York, udhëhequr nga Prof.Helen Decker.Gjithashtu poezitë e saj u përzgjodhen dhe u interpretuan në një mjedis amerikan, gjatë një aktiviteti letraro-artistik, në një nga qendrat e mëdha kulturore “Staten Island Greenbelt center, udhëhequr nga znj.Sheree Sobel, shkrimtare dhe psikologe.
Eshtë korrespodente dhe analiste e gazetës “Illyria” në USA, bashkëpunëtore në TV “Kultura Shqiptare” dhe në disa media.
Narratore në TV Alba Life në Staten Island, New York, ku së bashku me bashkëshortin e saj z.Qemal Zylo Ph.D kandidate dhe familjen, janë pronarë të TV Alba Life New York dhe themelues të shkollës shqipe. Për kontributin në TV, mund të klikni në një nga emisionet e saj ne youtube:
http://www.youtube.com/watch?v=hrKOMZaGcwQ&feature=related
Zv/Presidente e Org.së Gruas Shqiptaro-Amerikane “Zëri Ynë” në New York.Përfaqësuese e medias pranë Shkolles Shqipe “Alba Life” në New York.
Ka organizuar për vite radhazi, së bashku me bashkëshortin e saj z.Qemal Zylo, ditën e Flamurit si dhe veprimtari të tjera atdhetare, kulturore dhe patriotike për Shqiperinë, si dhe simpoziume për çështjen e Kosovës.
Përmes veprimtarisë së saj të dendur, si dhe krijimtarisë së kahershme publicistike, letraro-artistike, veçanërisht në poezi, K.Zylo ka fituar respektin e studentëve shqiptarë në New York, të komunitetit shqiptar në SHBA, Diasporë dhe në Mëmëdhe.
Është e martuar me z.Qemal Zylo dhe ka dy vajza, Dr.Valbona Zylo Watkins dhe Klodiana Zylo Halsted.
Çmimet
1. Libri “Mjellmat po të vijnë” u shpall libri më i mirë i vitit, në Panairin e librit me shkrimtarët e Diasporës në New York, 2009, organizuar nga Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë.
2. Çertifikatë mirënjohjeje për bamirësi dhe punën udhëzuese tek studentët e saj në mjedieset e një Qendre Shëndetësore, të cilët për shumë kohë punuan vullnetarisht për të ndihmuar njerëz të moshës së vjetër dhe me probleme shëndetësore. Kjo çertifikatë u dha nga Shkolla e Mesme "Wagner" dhe Qendra e Rehabilitimit “Eger", ne SI, New York, në ceremoninë e gradimit të nxënësve, të cilët u pajisën me diplomat e shkollës së mesme. Maj, 2010
3. I jepet titulli: “Personalitet i Shquar i Kulturës Mbarëkombëtare”
nga Shoqata Mbarëkombëtare I.Qemali Vlorë, 28.11.2009
4. U shpall gruaja e vitit 2008, në New York.
5. Çmim nga revista “Fotjon Art”, 2007 – 2008
6. Çertifkatë mirënjohjeje nga TV “Albanian Culture” në New York, për një bashkëpunim të ngushtë me TV dhe mirënjohje për Komunitetin, 2007
7. Çertifikatë nga Lidhja e Shkrimtareve Shqiptaro-Amerikane për një kontribut të shquar në Letërsi, 2007
8. Çertifkatë “Mirënjohjeje” nga Shoqata “Dibra” në Amerikë për ditën e Mësuesit, 2006
9. Çertifikatë nga Akademia e Shkencave në NY, për një punë të palodhur në Media, 2006
Libra të botuar
1. Monumenti i Lotit (me poezi) (2005)
2. Pranverë pa Mimoza (me poezi) (2006)
3. Mjellmat po të vijne (me poezi) (2008)
4. Nje fjongo dielli nga New Yorku ( me poezi) (2010)
5. Refleksione shpirterore (kritike, esse, reportazhe) (2010)
6. Bashkautore në Antologjinë “Perëndim i malluar”
7. Bashkautore në librin: “Kur e lë zogu folene”
8. Bashkautore në librin: “Itaka e fjalës”
9. Redaktore në antologjine “Zemra Prindërore”
10. Bashkautore në librin: “Antologie de poezie”
Ka gati për botim dhe dy libra të tjerë.
Tungjatjeta Kosovë!
Tungjatjeta Kosove!
Tungjatjeta Princesha ime,
Sot po udhëtoj kudo,
Me medalionin e Lirisë në gjoks,
Medalion që s'do ndryshket kurrë!
Në kujtesën e dhimbjes shkulmëzon shpirti,
Për rrëmbimin e të artit medalion,
Nga zotat e heshtun të Olimpit...!
Lamtumirë ju Zota të heshtun, lamtumirë!
Lamtumirë ju që ma gërryet kockën,
Me molën e hipokrizisë!
Princesha ime Kosovë,
Më lejo të vë buzët, në bisqet e Lirisë,
E me ju të bashkohem ne simfoninë e këngëve,
Të miliona shqiptarëve, që këndojnë shqip,
Aty, në tokën e lirë!
Sythet e Lirisë kanë buisur,
Janë harbuar sot, në degët e Shkurtit,
Shkurt dimri, kthyer në stinë pranvere!
Mëngjesin e burgosur zgjoi,
Duke hapur kufirin e shpirtit,
Me vezullim rrezesh nga bjeshkë Kosove!
Më fal Kosovë që s'të vij dot atje, më fal,
Por, edhe pse larg teje sot,
Unë po e shijoj këtu lotin e gezimit,
Te ngrirë kallkan, acareve,
Tashme të shkrirë nga Ju, por edhe nga kjo tokë,
Ku u vesit gonxhja e Lirise, dikur si manushaqe kokëulur!
Nuk do dëgjoj më krokatje korbash,
Ato kanë kohë që u shkrumbuan në harkun vetëtimë të Lirisë!
Në trungun e tokës tënde, dhimbjet lëshonin rrënjë,
Sot ato u groposën në dheun e Prizrenit, Prishtinës…
E në gjithë tokën e Dardanisë!
Unë kam kohë që jam larg teje, kam kohë…
Por dhe pse larg, vetëm tek ty përkundem me ninulla,
Në të vetmin djep me shqiponjë gdhendur,
Me emrin Kosovë, me emrin Shqipëri!
Eja, Liri Kosove, eja dhe tek unë,
Më kap prej dore, se sonte dua të hedh vallen e Rugovës,
Me xhamadanë sokolash e me plisin e bardhë në kokë,
Të trand botën e cmendur, që shekuj me radhë,
Ta përtypën Lirinë!
New York, 17 Shkurt, 2008
HEU, KOSOVË...
Ma blove shpirtin, nen mokrrat e Evropes,
Kur copetohej trupi si me hanxhare,
Therrte gjoksi, nga rrjedha e plages,
Ku vendosej fati nga kasape te marre.
Me lere te endem e lire,
E te vije aty, ne token time,
Dhe pastaj te perulem ne gjunje,
Pa ushtare me tyta, rreth zemres sime.
Qe syte e mi, mos te hedhin lot,
Si shelgje lotues per te renet,
Por loti im le te kthehet ne kokrriza,
Ku te godas si bresher, ata qe skermitin dhembet.
Dua te thyej hekurat qe te rrethojne,
E te futem ne shpirtin tend gjigand,
Le te mbushem andej me frymen tende,
E te ringjall fizikisht heronjte,qe per ty jeten dhane.
Heu Kosove!
Me dramen tende ne shpine,
Ecje, luftoje dhe asgje s’te ndalte,
U desh fundi i nje shekulli,
Qe lufta tende, shkeputjen nga Serbia te shpallte.
Pavaresia tende e afert,
Nuk eshte me imazh hyjnor,
Ne te jane murrosur shpirtrat,
Qe premtimi i dhene te jete burreror.
E nese ju gjykates boterore,
Rivrisni shpirtrat e murosur,
Trupat e shenjta te tyre,
Do ta kthejne ne legjende, lirine e burgosur...
Burrit shqiptar, Ibrahim Rugova
(In Memoriam)
Burri shqiptar Ibrahim Rugova,
Ecte si në legjenda me shallin rreth qafës,
Kërkonte Lirinë e ëndërruar në shekuj,
Rrëmbyer nga barbarët, vrasësit e fjalës.
Brengën e dhimbjes e mora me vete,
Këtu në Manhattan me studentët ta ndaja,
Nuk mund të filloja mësimin e zakonshëm,
Pa një minutë heshtje, si shqipe të qaja.
U ngritëm në heshtje me dhimbje në sy,
Peshën e lotit mbanim në supe,
Biles dhe të huajt që ishin aty,
U bashkuan me ne, në zi e në lutje.
Luftove mençurisht, pa shpatë gjakosur,
Salloneve mondane në çmendinë e kohës,
Ta merrje Kosovën në gjoksin e nënë Lokeve,
Shqyer nga kuçedrat në kthetrat e lojës.
Me vizionin tënd, trondite botën,
Kosovën martire, drejt Pavarësisë e çove,
U çane lajmet, flasin Presidentët,
Për vdekjen tënde të parakohshme.
Simboli i bashkimit mbete përgjithmonë,
IBRAHIM RUGOVA, burr i rrallë,
Globi i botës, si zgavër duket,
Pret Kosovën, me shekuj ndarë.
Botoi gazeta “Illyria”dhe “Bota sot”
Marre nga libri “Pranvere pa Mimoza”
Manhattan, NY
22 Janar, 2006
VALBONA, BIJA IME...Gjethi sapo ka dale,
Si gur diamandi shndrin vesa,
Ngadale piklon deri tek rrenjet,
E etjen ma shuan pa kuptuar,
Si tek burimi i Valbones ne mal.
E une prej dore me Valbonen,
Loz me ujin pllac e plluc,
Duke puthur emrin e bijes sime,
Qe nuk eshte me udhetim imagjinar,
Por nje vizion ngjyrash i dritares time.
Une kridhesha e tera ne valet e pastra,
E shpesh i thoshja sime bije,
Emrin e bukur qe ke Valbona,
Shume prej personazheve i le ne hije.
Ky emer i magjishem ne shpirtin tim ka hyre,
Me xhigelit e si note ne pentagram tingellon,
I mbeshtjelle me vellon blu Valbone,
Dehem dhe mallengjyer shpirtin me pershkon.
Vals dua te vallezoj me ty engjelli im,
Mbi lendinen e gjelber prane Valbones,
Le t’ja kaloj dhe valsit famoz te Danubit,
Me sterkalat e ujit kristal te Tropojes.
Pasqyra e ujit si feniks shfafqet,
Kudo ne rrugen tende te shkollimit,
diplomat e tua si mozaik, arberie,
Formojne kuroren e arsimimit.
Oh, c’me shetit fantazia lumit te paster,
ku si mendafsh duken guret e vegjel,
Ato gure t’i kishja ketu ne New York,
Do shqyeja veshjen me dru, te shtepise sime,
E me emrin VALBONA do skalisja porten time.
Mjelmat po të vijnë!
Nuk e di,
Në më ke harruar liqeni i bukur i Tiranës,
Nuk e di?
Fëshfërimën e mëndafshit vishnje, veshur dikur,
Dhe fërshëllimën e te dashurit tim,
Nga kënaqësia e puthjes,
Kur loznim kukamfshehtësi,
Dhe në gjethet e bardha,
Të lule deleve, kërkonim fatin,
Më do apo s'më do?
Nën ëmbëlsinë e cicërrimes së zogjve,
Ne ecnim te dy të përqafuar,
Rreth trungut të pishave,
Aty ku lulet bënin pjalmimin.
Unë nuk e kam harruar liqenin tim,
Prapë dua të vij pas kaq vitesh,
Edhe pse mund të jesh zemëruar,
Nga mosardhja ime aty,
Por druhem se mos pishat jane tharë,
Dhe liqenit po i humbet shtrati,
Oh, nuk dua ta besoj kurrë këtë marrëzi,
Pritmë liqeni i bukur, pritme si dikur…
Se mjelmat po të vijnë!
Ta dije ti...
Tutje në park është kredhur vjeshta,
Me leshra të verdha përmbi degë,
Një shi i butë më bie mbi supe,
Si me magji thur një gërshetë.
Dhe heshtur vjen kujtimi i tij,
Porsi hënëz fshehur nën gjeth,
Më mbushet shpirti, ëmbëlsi,
Ah ëmbëlsi, veç ty të ndjej...!
Është zjarri i shpirtit, që përvëlon,
Dhe thellë gjumit djeg mbi të,
Një drithërimë trupin përshkon,
Në se si hiri bëhet çdo gjë!
O dashuri e ëmbla ime,
Që luajmë bashkë mijëra herë,
Ta dije ti çmendurinë time,
Do bashkoje tokë e qiell...!
Manhattan, 1998
Një pikë hëne
Erdhe mbrëmë në kalë shaluar,
Në ca shtigje që s’i di,
Një pikë hëne shtrydhe duarsh,
Si Sadiu re në gji.
Kishja veshur fustan dielli,
Terrin e muzgut more peng,
Brenda buzëve, mjaltë lëshove,
Bilbil prilli që më çmend!
Me lotë shpirti njome shtratin,
Nga dritarja Hëna qeshte,
Të mos mbyteshim të dy,
Unë i piva, gjithë për vehte!
2009
Cipa e shpirtit
Më prekin cipën e shpirtit të ëmblat fjalë,
Dhe timbri i zërit më vjen butësisht tani,
Dridhet zemra ime nëpër fantazi,
Për puthjen e zjarrtë mbetur tek ti!
Unë po shkoj të fle nën kupën e qiellit,
Dhe yjet do më lajnë me lotin e florinjtë,
Do të gdhihem me mëngjesin e artë të diellit,
Një ylber me ëndrra mbi shtrat do jenë shtrirë!
Korrik, 2008
Monumenti i Lotit
Sa lot është derdhur,
Për ty nënokja ime Shqipëri!
Në qoftë se do të kishim mundësi për t'i mbledhur
Me siguri do të krijohej një oqean i tërë,
Ndoshta oqeani më i madh kohor,
Në gjithë rruzullin tokësor.
Është lot i brezave, që pushtuesit panë me sy,
Është lot i vashave, për të dashurit,
Që u arratisën nga aty,
Është lot i pleqve,
Për fëmijët që i lanë në vetmi,
Është lot i bijës,
Që s'u ndodh pranë në vdekjen e nënës
Është lot i fëmijës,
Që rritet pa parë baba me sy.
Janë varret e prindërve,
Që u mbuluan pa një grusht dhe të burrit,
Eshtë lot im që çan palcën e gurit.
E si kalë i hazdisur, vrapoj nëpër shekuj,
Për të qëmtuar brengat të qendisur në shpirtra,
Që pena ime bashkë me skulptorin,
Të ngrenë madhërishëm, Monumentin e Lotit.
Washington, Shkurt 2001
Mjaltë zogash
Zunë të çuçurrijnë zogjtë,
Shpirti im në qiej të kaltër,
Lule Maji, gjithë aromë,
Gudulisin zemërzjarrtët!
Gudulisen çupëlinat,
Me pëllumbat, gu-gu-ftu,
Nga një gllënjkë në burimet,
Mjaltë zogash për tek ju!
Valë e nxehtë në dashuri,
Ju përndez buzët e mishta,
Me gu-gu dhe gu-gu-ftu,
Pëllumbesha aq të brishta!
Nga vesitja
Sonte vesha fustanin e kaltër,
Me lule shqerra të bardha, për ty,
Nga prushi i puthjes tënde,
Hëna mori ngjyrën e zjarrtë,
Dhe shkriu pranverën e ngrirë,
Në këtë natë me dehje Maji!
Hënëza me një rreze tinëz,
Përkëdhelte trupat tanë,
Në shtratin e mëndafshtë.
Unë mbiva, si një lule vjollce,
Nga vesitja e puthjes tënde.
Cigani i zeshkët
“Nje vend qe s’ka ciganë s’ka liri”!
Lorka
Cigan i zeshkët, ç’ja more këngës,
Defit i bie, nën dritën me hënë,
Vajzat ngjyrë bronzi, shpleksën gërshetin,
Belin e dridhnin, me yjet mbrëmë.
Dritëzat e syve, ju shkrepën vetëtima,
Të linjtat e trupit, i bëtë tendë,
Në afshin e zjarrit, pa ndroje u dogjët,
Cigani i zeshkët, me shpirt në këngë…!
Kurbatkë moj, c’ja more mend,
Te zeshkit tënd, grykë argjend!
Manhattan,
Maj, 2009
***********************
Poezia e Kozeta Zylos nderim për shpirtrat njerëzorë
Nga Laureta Petoshati
Ishte mjellma e liqenit që rrekej të shihte fytyrën e saj të pasqyruar në tërë atë kthjelltësi drithëruese. Është mjellma apo zemra e një gruaje që me dendësi shprehjesh në dy vëllime poetikë njëri pas tjetrit, njërin të quajtur “Mjellmat po të vijnë” dhe tjetrin “Monumenti i lotit”, bën lidhjen e ëndrrës dhe zhgjëndrrës për të ardhur tek lexuesi me një thellësi aristokratike që i përket një shpirti njerëzor që ëndërron, një zemre fisnike e një gruaje që gëzon me një gazmend të sinqertë e qan me “lot pëllumbash.”
Forma, domethënia, ritmi, muzika, shija, parfumi, ndjenja, emocioni, arsyeja dhe ndërgjegjja vijnë në mënyrë të natyrshme dhe ndajnë në mënyrë të vetëdijshme gjysmën e saj ekzistenciale dhe gjysmën tjetër ëndërrimtare, të zhytur në hirin e zjarrit të saj të brendshëm. Aty, siç e thotë edhe ajo në poezinë me titull “Në hojëza mjalti”, është universi i mbizotëruar nga një grua që thotë: “E duke ardhur pranë ëndrrës sime / Si simfoni dhimbjesh në dashuri / Në prelud tingujsh rrokulliset loti/ Në hojëza mjalti, nuk je më ti!”
Fjalët që thotë poetja të duken si ëndrra fluide, të rrjedhshme, të një realiteti konkret, të jetuar në fantazi romantike. Këto ëndrra sa joshëse, aq dhe mendimtare na shfaqin përpara nesh poeten Këze (Kozeta) Zylo, si një grua pa kohë, por jashtëzakonisht moderne.
Edhe pse në këtë lloj poezie, ku tregohet qartë ikonografia e gruas shqiptare, apo më mirë ngjyrat e brendshme dhe hijedritat e saj, shkruajnë në harkun e saj kohor edhe disa poete të tjera shqiptare si Alisa Velaj, Albana Lula, etj... përsëri Kozeta Zylo, i paraqitet lexuesit me identitetin e vet unik të poezisë. Ajo, vjen me vargjet e saj në kërkim apo më mirë në këqyrje të vetvetes, me muzë të thellë e pasiononte. Kjo është e dukshme tek disa poezitë të saj si për shembull në poezinë me titull “Pa ty” ku thotë: “Merrma prushin brenda shpirtit, / Që të feksin botën e territ / Se pa ty dhe zjarret fiken,/ Yjet shuhen në kupë të qiellit” apo dhe tek "Poleni e Jetës" që shprehet se “Puthjet e ëmbla janë si flutura / Që fluturojnë magjishëm në hapësirën e zemrës / Ndezin gjakun, shtojnë ritmin e jetës.”
Poezia e saj për dashurinë, për dëshirat e trupit femëror, janë si një opus, vepër muzikore që kapërcen kufijtë e caktuar nga shoqëria, kufij që nuk dihen se ku fillojnë si personalë dhe ku mbarojnë si artistikë.
Që të pohojë se vjen nga një shoqëri tradicionale shqiptare, ajo flet edhe në poezi me stil tradicional ndaj në vargjet e saj dallohet qartë e kaluara e saj, e shprehur me shumë sinqeritet, si për shembull tek poezia “Dallgët e kaltra të vajzërisë” ku shprehet e shkuara e saj, dashuria e kufizuar në një puthje, apo më mirë në prekje si petale puthjesh: “Vizatoj vallëzimin e netëve / Që kërcejnë valsin e lumturisë / Me petalet e puthjeve/ Brenda kopsave të mëndafshta”. Duket qartazi që nuk ka shkopsitje, por ka vetëm tundim. Më tej në poezinë “Po ç’kam një zjarr”, me një përzierje të klasikes me tradicionalen shqiptare, autorja ka një rritje shpirtërore dhe me anë të vargjeve përshkruese tregon me hollësi të përpiktë se çfarë kërkon trupi i saj: “E di, i dashur mezi e pret,/ Prekjen e buzëve të kuqe prush, / Nga malli tretur, ato po çahen,/ Veç ti i shëron, jo tjetërkush!” Vetvetja e saj, shfaqet po prej saj, me elementë logjikë narrativë si tregues themelorë të poezisë moderne. Çdo fjalë e saj në këtë vetëshfaqje, vjen e vendosur me një ritëm dhe me një masë të paracaktuar, kjo gjë tregohet tek poezia “Një Romeo e Zhuljetë po rishfaqet përsëri”, në të cilën formën e bashkërendon me përmbajtjen se, pasi flet për dashuri të zjarrtë, kur e kupton se duhet të përballohet me një pjesë të prapambetur të shoqërisë, u kundërvihet me vargjet: “Heshtni ju të marrë, / Mos më thoni se mëkatova.” Me një drejtpeshim të arsyes dhe ndjenjës së saj për njeriun e jetës, ku emocionet e shprehura janë thjesht vetvetja, ajo me vargje tepër elegante, por edhe tepër fëmijërore duket sikur kthehet tek mosha e pafajësisë pikërisht tek poezia “Gjithmonë miturake” ku thotë: “Si kotele të mbledhura,/ Dremisin ëndrrat e mia,/ Nën prehrin e yjeve/ Dhe me lulet e Majit.” Poezia e saj është zëri i ëndrrave të saj. Heshtja e saj është vetëm në paraqitjen e saj të jashtme, se brenda vetes ajo gëlon nga ëndrrat, ja përse tek poezia “E di” ajo thotë se: “Në këtë natë vetmie më vjedh heshtjen”.
Pikërisht, për mallin e një gruaje që pret në heshtje, me një stil tejet të gjallë, me vargje të goditura me mjeshtëri, nganjëherë dhe surrealiste, ajo tek poezia “Copa dhimbjesh”, flet me një zë tejet prekës, me një shëmbëlltyrë të trokitjes dhe të shembjes në portë, si tek përfundimi i baladës shqiptare “Kostandini dhe Dorontina”, ku shprehet: “Dhe vesha rrugën lakuriqe/ Zhveshur sot nga ëndrra ime / Dhe me heshtjen prej mermeri / Plasën zemrat në portën time.” Këto vargje janë nga më të bukurat që ajo ka krijuar, sepse përdor oksimoron, figurën retorike të përdorur fuqishëm nga Petrarka dhe Giacomo Leopardi, që konsiston në bashkëvendosjen e dy fjalëve në antitezë të fortë ndërmjet tyre, të cilat krijojnë një kontrast të pazakontë.
Kuptohet fare mirë që nuk mund të vishet njeriu me lakuriqësinë. Në ngjyrat e forta, të përshkrimeve të poetes Kozeta Zylo, kemi një përndezje të theksuar të ekspresionizmit në letërsi, pasi në vargjet e saj, të shkruara me vrull të brendshëm, është një pjesë e saj që zhytet në ëndrra edhe kur është zgjuar. Duket tamam si një tërësi veprimesh që ajo i quan “Ritual”, si vetë vargjet e poezisë me të njëjtin emër : “Ndërsa në natën me hënë / Kaloj në ekstazë me yllin,/ Që lan trupin tim, / Me rrezet verbuese të ylberit.” Këtu kemi një ngjashmëri të poetes Zylo me poeten hebraiko - gjermane Else Lasker Schüler dhe mund të themi pa frikë se ajo është shpirti i saj binjak në përshkrimet ekspresioniste dhe sidomos në mallin për atdhe ku edhe Schüler ka një poezi me të njëjtin titull. Madje, në gjithë poezinë e mallit, të duket se jemi bashkëshoqëruese të dy poeteve, të cilat provojnë emigrimin dhe shkojnë si një lumë kundër rrjedhës, ku vetë jetojnë diku tjetër dhe ëndërrimi merr rrugën e origjinës nga vijnë.
Kozeta, shpirtin e saj e ka tek vendlindja e saj, të cilës i kushton poezinë “Mezhgorani im”. Është një oqean i madh, i cili ndan Shqipërinë e saj të vogël, ku është dhe Mezhgorani, ndaj Kozeta i lë po kaq hapësirë të madhe edhe mallit kur thotë: “Ç’mu shfaqe sot, Mezhgorani im,/ Me shtëpitë e gurta e mure të bardhë, / Me foshnjat në djepe si dikur / Në ninulla këngësh plot zjarr e mall.”
Mezhgorani, për të, është toka e historive të lashta, e nyjeve të pazgjidhur të një kulture shqiptare që nuk duhet të vdesë tek ata që e kanë marrë me vete kudo ku kanë shkuar, por që kërkon këmbëngulje dhe njohje të thellë për ta rrënjosur dhe mbajtur gjallë që ajo të mos mbetet siç thotë poetja “Përveç pergamenës gri”, apo të jetë tepër vonë, si në vargjet: “Do të vijë një ditë që do hapet /Heshtja ime në hieroglifë mavi,/ E atëherë do të jetë vonë, tepër vonë, / Ani, gjithsesi.”
Me një dashuri të përgjëruar poetja Kozeta Zylo, flet edhe për Ditën e Pavarësisë së Kosovës, tek poezia “Tungjatjeta Kosovë”, ku duket sikur ajo dhe çdo shqiptar tjetër, që mezi e kanë pritur atë ditë të ardhur me shumë vetëflijime dhe me shumë gjak, ngjiten në Majë të Olimpit. Ja si shprehet ajo në këtë poezi ku bulëzon simbolizmi i pastër në kurorëzimin e asaj dite: “Tungjatjeta Kosovë / Tungjatjeta Princesha ime, / Sot po udhëtoj kudo,/ Me medaljonin e lirisë në gjoks,/ Medaljon që s’do ndryshket kurrë,/ Në kujtesën e dhimbjes shkumëzon shpirti,/ Për rrëmbimin e të artit medaljon të Olimpit...!”
Përpos kësaj, Kozeta shkëlqen edhe në elegjitë e dhimbjes. Ajo duket sikur penën e ka zhytur në lotët e shpirtit. Ka një poezi të saj kushtuar Akademikut te ndjerë Bedri Dede,që ajo e ka pasur pedagogun e saj. Kjo poezi, që kalon nga dhimbja e vetvetes tek dhimbja universale njerëzore, për të gjithë ata që ikin në përmasën tjetër dhe në fund rikthehet me vargje përsëri ku ka nisur, ka nota të theksuara teizmi. Aty, nuk mungojnë as futja e yjeve dhe e elementëve të tjerë që janë karakteristikë e mitologjisë shqiptare.
Ja si shprehet autorja: “O Zot sa më dhimbsen Yjet! / Veçanërisht, ata,/ Që i fsheh muzgu i qiellit shqiptar!” Maja e mbresave për poezinë e poetes Zylo, të lind kur shikon jo vetëm unitetin ritmik dhe sintaksor në poezitë, por edhe natyrën idilike të përshkrimit që i bën nënës së saj. Dhimbja e humbjes së nënës është e fortë, si qarje me ligje labe.
Tek poezia “Ave Maria, Nëna ime!, ajo i bën nënës një përshëndetje engjëllore, një gjunjëzim dhe homazh para kujtimit të saj, sikur të jetë vetë poetja një pendestare, që faji i saj i vetëm është se nuk mundi ta mbajë dot në jetë nënën e saj: “Ja, papritur, gjeta baladën e pikëllimit,/ Ku gdhenda lotin në gravurën fine,/ Vetëtimthi një Iliadë më dukej se po ngrihej,/ Ave Maria, Nëna ime!/ Ave Maria, mbretëresha ime!”. Siç e shohim në këto vargje, por edhe ato në poezinë “Si engjëll më shfaqesh” kemi nuanca të forta të teizmit, si filozofi që parashikon ekzistencën e një apo disa hyjnive dhe të realitetit të përtejshëm.
Madje, në mënyrë më specifike, kemi nuanca të deizmit, ku vetë autorja përdor arsyen për t’i lejuar vetes përpunimin e një feje të vetën, natyrale si dhe një arsye të plotë dhe të kënaqshme në kundërshtim me panteizmin që pranon vetëm një zot.
Një nga këta zotër të Kozetës është dhe nëna e saj: “Më ike nëna ime, më ike / Me ngricat e shkurtit lart në qiell,/ Si engjëll më shfaqesh papritur sonte / Duke qëndisur ajrin me ca fije diell!”
Por Kozeta nuk mjaftohet me dhimbjen e nënës së saj. Ajo u këndon poetëve.
Në fakt, poetët janë shpirtrat e lirë, që e vërteta e shprehur prej tyre ka tronditur perandoritë e së keqes, por që vetë poetët i ka shpënë në gijotinë. Këtë gjë poetja e shfaq tek poezia “Për ata që u vunë në gijotinë...” Është një dhimbje universale për gjithë poetët. Edhe pse ajo nuk shpreh në poezi emra poetësh, kuptohet se dhimbja fillon që nga spanjolli Federico García Lorka që u vu ne vitin 1936 para skuadrës së pushkatimit e deri tek poetët shqiptarë Genc Leka e Vilson Blloshmi që në vitin 1977 patën të njëjtin fat.
Ja, çfarë thotë poetja Zylo: “Si legjendë u ngritët në copa shkretëtirash,/ Ku zbrazëtia e tyre ju gëlltiti në fytin e honit,/ Tingullin e Lirisë! / Çuditërisht, fyti nuk u mbyt nga ky tingull,/ Por vazhdon të përthithë më shumë../ Legjendën ta fusë përsëri e tinëzisht,/ Në gijotinë!”
Kur flet për shkretëtira, ajo, në mënyrë simbolike, flet për simbolistin dhe hermetikun më të madh shqiptar Vilson Blloshmin, i cili ashtu si shkroi Charles Baudelaire “Lulet e së keqes” apo “Albatros” dhe si Eugenio Montale shkroi “Ngjalën”, shkroi “Saharanë”: “Saharaja s'di të ëndërrojë./ Ajo bluan gurë në mënt' e sajë…/ Saharaja s'ka këngë të këndojë,/ Saharaja s'ka as lot të qajë.” Pra, siç e thotë poeti Blloshmi, duhet të kesh shpirt të ndjeshëm që të këndosh dhe të qash.
Këtë e bën më së miri Kozeta në poezitë e saj, aq sa i ngre monument dhe lotit.
Poezia e Kozeta Zylos është nderim për të gjithë shpirtrat njerëzorë në këtë botë apo në përmasën tjetër.
