VEPËR VËSHTRIMESH KRITIKE DHE SHUMËSHTRESIMESH LETRARE

NAIM kELMENDI

Libri më i ri publicistik i shkrimtarit, tashmë të mirënjohur, Flori Bruqit, na vjen si një sihariç i mirë letrar. Libri me titull shumë sinjifikativ “Nëse kam ditur të guxoj”, përmbanë një lëndë të pasur në shumë aspekte letrare. Meqë kapitulli i parë përmbanë një cikël poezish të autorit, kapitulli i dytë hap një faqe interesante me shkrimet kritike nga autorë të ndryshëhm e të mirënjohur shqiptarë, pra vlerësime kritike e vështrime për disa nga veprat letrare të Bruqit, por të publikuara më parë në shtypin shqiptar të kohës. Autori Bruqi i ka sistemuar këto shkrime, që përbëjnë një sërë vlerësimesh të çmueshme letrare për krijimtarinë e tij letrare,poetike e publicistike por edhe për ato botime të fushës profesionale të Flori Bruqit, nga emra tashmë të ndjerë, por mjaft të shquar, si Mehmet Kajtazi, Rifat Kukaj, Zejnullah Halili, Iljaz Prokshi e ndonjë tjetër.
Por, edhe nga emra po aq të mirënjour të letërsisë sonë, të gjallë, janë përmbledhur këtu mjaft vështrime që cilësojnë e vlerësojnë veprën e Flori Bruqit, sikur janë: Fatmir Terziu, Bedri Halimi, Lumturie Haxhiaj, Shyqri Galica, Namik Shehu, Izet Çuli, Zeg Pergega, Kristaq Shabani, Naim Kelmendi, Rajmonda Maleçka, Eshref Ymeri, Rushit Ramabaja, Abdullah Konushevci, Rrustem Geci, Nehat S.Hoxha, Ajshe Qorraj, Arlinda Meksi, Shpend Ruci, Arian Blushi, Nikollë Frangaj, Faik Xhani e ndonjë tjetër. Do theksuar se në të gjitha kritikat dhe vështrimet kritike mbi veprat letrare të Bruqit, qofshin ato vështrime të mëdha apo të vogla, ndonjëherë si njoftime mbi librat e publikuar nëpër kohë të Bruqit, qoftë si vështrime më të gjata, cilësohet e vlerësohet krijimtari letrare e Flori Bruqit, dhënë lëtërsisë sonë më të re, duke bërë kështu emër në letërsinë moderne.
Ja si do të shprehej atëbotë shkrimtari i mirënjohur yni, Mehmet Kajtazi, në një vështrim të tijin për poezinë e Floriut: “Temat që ngërthehen në këto vargje nuk burojnë nga inspirimet që i marrin disa poetë nga librat që i lexojnë, por Flori Bruqi inspirimet i merr nga jeta. Ato nuk mbesin vetëm inspirime, por dalin nga kornizat e një gjirme të thellë dhe si valëzat e detit të shqetësuara afrohen drejt brigjeve, por edhe kthehen në suprinën e largët të detit me emrin nënë, me emrin martizim, me emrin LIRI”.Apo në një rast tjetër njëri nga shkrimtarët tanë të shquar Zejnullah Hallili: “Flori Bruqi po hyn nëpër një shteg të ndritshëm në poezinë shqipe. Figura e tij në fillim të kësaj poeme na sjell shqetësime të shumta që lidhen me Tokën, me Nënën, me Gjakun, me Vallen e Shkrepave, me Baladën e Yjve, me Lotin që ka Ogur, me Zërin me Frushullimën e Krahëve, me Akuarelin e Diellit, me Lumin e Bardhë. Secili varg vendoset në patosin e Kësaj Luleje. Secila poezi ka gjethin e Vet, Dritën, shqetësimin dhe besimin, andejza, matanë errësirës pra ai këto frymëzime i zë nga jeta, sepse e nxit Bardhësia e katër vargjeve, figura e saj, shpirti shqetësues, Fjala”.
Në kapitullin e tretë mbarështrohet një lëndë po aq e pasur dhe e thekur letrare e autorit mbi veprat dhe mbi jetën e shumë autorëve botërorë e shqiptarë,sipas këndvështrimit dhe shijes dhe dioptrisë krijuese të studiuesit Bruqi. Flori Bruqi këtu spikat me vështrimet e tij të thukta dhe përmbajtësore, me një metodologji klasike të vështrimit: ai shkruan mbi veprën e autorit, jep mjaft shënime biografike dhe shtjellon motivet e veprës së tyre, por edhe klasifikon ndonjë nga poezitë apo prozën apo shkrimin e akëcilit që merr në theks të vështrimit.
Në të gjitha këto vështrime kritike vërehët përkushtimi dhe niveli studimor i autorit me një bagazh të mirë studimor mbi veprat dhe autorët. Poashtu autori, në secilin vështrim jep edhe të dhëna të shumta mbi veprat e autorëve, që përmbëjnë opusin krijues të tyre, si informacion të plotë për lexuesin. Janë një sërë artikujsh kritik e publicistik edhe për figurat e jetës sonë letrae por edhe politike e publicistike sikur artikulli për Dr.Ibrahim Rugovën, ku Bruqi qëmton me këndvështrimet e tija, duke na sjellë përshkrime dhe vlerësime për figurën madhore e komplekse të presidentit historik Ibrahim Rugova, por edhe për veprën e tij letrare dhe kritike që është mjaft e bujshme. Gjithashtu me interes janë edhe mjaft shkrime të kësaj natyre, siç janë p.sh shkrimet për Nënë Terezën-nderin e kombit shqiptar, pastaj vështrimet kritike për figurat letrare si për Eqrem Çabejn, Ernest Koliqin, Martin Camajn, Azem Shkrelin, Ismail Kadarenë, Prend Buzhala, Naim Kelmendi, Bardh Frangu,dhe poetë të gjeneratës më të re të postmodernes, sikur Irena Gjoni, Lediana Kapaj, Alma Papamihali,Thani Naqo, Jorgo Sofokli Telo, Valdete Berisha,Kejdi Sejdini e ndonjë tjetër.
Ato që përbëjnë gamën e gjerë të vështrimeve dhe temave sintetizuese, por edhe tematike, janë disa nga shkrimet që zënë vend në këtë vepër, si “Shkrimtari idealist shqiptar gjatë shekullit XX”, “Kritita tani ngjanë në një digë të shpartalluar, që i varen lllamarinat nga erërat e fitimit”,”Spastrimi etnik në Kosovë”,”Shqiptarët në shtypin arab”, ”Historik i shkurtër i gjuhës shqipe” etj.Me një fjalë, vepra letrare e Flori Bruqit: “Nëse kam ditur të guxoj” përmbën një aureolë pikëvështrimesh të qëmtuara lëtrare mbi veprat e shumë autorëve të shquar vendas e ndërkombëtar, por edhe ato mbi veprën autoriale të këtij shkrimtari tashmë të njohur në letrat tona.me kontributin e shumë veprave cilësore letrare, poetike e publicistike që zënë vend të merituar në “Panteonin” e letërsisë shqiptare.

Intervistë me gjuhëtarin Ardian Vehbiu

From: Elvini Luku <elvini133@yahoo.com>
To: Flori Bruqi <floribruqi@yahoo.com>
Sent: Monday, 16 July 2012, 2:01
Subject: Intervista me gjuhetarin Ardian Vehbiu

Pershendetje!

Po ju dergoj nje interviste me gjuhetarin Ardian Vehbiu, per ta publikuar ne adresen tuaj. 

te pershendes,
Elvin Luku

-------------------------

Nga Elvin Luku

VEHBIU: SHQIPES I ËSHTË SËMURUR SISTEMI IMUNITAR

-         Intervistë me gjuhëtarin Ardian Vehbiu

Ndërsa debati për rishikimin e standardit të gjuhës shqipe dhe drejtshkrimit është kthyer sërish në shqetësimin kryesor të akademikëve dhe gjuhëtarëve, studiuesi i gjuhës Ardian Vehbiu, thekson se analiza duhet të fillojë me ndarjen e këtyre dy çështjeve nga njëra-tjetra. Në këtë intervistë, gjuhëtari Vehbiu është i mendimit se drejtshkrimi i shqipes mund të rishikohet, ndërsa i sheh ndryshimet e mundshme në funksion të ruajtjes së standardit. Duke folur në lidhje me përdorimin pa kriter të fjalëve të huaja, studiuesi i njohur nënvizon se problemi kryesor duhet të gjendet te norma leksikore dhe jo thjesht te zëvendësimi i fjalëve të huaja, me fjalë shqipe. Gjatë këtij bashkëbisedimi, publicisti Ardian Vehbiu, flet edhe për kulturën e debatit në shtyp, nevojën e rishkrimit të teksteve të historisë me sfond patriotik, apo dhe për 100-vjetorin e pavarësisë së Shqipërisë. Në mesazhin e tij, në prag të kremtimit të këtij jubileu të madh për Shqipërinë dhe shqiptarët, z.Vehbiu thekson se bashkimi i kombit nuk vjen me deklarata, por, në radhë të parë, me bashkëpunim ekonomik dhe kulturor, këtej e përtej kufirit.     

 

Ardian Vehbiu

Z. Vehbiu, ju keni qenë tepër aktiv në shtyp me trajtimin e temave të letërsisë, sociologjisë, komunikimit, e, sidomos, temat që prekin fushën e gjuhësisë. Po e nisim bisedën nga kjo e fundit. Në Shqipëri është rihapur debati për rishikimin e standardit të gjuhës shqipe. Një grup gjuhëtarësh kërkojnë ndryshimin e standardit të gjuhës. Pjesa tjetër këmbëngul që themelet të mbeten të paprekura, por kërkon pasurimin e gjuhës. Cili është mendimi juaj për këtë?

Debati për gjuhën, standardin, drejtshkrimin dhe normën leksikore (çështjet e fjalëve të huaja) po zë më shumë vend se ç’duhet në vëmendjen e publikut; kjo dëshmon, të paktën, se njerëzit janë të shqetësuar për gjuhën, sikurse dëshmon edhe se, grupe të ndryshme interesash, po përpiqen ta shfrytëzojnë këtë interes publik për shqipen, që të çojnë përpara politikat e veta partikulariste.

Përndryshe, këtu ka shumë gjëra që mund, madje që duhet të diskutohen. A është e nevojshme të rishikohet standardi? A është momenti që të rishikohet standardi? A i zotëron pushteti qendror dhe lokal mjetet dhe autoritetin e nevojshëm për të ndërmarrë këtë lloj reforme? A ekzistojnë studime të tilla gjithëpërfshirëse mbi shqipen e sotme, që të përligjin hapjen e këtij diskutimi? E kështu me radhë.

Natyrisht, ndryshimi i standardit është një gjë; ndryshimet në drejtshkrim një gjë tjetër. Madje, në një kuptim, ndryshimet në drejtshkrim kërkojnë ta ruajnë standardin, jo ta ndryshojnë – por duke bërë disa ndreqje, sipas rastit. Në parim, drejtshkrimi i shqipes sot nuk është i gdhendur në gur, mund të rishikohet dhe të ndryshohet. Megjithatë, duhet gjithnjë të pyesim nëse i sjell kjo ndonjë përfitim kulturës shqiptare dhe shoqërisë shqiptare në përgjithësi apo jo, pra ta shtrojmë çështjen në mënyrë utilitare. Ndërkohë, duhet të mësohemi ta ndajmë çështjen e drejtshkrimit dhe të standardit, nga mënyra totalitare dhe e dhunshme me të cilën u imponua standardi në vitet 1970, sidomos në dëm të traditës letrare të gegërishtes; sepse ata që i trajtojnë këto së bashku, janë viktima të një të menduari magjik. Edhe një hekurudhë mund të jetë ndërtuar duke ia prishur dikujt shtëpinë pa shpërblim; ose një liqen hidrocentrali duke përmbytur një qytet të tërë, me tradita dhe kulturë të vetën (Kukësi); por kjo nuk përligj zhbërjen e hekurudhës ose të hidrocentralit sot. Disa gjëra mund t’i zhbëjmë vetëm në kujtesën kolektive.

Në shtyp është artikuluar vazhdimisht shqetësimi për huazimin dhe përdorimin e fjalëve të huaja, diskutim në të cilin keni marrë pjesë edhe ju. Në një analizë të botuar së fundmi, ju shkruani se ky problem është shtruar keq për diskutim dhe se kjo dukuri “është simptomë e një sëmundjeje me rrënjë të thella”. A mund të na e shpjegoni tezën tuaj?

Ta konsiderosh problemin e përdorimit pa cak e pa kriter të fjalëve të huaja si gangrenë të shqipes dhe si rrezik, potencial, të rrëgjimit dhe të zhdukjes së kombit, tradhton një paaftësi – kushedi të qëllimshme, për të kuptuar se ku fle lepuri.
Të sjellim një krahasim: le të marrim një të sëmurë me SIDA, i cili vuan, ndër të tjera, nga infeksione të shumta të lëkurës: puçrra, ndonjëherë të qelbëzuara, që i dalin gjithandej. Le të marrim edhe një mjek synim-mirë, por sylesh, që ia kuron këto puçrra duke ia lyer me një pomadë antibiotiku; por sapo ia shëron njërën, hop i del një tjetër gjetiu.
Fjalët e huaja janë puçrrat e ligjërimit shqip, të cilat s’mund të kurohen me antibiotikë, siç bëjnë xherahët puristë – sa më profanë, aq më arrogantë. Përkundrazi, hapi i parë drejt kurës është të kuptohet se ky zell për zëvendësim fjalësh, i zbatuar në praktikë, e dobëson normën leksikore deri në atë shkallë, sa ua bën më të lehtë huazimeve parazitare që të hyjnë në përdorim.
E keqja shqipes, në këtë prizëm, i vjen edhe nga voluntarizmi i atyre synim-mirëve, që kërkojnë t’ia prashitin leksikun vend e pa vend, duke ia shkatërruar ekosistemin. Përkundrazi, një hap i mundshëm drejt frenimit të kësaj paqëndrueshmërie leksikore (ku hyjnë, veç fjalëve të huaja, edhe neologjizmat, krahinizmat dhe ekzoticizmat), është të luftohet për të rrënjosur, hap pas hapi, bindjen se me leksikun e shqipes nuk mund të bëjmë ç’të duam; se ka një normë për t’u respektuar; dhe se zëvendësimi lirisht i një fjale të huaj është po aq atentat ndaj normës sa edhe futja e një fjale të huaj parazitare.

Shqipes i është sëmurur sistemi imunitar (norma); dhe antibiotikët e puristëve veç ia keqësojnë statusin. Për fat të keq, kjo politikë gjuhësore sa primitive, aq edhe e paefektshme dhe në fund të fundit kundërprodhuese, është shndërruar tani në mushkën mbi të cilën mushkërojnë gjithfarë Adhamudhësh të gjuhës, të cilët shpëtojnë shpirtin e tyre patriotik, teksa shqipes vetë nuk po i ndalet rrokullima.

Z. Vehbiu, ju vazhdimisht keni ngritur alarmin për varfërim të mendimit politik, historik, sociologjik e psikologjik shqiptar. Çfarë kuptoni ju me pasurim të mendimit shqiptar?

Ndoshta varfërim nuk është shumë i saktë si term, edhe pse e kam përdorur vetë, shumë herë; më mirë do të ishte ta quanim shthurje, çnyjëtim, shpërbërje, ose një mendim që nuk po komunikon dot më me veten, dhe është prandaj i dënuar të përsëritet, mekanikisht. Kjo vjen ngaqë mungon dialogu mes palëve – në politikë, në kulturë, në dije; sikurse ngaqë elitat shqiptare po e humbin interesin e mirëfilltë për gjërat e holla të kësaj bote, që nuk lidhen drejtpërdrejt me fitimin, pasurimin material, llogaritë bankare, luftën për pushtet dhe maninë prej parvenu-je për t’iu mburrur komshiut. Për shembull: dalin libra, ndonjëherë të rëndësishëm, me peshë, por këtyre nuk u bëhet jehonë; mungojnë debatet rreth tyre, mungojnë shkollat e mendimit, mungojnë fermentet intelektuale; ndërkohë që publikut i është ndezur një nostalgji e paparë, gati ripërtypëse, për gjithçka të rikuperuar prej kulturës totalitare – filma, këngë festivalesh, skeçe – në një kohë që e reja shpërfillet, shpesh pa të drejtë; dhe vetë vijueshmëria e kulturës nuk ruhet dot më. Dialogut dhe përplasjes së mendimeve lakuriq ua kanë zënë vendin rrapëllimat sensacionale në mediat, të cilat shpesh e kanë burimin nga lexime të cekëta që u bëhet tezave të ndryshme. U përmbys dynjaja, për “Skënderbeun” e Schmitt-it; në një kohë që “Skënderbeu” i Plasarit kaloi pothuajse në heshtje. Ka një preokupim të tepruar me identitetin shqiptar, që vepron edhe si faktor censure ose vetëcensure; por që nuk ndihmon as edhe në rishikimin e historisë së shqiptarëve, të cilën deri më sot na e kanë mësuar si të ishte strip vizatimor, me një mori mustaqellinjsh të paepur, që bëjnë kërdinë mbi pushtuesit shumëngjyrësh. Mungesa e mendimit nga njëra anë, indiferenca ndaj atij mendimi që ende guxon – kaq mjafton për ta kënetëzuar gjeografinë kulturore të shqiptarëve.

Dy fjalë edhe për kulturën e debatit në shtyp apo TV…

Do të flas vetëm për shtypin, pasi nuk e ndjek televizionin shqiptar, përveçse kur gjendem në Shqipëri; dhe në shtyp, me sa shoh unë, zakonisht nuk ka debat, por vetëm monologë, të ndërprera, herë pas here, nga kacafytje ku autorët sulmojnë personalisht njëri-tjetrin, ose flasin për veten dhe për interesa të tyret vetjake. Modelin e kritikës ad hominem, për fat të keq, e ofron këtu politika, e cila i jep publikut shembuj të përditshëm të vulgaritetit, fyerjeve dhe lapërdhive; dhe politikën e ndjekin pastaj mediat, pa treguar kurrfarë delikatese për njeriun, për individin. Ndërkohë, shumë media online i lënë tani komentet e lexuesve të pamoderuara; dhe në ato hapësira aty kureshtari mund të shohë përpjekjet e azdisura të cave – shpresoj të mos jenë të shumtë – që nuk lënë bajgë pa lëshuar kundër autorëve, ose atyre pak burrave dhe grave që ende duan t’i thonë diçka publikut të tyre, përtej vijave të forcës së pushtetit politik. Nëse ka një emërues të përbashkët të debateve, polemikave dhe përplasjeve në shtyp, ky do të ishte balta; ose përdhosja e tjetrit me çdo kusht, mundësisht me fakte “të nxjerra” nga e kaluara, nga dosjet, nga pësh-pëshet, nga kamerat e fshehta, nga përgjimet, nga deponimet – një ndyrësi e paparë, një gjiriz që ka plasur në sheshet e komunikimit tonë publik; një fekalizim i këtij komunikimi, që nuk ka lënë njeri pa ndotur, dhe që e ka shndërruar vetë agora-n, pikërisht atë agora që aq shumë e ëndërronim në vitet e totalitarizmit, në një nevojtore publike të kombit.

Kohët e fundit, ju keni evidentuar disa gabime në tekstet e historisë, që përdoren në shkollat e mesme. Ndër të tjera, ju vëreni një kombëtarizëm të qëllimshëm në këto tekste. Cilat janë efektet e tij? Dhe për ta zgjeruar pak tezën, çfarë pasojash u vinë Shqipërisë dhe shqiptarëve, këtej e përtej kufirit, nga kombëtarizmi militant?

Vërtet – pata nxjerrë një seri shkrimesh në blogun tim Peizazhe të fjalës, të cilat patën jehonë edhe në media. Mua më shqetëson fakti që gjimnazistëve nuk po u mësohet historia në një nivel të tillë, që të tregojë respekt për gjimnazistët vetë dhe për të menduarit e tyre kritik; por po u rrëfehen, shpesh herë, përralla, gënjeshtra, mite; dhe këtë autorët e teksteve e bëjnë me vetëdije, sepse ata vetë e njohin historinë mirë. E gjithë kjo, në emër të një edukimi kinse patriotik, i cili konsistoka në lyerjen me gëlqere të gjithçkaje, për t’i nxjerrë shqiptarët në histori pikërisht ashtu siç i përfytyrojnë disa nga mendjet më të cekëta në opinionin publik. Për mua, edukimi patriotik i nxënësve duhet të synojë që t’i përgatitë këta me aftësitë, qoftë edhe vetëm elementare, të gjykimit kritik për historinë; dhe sidomos, të respektit për të vërtetën. Në fakt, historia e shqiptarëve, ashtu siç mësohet në shkollat e mesme, është e tëra e mbështetur në mitin kombëtarist romantik të shekullit XIX: shqiptarët si populli më i vjetër në kontinent, që armiqtë kanë dashur ta fshijnë nga faqja e dheut, por që ka rezistuar, e ka ruajtur traditën dhe gjuhën në male duke luftuar, veç duke luftuar, dhe tani është duke rilindur. Nxënësit e mbarojnë gjimnazin, kësisoj, pa e pasur fare idenë se çfarë ka ndodhur pikërisht me shqiptarët, në rrjedhë të shekujve; atyre u duhet dije, ndërsa ne ua japim kombëtarizmin si të ishte fé.

Kemi hyrë në vitin e përvjetorit të madh, në prag të kremtimit të një shekulli pavarësi. Si i gjen shqiptarët ky jubile? A mund të flasim sot, në një kontekst të ri gjeopolitik, për bashkim?Nëse po, si duhet të jetë ai?

Shqiptarët nuk po bashkohen, përveçse me fjalë bombastike dhe duke tundur flamurin kombëtar. Kushtet sot janë të tilla, që bashkimi mund të kish hedhur hapa të rëndësishëm përpara, si në ekonomi ashtu edhe në kulturë; por kjo kërkon bashkërendim dhe zotim të madh, nga institucionet dhe shoqëria civile – në një kohë që llafet janë falas. Nuk jam i sigurt nëse ndër elitat ka dëshirë të mirëfilltë për bashkim, meqë shpesh retorika e bashkimit më duket sikur vihet në shërbim të synimeve politike private. Vetë koncepti i bashkimit kombëtar trajtohet ndonjëherë në mënyrë primitive, feudale; sikur të ishte fjala për bashkim tokash (çifligjesh), jo njerëzish. Natyrisht, një Shqipëri e bashkuar e së nesërmes, që sundohet nga një oligarki e cila e ushtron pushtetin me demagogji të kulluar dhe folklor, duke u veshur nga koka në këmbë me flamurin kuqezi, nuk është ndonjë farë arritjeje për t’u lakmuar. Çfarë duhet, përkundrazi, është një afrim kapilar i shqiptarëve në të dy anët e kufirit, i tillë që të përfitojë masivisht nga dyfishimi i tregut të mallrave dhe të ideve. Për fat të keq, vërej që, në disa qarqe, edhe vetë argumenti i bashkimit sillet në vështrim në një kontekst larje hesapesh midis grupeve; ose si një lojë supremacie midis palëve, e cila shpesh mëton të rekrutojë edhe aleatë të jashtëm me peshë. Për fat të keq, ne nuk kemi bërë asgjë, për të përfituar nga koniunktura – me përjashtim të ndonjë katedraleje në shkretëtirë, e cila funksionon si përmendore për lavdinë e atyre që e kanë ngritur. Vetë temën e Bashkimit kombëtar e ndesh rëndom në kontekste politike – ky politikan tha kështu, ai tjetri ashtu; në një kohë që bashkimi politik do të ketë ndonjë farë kuptimi e sidomos vlere vetëm në qoftë se kanë funksionuar afrimi dhe pastaj bashkimi ekonomik dhe kulturor. Kur mendoj se shqiptarët ky jubile mund t’i kish gjetur të integruar mes tyre dhe sidomos në Europë, si qytetarë europianë, të lirë në një botë të lirë, atëherë bindem se festimi me bujë i 100-vjetorit të Pavarësisë i shërben vetëm klasës sot në pushtet, për të konsoliduar dhe legjitimuar pozitën e vet në krye të vendit; sa për qytetarët shqiptarë, këta përvjetorin e Pavarësisë do të bënin mirë ta kremtonin – e theksoj, kremtonin, jo festonin – duke reflektuar.

                                                                                    Intervistoi: Elvin Luku

“Poezia dhe zëri i shkrimtarit na shoqëron gjithë jetën”

From: Fiona Kopali <fiona.kopali@yahoo.com>
To: "floribruqi@yahoo.com" <floribruqi@yahoo.com> 
Sent: Saturday, 14 July 2012, 17:15
Subject: FIONA KOPALI

Flet shkrimtari Dritëro Agolli, një nga më të njohurit në magnetofonin e nxënësve të shkollës “Asim Vokshi”

 Në “Nderim të shkrimtarëve”, gjimnazistët vijojnë të mbledhin zërat e emrave të njohur të letërsisë shqiptare. Kësaj radhe grupi i madh i nxënësve të shkollës së mesme të gjuhëve të huaja në Tiranë; Fiona Kopali, Klaudia Hasanllari, Patrisa Çaçi, Viola Shaba, Dhurata Nurçe, P. Llanaj, Besi Bajrami, Jurgen Hoxha, Xhesika Hoxha dhe Erilda Kurti kanë biseduar me të mirënjohurin Dritëro Agolli dhe kanë biseduar me të për orë të tëra rreth letërsisë.

Ju kërkojmë ndjesë juve dhe zonjës Sadie, që po ju marrim kohën tuaj…
Përkundrazi, dhe faleminderit që erdhët në shtëpinë time! Është gëzim për shkrimtarin dhe për gjithë shoqërinë që letërsinë e duan dhe e lexojnë, sidomos adoleshentët e të rinjtë – mosha juaj. Thuhet, se i pengon kompjuteri e televizori, por ju tregoni se jeni të zotët ta bëni edhe njërën, edhe tjetrën. Dua të them, se “teknologjia” e letërsisë është gjithmonë moderne dhe nuk vjetrohet kurrë.
Ne kemi ardhur për “Albumin” tonë, për zërin dhe fjalën e shkrimtarit...
E kam dëgjuar, dhe e keni punë të bukur këtë të “Albumit” tuaj. Ju lexoni, por edhe mblidhni zërin dhe fjalën e poetëve dhe shkrimtarëve. Te ne, por dhe në gjithë botën kështu ndodh. Poezia dhe letërsia lexohet e dëgjohet: nga librat, nga këngët, nga recitimet, nga spektaklet. Kështu ka ndodhur e ndodh me njeriun. Ai lind me poezinë te koka e djepit a krevatit; me poezinë e me librat rritet, po edhe me poezinë vdes. Pse them kështu? A nuk i këndon ninulla nëna fëmijës së vockël në djep a në krevat? Ninulla është ajka e poezisë, apo-jo? Libra lexon e filma shikon njeriu tërë jetën. Në shkollë, doemos, sepse e ka edhe detyrë, por edhe kur del në punë, nuk e lë librin nga dora. Edhe me pushime, kur është në plazh a në mal, njeriu e merr një libër me vete. Po kur vdes, a nuk e qajnë? Edhe e qara, poezi është, apo jo? Ju i keni mësuar në shkollë ç‘janë vajet apo elegjitë. Ato kanë fjalë, tekste, poezi të mrekullueshme që tregojnë hidhërimin dhe dashurinë për atë që ikën nga kjo botë. E qara e emocionon dhe e trondit shumë njeriun, sepse ato fjalë dalin nga shpirti. Mbajnë dhe fjalime për të vdekurin, po nuk qan e nuk dënesë njeriu nga fjalimi, sepse fjalimi nuk është poezi. Vaji, e qara është poezi...
Ne, zoti Dritëro, po shkojmë në shumë shtëpi shkrimtarësh...
Unë them, se e keni punë të bukur edhe këtë, që shkoni dhe i takoni shkrimtarët në shtëpitë e tyre, apo në lokale dhe bisedoni me ta. Dikur, ka qenë muaji tetor ai, kur shkrimtarët ftoheshin nëpër shkolla, fabrika e institucione, dhe bisedonin me lexuesit. Ju e dini që tetori është muaji i vdekjes së Naim Frashërit, poetit tonë kombëtar, prandaj dhe tetori quhej muaji i letërsisë dhe i arteve. Pra, në qoftë se dikur shkonim ne shkrimtarët te  lexuesit dhe i takonim e bisedonim me ta, jeni ju, tani, lexuesit e rinj që duke shkuar nga katër apo pesë vetë për të takuar shkrimtarët në shtëpitë e tyre apo në lokale, po krijoni një traditë të re. Kjo gjë e bukur, siç thashë, ka edhe shumë anë të mira. Dikush nga ju tha, se në jetën e tij, nuk kishte takuar kurrë ndonjëherë nga afër ndonjë shkrimtar. Duket, sikur shkrimtarët janë diku, sipër në qiell apo maleve me dëborë, apo sikur jetojnë në Antarktidë a Himalajë, dhe nuk janë njerëz si unë e si ju, që jetojnë në një apartament a pallat. Domethënë, duken si perëndi, apo –jo! Prandaj, e mira e parë e punës tuaj, mendoj unë është, se e zhvishni poetin a shkrimtarin nga një vello mistike, misteri. Sepse, duke e menduar kështu, jo njeri po Perëndi, ti nuk arrin të besosh se mund të bëhesh si ata. Kurse, e kundërta, kur e shikon si njeri, si ti e si unë, me të mirat, por dhe me huqet e veta, ti atëherë e beson, dhe mjaft që të punosh dhe bëhesh edhe më i zoti. Po qe njeri, do të kesh edhe huqe, apo jo?! Ja, nuk është huq edhe ky duhani që po pi unë dhe nuk e lë dot? Huq është, si droga që, për fat të keq, e pinë shumë të rinj. Misteri, largësia dhe sjellja e ftohtë, të ngjallin edhe frikë. Mirëpo, unë them se frika, domethënë ta shohësh me frikë dhe me druajtje shkrimtarin, ka rrezik që të kesh frikë edhe nga letërsia. Dua të them që duke e njohur dhe dashur më shumë shkrimtarin, ju do ta doni më shumë edhe letërsinë dhe do të lexoni më shumë letërsi.
Kohët e fundit, në gazeta ka lindur një debat, nëse në gjimnaze, lënda e letërsisë duhet të jepet bashkë me gjuhën shqipe, apo secila veç e veç? A mund të na jepni mendimin tuaj?
Kam lexuar kalimthi ndonjë artikull nga ky diskutim. Doemos, gjuha është goja e letërsisë; njihen lidhjet dhe raportet mes tyre, dhe nuk më duket ndonjë çudi që ekzistojnë mendime të ndryshme. Por, unë them se ndoshta është më mirë që trajtimi i këtyre raporteve të vështira mund të bëhet më mirë në Degën e Letërsisë të Fakultetit për studentët dhe në kurse speciale. Kurse për gjimnazistët, them se është më mirë, që lënda e gjuhës dhe e letërsisë të jepen veç e veç. Kjo, sepse, mendoj unë, letërsia në gjimnaze ka qëllime e funksione më të përgjithshme e që lidhen më tepër me edukimin e shijeve, me formimin e përgjithshëm qytetar dhe me kulturën e njerëzve.
A mund të na tregoni, për adoleshencën dhe rininë tuaj? Kur e keni filluar poezinë e letërsinë, dhe a keni pasur vështirësi?
Poezinë, ti nuk e di kur të vjen dhe nuk e di kur të lë. Poezia nuk ka moshë. Poezia them unë, të vjen në buzë qëkur je fëmijë dhe ti e mendon apo e belbëzon. Është tjetër gjë kur ti boton për herë të parë e për herë të fundit. Hedhja në letër dhe botimi kanë datë, ardhja e poezisë nuk ka datë. Vjershën e parë unë e kam bërë kur isha në shkollën unike, dhe mësuesja ime e parë e letërsisë është Virgjini Pepo. Ajo është 93 apo 94 vjeçe dhe jeton akoma. Kur mbushi 90 vjeç, ajo më mori në telefon. Për fat të keq, unë nuk e dija. Virgjinia ishte mësuese e mrekullueshme, edhe njeri i shkëlqyer. Ajo na inkurajonte të lexonim sa më shumë dhe të shkruanim. Ajo ma lexoi vjershën e parë, u gëzua shumë dhe më tha: “Po, kjo poezi mund të botohet”. Atëherë, unë e dërgova në gazetën “Rinia” dhe vjersha u botua. Poezia ishte për hekurudhën e parë që u ndërtua. Është gjë e madhe hekurudha. Ju e dini: rruga është qytetërim. U gëzova kur pashë në gazetë emrin tim. Mbaj mend, që edhe im atë u gëzua shumë. Ai, jo vetëm u gëzua, por edhe krenohej. E grisi vjershën nga gazeta, e vuri në kutinë e duhanit dhe ua tregonte shokëve. Më vonë, pastaj, botova në gazetë edhe vjersha të tjera: për dashurinë, për partizanët.
Në gjimnazin “Asim Zeneli” të Gjirokastrës kur shkova, pastaj, kishte një “rreth letrar”, siç quhej atëherë, të organizuar shumë mirë. Kryetar të “rrethit letrar” kishim profesor Vehbi Balën. Ai nuk e quante “rreth letrar”, por “Akademia letrare”, rrethin tonë. Ne kishim profesorë shumë të zotë dhe kishin mbaruar jashtë shtetit. Fejzi Dika, për shembull, poet i njohur i viteve ’30, kishte studiuar në Francë. Edhe profesori i matematikës, Gaqo Harrilla, po në Francë kishte studiuar. Vehbi Bala, poeti dhe studiuesi i njohur i letërsisë, po ashtu, jashtë shtetit kishte mbaruar, në Rumani. Ata ishin jo vetëm të aftë shumë, por edhe të rreptë. Me autoritet, me hije, si i thonë dhe nuk bëhej shaka me ta. Duhej të mësoje, që të merrje klasën. Klasën duhej ta merrje në dërrasë të zezë. Ta merrje ti dhe jo babai apo mamaja me ndonjë gjë nën dorë. Unë them, se roli dhe autoriteti i mësuesit në shkollë është i jashtëzakonshëm për fatet e një kombi, dhe shteti e ka detyrë që, me të gjitha mënyrat të ngrejë autoritetin e mësuesit. Kam dëgjuar që vitet e fundit, gjithmonë e më pak studentë shkojnë në degët e mësuesisë. Kam dëgjuar, edhe se shumë mësues e kanë braktisur profesionin e tyre për t’u marrë me tregti. Ndofta, kanë të drejtë, por kjo është turp për shtetin që nuk u jep rroga dinjitoze, që edhe ata të jenë dinjitozë: të jetojnë normalisht, por edhe të rrisin normalisht fëmijët, e të mund të blejnë librat që u duhen. Përfytyrohet dot mësuesi që nuk blen dot e nuk lexon libra? Kurrë!
Ne shqiptarët, jemi një popull arsimdashës dhe kemi një traditë të mrekullueshme të respektit dhe nderimit të mësuesit. Pyesni prindërit e gjyshërit tuaj dhe ata do t’u thonë se, dikur në qytet, në krahinë e në fshat, mësuesi, hoxha e prifti kanë qenë njerëzit më të rëndësishëm, më të respektuarit dhe më të diturit. Ndoshta, ju nuk e dini, por edhe fjala “hoxhë”, mësues do të thotë. Shumica, në mos të gjithë njerëzit më të shquar të botës, nga mësuesit kanë dalë.
Cili është mendimi juaj për marrëdhëniet mësues-nxënës apo student? Profesori ynë i letërsisë, Arshin Xhezo, na ka treguar, për ju... 
Arshinin e kam mik të vjetër...(Zonja Sadie- Ka bërë shumë mungesa Arshini...)
Ashtu?! Por, te ne, ai vdes për mungesat. I vë të gjitha...
Me Xhevahir Spahiun, Spiro Deden, Arshinin, Ludmilla Xhabinë e të tjerë, që janë brezi më i ri i gazetarëve, u bëmë edhe miq, edhe kolegë në gazetë, se punuam bashkë. Vemi e vijmë te shtëpitë e njëri-tjetrit, dhe derën e kanë të hapur... Marrëdhëniet me nxënësit e studentët, unë them, se duhet të ishin njerëzore, se të dyja palët, një qëllim kanë. Si të jenë ndryshe?! Siç u thashë, duhet të afroheni e të njiheni me shkrimtarët, ashtu edhe me mësuesin e profesorin, se ndryshe, e shikon si perëndi në qiell, e krijohet frikë e ftohtësi. Kurse, e kundërta duhet të ndodhë: të krijohen marrëdhënie miqësore. Po e respektove dhe e deshe më shumë mësuesin, do ta duash më shumë dhe lëndën e tij.
Në gjimnazin e Gjirokastrës, ne kishim marrëdhënie shumë të lirshme e njerëzore me mësuesit tanë. Ju, mund të çuditeni, por ne bënim edhe humor me disa nga ata, kur vinim re ndonjë të metë a problem. Kishim një “orë gazmore”, siç e quanin atëherë, dhe atje bëhej humor, skeçe, recitoheshin poezi e plot gjëra. Program shumë i bukur. Doemos, nuk kishim as magnetofonë që t’i regjistronim zërat tanë, as mikrofona. Ishin thjesht, ca altoparlantë lëvizës që vihen te goja dhe transmetonin zërin në ambientet e shkollës në kohën e lirë, apo të konviktit.
Në shumicën e rasteve, ne, doemos, në këtë emision gazmor letrar, bënim humor e vinim në lojë ata nxënës që nuk mësonin mirë e bënin mungesa, por edhe ndonjë mësues, siç thashë. Për shembull, një herë, bëmë humor me një mësuesin tonë të fizikës i cili, kur vajti te berberi, te Qafa e Pazarit, siç quhet, i ndodhi diçka për të qeshur. U ul profesori për t’u rrojtur, dhe berberi e rrojti. Por, në fund, pasi berberi i tha: “Me shëndet, profesor!”, profesori vazhdonte të rrinte në karrigen e berberit.
-Më fal, se më kishte zënë pak gjumi, - i tha profesori berberit.
Në një emision tjetër, imituam profesorin e zoologjisë, në orën kur ai provoi të bënte operacion macen, për të na treguar ku është e si është zemra e maces. Mirëpo, sa ia nguli pak thikën, macja, i shpëtoi nga duart, dhe ashtu e përgjakur nga profesori, u vërtit nëpër shkollë e nëpër lagje, deri sa ngordhi e dha shpirt e shkreta. Gaqo Veshi ishte i fortë në këto gjëra.
Në “orën gazmore” u imitua një ditë edhe profesori i historisë. Ai, kur shpjegonte, kishte zakon t’i mbante duart te banka e parë, ku rrinte Gaqo Veshi. Mirëpo, Gaqua, si Gaqua. Në vend që të dëgjonte mësimin, i trazonte profesorit qimet e dorës.
-Gaqo, mos m’i trazo qimet! -i thoshte profesori dhe vazhdonte shpjegimin. ...Koha dhe mosha e gjimnazit është kohë dhe moshë e artë dhe letërsia është lënda më e bukur. Të gjitha lëndët janë të bukura, po, doemos, unë letërsinë do të lëvdoj...
Ju ndihmonte shkolla dhe mësuesit për të botuar libra apo në gazeta?
-Jo, shkolla apo mësuesit nuk mund të ndihmonin me para për të botuar vjersha, tregime në gazetë apo libra. As mund ta bënte e ta bëjë sot një gjë të tillë, se ka një buxhet vetëm sa për hallet e shkollës. Unë ju kujtova punën plot pasion të mësuesve tanë të zotë dhe të kulturuar. Ata, të frymëzonin të bëheshe edhe ti i zoti dhe i kulturuar. Me punën tënde dhe me ndihmën e tyre, t’i mund të dilje nga fëmijëria e të maturoheshe, të dilje nga provincializmi dhe të bëheshe qytetar i metropolit, qendrës, edhe pa qenë banor i Tiranës, metropolit të Shqipërisë. Ne mund të shkruanim dhe shkruanim boll atëherë. Po, a ishte niveli i tyre për t’u botuar në gazetat e Tiranës, të metropolit? Çdo metropol ka standarde, dhe standarde të larta, standarde metropoli. Po ne, a kishim nivel dhe standarde metropoli apo qendre? Këtu ndihmon mësuesi dhe profesori i letërsisë. Pikërisht, këtë bënin mësuesit tanë, si Vehbi Bala me “rrethin letrar” apo Fejzi Dika, që e dinte mirë se në çfarë niveli duhej vjersha e proza që ta botonte Tirana, metropoli. Gjimnazi ynë i Gjirokastrës kishte shumë nga ata që botonin. Ishte Ismail Kadareja, Gaqo Veshi, Bekim Harxhi, Rushit Bezhani, që më vonë shkoi në Poloni të studionte për fizikë. E la letërsinë, për fat të keq. Ishte i talentuar. Por, sidomos, Ismail Kadareja. Isamili, që kur ishte nxënës në klasë të katërt, në maturë, botoi libër. Gazetarët dhe redaktorët e gazetave si “Rinia”, “Letrari i ri” apo të tjerat, kishin një metodë, kulturë dhe organizim të tillë të punës së tyre që të inkurajonin cilësinë, standardin e tyre. Si? Të mos botonim poezi apo tregime me nivel të dobët. Ndonjëherë ata, qëllimisht botonin në gazetë edhe ndonjë poezi të dobët, apo që atyre nuk u pëlqente, për të të thënë ty dhe lexuesit: “Kështu, si kjo poezi apo ky tregim, nuk duhet shkruar”. Këtë ia punuan edhe Gaqo Veshit, shokut tim të klasës. Gaqua shkruante më shumë tregime humoristike, jo vjersha. Por, iu tek të bënte një vjershë dhe e bëri. E dërgoi te gazeta “Letrari i ri” në Tiranë, dhe i erdhi përgjigjja e botuar po te “Letrari i ri”: “Kjo vjershë nuk bën. Është mirë të mos vazhdoni më me vjersha”. I botuan vetëm nja 3-4 strofa, por ato i analizonin e kritikonin për të dalë në përfundimin, se kështu nuk duhet shkruar. Mirëpo, Gaqua ishte qerrata i madh. “Deshën s’deshën, thoshte, me mburrje, ma botuan vjershën. Pavarësisht ç‘thonë ata në qendër, vjersha ime është e bukur. Le ta shikojnë njerëzit e të thonë”. Këtë histori e tregova për të thënë, se, aty ku punohet me përgjegjësi e pasion, gjenden forma e mënyra për të nxitur krijuesit e rinj dhe cilësinë. Kishin profesionalizëm të lartë shumë gazetarë në atë kohë. Profesionisti është profesionist në çdo kohë.
Si ishin kushtet në gjimnazin tuaj?
Nuk mund të prisje kushte ideale në gjimnaz, në kohën që e fillova unë; menjëherë pas Luftës, më 1947-n. Gjatë katër-pesë vjetëve luftë, u mbyllën shkollat në krahinat ku lufta ishte më intensive. Nuk them në Tiranë, në Shkodër e në disa qytete kryesore. Unë i kam humbur katër vjet nga shkaku i luftës, kështu që kur vajta në gjimnaz, unë isha djalë i rritur, 17 vjeç. Të tjerët ishin 18 vjeç e lart. Veçanërisht, ne konviktorët e liceut të Gjirokastrës e kishim më shumë vështirë se ishte ftohtë. Është i hidhur dimri i Gjirokastrës dhe konvikti ishte një shtëpi gjirokastrite dhe jo ndërtesë e posaçme për konvikt. Një vit bëri dimër i egër shumë e me ngricë dhe ne, katër vetë në një dhomë nuk kishim dru të ngroheshim. Desh vdiqëm nga të ftohtët dhe vendosëm të digjnim në zjarrin e oxhakut një nga krevatet tona. Hodhëm short, kujt t’i binte. I ra njërit shorti i keq, ai la krevatin, ne e shqyem dhe e hodhëm në zjarr, në oxhak. E dogjëm një krevat atë natë dhe u ngrohëm. Mbetën tre krevate. Erdhi shërbyesja në mëngjes, po nuk e vuri re. Natën e dytë, shorti i ra Gaqo Veshit. E dogjëm dhe krevatin e Gaqos dhe e hodhëm edhe një natë, po kur mbetën vetëm dy krevate, shërbyesja vuri duart në kokë. Ajo pa hirin në oxhak, e kuptoi ç‘kishte ndodhur, dhe me vrap te drejtori. Ne na nxorën para gjithë konviktorëve duke na thirrur: “Sabotatorë”! “Sabotatorë!”. Mirëpo, fati ynë, ai drejtori i shkollës, nuk qëlloi as si kujdestari, as si ai drejtori i shkollës te filmi i Anagnostit, “Lulëkuqet mbi mure”. Drejtori ynë, që ishte dhe gjahtar, qëlloi burrë i mirë, nuk na përjashtoi dhe na fali duke u thënë atyre të tjerëve: “E mo, t’i falim se kanë ngrirë nga të ftohtit”. Edhe ushqimi, për faqe të zezë ishte. Ne, që nuk vumë mend nga djegia e krevateve, u ngritëm një ditë kundër preshëve, domethënë kundër gjellës me presh që na bënin pesë herë në javë në mensën e konviktit. Na erdhi në majë të hundës nga preshtë dhe, një ditë, sapo u ulëm në tavolinë-tavolinë e madhe për 16 vetë, u ngritëm të gjithë në këmbë dhe zumë të thërrisnim me të madhe: “S’duam presh! S’duam presh! S’duam presh!” U tund mensa dhe vrap erdhi kujdestari. -Ç’bëni kështu, more të çmendur?! -thirri. -Demonstratë po bëni ju? Kryengritje është kjo? -Jo, Imzot, revolucion! -ia priti Gaqua, duke perifrazuar një nga personazhet e Revolucionit Francez. Me sy të shqyer nga ç‘i panë sytë, kujdestari vrapoi te  drejtori që, sa hap e mbyll sytë, u gjend në mensë. Dhe ishte drejtor tjetër ky, se ai i pari kishte vdekur. -Ç’bëni, mor maskarenj! - thirri. –Po, a e dini ju, more, se këta presh janë vaditur me gjakun e dëshmorëve?!... Ne, edhe të nxehur e të uritur ishim, po edhe u habitëm me fjalët e drejtorit. -Pse, dëshmorët për presh ranë? -i thamë dhe vazhduam me thirrjet tona, gjersa erdhën nga lart, ata të pushtetit në Gjirokastër, që na dhanë të drejtë ne dhe e hoqën drejtorin. Ky drejtori i dytë ishte tamam si ai i filmit të Anagnostit; dhe, si te filmi, edhe këtë e hoqën...
Me gjithë këto vështirësi e pengesa në diktaturë, si keni arritur, zoti Dritëro, të shkruani aq shumë libra me poezi dhe romane të bukura?
Në këtë rast, edhe ju në pyetjen tuaj, edhe unë në përgjigjen time, duhet të jemi gjithmonë të ndershëm, seriozë e të saktë.
Doemos, liria është liri, dhe liria e ushqen edhe poezinë e letërsinë. Por, po ju them se, -dhe nuk jam unë i pari që e them, -lulja lind edhe në shkëmb. Dua të them, se talenti dhe poezia e letërsia e vërtetë është bërë e bëhet në çdo sistem e regjim.
Kujtoni poetët e shkrimtarët më të mëdhenj që njeh bota e njerëzimi. Në diktatura kanë jetuar e shkruar. Kanë qenë perandori, apo mbretëri, njëlloj është. Kështu ka ndodhur me Dante Aligerin, kështu me Shekspirin apo me Dostojevskin që e dënuan me tetë vjet burg në Siberi, por edhe atje shkroi kryevepra Dostojevski. Pastaj, ju me siguri e dini, që shkrimtarë mediokër dhe libra mediokër, ka edhe në vendet me demokraci të zhvilluara. Letërsia dhe arti, dihet, ndjekin ca rrugë e ca shtigje të tjera për t’u furnizuar me lirinë që u duhet.
-Mua më pëlqejnë shumë poezitë tuaja, por veçanërisht ajo me titull “Gjyshi i rrahur”, që ia kushtoni mbesës suaj, Anës. E mbaj mend përmendësh atë poezi: Ana e vockël më prishi a më grisi diçka/Dhe unë i hoqa shpejt një shuplakë... /Ana e vockël ishte e rrahur vetëm një çast/Unë isha i rrahur vërtet tërë ditën/. Zoti Dritëro, e kemi mësuar se kjo poezi është për të gjithë gjyshërit e për të gjitha Anat, po Ana juaj ku është tani?
Faleminderit që më pyesni për mbesën! Ana është 18 vjeç tani dhe po hyn te 19-ta. Ka shkuar në Paris. Studion për Ekonomi-Financë. E kishte ca vështirë semestrin e parë, por dha provimet dhe doli mirë.
Mund ta dimë, ç‘po shkruani dhe ç‘libra keni ndërmend të botoni?
(Zonja Sadie: Dritëroi vazhdon të shkruajë poezi, por më shumë merak ka për biografinë e tij, librin për jetën e tij.)
-Atë libër ia kushtoj gruas sime.
Mund të na tregoni ndonjë poezi të pabotuar? 
Faleminderit, edhe për humorin tuaj. Dhe, meqë jeni të rinj, po ju lexoj një poezi të pabotuar, që ka titull: “Për dashurinë”:
Dashuria fillimisht është e turbullt/Dashuron, po cilin, aspak s’është e qartë/Dhe agimi kur vjen është i mugët/Sendet s’kanë as formë e as trajtë/Dita zbret, dhe gjërat dalin të plota/Forma, trajta, konture e vija/Dalëngadalë e tillë vjen bota,
Ja, fytyrën, kështu e zbulon dashuria!
Ju falënderojmë shumë dhe ju jemi shumë mirënjohës që na pritët dhe na dhatë këtë kënaqësi.
-Ju falënderoj unë, që na erdhët për vizitë në shtëpi!
(Zonja Sadie - Faleminderit, se edhe neve na thyet monotoninë e ditës.)

NË SYTË E TU, NË SYTË E MI

 

Senad  Guraziu

 

Në ballin e muzeut, aty mu në qendër, në gurëzit
e mozaikut sikur është stampuar pigmenti ynë,
anomalia gjenetike e ngjyrave moderne,
nga ajo përspektivë dhe vetë largpamësia
sikur flet për faktin e shkurtpamësisë artistike,
ngjyrat vetëm energji e burgosur janë, në thelb
një fenomen çuditërisht i ftohtë - i vetëdijshëm
sot për "leksionin artistik", mozaiku e përcjell
mesazhin historik, pandalë na flet, nuk pushon,
sigurisht nuk do ndalet kurrë, dhe brenda
nëse e fusin, ta ngujojnë në ndonjë bodrum,
gjithmonë do na drejtohet si një kritik - Ty:
qielli yt është lumturisht i kaltër dhe fare qiellor,
ndërsa Mua: - yti i kuq, spektër mendor-holistik
i përmbysur, konflikt poetencial brushash,
"qualia state" e qenies - Sipas tij, që nga ngjizja
e mozaikut të frymimit tonë, Unë dhe Ti
u rritëm tmerrësisht njësoj, analogji cullake,
por realisht në dhoma të ndryshme gjumi,
e jotja me gjithçka e kuqe, mbushur lodrash
"rozë", ngrohtësi puthjesh, frymëmarrja
jote më e pastra, ai "aircondition" virtual
atëherë shumë natyral (për ty më efikas
se gjithë kondicionerët së bashku sot,
nëpër façadat laramane të Tiranës), ishte
kondicioner fryme i pagandës njëngjyrëshe
për të vërtetën e ngjyrave të ylberit -
ndërsa imja... mos pyet, kaltërsisht e ftohtë,
sikur ndonjë dhomë çunash, me mure
të kaltra, lodrash kaltroshe, dhe njësoj
reprezentativisht e pastër, si dhomë kristalesh
zhytur në blunë e Jonit - mirëpo kot, ngjyrat
po ashtu vetëm iluzion janë, mozaiku e di,
sytë e Tu, sytë e Mi, gjithë sytë e botës
dritën e përthithin njësoj, si për inat njësoj,
në pikë të ditës ia vjedhin verbërinë Diellit,
prandaj ky spektër i përmbysur "celare",
kryeneçësi aspak artistike në trurin tonë,
funksionalizmi versus ylberit të gjallimit,
hipokrizia kundër ngjyrës së vërtetë të qiellit. 

 

 

FLET POETJA LULJETA LLESHANAKU, “ZËRI I PARË” NË MAGNETOFONIN E NXËNËSEVE TË SHKOLLËS “ASIM VOKSHI

“Letërsia edukon shije, por edhe qytetari e kulturë”


FLET POETJA LULJETA LLESHANAKU, “ZËRI I PARË” NË MAGNETOFONIN E NXËNËSEVE TË SHKOLLËS “ASIM VOKSHI”

From: Fiona Kopali <fiona.kopali@yahoo.com>
To: "floribruqi@yahoo.com" <floribruqi@yahoo.com> 
Sent: Saturday, 14 July 2012, 17:25
Subject: FIONA KOPALI

“Nderim shkrimtarëve” është nisma e nxënësve të shkollës së mesme “Asim Vokshi”. Gjimnazistë që mbledhin zëra shkrimtarësh?! Është më se e vërtetë. Ka gati dy muaj që nëpër rrugët e Tiranës sheh nxënës të kësaj shkolle, në këtë “mision”, në pamje të parë të çuditshëm. Me një magnetofon dhe tufë lulesh në duar, kalojnë sa nga shtëpia e Dritëro Agollit, tek ajo e Fatos Kongolit, te poetja Luljeta Lleshanaku, apo në Fakultetin e Histori-Filologji për tek Agron Tufa, por edhe në Qendrën e Studimeve Albanologjike për te studiuesi i letërsisë, Shaban Sinani.

Ç’është kjo dëshirë për të mbledhur zëra shkrimtarësh? 

Vajzat na thonë se nuk është thjesht çështje kurioziteti, ndonjë hobi e tyre apo “për muzë”. Ato shpjegojnë se kjo punë e tyre dhe jo vetëm e tyre, por e gjithë nxënësve të viteve të treta, është një nismë, më saktë një detyrë e dhënë nga mësuesi i tyre i letërsisë, Arshin Xhezo. Albumi me titull “Nderim shkrimtarëve”, kërkon plotësimin e gjashtë rubrikave: jetëshkrim i shkurtër i shkrimtarit; foto e tij; zëri i shkrimtarit; imazh filmik; relike nga shkrimtari (që mund të jetë autograf ose ndonjë send i përdorur prej tij, dhe intervistë e shkrimtarit. Në listat e tyre janë jo vetëm shkrimtarë shqiptarë, por edhe më të mëdhenjtë e letërsisë botërore. Zërat dhe imazhet e këtyre të fundit, si Heminguejit, Kafkës, Xhojsit apo Dostojevskit, i kanë nxjerrë nga interneti. Edhe zërat e shkrimtarëve shqiptarë, që nuk jetojnë më, si Noli, Fishta apo Konica, nga interneti i kanë marrë, por edhe nga arkivi i ndonjë radioje apo televizioni, ku të munden. Shkrimtarët janë treguar tepër të gatshëm e të sjellshëm me nxënëset. Madje, shpesh, ata u kanë dhuruar edhe libra të tyre me autografe. Tepër entuziaste e pasionante pas “Albumit” të tyre, vajzat duan të theksojnë se nderimi i vërtetë për shkrimtarin është leximi i veprës së tyre. Dhe ky album ndihmon pikërisht për t’i njohur e dashur më shumë shkrimtarët dhe letërsinë. Me intervistat e tyre, përmes pyetjeve të parapërgatitura, ato duan të marrim edhe mendimet e opinionet e shkrimtarëve e studiuesve, se si mund të përmirësohen programet e letërsisë, sidomos në gjimnaze. Dhe kur në këto programe mungojnë shumë shkrimtarë të rinj e të talentuar, kjo që bëjnë, pra “Albumi” i tyre, është një rrugë për t’i njohur e lexuar ata. Për shembull, poetja Luljeta Lleshanaku, që as përmendet në programin e letërsisë, por që është vlerësuar e përkthyer në disa gjuhë të botës, midis poetëve më të zgjedhur. Zonja Lleshanaku jo vetëm kishte pranuar t’i priste e t’u jepte këtë intervistë, por edhe u foli me po atë përgjegjësi si në intervistat që ka dhënë në gazetat a studiot televizive të Shqipërisë apo Amerikës, ku sidomos është përkthyer e vlerësuar poezia e saj. Fiona Kopalin dhe Klaudia Hasanllari erdhën për vizitë në redaksinë e gazetës “Shqip” dhe kanë dëshirë që ta botojnë intervistën e poetes Luljeta Lleshanaku, që e kanë “zbardhur” vetë.

Në intervistën tuaj në “Top Channel” u tha se jeni botuar në një antologji të poetëve të zgjedhur të shekullit XXI? Përse bëhet fjalë konkretisht?

Bëhet fjalë për antologjinë “Between water and song”, botuar nga White Pine Press, Buffalo, në New York. Antologjia ka si redaktor Norman Minnick dhe promovon, sipas autorit, një grup autorësh të brezit të ri, të lindur të gjithë pas vitit 1960, të ndryshëm nga njëri-tjetri dhe të suksesshëm në tregun amerikan. Midis tyre gjen edhe emra të tillë, si Ruth Forman, Ilya Kmisky, Terrance Hayes, Maurice Manning etj. Është një botim për të cilin kanë shkruar Adam Zakajewski, Jane Hiershfield, David Shumate. Antologjia, për momentin, është në një tur promovimi, por unë nuk mund të jem. Do të jenë të tjerë që do të lexojnë në vendin tim dhe uroj, së paku, ta shqiptojnë emrin tamam.

A janë të shpeshta tonet superlative (ose edhe e kundërta) në vlerësimin e shkrimtarëve? Si p.sh.: më i miri, ose kësisoj? 

Përgjithësisht jo. Ata janë shumë të kujdesshëm me fjalën, në të dyja krahët, vlerësuese apo denigruese. Fjala vjen, shkrimtares Joyce Carol Oates iu bënë nga audienca pyetje provokuese lidhur me letërsinë amerikane që botohet në Europë, të tipit Danielle Steel e të tjerë, por ajo as edhe njëherë të vetme nuk përdori ndonjë epitet të natyrës “bestseller” apo “mediokër”, apo kësisoj. Në të vërtetë, ky ngacmim erdhi si reagim ndaj deklaratës së komisionit të “Nobelit” për letërsinë amerikane, si të mbyllur ndaj letërsive europiane. Por, përgjithësisht, në çdo lloj niveli, atje nuk më ka ndodhur të dëgjoj të flitet me ton absolut, si më i miri apo kësisoj, për hierarki letrash, gjë që këtu, nganjëherë është servirur si temë debati. Shtrohet pyetja, kujt i shërben ndërtimi i hierarkive letrare? Me sa duket, ky lloj vaniteti është karakteristikë për vendet e vogla, e sidomos kulturat relativisht të kufizuara. Zakonisht, letërsia e gjen shumë më me modesti vendin e vet. Fjala vjen, unë mora pjesë në një aktivitet letrar në Dublin para pak ditësh dhe në leximin tim kishte qenë edhe Seamus Heaney, nobelisti irlandez dhe një nga shkrimtarët e mi të preferuar, gjë që unë e mora vesh më vonë. Dhe, pas leximit, pyeta dikë: “A është Seamus Heaney ai apo më bëjnë sytë?” Në të vërtetë ishte tamam ai, por sillej kaq natyrshëm në sallë, kaq me modesti, pa rënë në sy fare dhe nuk ishin nja tre a katër që t’i shkonin nga mbrapa si badigardë. Në sallë kishte zënë një karrige si të gjithë të tjerët. Sinqerisht më bëri shumë përshtypje. Pyes veten se çfarë është tendenca për të krijuar mite dhe pse diku është më e theksuar se diku tjetër. Një përgjigje është frika për të parë realitetin në sy; një tjetër, mungesë vetëbesimi.

Cilët janë shkrimtarët tuaj të preferuar?

Sa më shumë lexoj, aq më shumë vlerësoj ata poetë të cilët i kam dashur që në shikim të parë. Yehuda Amichai është njëri prej tyre. Ka një metaforë të jashtëzakonshme dhe duket sikur Amichai vetë ka dalë nga Bibla. Poezia vjen tek ai kaq natyrshëm dhe fuqishëm, sa të lë pa frymë. Nga ana tjetër, është një nga poetët më të vështirë për t’u analizuar, sepse metafora është një mister në vetvete për t’u shpjeguar. Ajo thjesht vjen si analogji, diçka që ka të bëjë më shumë me intuitën, sesa me një formulë logjike. Pastaj më pëlqen shumë, përsëris, edhe Pavese në fazën e tij të vonë, kur u shkëput nga hermetizmi dhe u orientua drejt poezisë narrative psikoanalitike; edhe W.C.Williams, edhe Transtromer, Brodski, Ricos, Elisabeth Bishop, Filip Larkin, Szymborska, Charles Simic etj.

Sikur të ktheheshit në gjimnaz, do të merreshit përsëri me poezinë apo do të donit një profesion tjetër?

Ndoshta me të drejtë ju e lidhni fillimin me periudhën e adoleshencës, pasi kjo është periudha kur shkrimtarët fillojnë të dalin hapur, por përgjithësisht, te të gjithë, rrënjët janë më të hershme. Të shkruarit është pjesë e temperamentit, e konstruktit shpirtëror. Fjala vjen, në ditarin e Musine Kokalarit, të shkruar gjatë kohës që ajo ishte studente në Romë, herë pas here ajo shprehej se ishte nën pushtetin e një mërzie apo dëshpërimi pa ndonjë shkak konkret. Në Perëndim kjo quhet “melankoli” ose “blues” dhe është një reaksion që jo të gjithë njerëzit e provojnë, tregues i një ndjeshmërie shumë të lartë fizike, sa edhe metafizike. Pra, pa shpjegim. Një burim tjetër i kësaj “melankolie” është kur njerëzit arrijnë të shohin përtej fundit të gjërave. Pra, është edhe tregues inteligjence. Dhe ndërsa lexoja Musinenë, kuptova se kisha të bëja me një temperament artistik, gjë që me sa duket, ajo e mësoi më vonë, kur filloi të shkruajë. Pra, me këtë shembull desha të them, që të shkruarit nuk është zgjedhje, por një stampim në temperament. Mund të ketë efektin e një deformimi, por mund të merret edhe si bekim, si diçka që mund të të bëjë të lumtur nganjëherë.
Por letërsi mund të shkruhet në çdo moshë. Sa më vonë, më mirë është, sepse je më i pjekur dhe më me përvojë për të përcjellë dhe analizuar. Fjala vjen, në një program për master në shkrimin krijues që po marr në Karolinën e Veriut, shoh Ildën, një zonjë e hijshme, rreth 80 vjeçe, bionde, e gjatë, e çuditshme si “hipi”, të cilën nganjëherë e zë gjumi në kolltukët në korridor, midis dy ‘workshopeve’. Është studente, si të gjithë të tjerët, vjen atje për të mësuar të shkruajë dhe nuk ishte se i duhet një master formal për të mbushur CV-në e punës. Me sa duket, qoftë edhe dy ditë jetë të kenë mbetur, ia vlen të përpiqesh të bësh letërsi. Kurrë nuk është vonë. Pra, nëse do të kthehesha mbrapa, kam frikë se do të bëja të njëjtën gjë. Kur i shoh gjërat në retrospektivë, më kujtohet se sa presion kam pasur për të mos u marrë dhe jo për t’u marrë me letërsi, sepse, sipas sime meje, “librat nuk të japin bukë” (që po e provoj, në njëfarë mënyre), dhe prapë kam bërë timen. Kështu që, me sa duket, është çështje programimi, madje çështje programimi edhe për të tjerë, të cilët ndonëse nuk kanë shkruar, thjesht mendojnë poetikisht, sillen poetikisht, jetojnë poetikisht. Poezia nuk është vetëm ajo që ekziston e shtypur në letër.

Si do të donit të zhvillohej lënda e letërsisë në gjimnaz?

Natyrisht jo si në rininë time dhe jo si zhvillohet në pjesën më të madhe të sistemit arsimor edhe sot. Më pëlqejnë programet fleksibël, me autorë të ndryshëm dhe metodologji të ndryshme. Jam për forma nxitëse të debatit dhe të hapur ndaj klasikes, sa edhe zhvillimeve të reja. Pra, desha të them, edhe interpretimi i letërsisë është një proces që evoluon çdo ditë, paralelisht me produktin letrar. Unë do të isha dakord të merrej në analizë, qoftë edhe libri më i keq i vitit, fjala vjen, sepse është një temë intriguese, e cila synon të nxjerrë në pah argumentin letrar. Qëllimi është që nxënësit të mësojnë të përtypin dhe të shijojnë letërsinë. Edhe metoda krahasuese midis dy veprash apo autorësh, inkurajon po të njëjtën gjë dhe unë jam për çdo lloj eksperimenti të kësaj natyre dhe për të futur çdo vit gjëra të reja, një sistem rrotativ që sjell oksigjen dhe dëshirë te nxënësi apo studenti. Letërsia, në të gjithë botën trajtohet si një nga aspektet më të rëndësishme të programit arsimor të lidhur me formimin e personalitetit dhe është mëkat të vendosin për të gjithmonë të njëjtët njerëz, të lidhur pas të njëjtave karrige akademike prej vitesh. Dhe pse jo, mund të them që pikërisht ju jeni me fat që keni një mësues të tillë letërsie, që thyen skemat.

Çfarë muzike do të donit të dëgjonit?

Nuk është çudi që e dua kaq shumë muzikën, sepse pothuajse të gjithë e duan. Kam disa kompozitorë të dashur të përjetshëm, ashtu siç kam edhe shkrimtarë të tillë. John Williams është njëri prej tyre dhe sa për t’ua kujtuar, është ai që ka kompozuar muzikën e filmit “Lista e Shindlerit”. Eric Satie është gjithashtu hyjnor në veshët e mi. Më pëlqen Bah-u shumë, megjithëse është i rëndë, po kaq sa më pëlqen muzika braziliane, sepse ka nuanca lirike inteligjente. Më pëlqen shumë edhe kënga “Lili Marlen”, po kaq sa “Katjusha” ruse, me një histori të ngjashme, si dy këngë të pastra sentimentale, të cilat u shndërruan në himne ushtrish, për të frymëzuar ushtarët në llogore, megjithëse nuk kanë asgjë të përbashkët me dhunën. Më pëlqen edhe këngëtarja portugeze Cesaria Evora, madje edhe një bashkëpunim i saj me Goran Brejkoviç. Natyrisht, më pëlqen edhe muzika folklorike shqiptare, sidomos çiftelia, fyelli dhe tragjizmi i thellë, por filozofik i Veriut. Dhe shumë e shumë të tjerë.

Çfarë do të donit të realizonit nga ato që quhen pengje?

Nganjëherë them se mund të isha marrë me shkencë. Arkeologjia, mjekësia, gjenetika, të gjitha më tërheqin pa masë. Nganjëherë, them se mund t’i kisha bërë të gjitha, por mbas gjithë këtij budallallëku besoj se ka diçka të vërtetë dhe të përbashkët midis letërsisë dhe shkencës, që është kureshtja. Madje, kur isha e vogël, siç kam thënë edhe në një poezi, shkatërroja lodrat, sepse nuk më durohej derisa t’u hapja barqet e të zbuloja mekanizmin që i vinte në funksionim. Të shkruarit motivohet nga kureshtja, njëlloj si edhe shkencat. Ajnshtajni thotë se si shkencën, ashtu edhe artin i shtyn përpara kureshtja. Por, me sa duket, edhe origjina është kureshtja. Në këtë kontekst, nuk është habi që Ajnshtajni vetë luante shumë mirë në violinë, madje, ai vetë ishte i bindur se muzika dhe shkenca plotësonin njëra-tjetrën dhe e ushqenin me ide njëra-tjetrën. Kureshtja për të bërë diçka është pasion dhe nuk ka rëndësi sa e rëndësishme ajo që ti bën për të tjerët. I rëndësishëm është relacioni që ne ndërtojmë me atë që zgjedhim. Ndaj edhe nuk ka njerëz apo profesione të rëndësishme apo më pak të rëndësishme, për mendimin tim.

Çfarë sandalesh apo këpucësh do të donit të vishnit?

Gjëja që do të doja të kisha me shumicë janë këpucët. Në të vërtetë kurrë nuk kam pasur mjaftueshëm. Për sa kohë isha e re, si të gjithë shqiptarët, me një palë këpucë shtyja tre vjet: viti i parë vetëm të gërricura pak në majë, të riparuara gjatë vitit të dytë dhe me funde krejt të reja gjatë vitit të tretë. Dhe bëheshin aq të rënda, saqë në vend që të vinin këpucët pas meje, shkoja unë pas këpucëve. Për çudi, disa nga makthet që akoma i mbaj mend janë dhimbjet e këpucëve të ngushta. Mund të flas pafundësisht për këpucët, sepse kam shumë gjëra për të treguar. Por them që ndihem rehat me çfarëdolloj gjëje që të vesh, kur kam këpucë të mira. Gjyshi im madje, kishte një shprehje: “Hasmi të sheh te këmbët”. Kurse sa për veshjet jam natyrë e ngurtë dhe disi frikacake. Nuk eksperimentoj me pamjen. Mbetem gjithmonë te ngjyrat klasike: e zeza, grija dhe bluja e errët. Një shprehje e imja është: “Klasikja kurrë nuk të tradhton!”.

Na kanë thënë se keni dy vajza. Ku ju ngjajnë dhe ku nuk ju ngjajnë?

E para, Lodia, ka më shumë temperament artistik; është impulsive dhe e drejtpërdrejtë. Them që më ngjet më shumë mua. Kurse e dyta, Lea, është shumë e ndryshme nga unë. Ajo është e kursyer, i dëgjon të gjitha dhe bën sikur nuk i dëgjon, është tip manipulues, por e pandikueshme. Fjala vjen, një nga gjërat që më bën më shumë përshtypje tek ajo është kur thotë: “Unë nuk dua të bëj gjëra të mëdha në jetë! Çdo gjë që dua është të kem një shtëpi të bukur, një njeri që të më dojë dhe të kujdesem për fëmijët. Mua gjërat e mëdha më trembin”. Nuk bëhet fjalë për rolin e gruas shtëpiake, i cili në emër të pavarësisë femërore, pothuajse përbuzet sot. Në të vërtetë, ajo që ime bijë kërkon natyrshëm, është gjeneza e të gjitha dëshirave njerëzore: një familje, mirëqenie dhe dashuri. Njerëzit luftojnë për gjëra të mëdha, për para, pushtet, famë, pikërisht për të siguruar këto gjërat e vogla. Disa e kanë të qartë këtë dhe kanë një jetë më të shëndetshme; të tjerët ose e kuptojnë vonë, ose nuk e kuptojnë kurrë. Dhe pikërisht këto gjërat e vogla, janë gjithmonë më të vështirat për t’u arritur, madje edhe më të paqëndrueshmet. Më kujtohet një shprehje e Markezit, kur e pyetën se pse shkruan, dhe ai iu përgjigjet: “Për t’i bërë njerëzit të më duan!”. Në këtë kontekst ia vlen për të përmendur edhe një film të Tornatores, që në shqip është përkthyer “Pianisti mbi oqean”, i cili jep jetën e një njeriu që gjithë kohën e kishte kaluar në anije, pa prekur kurrë në tokë dhe në momentin që vendos të zbresë, heziton, duke argumentuar se: “A do të jem në gjendje unë që brenda asaj bote të madhe që më pret atje jashtë, të krijoj botën time të vogël?”.

Nëse do t’ju kërkonin të bënit një skenar filmi për një shkrimtar, cilin do të zgjidhnit?

Do të zgjidhja një shkrimtar me një jetë shumë aktive, si Heminguej. Heminguej ishte shkrimtari që rrezikoi jetën disa herë duke marrë pjesë në dy luftëra, pësoi aksidente njërin pas tjetrit dhe në fund fare vdiq kur deshi vetë. Nuk mund të gjendet një njeri më i lirë dhe më i guximshëm se ai. Ai e kuptonte letërsinë si të lidhur fort me jetën dhe ky është një nga shkaqet që letërsia e tij është kaq vitale. Për të kundërtën do të zgjidhja Wislawa Szymborskën, duke qenë se në poezinë e saj nuk ka pothuajse fare elemente autobiografike. Filmi do të ishte një mënyrë për të zbuluar Szymborskën si person misterioz, atë çka nuk na e jep vepra. Do të ishte me interes të shkruaja një skenar për at Zef Pllumin, i cili më ka bërë mjaft kureshtare me librin e tij “Rrno për me jetue”. Një roman i jashtëzakonshëm, një shpirt i madh dhe një mendje kaq e emancipuar. Në kohën tonë, kemi kaq nevojë për modele të tilla njerëzore, njerëz që të frymëzojnë aspirata të mëdha. Por, intrigues mjaft më duket edhe Frederik Rreshpja, për shkak të karakterit të tij shumë joskematik, aventuresk dhe të paparashikueshëm. Rreshpja vetë ishte një simbiozë shumë interesante e ndjeshmërisë poetike me pragmatizmin. Ishte thjesht “tip”.

Ishit një vit në SHBA. Për çfarë shkuat atje?

M’u dha një bursë nga Instituti Black Mountain, në Universitetin e Las Vegasit. Ata japin tri bursa për shkrimtarë nga e gjithë bota çdo vit. Konkurrova vitin e parë, u përzgjodha në gjysmëfinale, por nuk fitova. Pëlqyen poezinë, por jo temën që kisha zgjedhur për të shkruar një libër. Kështu që provova prapë vitin e dytë, duke zgjedhur një temë më pak akademike, në natyrën amerikane dhe fitova. Por qe një përvojë shumë e mirë në kuptimin e kohës për të shkruar, sa edhe të kontakteve me njerëzit e letrave dhe kulturën amerikane në përgjithësi.

Si ju dukemi ne?

Të bukurat e dheut. Unë provoj një ndjenjë të veçantë kënaqësie kur takoj të rinj të edukuar dhe me interesa për dijen dhe, sidomos, për letërsinë. Një rast i tillë duket si një apendix në këtë epokën e fastfood-it. Unë besoj se letërsia edukon shije, por edhe qytetari e kulturë.

Intervistuan: Fiona Kopali, Klaudia Hasanllari

Socializëm për çdo ditë, tani edhe ekspozitë

Socializmi i viteve '70-'80, jeta, puna, arsimi, ëndrrat dhe dëshirat treguar nga rrobaqepës, punëtorë, sportistë, por edhe gazetarë, artistë, politikanë. "Diktatura e Përditshme", ekspozita e ngritur nga gjimnazistët duke lexuar në të shkuarën

Burimi: Shekulli


Objektet personale, fotografitë, përvojat dhe kujtimet në letër, janë dëshmi të jetës në socializëm në vitet '70-'80. Janë lënda që një grup nxënësish kanë mbledhur nga njerëz të afërm, familjarë, artistë, publicistë, gazetare, politikanë. I prezantojnë deri më 3 mars në ekspozitën "Diktatura e përditshme", Qendra "Ten". Njerëzit flasin për jetën, punën, ëndrrat në Shqipërinë e begatë të rrethuar e të izoluar prej Perëndimit. Përmes dëshmive personale vizitori i ri kupton çfarë ndodhte asokohe në jetën e përditshme, në fronte pune, art, kulturë dhe sporte. Në bazë të konceptit dhe organizimit nga Magdalena Saiger, punuan: Mikaela Avdia, Migena Hajdaraj, Ornald Hajdari, Klaudia Hasanllari, Fiona Kopali, Romina Limanaqi, Entjolla Kullolli, Xhesi Matraku, nxënës të gjermanishtes në shkollën e mesme "Asim Vokshi" në Tiranë. Projekti u mbushtet nga Fondacioni "Robert Bosch", Ambasada Gjermane në Tiranë, Instituti "Goethe" dhe fondacioni "Konrad Adenauer"
Nuk janë sende
Objektet sjellin të gjallë kohën, prandaj nuk janë thjesht sende. Radioja Stern Sonnerberg, është prurë në ekspozitë nga organizatorja gjermane Magdalena Saiger, e cila ia ka huajtur të zonjës shqiptarë së shtëpisë së saj në Tiranë. Një paketë duhani "Shqipëria", një komplet qelqurinash dhe enësh të Artistikes "Migjeni" ku syri të kap një kupë me karamele "Zana", një anije lodër e bllokuar në një shishe qelqi të taposur, një kornizë ku është "balsamosur" një zog artificial i ngrirë mbi degën e një peme. Janë zbukurime dhe objekte që mbanin të gjitha familjet shqiptare në vitet 1970-'80. I njëjti dekor për të njëjtin tip mobilimi dhe arredimi të shtëpive. Ashtu siç nuk kishte biblioteka pa vepra, albume, fotografi të diktatorit shqiptar. Gjimnazistët kanë zgjedhur "Shënime për Kinën 1962-1972" (Tiranë, 1979), "Gjithmonë Vigjilencë" (Tiranë 1986) të shkruara nga Udhëheqësi Hoxha, pjesë e "Ditarit Politik". Kanë futur në ekspozitë libra të ndaluar, një Kanun shqip dhe një në gjuhën arabe. Në Bibliotekën e "njeriut socialist" janë 6 numra të revistës "Shqiptarja e re" e themeluar më 1976. Në një shfletim të shpejtë bien në sy: "Problemet e Brigatës bëhen probleme të familjes", "Do ta ushqejmë tokën siç ushqejmë fëmijët tanë", "Gruaja përmetare merr pjesë aktive në Bujqësi" apo artikuj nga bota ku njerëzit "luftojnë kundër shfrytëzimit të egër dhe për të drejtat e tyre". Nëse je në këtë kënd të ekspozitës, ndesh një rrëfim të çiltër dhe të sinqertë nga sekretarja, Neta A. Rrëfimin e saj nxënësit e kanë titulluar "Shija e të panjohurës". Ja si tregon Neta për bananen: "Ishte diçka e panjohur, diçka shumë abstrakte. Dihej që ishte diçka e ngrënshme - por mënyra sesi duhej të konsumohej ishte një enigmë. Dhe kur është momenti për ta ngrënë bananen? Ishte diçka aq e vlefshme saqë e mbanim për një kohë të gjatë dhe e ruanim për një rast të veçantë. Por çudia më e madhe ishte ndërrimi i ngjyrës së bananes. I ngjashëm ishte edhe rasti me kivin, për mungesë informacioni, kivi konsumohej me gjithë lëkurë".
Arsimi, kultura, ëndrrat
Arsimi, puna në fabrikë e hidrocentral, heronjtë e punës. Në fund pak kënaqësi që njerëzit e gjejnë te sporti, muzika, arti. Në fotografitë nga jeta shkollore vajzat janë të veshura me grykëse të bardha, djemtë me pulovra të gjera dhe pantallona terital. Ndonjërit sikur i pëlqen të dalë pak nga turma, duke i lënë flokët më të gjata, me balluke, alla "Beatles". Tregon gazetari Pandeli Cani: "Sapo shkelnim në oborrin e shkollës mbrapa derës qëndronin roje që kontrollonin nëse flokët ishin mjaftueshmërisht të shkurtër apo nëse nuk kishim veshur rroba që vinin nga perëndimi. Pantallona kaubojsi dhe "shfaqje të huaja" duheshin luftuar". Në revistën "Shqiptarja e re" shihet moda e diktuar, punime me puplinë, mëndafsh, terital dhe skotland. Po në punë kush i meritonte trofetë, ato stema të rënda ku është gdhendur figura e njeriut socialist me kazmë në krahë dhe yll në ballë? Shpend Hajdari është një punëtor i dalluar. Medaljet i rëndojnë në xhaketën e vjetruar, por prapë ka një fytyrë të ngrysur e të vuajtur. "Por, gradat nuk të mbushnin barkun" thotë Elfan Matraku, rrobaqepëse. Në këtë klimë të zymtë kishte nga ata që nuk ishin lodhur, luftonin dhe vidhnin pak liri, gjenin një mënyrë për të parë ç'bëhej në Perëndim. Pak liri dhe kënaqësi duke u futur në klubet sportive, qoftë dhe në atë të Kukësit, por të paktën ishin të privilegjuar. Mund të udhëtonin, "kishin mundësi të konsumonin ushqime më të mira dhe pa pagesë". Përkthyesi dhe publicisti Ardian Klosi në disa fletë ka hedhur tekste këngësh nga Xhon Lenon dhe Pink Floyd: "Empty Spaces", ose "Another Brick in the wall", "What shall we do now", si për të na thënë se edhe kështu mund të rrëzohej Muri, duke "dalë kundër kulturës së njehsuar". Heinz Eggert, prift dhe mbrojtës i të drejtave civile në DDR, pas rënies së DDR, Ministër i Brendshëm i Sanksenit, i është bashkuar këtij diskutimi: "Është për t'u vënë re se si njerëzit që donin të mbijetonin silleshin pothuajse njëlloj. Mekanizmi i shtypjes dhe mekanizmi i mbijetesës ishin pothuajse të njëjtët."
Izolimi, dënimi
"Figura që ne pamë nuk përshkruhet me fjalë. Trupa të pafuqishëm, të tharë, njerëz me një këmbë, me paterica primitive dhe pjesë trupi të përgjysmuara, plagë të hapura në krahë dhe këmbë, të verbër dhe njerëz me një sy, sy që gati po i dilnin, njerëz me të gricura, tek të cilat njollat e bardha iu vareshin në qafë si ushtri me bletë, memecë, të paralizuar, të cilët do furnizoheshin, ndihmoheshin dhe mjekoheshin nga bashkëvuajtësit e tyre. Disa nga plagët ishin si pasojë e torturave dhe sëmundjeve, disa të tjera nga dëmtimet trupore që njerëzit i bënin vetë vetes. Dhoma fjetjeje me dritare të thyera dhe krevate marinarësh, pothuajse pa dyshekë e jorganë, një ndarje jo e veçantë për rastet e tuberkulozit, po kujdes mjekësor. Uji i pijshëm merrej nga çisternat e mëdha dhe ishte aq i errët dhe aq i pistë-që vetëm etja e padurueshme mund të joshte për ta pirë. Ky është një lajm i Fondacionit Ndërkombëtar të Helsinkit për mbrojtjen e të drejtave të njeriut, pas një vizite në kampet shqiptare pak para hapjes në 1991. Por ka gjurmë edhe më të freskëta në ekspozitë. Arkitekti Maks Velo ka realizuar në vitet 1990-'93 skica me tituj Diktatori, Tortura, Hetuesia. Pranë tyre ndodhet akti i ekspertimit për dënimin e Velos, i vitit 1979: "Që me punimet e tij ka rënë në pozitat e një arti formalist të rrymave dhe drejtimeve borgjeze dhe revizioniste, duke u referuar dhe mbështetur në veprën reaksionare të ekspresionistëve gjermanë, në krijimtarinë famëkeqe të Pablo Pikasos, Brakut, Matisit, Kandinskit". Para se të lësh ekspozitës, bie në sy një komodinë e vjetër. Mendon se është rastësisht aty. Më kuriozët mund të gjejnë një dokument të vjetër që nuk duhet të jetë vendosur rastësisht në sirtar. Është një relacion "mbi të implikuarin Xhevahir Spahiun, Tiranë më I.VI. 1979, i miratuar nga ministri i Punëve të Brendshme Feçor Shehu". Lexojmë: "I pandehuri Fadil Paçrami, në proçeset hetimore ka deklaruar:..Në Poezitë hermetike të cilat në vetvehte paraqisnin paqartësi, linin shumë kuptime, ishin të errëta dhe shkaktonin keqkuptime e ide të shtrembëra te lexuesit, më të dhënë në këtë çështje kanë qenë Fatos Arapi, Xhevahir Spahiu. Kjo është një tendencë e njohur në botën perëndimore dhe ka marrë një zhvillim kolosal kohët e fundit në Kosovë e si rrjedhim edhe në vendin tonë u fut si rezultat i kontakteve tona me politikën dhe krijimtarinë tonë në Kosovë". Relacioni mbyll ekspozitën.

Fiona Topalli

“Babai i quante fëmijë librat e tij”

2010-04-28

“Babai i quante fëmijë librat e tij”
Shkolla dhe letërsia

Atalanta Pasko, vajza e shkrimtarit Mitrush Kuteli, flet për nxënësit e “Asim Vokshit”

Në vazhdën e rubrikës “Nderim shkrimtarëve”, gjimnazistët vijojnë të mbledhin kujtime për emrat më të njohur të letërsisë shqiptare. Kësaj radhe grupi prej tre vetash i nxënësve të Shkollës së Mesme të Gjuhëve të Huaja në Tiranë; Fiona Kopali, Klaudia Hasanllari dhe Jurgen Hoxha kanë biseduar me një prej vajzave të shkrimtarit Mitrush Kuteli. Atalanta Pasko tregon se si e kujton të atin dhe pse veprat e tij nuk ishin në programet dhe tekstet shkollore.
Është shumë bukur të jesh vajza e një shkrimtari kaq të njohur e të dashur? Si e përjeton e bija, krenarinë që të jep një at, - personalitet kaq i madh?
Emri i tij, sigurisht, të bën të ndihesh mirë. Por, kur kjo krenari lidhet me kujtime të vështira për t’i prekur, ndjenja e përgjegjësisë ndaj emrit të tij, bëhet sunduese...
Ne jemi katër fëmijë. Unë jam e dyta; jam njëra nga të katërt. Kur iku babai, isha gjashtëmbëdhjetë vjeçe. E dija që ishte i sëmurë, dhe isha e vetëdijshme që ditët e lumtura në familje mund të merrnin fund shumë shpejt.
Ai vetë, ishte kaq modest, saqë në shtëpi nuk ishte shkrimtari. Ishte thjesht, babai që punon, dhe punonte vazhdimisht. Ai kishte shkresat e veta: përkthente, shkruante. Nuk imponohej, të të thoshte: “Unë jam AI”. Sa i madh ishte ai, neve na e thoshin të tjerët, ose e kuptonim nga respekti që tregonin ndaj tij.
Veprat e tij nuk ishin në programet dhe tekstet shkollore, por ne i lexonim vetë, në kohën që na mbetej nga mësimet e shkollës. Lexonim edhe përkthimet e tij. Këto, edhe i dëgjonim, kur mamaja punonte në makinën e shkrimit dhe ai ia diktonte.
Kishte një takt shumë të madh në mënyrën se si të mësonte - jo me deklarata, jo me të folur. Ai të vinte të punoje. Për shembull, mua dhe motrës së madhe na jepte dorëshkrimet dhe ndryshimet që kishte bërë në njërin variant, na thoshte: “Hidhi në kopjen tjetër”. Duke bërë këtë, ne shikonim si përpunohej stili, si mund të korrigjohej vetvetja. Dhe, kjo ishte një shkollë më vete. Ai na diktonte, edhe kur bëhej një përkthim. Faza e parë e punës bëhej me dorë. Ishte i sëmurë dhe nuk duhej të lodhej, prandaj shkruanim ne. Kishim kënaqësi, kur thoshte: “prishe këtë e thuaje kështu”. Nuk ka shkollë më të madhe dhe të efektshme. Nga ana tjetër, kujdesi i tij për ne, ishte si çdo baba - në të ngrënët e fëmijës: Sapo hapte gojën, kur dikush pyeste për fëmijët, -thoshte, “Atalanta nuk ha”, - i shkonte gjuha ku dhemb dhembi. Fëmijët i donte shumë dhe ishte shumë i lidhur me ne.
A i ngjani ju babait tuaj nga pamja e jashtme?
Vëllai i ngjan shumë, kurse unë, gjithnjë lëvdohesha, se nga babai dhe mamaja, kisha marrë dy elemente të hundës. Kur doja të tallesha me hundën time, thosha: “Unë, kam bashkuar flegrat e hundës së babës dhe majën e hundës së mamasë”. Të dyja të shëmtuara...
Po tregoheni modeste për pamjen tuaj të jashtme, megjithatë,- po në karakter, i ngjani babait tuaj?
Në karakter, sigurisht, nuk jemi ne ata që të mund të vlerësojmë veten. Ne mundemi, thjesht, të përpiqemi të arrijmë diçka nga shembull i prindërve, të jemi ata që jemi të brumosur, por, a ia arrijmë, vallë? Babai ishte njeriu që kishte provuar të shkruante i lirë, që para vitit 1944. Por, pastaj, ndryshuan kohët: u vunë kanone, u vunë ligje, u vunë rregulla politike në art. Ai, në vitin 1945 ishte njëkohësisht drejtor i Drejtorisë Qendrore të Bankës së Shtetit. Ishte specialist në fushën e ekonomisë, shumë i njohur. Disa vite më parë kishte qenë drejtor i Bankës Nacionale të Bukureshtit, në Rumani. Kishte shkruar gjithnjë atë që kishte menduar, si në letërsi ashtu dhe në fushën e ekonomisë, një specialist i zoti dhe i ndershëm në atë që i thoshte logjika e profesionalizmit. Por, kishte ardhur koha, kur nuk duhej të mendoje me kokën tënde, por me kokën e Partisë dhe ta fusje në kornizën e saj gjithë veprimtarinë tënde. Pikërisht këtë, ai nuk e bënte dot. Dhe gjëja e parë që bëri ishte dorëheqja nga posti në bankë. Tha: do të merrem me letërsi. Dhe hartoi një tekst folklori. Sapo ishte martuar, kur erdhi burgu - në maj 1947. Pasi u lirua, në prill 1949, nuk punoi më në fushën e ekonomisë. Veprimtaria e tij kryesore, tani u bë përkthimi dhe i mbeti shumë pak kohë për studimet e veta.
Kjo ishte jeta e tij, shembulli i tij, mënyra e tij për të përballuar rregullat, ligjet nën kornizat e realizmit socialist, ku duhej të ketë, “këtë dhe atë”, sipas “mësimeve të Partisë”. Për shembull, Ismaili ishte një shkrimtar i ri. Bëri shkollën në Moskë. Në fillim kishte atë entuziazmin e të riut. Botoi poezi, por shumë nga ato, sot nuk kanë vlerë: Ishin poezi të mobilizimit politik të poetit. Por, këto i dhanë mundësinë atij të thoshte më pas, gjëra shumë të vlefshme, të bukura dhe të guximshme në prozë. Në një farë mënyre, ai e bleu këtë të drejtë. Po të mos bënte këtë kompromis në fillim, nuk do të kishte pasur mundësi, në fazën e dytë. Por, Kuteli, që kishte provuar të shkruante kur ishte njeri i lirë, nuk mundej ta bënte këtë kompromis. Janë dy gjëra të ndryshme të përballimit të diktaturës. Kuteli thoshte: “Unë do të shkruaj dhe kjo do të botohet. Por, si do t’ia jap lexuesit të lexojë atë që unë nuk e mendoj, ose të kundërtën e asaj që mendoj?”. Dhe nuk e bënte këtë kompromis për asgjë në botë.
Është i njohur fati tragjik i Mirtrush Kutelit në diktaturë. A mund të na flisni diçka më tepër dhe, kryesisht, si e ka përjetuar familja fatin e tij?
Ato janë faza në jetën e një njeriu që i vijnë, i sjell era, dhe ai iu përgjigjet ashtu siç ka brumin e vet. Ato nuk kanë filluar në momentin që njohëm ne babanë tonë. Ato e kanë shoqëruar atë në të gjitha fazat e jetës. Domethënë, një njeri që nuk bën kompromise me ndërgjegjen e tij, gjithnjë është i prirur që të tërheqë shigjetat e më të fuqishmëve, të atyre që kanë pushtetin në dorë. Dhe, kur erdhën në jetë, gjërat vazhdonin në rrugën që kishin nisur; që, në Rumani, për shembull, që vite më parë. Në vitin 1944 e këtej, ishte nëna që kishte barrën kryesore. Ne ishim të rinj dhe i riu është moskokëçarës ndaj disa gjërave. Im atë, ndërkohë, shikonte se si ekonomia e vendit merrte rrokullimën, marrëzirat që shkatërronin vendin. Si shkrimtar, ai luftoi deri në fund. Por, vitet e fundit, ishin ato, kur duke parë rrënimin e vendit, ai iku shumë i trishtuar. Dhe neve, sa më shumë kalojnë vitet, aq më shumë na thellohet dhimbja e tij.
Shkrimtari Mitrush Kuteli, me sa dimë, ka lënë një letër për familjen e tij. A mund të na e tregoni këtë letër – testament të tij, dhe nëse dëshironi, të na e lexoni ju, në mënyrë që letrën me zërin tuaj ta kemi e ta ruajmë në CD-në dhe Albumin tonë?

Unë do t’u lutesha, të mos ma kërkoni këtë gjë, edhe se nuk mund, edhe se as unë, askush nuk mund të zëvendësojë zërin e tij... Ndërkaq, një kopje të letrës unë do t’ua jap me shumë dëshirë.
Faleminderit! Profesori ynë i letërsisë, na ka treguar se novela e bukur “E madhe është gjëma e mëkatit” është botuar shumë vonë; vetëm pas viteve ’90-të. Pse ka ndodhur kështu?
Është e vërtetë ajo që ju ka thënë profesori juaj. Kjo novelë e ka datën e përfundimit 16 janar ose shkurt të vitit 1947. Në atë kohë, babait sapo i kishin humbur disa vepra, si “Dashuria e barbarit Artan”, drama “Njerëz dhe ujq”. Më saktë, nuk i kishte humbur ai, por i kishin mbetur në shtypshkronjë dhe atje, thanë, se kishin humbur. Ishte koha kur ai kishte dhënë dorëheqjen nga puna në bankë dhe kur përfundoi “Gjëmën e mëkatit”, pas tre muajsh e futën në burg. Ndërkohë, ngjarjet morën rrugën e qartë të asaj, që letërsia duhej të ishte militante, letërsia duhej t’i merrte modelet nga Bashkimi Sovjetik, dhe tanimë, për botimin e një vepre, nuk vendoste më autori, shkrimtari, por Partia. Ishte një atmosferë, ku dënoheshin të gjithë shkrimtarët e mëparshëm që quheshin borgjezë. Ishte frikë të quheshe borgjez. Flitej për kufizimet ideore të Naim Frashërit, të Zef Skiroit; të të gjithë arbëreshëve. Ai që do të guxonte të shprehte diçka ndryshe, shpirtin e lirë të njeriut, do të ndëshkohej. Dhimitër Xhuvani, për shembull, që shkroi romanin “Tuneli”, u kritikua ashpër, u dëbua nga Tirana dhe u dërgua të punojë punëtor në Bistricë. E shanë, e mallkuan dhe, pas një kalvari të gjatë arriti të botojë përsëri. Prandaj, si mund të botohej në këto kushte në atë kohë novela “Gjëma e mëkatit”?
A ka vepra të pabotuara, në dorëshkrim Mitrush Kuteli?
Jo vepra. Ka shkrime të shkurtra; nja dy tregime, që mbase ai do të donte t’i ripunonte. Ka poezi të pabotuara, edhe sepse deri në fund të jetës shkroi poezi. Ka krijime të papërfunduara. Janë gjëra me interes, besoj, por gjëra të shkurtra.
Intervista juaj është me shumë art dhe detaje të bukura. Dua t’ju pyes: Ju vetë, keni shkruar?
Herë pas here. Kur jam “e mbushur”, shkruaj dhe botoj ndonjë gjë nëpër gazeta. Të fundit, kanë qenë para një viti e gjysmë. Dua ta them edhe unë fjalën time, ashtu siç mendoj dhe di unë. Kaq. Por puna do punë dhe këtu unë nuk jam model.
Jeni model si nënë, thonë. Si është vajza juaj?
Gjithnjë kam dashur që fëmija im, kur të rritet, të mund të zgjedhë drejtimin që do të marrë, me gjithë gamën e degëve dhe profesioneve të mundshme. Prandaj, jam kujdesur, si çdo prind, që ajo të mos krijojë boshllëqe në asnjë lëndë. Dhe komunikimi ynë besoj, ka qenë i bazuar gjithnjë tek e vërteta, pa truke e ambalazhe, por me taktin që dikton dashuria, dhe kjo, mendoj, është e dyanshme.
Fëmijët janë puna më e mirë që bëjnë të rriturit. Punët e tjera i bëjnë kaq keq, po kaq keq, sa s’ka.
Babai i admironte fëmijët dhe rininë. Edhe te “Në një cep të Ilirisë së Poshtme”, roman me temë nga Iliria e Lashtë, ka pasazhe më vete që i kushtohen rinisë. “Të falem, rini”, thoshte.
Siç ju thamë, ne mbledhim zërat e shkrimtarëve. Por, Albumi ynë ka gjashtë rubrika: 1- Jetëshkrimi i shkurtër i shkrimtarit; 2-Foto të tij; 3 - Zëri i shkrimtarit’ 4 - Imazh filmik; 5-Relike të tij; 6-Intervistë.
A mund të na thoni mendimin tuaj për Albumin tonë, dhe sidomos, si mund ta pasurojmë?
Ju e keni marrë Albumin tuaj në të gjitha përmasat që lejon teknika. E keni të plotë dhe është shumë bukur. Nuk di çfarë vërejtje të bëj, se ju e keni parë në të gjithë kompleksitetin që jep koha jonë. Mua më duket shumë mirë, në komunikim të plotë me të gjitha shqisat dhe thjesht, ju përgëzoj.
Dëshironi të thoni ndonjë fjalë mbyllëse?
Nuk e di ku donit juve ta mbyllnim. Unë shikoj një gjë, në të vërtetë; konstatoj, se brezi juaj është më i ndjeshëm, sesa paraardhësit tuaj, ndaj figurave të tilla, si Mitrush Kuteli. Mua, kjo më duket një gjë e gëzueshme dhe një shenjë e mirë. Mbase këtu e ka vendin ai fragmenti, ku Kuteli thotë: “Të falem, rini!”


INTERVISTUAN:
FIONA KOPALI
KLAUDIA HASANLLARI

Falenderojmë z.Fiona Topalli për postimin e shkrimit për botim në Agjencionin Floripress.