Alain Ducellier
Paris, 1981
…Së fundi një argument i tillë nuk do t’u shërbente aspak ithtarëve të “tezës serbe”, sepse shumica e toponimeve sllave të Kosovës, – si edhe ato të Shqipërisë, – janë më tepër bullgare sesa serbe, gjë që është krejtësisht e natyrshme, meqë bullgarët e kishin pushtuar rajonin qysh në sh. IX dhe, veçanërisht, në sh. X, në apogjeun e perandorisë së fundit bullgare, që kishte si kryeqytet Ohrin. Në këtë kohë serbët ishin ende larg Kosovës: në të vërtetë në sh. IX dhe X, formacionet e tyre koherente janë Rashia, në luginën e Ibarit, në perëndim të Moravës, si edhe Zeta, e cila i përgjigjet, në mënyrë të përgjithshme, Malit të Zi: Vetëm në kohën kur princi Stepan, mori kurorën mbretërore, në vitin 1217, Shteti serb u zgjerua dhe vuri dorë në rajonin e Pejës (Peç), ndërsa tërësia e Kosovës mbeti në atë kohë jashtë kufijve të Stepanit. Pra, mos të këmbëngulet më kot: çdo argument i tipit “historik” nuk mundet veçse të kthehet kundër tezës “serbe”, sepse Historia na mëson se serbët janë, në lidhje me Kosovën, pushtues të ardhur shumë vonë.
Ilirët: padyshim stërgjyshërit e shqiptarëve
Le të flasim hapur: në Ballkan, më shumë se kudo gjetkë, nuk ka ndonjë argument tjetër të mbështetur, për të përcaktuar përkitjen kombëtare të kësaj apo asaj krahine sesa verbali i pushtimit të tanishëm të një shumice kombëtare, të njohur në formën e duhur; në këtë kuptim Kosova, që sot banohet nga një popullsi dy të tretash shqiptare (artikulli është botuar në Paris, në vitin 1981, – p.) del qartësisht e konsideruar shqiptare. Dhe kjo jashtë çdo ideje të lidhjes me entitetin politik që quhet “Shqipëri”. Çdo të thuhej, në të vërtetë, nëse do të vërenim një shumicë gjermanike në Alsas për ta bërë atë një krahinë gjermanike, në kuptimin politik të termit?
Këto qasje evidente bëjnë të peshohet rreziku i përdorimit të argumenteve “historike” për të mbështetur të drejtën e një populli që të zotërojë trojet që ka humbur apo që tani nuk i zotëron më, veçse duke qenë në pakicë: dihet roli që ka luajtur ideja e atdheut “origjinal” në gjenezën dhe në përligjjen e Izraelit.
Megjithatë, kur shohim këmbënguljen me të cilën përdoret argumenti historik për të provuar që serbët kanë “një të drejtë” ndaj Kosovës, duke pasë qenë banorët më të hershëm të saj, por të zhvendosur më vonë nga shqiptarët, nuk është keq që të tregojmë se, për herë të parë, historia dhe gjendja e tanishme përputhen.
Në një artikull të kohëve të fundit, Mishel Obeni (Michel Auben), ky na kujton se Kosova përbënte “qendrën ekonomike dhe politike të mbretërisë mesjetare serbe në shekujt e trembëdhjetë dhe të katërmbëdhjetë 1); paskësh qenë, pra, vetëm fitorja turke e cila, pasi i kishte dëbuar serbët nga tokat më të mira, i kishte shtrënguar (serbët, -p.), pastaj, veçanërisht në vitin 1690 dhe 1738, që të emigronin drejt Hungarisë jugore. Dhe turqit na i paskan plotësuar vendet bosh me elementë të islamizuar, të ardhur nga Shqipëria e Veriut!
Mos të ngulmojmë në faktin se vendosja e një qendre të pushtetit politik dhe ekonomik në një truall të dhënë, nuk garanton aspak, sidomos në Mesjetë, karakterin zotërues etnik nga ana e atyre që mbajnë autoritetin politik: Kështu despotati i vogël “serb” i Serresit, në Greqinë e Veriut, mundi të zotërojë nga viti 1355 gjer në vitin 1371, mbi një popullsi me shumicë greke 2). Është thënë shumë se nacionalizmi është një shpikje moderne, fatmirësisht e panjohur nga popujt mesjetarë, që nuk ishin aq të ndjeshëm sa ne për karakterin “e jashtëm” të atyre që mund t’i zotëronin përkohësisht.
Le të pranojmë, ndërkaq, se serbët ishin në shumicë në Kosovë ne shekullin e trembëdhjetë: por atëherë nuk mund të ndaloheshim që të pyesnim edhe se kush e banonte krahinën më parë. Të gjithë e dinë se sllavët janë populli indoevropian që ka ardhur më vonë në Europë, sepse ardhjet e njëpasnjëshme të pushtimeve të tyre u përkasin shekujve VI dhe VII 3). Dihet, gjithashtu, se në atë kohë, shumë shekuj të romanizimit nuk kishin mundur, sakaq, të zhduknin popullatat e vjetra autoktone, Dakët në Rumani, Thrakët në Bullgari, Ilirët në Dalmaci, në Shqipëri dhe më Maqedoni. Për të ardhur te Kosova, askush nuk e mohon se qysh prej shekullit XVIII para erës sonë, kishin lindur dhe ishin zhvilluar shumë formacione politike ilirë të cilat hap pas hapi kaluan nga gjendja tribale në statusin e mbretërive të vërteta të vogla dardane, peneste, paeoniane, për të mos përmendur veçse më të rëndësishmet 4). Tani punimet më të fundit, si gjuhësore ashtu edhe arkeologjike, të gjitha provojnë sot se ilirët janë, pa asnjë dyshim, stërgjyshërit e drejtpërdrejtë të shqiptarëve 5). Për sa i takon arkeologjisë, studimet e qeramikave dhe të stolive (vathë, karfica, unaza, tokëza rrobash), provojnë se ka një vazhdimësi të jashtëzakonshme në trajtat dhe në teknikat e nekropoleve ilire antike dhe në zbulimet në qytetet mesjetare që u përkasin shekujve VI – VII të erës sonë (Kalaja e Dalmacës në Pukë dhe sidomos Kruja): kaq është e vërtetë kjo sa arkeologu jugosllav B. Coviçi i çmoi materialet e Kalasë së Dalmacës si të shekujve VI dhe VII para erës sonë 6). Na duhet të kujtojmë se gërmimet në Kalanë e Dalmacës filluan në shekullin e fundit dhe në atë kohë thuhej se ato ishin dëshmi të “civilizimit të lashtë sllav”. Por është krejtësisht e sigurt që kjo vazhdimësi iliro-shqiptare nuk del vetëm në truallin e tanishëm të Shqipërisë: zbulimet e bëra në nekropolet e Mjeles, pranë Virpazarit, në Malin e Zi dhe në të dy qytetet e rajonit të Ohrit, në Maqedoni, kanë lejuar që të dalin në dritë objekte që i përkasin të njëjtit civilizim 8). Është e kuptueshme se vetëm aktiviteti jashtëzakonisht i madh i arkeologëve shqiptarë pas Luftës, duhet marrë parasysh për të shpjeguar bollëkun më të madh të gjetjeve të bëra në truallin kombëtar.
Serbët në Kosovë: jo në sh. VII, por në atë të XIII!
Në mungesë të çdo dokumenti që do të provonte asgjësimin apo emigrimin e popujve ilirë vendorë në kohën e pushtimeve sllave, është e natyrshme që të mendojmë se Kosova gjatë gjithë Mesjetës së hershme, si edhe vetë Shqipëria, e kishte ruajtur në mënyrë të pandërprerë një popullsi thelbësisht ilire, domethënë shqiptare. Sigurisht që kemi edhe një dukuri sllavizmi, në të cilin toponimia është dëshmitari më i mirë; por dihet se toponimia është një argument me pak vlerë për të përcaktuar etninë e një popullate: le të mendojmë edhe një numër të madh toponimesh sllave që ndodhen në vetë Shqipërinë, por askush nuk mbështet mendimin se popullata ka pasë qenë ndonjëherë sllave në shumicë. Së fundi një argument i tillë nuk do t’u shërbente aspak ithtarëve të “tezës serbe”, sepse shumica e toponimeve sllave të Kosovës, – si edhe ato të Shqipërisë, – janë më tepër bullgare sesa serbe, gjë që është krejtësisht e natyrshme, meqë bullgarët e kishin pushtuar rajonin qysh në sh. IX dhe, veçanërisht, në sh. X, në apogjeun e perandorisë së fundit bullgare, që kishte si kryeqytet Ohrin. 9). Në këtë kohë serbët ishin ende larg Kosovë: në të vërtetë në sh. IX dhe X, formacionet e tyre koherente janë Rashia, në luginën e Ibarit, në perëndim të Moravës, si edhe Zeta, e cila i përgjigjet në mënyrë të përgjithshme Malit të Zi: Vetëm në kohën kur princi Stepan, mori kurorën mbretërore, në vitin 1217, Shteti Serb u zgjerua dhe vuri dorë në rajonin e Pejës (Peç), ndërsa tërësia e Kosovës mbeti në atë kohë jashtë kufijve të Stepanit. Pra, mos të këmbëngulet më kot: çdo argument i tipit “historik” nuk mundet veçse të kthehet kundër tezës “serbe”, sepse Historia na mëson se serbët janë, në lidhje me Kosovën, pushtues të ardhur shumë vonë.
Pushtimi serb a mundi ta zhdukë popullsinë e vjetër iliro shqiptare?
Në fakt, janë vetë tekstet serbe ato që na provojnë të kundërtën: në vitin 1348, një donacion që i bëri car Stepan Dushani IX manastirit të Shën Mihalit dhe Gabrielit në Prizren na provon se rreth këtij qyteti kishte së paku 9 fshatra, që cilësoheshin si shqiptare (arbanas) 10). Në vitin e mëparshëm, kodi i famshëm që kishte shpallur po ky sovran, shprehte shqetësimin për një dinamizëm të jashtëzakonshëm të shqiptarëve, të cilëve mundohet t’u kufizojë vendosjen në tokat e veta 11). Le të saktësojmë që, nëse shqiptarët quheshin prej kohësh si nomadë, kjo me siguri nuk mendohej kështu sepse ata ishin “barinj të hershëm” por thjeshtësisht sepse ata ishin katandisur në këtë gjendje nga trysnia ekonomike dhe politike që ushtronte populli zotërues (që dominonte). Tanimë, në vitin 1328, ndodhte e njëjta gjë në rajonet Diabolis, Koloné dhe në Ohër ku Zhan Kantakyzeni tregon për takimin e pernadorit bizantin, Adronikut III me “shqiptarët nomadë” të Maqedonisë qendrore 12). Nuk ka asnjë dyshim se dominimi serb ishte tepër i rëndë për shqiptarët që duheshin nënshtruar; me gjithë qëllimet propagandistike të autorit, ka doemos të vërteta në ato që shkruante, andej nga viti 1932, një propagandist i kryqëzatës, Gijomë d’Adami: “meqë ata popuj, qofshin latinë apo shqiptarë janë shtypur nga një zgjedhë e padurueshme dhe tepër e rëndë e senjorëve sllavë që u marrin shpirtin me taksa të shumta, që keqpërdorin klerin dhe i vënë nën hekura fisnikët e shpronësuar. Këta të fundit, të gjithë së bashku apo individualisht mendojnë se do t’i pastronin duart e tyre po t’i zhytnin në gjakun e atyre sllavëve që vepronin kësisoj” 13).
Shtojmë edhe se autorët bizantinë janë shumë të ndjeshëm për njëjtësimin e popullit, që nga Shqipëria gjer në Maqedoni: historiani Laonikos Kalkokondilis, që shkruante në sh. XV, pasi nënvizonte se shqiptarët e kohës së tij janë mjaft të ndryshëm nga serbët dhe nga boshnjakët 14), përfundon se nuk ka ndonjë popull tjetër i cili, më shumë se shqiptarët, t’u përngjasë maqedonasve 15).
Shqiptarët bënë qëndresë
Mësymja turke nis në këtë kontekst, në gjysmën e dytë të sh. XIV dhe e vërteta është se në këto ngjarje shqiptarët mundën të riafirmohen në Kosovë, por me siguri jo në atë mënyrë siç janë paraqitur gjerat zakonisht: në vend që të hipnin në “vagonin e mallrave të armikut”, popullsia shqiptare, që nga Liqeni i Shkodrës e përtej në Kosovë, u bë bllok me popujt e tjerë të krishterë. Për goditjen vendimtare të 1389-s, autorët grekë përmendin, përveç serbëve dhe bullgarëve, edhe shqiptarët e veriut, ata të Himarës, të Epirit dhe të brigjeve detare 16). Kronikat turke të Idriz Bitlisit përmendin veçanërisht pjesëmarrjen e shqiptarëve të krahinës së Shkodrës, princi i të cilëve, Gjergj Balsha, kishte dërguar në luftë 50.000 veta 17). Të njëjtat njoftime gjenden edhe në kronika të tjera otomane, si në ato të Aliut dhe të Saadedinit 18).
Shqiptarët nuk ishin aspak të prirur që t’u nënshtroheshin otomanëve
Disfata e vitit 1389, duke çorganizuar tërësisht Shtetin serb, u la fushë të lirë senjorëve vendorë më të shkathët, ndërmjet të cilëve edhe princave shqiptarë të Veriut dhe të Verilindjes: më i shquari është Gjon Kastrioti, i ati i Skënderbeut, i cili nga krahinat e sipërme të Matit, mundi në fund të sh. XIV dhe në fillim të sh. XV, që të shkëpusë një principatë të gjerë që shkonte nga grykëderdhja e Ishmit gjer në Prizren, në zemër të Kosovës: si pasojë, në vitin 1420, ai u mundësoi raguzianëve një privilegj tregtar, “që nga brigjet gjer në tokat e veta, e gjer në Prizren” 19). Ky pushtet i ri shqiptar sigurisht që pati ndikimin e vet për zhvillimin e një klase tregtare në gjirin e popullsisë, që ishte gjer në atë kohë mjaft e rrënuar: arkivat e Raguzës (Dubrovnikut) provojnë, për shembull, se një numër tregtarësh shqiptarë të Raguzës tanimë qëndrojnë me dëshirë në Kosovë: në marsin e vitit 1428, kemi rastin e Marko de Tanit të cilit Republika i dërgon një letër në Prishtinë 20); madje, edhe pas nënshtrimit të Kastriotëve ndaj turqve, gjendet ende, në të njëjtin qytet, në vitin 1448, tregtari shqiptar Çymo Mati de Tani 21).
Kështu nuk kemi asnjë arsye që të mendojmë se otomanët, në këtë fazë të fitores, u mbështetën në mënyrë të veçantë te shqiptarët, të cilët iu kundërvunë sllavëve: padyshim që s’është e padobishme që të sjellim në kujtesë se shqiptarët në atë kohë ishin të krishterë, si edhe serbët, dhe nuk ishin aspak të prirur, nga ana tjetër, që t’u nënshtroheshin otomanëve. Nëse këtu mund të jetë jo me vend që të flasim për veprimtarinë e Skënderbeut, disa nga ndeshjet e të cilit u zhvilluan në kufijtë e Kosovës, mund të përmendim megjithatë faktin se historiani bizantin Dukas, në mesin e sh. XV, na jep si shkakun kryesor të triumfit turk, pakësimin e shqiptarëve, që nga Dalmacia gjer në Thrakë 22). Sa për kronikat turke, ato nuk mungojnë së vëni në dukje ngritjet krye të shqiptarëve në Kosovë, veçanërisht në vitin 1467, kur të “revoltuarit” u panë të grabitin bagëtitë në Tetovë, nën drejtimin e një “tradhtari” të quajtur Iskender 23).
Është, pra, e qartë se një pjesë e rëndësishme e popullsisë shqiptare gjendej në Kosovë qysh përpara fitores turke, pa qenë nevoja të shpjegohet fakti, për të marrë me mend shpërthimin e emigrimeve në masë, për të cilat burimet nuk bëjnë zë. Dukuria që nuk ka pasur kurrë çështje ndeshjesh ndërmjet sllavëve dhe shqiptarëve në kohën e car Dushanit dhe sidomos në kohën e përpunimit të principatës së Kastriotëve, është së fundi një tregues se “pushteti shqiptar” u shtri hap pas hapi dhe përgjithësisht u pranua nga popullsia vendore, padyshim se kjo e kuptonte tanimë e prej shumë kohësh elementin shqiptar. Për sa i përket përcaktimit të rëndësisë relative të shqiptarëve në raport me sllavët në Kosovën e sh. XV, duhet thënë se kjo është thuajse e pamundur, me gjithë burimet e reja që na sjellin regjistrat kadastrale otomane (defterler) e që botimet na i kanë vënë para syve: shembulli më i mirë është botimi, në vitin 1974, nga Selami Pulaha, i regjistrit të Sanxhakut të Shkodrës, që mban datën 1485, dhe që përfshin krahinat e Shkodrës, të Pejës (Peç), të Podgoricës dhe të Bihorit 24).
Nënshtresa: shqiptare
Na duhet të vëmë në dukje ndershmërinë e skajshme me të cilën S. Pulaha trajton të dhënat e pasura toponimike dhe antroponimike që na jep nga këto burime: është mirë që të përsërisim bashkë me të se një shqiptar mund të ketë fare natyrshëm një emër sllav dhe ndërsjellas dhe një toponimi sllave apo shqiptare e kjo nuk mund të paragjykojë natyrën e popullatave në shqyrtim 25). Megjithatë është e sigurt që përdorimi i përbashkët i një toponimie dhe antroponimie të dyfishtë dëshmon për një përzierje etnike, për të cilën mund të shprehet, sipas rajoneve, vlera e përbërësve: për sanxhakun e Shkodrës (që përfshin të gjithë zonën kosovare të Pejës), S. Pulaha dallon këtu tri bashkësi elementesh shqiptare që dalin në pah më shumë apo më pak: Krahina e Shkodrës, ku shqiptarët përbëjnë shumicën e plotë; krahinat e Piperit, Shestanit dhe të Altunit, ku duket se ka një barazpeshë ndërmjet të dy popullatave dhe zona e Pejës, ku shqiptarët janë në pakicë 26) dhe ku vërejmë, ndërmjet të tjerash që mjaft e emra fshatrash që kanë një emër sllav janë, në të vërtetë, me shumicë shqiptare 27). Përfundimi thelbësor qëndron në atë se një përzierje kaq e fortë ndërmjet të dy elementëve të popullsisë do të ishte menjëherë e papërfytyrueshme nëse njëri element apo tjetri do të vendosej tani në rajon: kadastra otomane e Shkodrës tregon, pra, veçanërisht në zonën e Pejës, se shqiptarët përbëjnë atje një përbërëse shumë të lashtë të popullsisë vendore; dhe se, përveç të tjerash, ne nuk kemi njohje për ndonjë lëvizje në masë të Shqipërisë drejt Kosovës para sh. XVI, gjë që të bën të mendosh se një pjesë e madhe e elementit shqiptar kosovar i vendos rrënjët në popullatën e lashtë iliro-shqiptare, që zotëronte atje që në kohet e Antikitetit 28).
Për pjesën tjetër të Kosovës duhet të dimë se është ruajtur një regjistër kadastral që, në këtë rast, bën fjalë për Kosovën qendrore (Vilkili): Nga ky regjistër i vitit 1455, historiani boshnjak A. Hanziç nxjerr saktësisht po ato përfundime: përzierja e popullsisë si ndërlikimi i tullave që mbivendosen njëra mbi tjetrën, megjithatë bëhet mbi një nënshtresë (substrat), në themelin e vjetër shqiptar 29) .
Minierat, nxitje për imigrim shqiptarësh
Duhet të shtojmë ende se ky element shqiptar u përforcua qysh në fillim të sh. XV, me anë të një imigrimi “ekonomik”, i tërhequr për shfrytëzimin e pasurive minerare të Kosovës, veçanërisht të argjendit të Sbrenicës dhe të Novo Brdos: këta shqiptarë, gjithmonë të krishterë, – kuptohet, – janë teknikë të cilët e nisën me emigrimin drejt Raguzës dhe që vinin veçanërisht nga Shqipëria bregdetare veriore (Tivari, Shkodra). Por edhe nga zonat malore (Mati) 30). Këta teknikë zunë vend në Kosovë në breza të shumtë: kështu është rasti i Petar Gonoviç Prishtinasit (nga Pishtina) 31), e Johan Progonoviçit nga Novomonte (Novo Brdo), si edhe i shumë të tjerëve, padyshim 32). Nuk është pa interes të shënojmë edhe se edhe në sh. e tetëmbëdhjetë, ky imigrim shqiptar katolik, i tërhequr për punën në miniera, vazhdonte dhe tërhiqte vendosjen e këtyre në Novo Brdo, në Gjakovë, në Pirshtinë, në Trepçe, sipas raporteve nga vizitorë të dërguar nga papa në rajon 33).
Përfundime:
Në Kosovë gjenden, natyrisht, sllavët ose popujt e sllavizuar; bullgarët e më pas serbët të cilët pushtuan, duke filluar me sh. VII, një krahinë, popullsia e së cilës ishte tërësisht iliro-shqiptare qysh nga Lashtësia. Sigurisht ngulimi (implantacioni) sllav dhe sllavizimi i pashmangshëm i një pjese të popullsisë origjinale, u lejoi serbëve në fillim të sh. XIII, që ta bënin Kosovën qendrën politike dhe ekonomike; por askush nuk mund ta dijë kurrë se cilat ishin, në atë kohë, përpjesëtimet përkatëse të të dy elementëve, bashkëjetesa e të cilëve duket se nuk pati, megjithatë, probleme të mëdha. Më tej, fitorja otomane dhe dobësimi i njëpasnjëshëm i Serbisë i lejoi popullsisë shqiptare, shpesh nga kundërveprimi i brendshëm dhe falë migrimit malësor të shqiptarëve të krishterë të Veriut, që të peshonin gjithnjë e më tepër në Kosovë. Mjaft studime janë ende të nevojshme që ta afirmojmë këtë; por ka shumë gjasa që, edhe para emigrimit sllav të 1690-s dhe të 1738-s, shqiptarët përbënin në Kosovë, një pakicë të rëndësishme, madje edhe shumicën e popullatës. Nga ana tjetër do të ishte e padrejtë që të harronim që serbët nuk ishin të vetmit që ikën nga zonat që në atë kohë u islamizuan: madje edhe në çastin e emigrimit të madh serb të 1737-’38-s, shumë mijëra shqiptarë të krishterë lanë zonat malore të krahinës së Shkodrës dhe u vendosën në rrethinat e Karlovacit, në Kroaci, ku qeveria austriake i qasi në kuadrin e politikës së saj të kolonizimit ushtarak; tani, këta “Klementiner”, siç quhen në tekstet austriake, gjenden bashkë të përzier me elementët serbë, që emigruan në po ato çaste dhe u vendosën njëlloj: ata do të ruanin traditat dhe gjuhën e tyre gjer në vitin 1910, që ishte koha e sllavizimit definitiv të tyre 34).
“Desllavizimi” i Kosovës është, pra, një problem i rremë: ai është vetëm një pasojë e këtyre lëvizjeve të gjera të rrudhjeve nga sipër (të konveksionit), që kanë karakterizuar gjithmonë historinë e popujve ballkanikë. Këto lëvizje, të mbështetura në substratin e vjetër që mbetet gjithmonë shqiptar, u bënë pa dhunë gjatë të gjithë Mesjetës dhe gjatë kohës së parë moderne, në mënyrë që episodet e 1690-s dhe të 1738-s duhet vetëm të quhen si pikëmbërritje. Këto lëvizje shekullore nuk kanë lidhje me projektet e gjera të qeverisë jugosllave cila, ndërmjet të dy luftërave, kërkonte të kombinonte pjesëtimin e Shqipërisë me Italinë fashiste dhe as me dëbimin masiv të shqiptarëve që iu drejtuan Turqisë 35).
*) Titulli në origjinal: “Les Albanais ont-ils envahi le Kosovo?”.
———
Në fund të bibliografisë së autorit jepet në fac simile riprodhimi i dorëshkrimit të kodit të Dushanit, në Prizren. Siç lexohet në rreshtat e fundit, kemi të bëjmë me kapitullin 82 të Kodit të Car Stepan Dushanit (1349). Mund të lexohet: “Në një fshat ku ndodhet një valak ose një shqiptar, në këtë fshat të mos vendoset një tjetër, pas atij të parit; dhe po të jetë se ndonjëri vendoset me forcë, ai duhet të paguajë të drejtën për të kaluar atje, bashkë me vlerën e kullotjes së bagëtisë së vet”.
Përktheu: Kostaq XOXA
