POEZIA DHE PROZA E MITRUSH KUTELIT (DHIMITËR PASKOS)

Mitrush Kuteli(Dhimitër Pasko) sot ka vendin në letërsinë shqiptare, sigurisht jo në atë vend që ia caktuen historiografët në vëllimet e kritikës e të periodizimit të letërsisë sonë.

Diçka e tillë arsyetohet me faktin sepse Kuteli na paraqet si letrar një njeri kulture si vetje fort komplekse.

si i tillë, nuk i përket plotësisht apo mbetet mik triditësh, vetëm për kalim, kudo të vendoset mbrenda kllapëve të izmave.

Më di a nuk më di

Më di a nuk më di se qaj,

më di a nuk më di se vuaj

në orët e thella të natës,

kur ngrihem i çmëndur të shkruaj

me gjakun e zemrës të shkruaj.

Më di a nuk më di se agimet

më gjejnë pa gjumë në shtrat,

me shpirt të shkretuar nga dhembja,

e dhimbshëm i pres perëndimet,

me ankth i pres perëndimet.

Më di a nuk më di se sot

u drodha kur pashë pranverën, (vjeshtën)

që zbriste me flladet e prillit (tetorit),

e ëmbël siç ishte qëmot,

e hidhur siç ishte qëmot.

Më di a nuk më di se vuaj

në orët e thella të natës,

ku ndjehem nga jeta i huaj,

nga vëndi i lemjes i huaj.

Më di a nuk më di….

Mitrush Kuteli është pseudonimi i Dhimitër Paskos, i njërit prej prozatorëve më të shquar të letërsisë sonë, ushqyer që në fëmijëri me legjendat dhe baladat e Jugut, sidomos me ato të malësisë së Pogradecit, qytetit të lindjes së tij. Duke njohur thellë edhe letërsinë botërore, ai arriti të krijojë një prozë realiste origjinale, të fuqishme, me një fantazi të jashtëzakonshme.

Mësimet e mesme i kreu në Selanik, kuse të lartat në Bukuresht, ku më 1934 mori titullin "Doktor i shkencave ekonomike". Më 1942 u kthye në atdhe, ku punoi në fillim si ekonomist dhe më vonë e derisa vdiq, më 4 maj 1967, si përkthyes.

Vepra letrare të tij janë vëllimet: "Netë shqiptare", "Ago Jakupi", "Kapllan aga i Shaban Shpatës", "Dashuria e berberit Artan", "Shënimet letrare", "Sulm e lotë", "Këngë e britma nga qyteti i djegur", "Mall e brengë", "Havadan më havadan", "Tregime të moçme shqiptare" etj.

Si përkthyes ai pasuroi kulturën shqiptare me Kryevepra të letërsisë botërore si "Kujtimet e një gjahtari" të Turgenjevit, "Tregimet e Petërburgut" dhe "Shpirtra të vdekura" të Gogolit, "Zotërinj Gollovlinovë" të Sllatikov Shçedrinit, vepra të Gorkit, të A.Tolstoit, të Paustovskit poezi të Pablo Nerudës etj.

Dallohen për problematikën e rëndësishme, për tonin e rreptë antifeudal, për dashurinë ndaj atdheut e ndaj njeriut të thjeshtë të popullit, për përbuzjen ndaj gjithçkaje të huaj që vjen të shkatërrojë një traditë të bukur tregimet: "Vjeshta e Xheladin beut", "Hanet e karvanet", "Si u takua Ndoni me Zallorët", "Gjonomadhë e Gjatollinj", "Xha Brahua i Shkumbanares", "Kujtimet e kujtimeve", "Natë muaji Shembiteri", "Natë marsi", "Qetësi para fërtyne" etj.(Flori Bruqi)

Petraq KOLEVICA


Kuteli, shkrimtari që sfidoi diktaturën dhe ringjalli shpresën


Poeti Petraq Kolevica sjell kujtimet e tij për shkrimtarin e madh shqiptar Mitrush Kutelin në ditën e 95 vjetorit të lindjes së tij, trishtime dhe poezi, brengosje dhe përsosmëri profesionale

Me Mitrush Kutelin pata miqësi pothuaj dhjetëvjeçare (vitet 1958-1967). Ai - mjeshtër i njohur, në moshë të pjekur. Unë-një inxhinier i ri që vraponte pas muzave, por që ai, me zemrën e tij të gjerë, gjithmonë më ngrinte e më vinte pranë, në vendin e shokut… Te Mitrushi vija shpesh sepse atje-siç thotë Lumo Skëndo për Naimin- "I varfër vinja, i pasur shkonja, i urët vinja, i nginjët shkonja; pa shpresë vinja, plot shpresë shkonja; me shpirt të sëmurë vinja, kur shkonja ndjenja veten të gjallë e me shpirt".

Po sot, në këtë 13 shtator-nëntëdhjetë e pesëvjetorin e lindjes së tij- ç'të them më tepër nga sa kam thënë më parë e nga sa kanë thënë më shumë të tjerët? Megjithatë, për të mëdhenjtë, gjithmonë ka diçka për të treguar: Në ato nja njëzet vjet jetë që kaloi nën diktaturën komuniste në Shqipëri, Mitrush Kuteli u mor (nga halli, jo nga malli) kryesisht me përkthime, prandaj dua të them diçka më shumë mbi ndihmesën e tij në këtë fushë.



Përkthyesi

Që në maj 1939, është i pari që ia bëri të njohur lexuesit shqiptar poetin e madh kombëtar të Rumanisë, Mihail Emineskun, duke botuar librin me 24 poezi të përkthyera prej tij sëbashku me një përshkrim të krijimtarisë dhe biografisë së poetit ku ka guximin të mbrojë idenë, deri diku të argumentuar, mbi prejardhjen shqiptare të kolosit rumun, prej të cilit, poezinë e parë e kishte përkthyer e botuar që në moshën njëzet e dy vjeçare.

Katër vjet më vonë, përmes flakës së Luftës së Dytë Botërore dhe përvojës së vet të hidhur në atë luftë, është i pari që ia bëri të njohur lexuesit shqiptar të madhin poet të Ukrahinës, Taras Shevçenko. Të kësaj kohe janë dhe vërejtet e tij të çmuara mbi saktësinë apo vlerat e përkthimeve si dhe mbi pastërtinë e gjuhës shqipe. Nga këto fjalë të thëna prej tij na ndajnë gjashtëdhjetë vjet, por më duket se sot janë edhe më të vlefshme. Dëgjojini:

"Duhet të themi se ne na duhen shqipërime, jo përkthime fjalë për fjalë. Ata që kanë dëshirë për të pasuruar shqipen me kryeveprat e letraturës së përbotëshme, lipset të zgjedhën rrugën e parë dhe jo të dytën".

- (Në përkthimet) kemi penda varfanjake e sidomos kaleme anonimë që nuk njohën ligjet e shqipes edhe, shumë herë, as gjuhën nga e cila mburon vepra. Shumë përkthime, ku shqipja ka dalë e therrur me gisht".

- "Dhe do t'u lutesha atyre që bëjnë ligje, të shtojnë një paragraf të ri në Kodin Penal për ndëshkimin e gjith atyre, të cilët, me që kanë një makinë shkrimi e një përkthim greqisht ose italisht të bërë pas një teksti frëngjisht, tallen me shqipen e me lëçitësin shqiptar".

- "Shtypi ka një mision të rëndë dhe një përgjegjësi në raport me këtë mision. Për ndryshe shtypi, editori, bëhet përgjegjës krah për krah me përkthenjësin, si shkatëronjës të gjuhës".

Mbi këto parime të qarta e të shëndosha e pati bazuar, qysh herët e deri në fund, punën e vet si përkthyes dhe me gjithë sa nxori nga dora, na dha shembuj të paarritshëm përkushtimi e cilësie të lartë. Kjo është krejt e natyrshme, sepse ai që e ka treguar veten me vepra origjinale të klasës së parë, nuk e ndyn dot dorën të bëjë përkthime të këqija. Këtu ka dhe diçka të veçantë.

Siç dihet, në të gjithë "kampin e socializmit" të atëhershëm, kur pllakosën akullnajat e diktaturës komuniste, disa shkrimtarë të talentuar nuk bënë pakt me djallin, po gjetën strehë te përkthimet dhe shkrimet për fëmijë. Kështu p.sh. në Rusi, Samuel Marshaku përktheu Robert Bërs-in e shkrimtarë të tjerë dhe bëri shkrime të këndshme për fëmijë. Valeri Brjusovi përktheu poezinë klasike armene. Boris Pasternaku, ndërsa punonte fshehtas Zhivagon e tij, përkthente pjesën e dytë, aq të vështirë, të Faustit të J.V. Gëte - dhe pjesë nga Shekspiri.

Dhe tek ne, shkrimtarët që kishin pasur vepra origjinale para luftës dhe kishin bërë emër, pasi shpëtuan gjallë nga tajfuni Xoxe, gjetën strehë gjithashtu te përkthimet dhe shkrimet për fëmijë. Lasgushi bëri punën kolosale të përkthimit të "Eugjen Oniegin-it" dhe të gjithë atyre poezive nga Hajne, Gëte, Mickieviç, Bërn etj. Mitrush Kuteli bëri përkthimet për të cilat do të flasim më poshtë. Këtu dua të vë në dukje diçka të rëndësishme që tregon se sa më e ashpër ka qenë diktatura tek ne dhe se sa më e egër ishte cmira, ambicja, madje, ligësia e kolegëve.

Në Rusi, d.m.th. në ish Bashkimin Sovjetik, V. Brjusovi, S. Marshaku dhe B. Pasternaku morën çmimet më të larta të asaj kohe në vendin e tyre për ato përkthime që bënë.

Tek ne, për asnjërin prej atij brezi të shquar përkthyesish të cilët ishin shtyllat e vetme që mbajtën më këmbë kulturën shqiptare, nuk u dha asnjë çmim. As atëhere për së gjalli, as sot, pas vdekjes. Mitrush Kuteli i dalë pas dy vjet burgimi të rëndë, i papranuar, madje i dëbuar, si ekonomist, i sharë, i përbuzur e i përtallur si shkrimtar, me se ta nxirrte bukën e gojës, për vete e për ata që kishte mbi kurriz, ky njohës i disa gjuhëve të huaja?

S'mbetej veçse fusha e gjerë e përkthimeve!

Dhe Mitrush Kuteli, me kularin e rëndë të normës së atëhershme, për pesëmbëdhjetë vjet me radhë (1952-1967) lëvroi e branisi çjornozjomin e pafundmë të përkthimeve. Nga rusishtja përktheu mbi njëzet vëllime, nga rumanishtja (katër a pesë) vëllime, përktheu disa vëllime me prozë turke, kineze, persiane, arabe, mongole, polake, mblodhi e përktheu përralla të popujve të ndryshëm si dhe poezi të Elyarit dhe P. Nerudës (vëllimi "Zgjohu druvar"). Të gjitha këto bëjnë mbi shtatë mijë faqe librash të shtypura me gërma të vogla.

Nuk duhet të harrojmë ama, se gjatë kësaj kohe, ai bëri dhe libra me shkrime origjinale të pranueshme për atë kohë si p.sh. "Pylli i gështenjave", "Xinxifilloja", "Tregime të moçme shqiptare" dhe "Në një cep të Ilirisë së poshtme" dhe poemën e pabotuar "Rrjedhin lumenjtë" që sëbashku bëjnë më shumë se njëmijë faqe. Gjithkush e kupton nga këto pak shifra të thata, se çfarë pune të rëndë ka bërë ai njeri aq i sëmurë!

Për cilësinë e lartë të përkthimeve të Mitrush Kutelit kanë folur e flasin me admirim të gjithë, veçanërisht për përkthimin e librit "Frymë të vdekura" (apo shpirtra të vdekur) të N. Gogolit, po ndonjë studim i mirëfilltë ende nuk është bërë. Kultura shqiptare këtu ka një borxh siç ka dhe për mosbërjen e një studimi mbi vlerësimin apo rëndësinë e shtatëmbëdhjetë librave e broshurave me shkrime ekonomike të Dhimitri Paskos-ekonomist. Kushedi, ndoshta dëgjon dikush nga Fakulteti i Shkencave Ekonomike të U.T.

Dhimitër Pasko (Mitrush Kuteli) ishte ekonomist i shquar, përkthyes i rrallë, por mbi të gjitha, ai do të mbetet si shkrimtar shqiptar, në një nga vendet e krejit e të nderit të letërsisë shqipe, mjeshtër i veçantë i prozës dhe i fjalës shqipe.

Mitrushit, për atë frymëzim të pashoq me shpirt thellësisht shqiptar të shkrimeve të tia, mund të themi se i kishte hije, si askujt tjetër ndër shkrimtarët tanë, të përsëriste fjalët e francezit të madh Pierre-Jan Beranger:

"Le peuple c'est ma muse" (Populli është muza ime).

Dhe sepse populli ka qenë muza e tij, ai lexohet e do të lexohet me ëndje nga njerëz të thjeshtë, nga intelektualë të lartë si dhe nga shkencëtarë të ftohtë dhe për të gjithë do të jetë një minierë e begatë.

I burgosuri
Eshtë shkruar për disa prej atyre burrave shqiptarë, njerëz të shquar të kulturës që u burgosën, u internuan apo u pushkatuan gjatë kohës së diktaturës komuniste në Shqipëri. Mjaft prej atyre burrave patën gra që të heshtura i ndoqën pas, i mbajtën gjallë, vojtën bashkë me ta dhe ashtu, të papërkrahura, madje të shara e të përbuzura, me burrat në burg, të internuar apo të pushkatuar, dijtën të rritin e të edukojnë fëmijë për Shqipërinë e së nesërmes dhe nëse rënkuan e derdhën lot, nuk i dëgjoi e nuk i pa njeri. Të tilla s'kanë qenë pak, por për to më duket se s'është shkruar aspak. Unë di të flas diçka vetëm për disa.

Di një grua të nderuar nga Korça që me dy vajza ende të parritura mirë, shkonte të shihte burrin e saj të pafajshëm të mbyllur në burgun e Burrelit. Dhe ishte shqiptar ai që i pështyu atje tek prisnin, kur mori vesh se ishin gruaja dhe vajzat e një të burgosuri.

Ishte shqiptar dhe ai që donte t'i zbriste nga makina e t'i linte në mes të katër udhëve ato qënie të pambrojtura, po atë grua të pafjalë s'e ndalonte dot kush të kryente detyrën e bashkëshortes së denjë. Dij dhe gruan e një shkrimtari që në fillim të vitit 1991, e kthyer drejt e nga internimi, ngjitej në shkallët e zyrave të atëhershme të gazetës RD. Jo! Atë fytyrë gruaje shqiptare nuk do ta harroj kurrë! S'besoj të ketë në botë fytyrë gruaje të racës së bardhë me aq shumë vija të thella, vraga, rrudha, zhubra. Shenja sa të shëmtuara aq të dhimbshme këto të vojtjeve të saj të patreguara.





 Kam njohur dhe një grua të moshuar, ndjesë pastë, e shquar fort për bukuri femërore të rrallë në të ri të saj, e cila u pat dashuruar e martuar me një shkrimtar të ri të talentuar që e burgosën dhe kur e liruan, s'e lanë të bëhej më shumë sesa bojaxhi i komunales, po ajo nuse e re e më vonë grua, nuk iu nda kurrë burrit të vet, rroi e voi bashkë me të zezat e asaj kohe që nuk do të mjaftonin as të njëmijë e një netët për t'i treguar. Nga kjo trumbë fisnike grash të heshtura, të pafjala, të vojtura e të palodhura është edhe Efterpi Skendi (Pasko) bashkëshortja e denjë e shkrimtarit Dhimitri Pasko (Mitrush Kuteli). Ajo rrjedh nga një familje e vjetër dhe e njohur në Korçë për sjellje, miqësi e ndershmëri të papërfolur. Në vitet tridhjetë të shekullit të kaluar, mbaroi shkollën e atëhershme "qytetse" që i përgatiste vajzat me arsim dhe mjeshtëri shtëpiake për t'i bërë të ishin të afta si bashkëshorte të denja, zonja shtëpie dhe nëna të shkolluara që do të rrisnin fëmijë të edukuar. Me Dhimitri Paskon u martua më 1946. Mesa duket, ata ishin bërë për njëri tjetrin, sepse kanë lindur në të njëjtën ditë të vitit, më 13 shtator. Sivjet, 95 vjetori i lindjes së Dhimitër Paskos (Mitrush Kutelit) përputhet me 81 vjetorin e gruas së tij të nderuar, Zonjës Efterpi, së cilës, me këtë rast i urojmë jetë të gjatë e të gëzuar së bashku me fëmijët, nipërit e mbesat e saj.

Pas martese ne kampin e Maliqit

Thamë se u martuan më 1946, por gati plot pas një viti martese (16 maj 1947) Mitrush Kutelin e burgosën dhe e dërguan në kampin shfarosës të Vloçishtit (në Maliq) ku, gjithashtu, vuante dënimin e kotë si "tregtar i pasur" babai i saj dhe vëllai, zoti Foqi Skendi, i cili më ka treguar: "Kur e sollën Mitrushin, e mbyllën në një kotec derri. Ai kamp ishte lemeri. Në mëngjes-vetëm një si çaj-bukë, si baltë-vetëm një herë në ditë, më drekë. Në punë na detyronin të shkonim duke rendur. Rendnim zbathur nëpër baltrat, përmbi gjunjë e gjer në mes. Poshtë na pinin ushujzat, sipër na grinin mushkonjat. Dizanteria bënte kredinë. Kur ktheheshim nga puna, në mbrëmje, ecnim me këmbë e duar si bagëtia, sepse nuk qëndronim dot më këmbë nga lodhja. Një tregtar nga Korça, Koci Misrasi, nuk duronte dot më dhe vari veten. Alfred Ashikun e rrahën për vdekje se hëngri një panxhar që e gjeti aty, nëpër baltrat. Një tjetër, Niko Kirkën, e lanë të lidhur me tel me gjemba te një shtyllë përkundrejt diellit. Atje e lanë si Krishtin në kryq dy ditë e dy net dhe ne, nja 1500 të burgosur, na detyruan të shkonim pranë tij e ta pështynim. Ky qe kampi i Maliqit".

Nëpër këtë ferr kaloi dhe Mitrush Kuteli. Duke parë gjendjen e tij të pashpresë në burg e në kamp, i shkruante së shoqes:

Kaq afër jemi, por kaqë larg,

Të lutem mos më prit

Na ndajnë terre rreth e qark

Dhe yll për mua s'ndrit.

Përse ta lidhësh fatin tënd

Me një pafat si unë,

Kur di se emri im u shemb

Me dhunë e përdhunë?

Pra hidhe hapin guximtar

Ndaj jetës së gëzuar

Dhe më harro këtu, në varr,

Të vdekur pa mbuluar.

Po zonja Efterpi që kishte themele të shëndosha morale personale e fisnore, prej asaj klithme dëshpërimi të burrit të vet u forcua edhe më tepër dhe për dy vjet rrjesht e ndoqi atë burg më burg deri sa u lirua në prill 1949.

Pas kësaj filloi koha e një farë shkrehje mbas terrorit gjakatar të viteve të para të pasluftës dhe filloi hareja e miqësisë me Bashkimin Sovjetik.

Atëhere duheshin përkthyes nga rusishtja dhe Mitrushi, i dalë gjallë nga burgu, mundi të gjejë punë si përkthyes nga kjo gjuhë për artikujt propagandistikë të gazetave sovjetike që i duheshin ti botonte shtypi shtetëror shqiptar.

Që nga viti 1952 filloi të punonte si përkthyes në shtëpinë Botuese "Naim Frashëri", por erdhi viti 1956. Kishin filluar lëvizjet në disa "Demokraci Popullore" të Kampit Socialist. Emri i Mitrush Kutelit ende figuronte si "Armik i popullit" nëpër listat e vjetra të sigurimit, prandaj që të garantohej qetësia e kryeqytetit, duhej larguar familjarisht nga Tirana në bazë të ligjit hipokrit të "Urbanizmit". Se ç'hoqën atëhere ata të dy, ma ka treguar zonja Efterpi:
"Sa më kujtohet, ka qenë muaji mars, kur na erdhi një polic me një shkresë e na tha:"Ju ka dalë urbanizmi!" Kështu u thuhej atëhere atyre që dëboheshin nga qyteti. Ne na thanë se do të shkonim në Kavajë, po se ku do të rrinim, nuk ta caktonin. Pasaportat dhe atë që quhej "Libri i shtëpisë" na i damkosën me vulën A.P. d.m.th. armik i popullit. Dhimitri nuk u tremb. Do të shkojmë, tha. Nuk vete t'i lutem njeriu. Ku do të shkojmë more burrë?- thashë. Kemi tre fëmijë, ku do t'i mbysim në Kavajë? Thuamë ku duhet vajtur dhe vete unë.

Bëmë lutje në   në Ministrinë e Brendshme, po s'na kthente askush përgjigje. Ne prisnim me ankth. Kur ngrysej thosha: Shyqyr që u bë natë dhe sa fillonte të bëhej ditë, thosha: Bobo, si do të jetë kjo ditë, sepse polici vinte e na kërcënonte: Kur do të shkoni. Një ditë na tha se do të vinin të na merrnin me kamion.

U ngritëm që në ora tre të mëngjesit, ishte ende natë, shkuam me gjithë fëmijë në shtëpinë e babait tim. Gjatë ditës i vinim rrotull shtëpisë dhe e shihnim nga larg ç'bëhej…"

Tregimi është i gjatë, po dhe kaq mjafton për t'u kuptuar disi vojtjet e asaj kohe. Nejse. Le të themi se filloi jeta "normale". Mitrush Kuteli punonte si përkthyes në Shtëpinë Botuese, bashkë me atë trumbë përkthyesish të shquar që Lasgushi i quante me dhimbje "Hamenjtë e përkthimeve". Me punën e lodhshme të përkthyesit, për shtatëmbëdhjetë vjet me rradhë, Mitrush Kuteli nxorri bukën e fëmijëve, por përkrah gjithmonë i qëndronte Efterpi.

Deri sa u rritën vajzat ajo, e vetme, lante, pastronte, fshinte dhe e kishte shtëpinë dritë. Këtë shtëpi-thoshte shpesh Mitrushi-e mban Efterpi me thonj. Në atë kuzhinën e tyre të vogël e kam parë vetë sesi Efterpi, nga vendi pranë makinës, ku qepte gjithçka që i duhej shtëpisë e fëmijëve, ndiqte me vëmendje gjellën që ziente përmbi sobë. Kur mbaronte me këto dy punë, kthente karriken nga tryeza, ku ishte makina e shkrimit dhe ia niste daktilografimet e përkthimeve të përgatitura nga Mitrushi, në mënyrë që edhe ajo të nxirrte ndonjë lekë më shumë për ato shtatë gojë të asaj familje. Pas vdekjes së parakohëshme të Mitrushit ajo punoi për disa vjet si daktilografiste për të nxjerrë bukën e fëmijëve ende të parritur.

Përkujtimi

Të gjithë sot e përkujtojnë me admirim U. Shekspirin, po s'ka qenë gjithnjë kështu. Kur ai dilte nga theatri "Globus" vështirë se gjendej njeri të hiqte kapelen për ta nderuar. Dhe po kështu për shumë kohë… Ishte Victor Hugo ai që tha: "U. Shekspiri nuk ka nevojë për monument. Anglia ka nevojë për monumentin e tij!".

Ne, sot, përkujtojmë nëntëdhjetë e pesë vjetorin e lindjes të Mitrush Kutelit. Shumë shpejt, pas pesë vjetësh, vjen njëqindvjetori. Nëse Shqipëria ka Ministër të Kulturës dhe njerëz të kulturës, po kështu dhe Kosova, me gjithë hallet e saj, duhet të çelin konkursin për bërjen e monumentit të Mitrush Kutelit në mënyrë që të përurohet në atë njëqindvjetor të ardhshëm.




 Duke marrë shkas nga fjalët e të madhit Victor Hygo themi: Mitrush Kuteli nuk ka nevojë për monument. Shqipëria, Kosova dhe ca më shumë Pogradeci, kanë nevojë për monumentin e tij. Nëse të gjithë do të bëjnë veshin e shurdhër, atje u qoftë!

Mitrushi do të jetë këtu, në Tiranë, do të ecë rrugëve nëpër shi e do të këndojë:

O, sa çudi,

Të duash të mos jesh njeri

Dhe gurëve t'u kesh zili

Se gurët s'vuajn'kur bie shi

Përmbi Tiranë.

Do të jetë në Pogradec, në atë trollin e djegur të shtëpisë, duke ngritur potirin e lavdisë përplot me atë lëngun e sertë të fshatit që e pi rakinë.

Izedin Jashar Kutrulia do të jetë përherë në Prizren e gjithandej në Kosovë, në mes të gjallëve e të vdekurve.


ABC-JA E KRESHNIKEVE


A

- E njeh Zenelin?
- Jo, nuk e njoh!
- U bë për të vrarë. E do ta vras!
- Si e qysh?
- Dje më shkeli hijen!
- Hijen tënde?
- Timen! Ecja rrugës, në diell, kur më arriti Zeneli. Hija ime ishte aty poshtë. Ish e gjatë, sepse dielli perëndonte. E priste më dysh rrugën. Zeneli më dha tungjatjetën edhe ma shkeli hijen. Ç'të bëj?
- Vraje!
- E vrava.
- Aferim!
Pas pakëz, duke pirë duhan.
- Fëmijë ka Zeneli?
- Ka po janë të vegjël.
- Vraji!
- T'i vras?
- Vraji se do rriten. Më mirë tani sesa më vonë.
- Mirë thua; ke të drejtë. Do t'i vras! Do t'i shuaj! I ati më shkeli hijen. Kjo s'është pak!

B

- Dëgjove gjë?
- Jo.
- E vranë Todrin.
- Ku?
- Në mes të tregut.
- Kishte faj?
- Tani s'ka faj se është i vdekur, po atëherë kish.
- Si e qysh?
- Todri po shikonte një dru telefoni. Ish pak si i vrenjtur se s'kish me se të blinte bukë. Iu afrua një burrë me mustaqe, trim me fletë si çdo burrë me mustaqe, edhe i tha: - Bre qen!
- E njihte burri me mustaqe Todrin?
- Jo nuk e njihte. Por e vërteta: burri me mustaqe kish të drejtë. Bre qen! - i tha trimi me mustaqe: Bile i tha: Bre qen i qenit! Pse vështron me inat drunë e telefonit?
- Më fal, se të pres fjalën: druri i telefonit mos ish i trimit me mustaqe?
- Jo. Druri mund të ish i kujt të ish. A mund të mos ish asfare, mall pa zot si është malli i shtetit. Po sidoqoftë Todri e vështronte me inat drunë e telefonit.
- Ndofta sepse kish barkun bosh...
- Punë e tij. Bre qen, tha trimi, bre qen i qenit! Pse, bre, vështron me inat drunë e telefonit? Todri desh t'i përgjigjet, po trimi nuk e la: nxori koburen edhe e vrau. - Na, i tha, të të mësoj unë të shikosh me inat drunë e telefonit!
- Kish të drejtë trimi.
- Doemos, se po të mos kish nuk e vriste.

C


- S'po e shoh prej disa ditësh Zefin.
- As e ke për të parë, Zefin e vranë.
- Pse? Kush?
- Fajin e kish Zefi.
- Fol!
- Nipi i të kunatit të vëllait të Zefit...
- Nuk mora vesh. Edhe një herë, të lutem.
- A ka një vëlla Zefi?
- Ka.
- Edhe ky a ka një kunat?
- Ka.
- Edhe kunati a ka një nip?
- Ka.
- Pra, nipi i të kunatit të vëllait të Zefit kish rënë në gjak me një shtëpi kreshnike kombëtare.
- Vetë nipi?
- Jo, shtëpia. Punë e vjetër, gjysh-stërgjysh, po ti e di se gjaku s'falet.
- Jo! Po të falet, humb burrnia, ndera e trimnia.
- Po, pra... E meqë shtëpia e të nipit të kunatit të vëllait të Zefit ish në gjak, erdhën edhe e vranë Zefin, sipas Kanunit të Lekë Dukagjinit, (ndjesë pastë!).
- Në e vranë sipas Kanunit, bënë mirë. Iu rrittë ndera e trimnia e burrnia hasmit të shtëpisë të të nipit të kunatit të vëllait të Zefit. Më vjen keq për Zefin, se ish njeri me kulturë - pesë vjet në Torino, poet e shkrimtar... - po në qenka punë gjaku, shumë mirë që u vra! Duhet ruajtur ndera, trimnia e besnia e kreshnikia e fisit të racës arbënore. Duhet ruajtur përgjithmonë Kanuni i Lekë Dukagjinit (ndjesë pastë!) sidomos për punë ndere, trimnie, kreshnikie, besnikie. Pse ndryshe kombi i racës kombëtare ilire edhe pellazge kreshnike arbënore asht në rrezik me hupë. Dhe që të ketë qetësi të plotë Shkëlqesia e Tij Lekë Dukagjini që na la Kanunin, duhet medoemos t'i digjet shtëpia Zefit edhe t'i priten drurët e kopshtit kombëtar.
- Eja të pimë nga dy-tri gota për shëndet të Lekë Dukagjinit (i rrofshin çunat!) e për nderën, trimninë, besnikinë e kreshnikinë mijëvjeçare që na nderon truallin tonë kombëtar e fisnik.
- Eja të pimë po koburet t'ia dorëzojmë një miku, se kam frikë mos të shkel hijen, o mos shoh me inat ndonjë dru telefoni...


Ç


- Ore, thonë se ti e vrave Selmanë...
- Unë, jo!
- Po kush?
- Dyfeku im!
- Ky që ke në krahë?
- Ja, ky! Pse s'ta mbush synë?!
- Si jo. Dyfek të këtillë s'kam parë as në Turqi.
- E ke mirë. Dyfek si të turkut s'ka në botë, se turku i punon me merak. Po ky imi është veç botës. Pandeha se s'të pëlqen...
- Si u bë puna e Selmanit?
- I qe shkrojtur ta vras unë, nga e shkrojtura nuk shpëton dot.
- E ke hak. Që kur e polli e ëma, iu shkrojt në qitap: këtë çun do ta vras Ymeri me një dyfek turku. Po aman më thuaj si erdhi puna që e vrave?
- Me një të shtënë e lashë thes. Erdhën edhe e ngritën në tabut.
- Ti ku ishe?
- Prapa ferrës.
- Ai?
- Shkonte rrugës.
- Bukuri! Si trimat e vrave. Edhe ai bëri mirë që ra si thes. Të lumtë dora ty edhe dyfekut i lumtë çarku!
Ymeri qeshi se iu kujtua thesi. Selmani ra menjëherë si një thes me misër pa pasur kohë t'i thotë: faleminderit se më vrave - si e do burrnia, kreshnikia e besa shqiptare. Po Ymeri zemërgjerë e shpirtluan, ia fali këtë të metë.
- Shkaku i vrasjes?
Fajtor ka qenë Selmani! Sepse Selmani ka një nip nga ana e mbesës. Nipi i mbesës së Selmanit ka një qen edhe ky qen qopek i ka lehur një herë mikut të të nipit të së mbesës së Ymerit. Miku iu qa të nipit, nipi iu qa mbesës, mbesa iu qa Ymerit edhe Ymeri mori dyfekun dhe e vrau Selmanë...

D


Rrinte Suli me Sulën në hijen e një lisi kombëtar edhe përkëdhelnin dyfeqet kreshnike me nga një leckë vaj. Këtë e bënin për të kaluar kohën e për të shprehur dashurinë kreshnike për armët kreshnike.
Dhe që të dy, si trima kombëtarë, e kishin ngjeshur mesin me kollanë e gjoksin me rripa. Kollanët ishin mbushur me paketa fishekë edhe varur kishin bomba të kuqe.
Të tjerë fishekë e bomba kombëtare kishin nëpër xhepat kreshnikë.
I foli Sula Sulës:
- Ore, ti e ke të papërdorur dyfekun e as që di në shpon.
- Kam zbrazur njëzet paketa. Qe kalamidhet!
- Ke zbrazur në bosh, jo në plot...
- Qysh në bosh? I kam rënë një zogu majë një lisi edhe e kam rrëzuar, i kam rënë një lepuri, i kam rënë një thiu të egër...
- Të thashë se ti ke zbrazur bosh, më havadan. Ti s'hyn në radhën e burrave. Hajt!
- ...
- Ore, a ke zbrazur më njeri? Se atëhere i thonë plot. Je goxha burrë, e s'ke vrarë njeri!
- Jo, njeri kurrë! Kur të më bjerë hasmi në pusi, do t'ia shkrep.
- Prit gomar të mbijë bar!
Fluturoi një zog kombëtar nga lisi kombëtar edhe hija e tij kreshnike shqiti për një grimë në truallin e fisit arbënor, ku ujku nuk e ha ujkun, po arbri e ha arbrin, si urdhëron Kanuni i Lekë Dukagjinit (ndjesë pastë!).
I foli Sula Sulit:
- Po ti sa herë e ke përdorur pushkën?
- Dy! Një herë i rashë Zeqos edhe e lashë kapicë, në lëmë. Gjysmë herë kur plagosa Zyferë e gjysmë herë Stavron. Këto të dyja bëjnë një. E një e para: dy!
U duk larg një si pikë e zezë që lëvizte në rrugë. I foli Sula Sulës:
- Ja, shikon tutje, po vjen një njeri! Bjeri!
- S'di cili është...
- Çudi e madhe! As ai nuk di cili je ti. Atij i qënka shkrojtur t'i biesh ti me dyfek të ri. I erdh exheli. Apo s'ta mban?
- I bie po mos merret vesh...
- S'ka si merret vesh. Unë s'rrëfej!
- Me besa-besë?
- Me besa-besë e për kokën e dyfekut.
- Atëherë t'i bie?
- Bjeri!
Në këtë kohë pika që lëvizte në rrugë ish madhuar se e shtynte exheli drejt pushkës kreshnike kombëtare.
Sula ish i përulur prej Sulit se kish shtënë vetëm bosh. Turp i madh për një trim kombëtar e për një pushkë kreshnike të lyer me vaj!
U shtri barkazi në mezhdë, i fjeti synë pushkës edhe i hoqi këmbëzën.
Edhe pika lëvizëse nuk lëvizi më...
Edhe Sula puthi çarkun e dyfekut kreshnik për provën e naltë...
... Qanë e vajtuan në shtëpi. Shkulën flokët nëna e motrat e të vrarit. U kanos vëllai të marrë gjakun nga hasmi i vjetër i shtëpisë, po puna është se pushka kreshnike e Sulës nuk mbeti në turp kombëtar.
Edhe Suli e mbajti fjalën e nuk e tradhtoi Sulën...


DH


Vasili me Veselin ishin shokë. Shokë që në vogëli - ngrohur më një diell, lagur më një ujë. Pastaj erdh puna që Veseli vrau Vasilin edhe Vasili vrau Veselin. Që të dy ia dhanë flakë më flakë, si trima të ndjerë që na nderojnë vendin e kombin kombëtar kreshnik.
Puna rrodhi kësilloj:
Vasili me Veselin rrinin në një hije edhe bisedonin. Aty pranë ish lumi. Pranë lumit një plep. Vasili tha:
- Hajde plep, hajde, që të mbolli dora e Krishtit!
Veseli tha:
- E keq, or mik, e mbolli dora e Muhametit!
- E Krishtit!
- E Muhametit!
E filluan si me të qeshur po doli e ngjeshur se sikush gojën e kish të tijën edhe me bukë e ushqente. Po përveç gojës, kishin edhe kobure në brez, si çdo shqiptar i vërtetë.
- Plepin e mbolli Krishti!
- Plepin e mbolli Muhameti!
Pak-pak! koburet kreshnike, flakë më flakë!
E që të dy u vranë!
Njëri për plepin e Krishtit, tjetri për plepin e Muhametit...


E


Selmani vrau Selmanin; Stefani vrau Stefanin; Hasani vrau Kristanin; Mestani vrau Vasilin...
Puna rrodhi kësilloj:
Rrinin që të gjithë edhe vështronin malet e larguar.
I pari i tha të dytit (Selmani Selmanit):
- Mali që përtej është më i lartë se ai tjetri.
- Jo, e ke jangëllësh. Ai tjetri është më i lartë nga ai që përtej.
- Jo, ti e ke keq!
- Jo unë, po ti!
Hynë në valle edhe të tjerë: dy Stefanë, një Hasan, një Mestan, një Kristan, një Vasil, një Halil...
Si trima që ishin, e bënë fora edhe u vranë trimërisht në shesh të burrave. U ngritën pastaj edhe farefisi edhe i dogjën shtëpinë njëri-tjetrit.

Dhe malet mbetën si ishin: male...
(Hiqmet Meçaj)

Testamenti i Mitrush Kutelit

E dashur Efterpi,

Këtë letrë, që është, ndofta, e fundit, desha të ta shkruaj me dorë, po nuk mund. Sot nuk e kam dorën të sigurtë, më dridhet. Ti s’je këtu. Ke shkuar me Pandin në Rrushkull për të parë Poliksenin dhe Atalantën. Të nxita më shumë unë. Nga brenga, nga malli. Jam vetëm në shtëpi. Doruntina ka shkuar të lozë me vajzat e Bajramit.
Mendjen e kam të turbullt nga pagjumësia, nga ëndrrat e këqia. Sikur më ndiqnin gjermanët, që të më varnin. Iknja me vrap, hynja në gropa e puse, dilnja prapë. Ata më ndiqnin. Ment më kapnin. Iknja përsëri. Në një çast u gjende edhe ti pranë meje. Dhe iknim. Pastaj u ndamë. Fundja u gjenda i ndjekur nga njerëzit tanë. Prapë gropa, puse, gremina. Sikur isha në Berat, nën Kala. Në një sterrë të Kalasë, pranë Kishës. Më tej, në Fier. Kisha shpëtuar nga ndjekjet dhe kërkonja ndonjë shtëpi për t’u fshehur.
Isha i zbathur, i zveshur. Dikush më thirri: “Qëndro, Dhimitri! Të zumë”. Më rrethuan, më zunë dhe po më shpinin të më vrisnin. Unë qeshnja. Kisha qef të më vrisnin… Dhe ja, u gjenda në burg. Shumë njerëz. Midis tyre Sofo Çomorra, që ka vdekur. Më shikonte me dhembje. “Si u bë kështu, o Pasko? Ç’ke bërë?” –“S’di”. –“Shiko këtu”. Dhe më dha ca shkresa të shkruara bukur: një akt akuzë dhe ca lidhje të tjera. Më quanin bejtexhi. Më thoshin se kisha bërë një vjershë për glyrën me rima italiane. Pashë Andrean. I ardhi keq. U vendos të më vrasin. Prapë u gëzova. –“Fundja, do vdes, thashë. Do të shpëtoj. Do çlodhem. Jeta ime ka qenë shumë e turbullt, e ngatërruar, e mirë dhe e keqe. Sa mirë që mbaroi”. Kur u ngrita, ti po bëheshe gati për në Rrushkull. Kokën e kisha, dhe e kam, të rëndë. Ti shkove më 7 e gjysmë. Pas 5 minutash ardhi Ilua i Sterjos e më solli lajmin: vdiq Thanas Cikuli… Sipas mendjes sime, shpëtoi. E kam zili. Vdekja është prehje e madhe, shkëputje nga dhembjet. Vërtet, edhe nga gazet, por në një kohë, kur njeriu është shumë i sëmurë, i mërzitur, vdekja është shpëtim: nga dhembjet fizike e shpirtërore. Që të dyja janë të rënda. Ti e di sa dhembje të tilla kam pasur në kohën e fundit. Njëra, që ti ma di, është se si pasojë e tyre nuk jam i zoti të punoj, të krioj, të paguaj bukën që më jep shteti për vete e për fëmijët. Unë s’kam qënë e s’dua të jem kurrë parazit. Po ç’të bëj, grua? S’mund. Kokën e kam të turbullt…..
Letrën e nisa për tjetër gjë: të të përsërit porositë e mija të fundit. Më fal se të mërzit. Unë t’i kam thënë kaq herë. Të kam helmuar jetën, sepse edhe mua ma kanë helmuar të tjerët. Dhe s’kam qënë i zoti ta mbaj helmin për vete, siç më takon. Ky qoftë i fundit që po të sjell.
Ne u bashkuam, rrojtmë, dhe bëmë fëmijë në vjete stuhie: burg, urbanizëm, hotel. Po atëhere kisha shëndet dhe i kapërxeva të gjitha. Tani, ti e di… I di ditët e netet e mija. Sëmundjet dhe brengat më brehnë, më hëngërn. Unë e shoh tani vdekjen si një lirim nga dhembjet. Nuk e dua, po nuk e largoj dot. E shoh se afrohet, më çik. Më vjen keq se do t’i le fëmijët të vegjël, pa krah, mbase në vobekësi të madhe, në pamundësi për t’u arritur synimeve. Pensioni im nuk do të mjaftojë. S’kam “vjete shërbimi”. Domosdo, 22 vjet jashtë. Edhe atje kam punuar sa jam shuar, por këtavjete pune nuk peshojnë për efekt pensioni. Fati im i keq, fati i tyre i keq. Ndofta, pas vdekjes, kur të pushojnë pasionet dhe urrejtjet, shteti ynë mund t’ju ndihmojë për hir të punës sime së kaluar: në gazetari dhe letërsi, që në moshë të njomë, dhe sidomos në fushën ekonomike. Një pjesë të shkrimeve të mija-shqip dhe rumanisht- janë aty, në Bibliotekën Kombëtare. Disa njerëz i dinë përpjekjet e mija kundër kapitalit italian, kundër grabitjeve gjermane. Kam punuar pa interes vetiak, bile kundër interesit vetiak. Nuk kam ndjekur kurrë pasurimin tim, sepse ky pasurim mund të bëhej vetëm me dy mjete: me vjedhje (ka njëmijë e një mënyra vjedhjeje dhe unë s’kam përdorur asnjërën) dhe me trathëti, duke u shërbyer të huajve për të grabitur vendin dhe duke marrë para për këtë shërbim. Zgjodha rrugën e kundërt: luftën kundër atyre që donin të grabisnin, atyre që grabisnin. Nuk i ndala dot të tëra, jo se s’desha, jo se kisha interes, po se s’munda. Kaq munda, kaq bëra. Kundër grabitjeve italiane, kundër grabitjeve gjermane, kundër grabitjeve jugosllave. Nuk zgjodha kurrë udhën e rehatit vetiak, udhën e “urtë e butë e lugën plot”. Kam punuar shumë, kam dashur shumë, kam gabuar shumë. Tani jeta shkoi, nuk kthehet dot, nuk ndreqet dot. Të kam treguar se gjermanët do të më varnin përpara bashkisë, kur muarr vesh se kisha sabotuar nxjerrjen e monedhës së re që donin të bënin. Më shpëtoi fati. Nuk do të skuqem kurrë nga turpi as me veprimin tim në ditët e para të çlirimit. Punova si i marrë, luftova kundër grabitjeve jugosllave. Aq më fort nuk mund të skuqem nga turpi për veprimtarinë time praktike-në fushën ekonomike-në Rumani. Edhe atje kundër gjermanëve. Unë kam pasur gjithnjë, si bir i një populli të vogël, një urrejtje të madhe kundër idesë së zezë “popuj mbi popuj” ose “të mëdhenj mbi të vegjël”, por “popuj përkrah popujsh”. Ky parim ka ushqyer në mënyrë të vetëdijshme dhe të pavetëdijshme, automatikisht, veprimtarinë time. Kam qënë kundër rusëve sepse ata mbajnë nënvete dhe shkombëtarizojnë popuj të tjerë; kundër gjermanëve sepse kanë shfrytëzuar dhe zhdukur popuj të tjerë, kundër anglezëve për të njëjtën arësye. Biri i një populli të vogël nuk mund të bënte ndryshe. Në Rumani kam luftuar, aq sa mund të luftojë një njeri i vogël, kundër shfrytëzimit të kapitalit vëndas dhe të huaj. Këtë qëndrim kam pasur edhe kur isha drejtor banke. Një nga pasojet e para ka qënë një “skedë e zezë” në aparatin gjerman të Vjenës, më 1940-41. Për këtë “skedë të zezë” ardhi e më foli dikush në bankë: “Ç’po bën kështu? Nuk e di ç‘të pret? Pse kundërshton që vëndin e kapitalit çifut ta zerë kapitali mik gjerman?” Unë di një gjë: kapitali s’mund të jetë kurrë mik, po vetëm kapital. Ay ushqehet me fitime, mbahet me fitime, rron për fitime. Dhe fitimet s’kanë kurrë të mbaruar. Njëja kërkon të bëhet dy, dyja katër, katra tetë, mija dhjetë mijë, milioni qindmilion e kështu me radhë. Në dëm të njerëzve, të popujve. Si ish drejtor tri bankash (gjithnjë i varfër) di se fitimi i vjetër nuk ngopet me fitim të ri, siç nuk ngopet deti me ujë.
Do të më njohë dhe do të më kuptojë dikush, të paktën pas vdekjes? Nuk di. Desha të më kuptonte dhe njihte jo për nder e lavdi, po që fëmijët e mij-të cilëve u le trashëgim punën dhe ëndrat e mijatë mos vuajnë për bukë sa janë të vegjël, të ndjekin studimet dhe të gjejnë udhën e tyre në jetë.
Jam i sigurtë se po të vlerësohej në këtë drejtim puna dhe përpjekjet e mija në të kaluarën, fëmijët nuk do të vuanin.
Nisa të të shkruaj një letrë të shkurtër lamtumire, dhe u nxeva-ndonse më buçasin veshët e më dhemb koka prapadhe shiko se ku arrita.

Dëgjo!

Shenjat nuk i kam të mira. Tensioni ngrihet e ulet, zemra ngec. Nisem për në zyrë a për shëtitje dhe më priten këmbët, më mbahet fryma. Ndalem e helmohem me ilaçe. Netet i kam skëterrë, siç e di vetë. Këto të gjitha thonë se nuk e kam të gjatë. Pra, mos u hidhëro se po të porosit edhe një herë.
1. Kur të vdes mos bëni lajmërime nga ato që ngjiten nëpër muret.
Vdekja është një ngjarje që i takon atij që vdes dhe shtëpisë së tij. Pse ta dijë bota? S’dua!
Nuk do të lajmëroni, para varrimit, asnjeri, me përjashtim të pesë a gjashtë njerëzve më të afërmë për të bërë formalitet e varrimit dhe varrimin. Kaq!
S’kam qef të mërzit njeri. Sikush ka hallet e veta.
2. Dikur kisha dashur të varrosesha në Pogradec, pranë babajt e nënës ose lart në gështenjat, në Shën e Djelë. Tani e kam ndryshuar mendjen. Varrimi është një ngatërresë. Varrosmëni këtu, në Tiranë. Gjith Shqipëri është! Nuk dua asnjë shkrim mbi varr. Vetëm një kryq, si babaj, gjyshi, stërgjyshi.
3……………………..
4. Fëmijët i porosit ta duan vendin dhe gjuhën tonë gjer në vuajtje.
Të mos u shqasë zemra kundër Shqipërisë as kur do të vuajnë pa faj. Atdheu është atdhe, bile atëhere kur të vret. Këtu kanë lindur, këtu të rrojnë me mish e shpirt, qoftë edhe me dhembje. Atalanta dhe Pandeli kanë prirje për letërsi. Le të mbarojnë studimet në ndonjë degë praktike-ajo fizikë; ay, mjekësi ose ndonjë fakultet tjetër, fjala vjen, për arësimtar, -dhe le të merren edhe me letërsi. Por jo si profesjon kryesor. Profesionismi në letërsi, në vëndin tonë, është, hë për hë, një rrugë vuajtjesh, buka e tij është e hidhur. E hidhur, them, për atë që s’di marifete dhe hipokrizira. Tereni i letërsisë është një tokë tek gëlojnë gjerprinjtë. Të vrasin shokët, se ju bën hije. Dhe kur nuk u bën hije do të thotë se nuk je i zoti për letërsi. Dorëshkrimet ja u le atyre të dyve, sidomos Pandeliut. Të mos i prekë askush! Ay do të rritet, do të lexojë shënimet e parealizuara, do t’i përpunojë. Për këtë duhet të grumbullojë më parë shumë kulturë. Talenti, prirja nuk vlejnë asgjë pa punë, pa kulturë.
Askush të mos më prekë dorëshkrimet para se të më rritet djali! I vini në arkë, i mbyllni!
Polikseni dhe Atalantë! Pandeli dhe Doruntinë! Të doni njëri tjetrin, të ndihmoni njëri tjetrin, të duroni njëri tjetrin! Mos vini re vogëlsirat, mos u grindni për vogëlsira, për asgjë. Hithni tutje inatin, se ay është burim i shumë të këqijave. Përpiqi të mos ju rritet mëndja. Inati dhe mendjemadhësia na kanë bërë dëme të mëdha. Na prishnë. Zemra juaj të mos njohë urrejtjen, grindjen, mërinë. Urtësi, butësi, zemërgjërësi! Hapni sytë për çdo hap që bëni në jetë. Jeta mund të prishet nga një hap i gabuar, vetëm nga një hap. Pastaj vinë greminat. Kur t’ju vijë koha, martohuni. Të dëgjoni zërin e zemrës, po edhe të arësyes. Shpesh, zemra të shpje në udhë të gabuar, në qoftë se nuk e drejton arësyeja. Mos i kërkoni shumë jetës, sepse jeta është koprace në mirësi. Mos ëndëroni ato që nuk realizohen dot. Mos u matni me hijen e mëngjezit, që sjell mëndjemadhësinë. Do t’i kërkoni jetës aq sa mund t’ju japë.
Ta doni dhe nderoni mamanë, se ka qënë trime në jetë, ka vojtur shumë. Të dy kemi vojtur. Embëlsojani pak pleqërinë pas kaq tufanesh. Ajo ka grumbulluar shumë përvoje nga jeta e hidhur, dhe kjo përvoje mund të jetë e dobishme për ju, që të mos vuani.
Doruntina është më e vogla. Ajo ka nevojë për mjaft vjet ndihme dhe drejtimi. Mos i kurseni ndihmën tuaj, që të mund të prehem i qetë në dhe.
Mos më qani! Mbahuni! Unë e rrojta jetën, mbarova qerthullin tim. Nuk dua t’ju shohin të tjerët kur qani. Më dëgjoni? Lotët janë të kotë. Kush vdes nuk ngjallet. Unë asqë dua të ngjallem, asqë dua ta filloj jetën përsëri. Mjaft! Këtë porosi mos e shkelni.
5. Efterpi, më fal për këtë mërzitje të fundit! Mbahu dhe jepu zemër fëmijëve. Bëj siç të porosita. Mos ndrysho asgjë. Nuk dua njerëz në varrimin tim. Më të shumtit vinë për sehir, për formë. Unë i kam urryer ngahera varrimet e bujëshme, me kallaballëk. Edhe disa fjalë: kuptohet se nuk do të lajmërosh as njerëzit e tu, këtu ose në Korçë, me përjashtim të Foqit dhe Nestit.

Të përqafoj, të lutem të më falësh dhe lamtumirë.
Yti
Dhimitraq

VENDOSA TË SHKOJ NË AMERIKË

MITRUSH KUTELI




Vendosa të shkoj në Amerikë.
Unë një e Çuli dy.
Unë kisha shtatë vjet edhe Çuli gjashtë.
Unë i veshur me një këmishë pa mëngë, pantallona gjermi gju. Çuli, këmishë me mëngë.
Që të dy s’bathur.
Që të dy pa takije.
Na kish djegur fort djelli, që nga veshët e gjer në thembrat e këmbëve dhe kishim këmbyer, asaj vere, tri lëkura. Nuk di sa lëkurë ndëron gjarpri në mot e sa qime ujku, po neve kishim ndëruar tri lëkurë.
Dhe ish Korrik.
Pa fjalë se edhe në këto lëkurat e reja drizat kishin lënë mjaft gjyrma, po u pyes Zotërinë t’uaj, qysh do ish e mundur ndryshe të arrish, degë me degë, ku janë foletë ose të mbledhësh kumbulla në mezhdat e arave ?
Kështu si ishim, ne vendosmë të shkojmë në Amerikë.
Po të deshnim mund të shkonim e në Vllahi, se për ne që të dyja ishin në der’ë e shtëpisë: - këtu Vllahija, aty Amerika - po neve na u pat mbushur mendja për në Amerikë. «Vllahija u bë batall që kur doli Amerika», pat thënë, dikur, Trifun kasapi edhe neve e kishim mbajtur ment fjalën e tija.
- Vllahija ka mbetur vetëm për sy-leshët që shkojnë Shëngjergjit e vijnë Shëmbitrit thesh fshati, edhe as unë, as Çuli nuk ishim sy-leshë.
Përveç kësaj :
- Ç’të kërkoni në Vllahi, kur Vllahinë e bëri batall vetë Trifun-kasapi? - na kishin thënë nuset.
Edhe fjala e nuseve ish për ne fjalë vendimtare, asaj kohe.
Se, pata harruar t’u them që në fillim, që unë edhe Çuli ishim të martuar, me kurorë, si e desh puna.
Nusja ime kish shtatë vjet dhe i theshin Marinë.
Edhe sepse, Çuli edhe unë ishim bërë vëllezër -me gjak në gisht, si bëhen vëllezërit – nuset tona ishin kunata.
Prandaj rrinim tok, në një shtëpi me të ndara shumë aty pranë jazit.
Shtëpija jonë ish ndërtuar me gurë lumi, të rradhosur në tokë njëri pas tjatrit. Kish edhe portë edhe derë, për të hyrë e për të dalë.
Atje brenda Marina ime edhe nusja e Çulit bënin punët e shtëpisë : bukë prej balte të thara në djellë mi copa qaramidhe edhe gjellë prej lëvezhge bostani.
Atje prisnim e përcillnim miqësinë të moshës sonë, dyke u përshëndoshur si përshëndoshen të mëdhenjtë.
- Mir’ ndajnatë, moj nus e Çilit.
- Ose :
- Mir’se u gjejmë, moj nus’e Çulit.
- Mir’ se ardhe, të lumtë këmba, urdhëro e hyrë brënda.
- Ju arthçin një mijë të mirat po do shkoj, se kam djalë në djep e më qan.
Ajo që thesh se i qante djali kish tetë vjet.
Dhe pastaj :
- Do-një kartë a kini marrë nga të largmit, moj nus’e Çilit ?
- Kemi marrë, kemi marrë, falemeshëndet të gjithëve, i math e i vogël.
- Të fala pastë e gëzuar që paski marrë fjalën e mirë.
Dhe zonjat e shtëpisë u jepnin dy pika ujë në një copë filxhani. Kësaj i theshin kafe e raki, si pas rastit, edhe miqësija bënte sikur e pinte dyke uruar.
- Sa të mirë e paske goditur, moj nus’ e Çulit, për dasmë e për gëzim.
- Të lumtë goja, t’u bëft’ e’argjendë.
Dhe, kur shvilloheshin këto ceremoni, unë dhe Çuli rrinim mi gur, jashtë shtëpisë, edhe si burra që ishim, bënim sikur nuk u vinim veshin (se ç’flasin gratë midis tyre s’duhet të mbash veshin.)
Asohere kjo Marina ime kish një çupë që ish çupa jonë.
Edhe kjo çupa jonë ish një degë shelgu me dy bigla në vend të këmbëve e veshur me tre gishtrinj basmë.
Edhe dega e shelgut me dy bigla qante kur e kur, si qajnë gjithë fëmija, kur u vjen të qajnë. Marina e qortonte, po më kot, se gjer mos afronte ne gjiri, për qumësht, kjo foshnja nuk pushonte.
Edhe kur ngjisnin këto të gjitha unë e Çuli rrinim gjith mi gur e bisedonim si burrat për të tjera punë me rëndësi…
Pa më ish kjo nus’ e Çilit (Çili jam unë) një vogëlushe e bardhë si një top dëbore, sy shkruar si çudija, sa dëgjonja dendur botën të flasë :
Si rusp është – t’i rrëmbesh kokën e të ikësh !
Dhe kur dëgjoja këto më bëhej një bosh i math në zemër se fort e desha, sa isha gati ta mbyll nër kafaze e nër zendanë…
E desha fort, po për të thënë nuk i thesha.
E përse t’i thesha kur ajo vete ish nusja ime ?
Lonim bashkë lodrën e të mëdhenjëve dhe dashuroheshim pa folur.
Një dashuri si prej së vërteti, shkuar së vërtetit.
Kur ndaheshim ndajnatave më dukej se isha i dënuar të hy në burgje. Ndjenja një bosh të math, të math, këtu në zemër. Po dendur haseshim edhe pas ndajnatë, ne kroj, ku Mëm’emjerë më dërgonte të lahem nga pluhuri i ditës. Dhe vonohesha atje gjer sa trokiste dera e dilte edhe Marina për t’u larë. Pa rrinja i turbulluar fort dyke vështruar Marinën qysh mirrte ujë me grushte për të larë syt e saj të shkruar. E qysh pastaj, sbulonte këmbën, gjer lart përmbi gju, edhe e vinte atje ku rrithte kroj.
Dhe kaq të bardha ishin pulpat e Marinës, atje ne uji i shkëmbëzuar, sa më mbushej shpirti me dridhje shumë e këthenja kryet, nga pjergulla, a në yjt e qiellit, për të mos t’a vështruar…
Po desha, dhe desha me vrull të vonohet sa më shumë.
Dhe unë desha më kot se ajo mbaronte së rrahuri ujin me duar e kembë dhe si mbaronte më thesh :
Tashi, natën e mirë.
Edhe ikte me vrap për në shtëpi e më linte të mjeruar fort.
E në vrap e sipër i ndrinin këmbët si dëbora, mbrenda në t’errët.
Si mbyllej dera unë vonohesha dhe pak për të dëgjuar zërin e kronjëve dhe pastaj këthehesh dyke fërshëllyer, se ish errët.
Pa nat për natë e shihja Marinën në ëndërr. Sikur dilte nga kora e vinte pranë meje. Edhe kur kroji e jazi e bulkthi i shtroheshin këngës së tyre, ne ngriheshim së bashku, në përfytyrime pa mbarim mbi dhé e mbi ujra. Sbrisnim kur e kur mbi tokë a mbi nj’ato pemë të lulëzuara a nëpër gështenja dhe si qëndronim pak për të pirë ujë në kronjt e ftohtë, rifillonim fluturimet tona.
Kjo pat qenë dashurija ime parë, që më bënte kaqe të lumtur e kaq të mjerë.
Dhe pastaj nuk guxonja t’ja tregoja.
Një ditë nga ato ditët e shumta të asaj kohe ishim duke luar sy-mbyllur me Çulin e me të tjerë.
E zura për dore Marinën dhe vrapuam të fshihemi gjëkund, aty ne mulliri. Ishim të lodhur fort edhe vendi i vogël sa një fole shpeshërije. Rrinim pranë e pranë, aqë pranë sa dëgjonja si i rrihte zemra tak-tak si trojka e mullirit. Kurrë nuk kisha qenë aq pranë Marinës dhe kurrë nuk i pata ndjerë sa for mund t’i rrahë zemra. Pa era e trupit të saj të valë si era e luleve të fushësë që më bënte të mbyll sytë, i lumtur.
Sa i vogël ish furiqi ynë !
Po, sado i vogël që ish na nxinte që të dy: mua edhe Marinën time.
Dëgjuam që përtej një zë që thërriste:
- Çel ! Çel !
U shtypmë njëri pas tjetrit, në folenë tonë.
I ndjenja tani fijet e flokëve të arta në fytyrën time.
Dhe morniza lumturije më zbrisnin nëpër trup.
Dhe tjatër zhurmë, përveç zemrës së Marinës edhe ujit të jazit që derdhej bosh, nuk kish.
Doli një kocomi, aty ne hambari - i vogël, i vogël sa një arrë. I vrau drita sytë edhe, fësh-fësh, me gjith bisht, hyri prapë në vrimë.
Ngrita sytë të vështroj një mizë që sillej mbi ne edhe hasa vështrimin e Marinës.
Befas kjo nusja ime rrëmbeu fytyrën nër duart e saj dhe me vështroi drejt nër sy.
- Mos luaj! - urdhëroi zëri i saj.
Dhe une s’lojta.
- Mbaji sytë hapur !
Dhe unë i mbajta.
- Shëkoj gjësend, ja, këtu brenda, në sytë tënd.
- Në syt e mij ? Ç’do të ish në sytë e mij? A mos do-një kocomi ? A do-një mizë ? A do-një thes me kashtë ?
E lashë Marinën të vështrojë.
Isha një lodër nër duart e saj.
Dhe lodër jam sot në duar vashash.
- Ti ke në sy brenda një çupë që lot. Dua ta di cila është ?
Balli i Marinës ish vrejtur fort. Si mali i Thatë me dëborë, kur vijnë t’a rrethojnë retë. Më frikësoj zëri i saj dhe nuk lojta vendit.
As nuk pulita sytë.
Por për të vështruar e vështrova edhe unë drejt në sy. Në sytë e saj të kaltër e të kulluar si engjëllushet e korave. Dhe ja ! atje brenda pasqyrohej fytyra ime (si e kisha parë nër flluskat e ujit të liqerit e nër flluskat e sapunit).
Marina më lëshoi fytyrën e foli :
- Pashë një çupë në sytë tënd. Lonte-lonte si nusk e lalës e s’dinja cila ish. Kisha frikë mos ish do-një tjatër. Tashi më duket se jam unë.
Mua m’u hodh zemra përpjetë.
- Ti je, thashë, ti je s’ka tjetër. E gjer në Perëndija e gjer në mali, ti. Ja, edhe unë jam në sytë tënd. Kur do bëhem i math e do kem shumë pare do martojemi me të vërtet.
- Me duak ?
- Me duak, me tela, me fustan.
- Unë e dua bojë-qielli.
- Bojë-qielli, si ta duash ti.
- E me dorëza të bardha, pe hoje.
- Pe hoje të bardha.
- Sa më do ti mua ?
- Gjeeer ne mali e më lart, gjeeer ne gjoli.
- Edhe unë gjer ne mali. Sa Nënën, e më shumë !
Ishim tari pranë më pranë, sa faqja ime prekte me të sajën.
Dhe ujit rrithte me zhurmë.
Dhe kocomiu hyntë e dilte, aty pranë hambarit.
Dhe zemra e Marinës ish qetuar krejt…
- Të pashë, të pashë! - u dëgjua zëri i Dimushit jashtë.
Çape të zbardhur në kalldrëm. U ngritmë dhe ne. Dhe dorë pas dore rentmë dhe hymë në brithmën e shokëve.
Amerika jonë e asaj kohe ish aty, afër tregut, në një vend ku ishin copa xhami e filxhani.
Këto ishin dollarët tanë.
Kur e kur bridhnim edhe në Amerikë të Zezë, që ish pak më tej. Këtu kish kuti të bardha e të kuqe e dy-tre gishtrinj basmë me ngjyra (se kisha çupëzë e duhej veshur, mos na qeshë bota…)
Për këto vise kaqë të largëta u patmë nisur një ditë vere, unë një e Çuli dy.
Shumë herë mundet t’u pata nisur për Amerikë e vise të tjera në kohën e Marinës, po atë të asaj dite nuk më vjen t’a harroj kurrë.
Sbritmë gjatë jazit dyke mbajtur përdore një spango të gjatë ku kishim lidhur një copë dërrasë. Ky ish vaporri ynë i ujit.
Se ne kishim dëgjuar se në Amerikë shkojet me vapor të ujit…
Marina edhe nusja e Çulit e disa fqinjëri vinin pas nesh.
Ndarja pat qenë e mallëngjyeshme e me shamizë në dorë, si bëjnë të mëdhenjtë, kur ndahen.
- Të na shkruani karta, - foli Marina.
- Do shkruajmë për ditë, i thashë (asaj kohe unë kisha filluar të bëja karabacka në pllakë).
- Të vini shëndoshë e të këtheji shëndoshë, me pare një shoshë, foli nus e Çulit.
Dhe pastaj si të mëdhenjtë, u pushtuam në krahë dhe bëmë sikur qajmë.
E zura Çulin për dore edhe sbritmë nga rema.
Nuk fliste as ay, as unë.
Mblothmë me zell xhame e copa teneqeje e shumë sende të tjera me vlerë, për nderë të shtëpisë.
Dhe kur pregatiteshim të nisemi për në vilajet, u javitnë aty përpara nesh Arapi, Durua i Llukës edhe Verdhaniku.
Ata të tre përtej, ne të dy këtej.
Midis nesh uji i jazit.
- Ku do vini o Duro ? (Arapi ish më i math po ne pysnim Duron).
- Xhe-ku vemë, ande poshtë, - foli Arapi, po yve ?
- Në shtëpi.
- Ne xhe-ku vemë për të mirë, - foli Durua.
Ndejmë pastaj e më s’thamë gjë : ata përtej edhe ne këtej jazit.
Arapi, Durua edhe Verdhaniku u afruan kokë me kokë edhe biseduan gjësend.
Pastaj Arapi foli :
- Po të doni i marrim dhe yve, apo doni të loni me çupat ?
Tërë krenaria jonë prej burri, e prekur kësilloj, ndjehej e shkelur nëpër këmbë.
Hapa gojën e fola :
- Thoni ku do veni edhe pastaj…
Biseduan që të tre kokë me kokë, po ç’theshin andej jazit dëgjohej edhe ketej. Na e kishin nevojën për të forcuar tarafnë se të tjerët ishin zhganë nga pesë nga gjashtë e më shumë. S’kishin ata Arap mi krye, po ishin të shumë.
- Po të vini, ne u rrëfejmë.
- Vijmë.
- Kanë ardhur qerret me bar ne Hani i Petros. Vemë ngjeshëm bar edhe pastaj kollovitemi me qerre në fushën e m’at’anë.
U zumë krah për krah me Çulin e folmë sa folmë në vesh. Pastaj nxorra gjithë thesaret që kisha mbledhur në Amerikë edhe ia dhashë t’i vendosë në vendin që dinim ne (ja u tregoj tani juve, po të mos i thoni Duros : në mur të mullirit ne qoshja, është një vrimë sa të futësh krahun).
Unë kalova remën edhe hyra midis të tjerëve.
- Prisni se ja po vjen e Çuli.
Dhe si ardhi Çuli u nismë që të pesë, krah për krah, me Arapnë në mes, dyke u hedhur përpjetë si keca Marsi e dyke kënduar :
Ore djal’i Jaçesë,
Trim o Kapedan ;
Kur më shkon sokakutë,
Hidhesh si shejtan…
Nuk di si hidhej djal i Jaçes, po neve si shejtan e shkuar shejtanit, arok e shkuar arokut, pelivanë !
Përpara Hanit kishim qëndruar, me të vërtetë, nja pesë qerre me bar, të ngarkuara gjer në majë, sa dukeshin si miza qetë përpara.
Binte erë lule nga të fushës.
Brënda në plevice bari ish ngjitur gjer afër trarëve.
Kish shumë djem të moshës sonë e më të mëdhenj që ngjishnin bar. Hymë edhe ne edhe ia krismë lodrës. Ngjiteshim në trarë, njëri pas tjatrit, edhe hidheshim përposh, me sulm. Zireshim dorë pas dore edhe lonim valle.
Ndaheshim në tarafe, ca me Kapedan Kajon e ca me Myftara Bimbashnë edhe nisnim luftën, bam-bum ! kush ishte i mundur mbulohej me bar.
Nër ato pak reze djelli që hynin tërthorazi lëvrinte tremba-tremba pluhuri që ngrihej së rëposhmi.
Ardhi pastaj Çuli që jashtë ku kish vajtur të pijë ujë edhe tha :
- Ore djemani, po shkojnë qerret për në fushë.
Sa të mbyllesh e të hapesh sytë Hani mbeti bosh edhe qerret plot.
Disa prej nesh hypnë në rrazhnicat e qerres.
Ishin të kuq si lulja e kuqe.
Dhe trupi na ish plot me byk të ngjitur me dirsë.
Na dilte sojesh një avull i zjarrtë.
Binte erë katrani nga boshtet e rrotave.
- Aga, më merr edhe mua, - vinte do-një i vonuar.
- Edhe mua, Aga !
- Edhe mua !
Edhe ngarkoheshin qerret me djaj të kuq. Kur niseshim për në udhë një brithmë gazi çantë rrugët, sikur ish dasma e Rogoz Beut të Tokoçi Pashajt.
- Hajs, hajs ! - bërtisnim ne. Dhe qetë nxitonin çapet.
- Oha, oha ! ia priste i zoti i qerres. Dhe na kanosej të na zbresë poshtë.
Po nuk na zbriste.
Dhe ne linim qetë e fillonim bisedimet tona.
Kishim qenë pesë, tani ishim tetë.
Rruga ishte plot fije bari e fije kashte.
Kur iu afruam lumit, Arapi i hodh poshtë. Edhe ne pas tij.
- Ore, ne do vemë të lahemi ne sofat, kush të dojë le të vijë.
U këputnë nja tre nga qerret e tjera edhe u bashkuan me ne. Të tjerët, që të mos i bëjnë vollën Arapit, sbritnë pak më tej.
Kaluam gardhin me ferra edhe u lëshuam arave, përmes, që të shkurtojmë udhë.
Misri e kish bukën të njomë, qumësht jo tjatër. Edhe ish vaditur rishmë. Ku shkelmë ne mbet gjyrmr e gjallë, sikur kishin shkelur pelat e egra. Balta ish e butë fort e sikur ish bërë që të na përkëdhelë këmbët.
Nuk këputmë gjë se e lamë kur të kthehemi (se ku t’i fshehësh ata kallëpe, kur shkon të lahesh,) vetëm Arapi, si arap që ish, mori dy kungëlleshka të njoma, për të lojtur në ujë, në vent të topit. Unë edhe Çuli këputmë ca mustaqe misri edhe rrahmë t’i ngjitëm ndënë hundë që të dukemi si burrat e çinimaçinit.
Kishim edhe shumë gjer buzë liqerit kur u dëgjua zëri i Arapit, si ay i Bajram tellallit :
- Një… dy… tri… mbetet i share kush hyn i fundit në ujë !
Pa fjalë se Arapi na e kish punuar e ish një të shtënë gur përpara. Po, edhe kështu e shara ish e sharë.
U thirrmë këmbëve sa më të mund nëpër misër, nëpër kunguj e mbi gjerdhë. E që mi gjerdhë kush mi tel kush ndënë tel, me të gulçuar e me shpirt në gojë, gjer buzë liqerit. Aty hith këmishën, hith pantallonat edhe bulldump ! Në ujë.
Unë dhe Çuli kishim sveshur këmishët që rrugës, në vrap e sipër e hymë në ujë nër të parët. Vetëm e vetëm mos na qeshën se mbetmë të sharë ! Ca mbetnë prapa, me kockorre e gjemba në këmbë, e ca se i zuri teli e i çorri fërtel-fërtel. Durua ra në ujë me gjith këmishë, Koçomiu me gjith takije, çun i Çucit, çalë-çalë, me gjith kockorre e këmbës.
Po puna është se nuk mbetnë të sharë.
Ish kaqë i ngrohtë ujët, kaqë i ëmbël djelli i Korrikut dhe kaqë i math gazi e zhurma sa, përnjëmend, e harrova krejt Marinën time edhe shtëpinë pranë jazit.
U pata nisur për në Amerikë, po ja që në liqer ish më mirë !
- Të bëjmë luftë ! - tha dikush.
- Luftë ! Luftë ! - të tjerët.
Edhe zuri lufta.
Me ujë, jo me zjarr si bëhet lufta e vërtetë.
Ujë që ia hithnin shoqi-shoqit, si stërkala, në fytyrë.
Dhe në këto stërkala lonin gjithë ngjyrat e ylberit.
- Unë jam Karadaku !
- Unë jam Nemci !
- Unë jam Çinmaçini !
Edhe, Karadak-e-Nemc-e-Çinmaçin-bashkë e sa e sa kombe të tjerë, bjerë e bot, me ujë shoku-shokut, sa nuk dukej gjer në sofat të dytë veç se shkumbë e gjallë.
- Prite o Karadak topnë e Nemces !
- Prite, Nemc, plumbin e Karadakut.
- Prite ! Prite !
Hynte pastaj me kuje e bujë të madhe si ariu i malit Moskovi, si i thesh vetes Rrapi i Xhyres, e na vinte të gjithë përpara, shkumbë për shkumbë e valë për valë, gjer sa na lëshonin sytë shkëndija ngjyrë-ngjyrë.
Linim asohere luftën për do-një Arap a për do-një Rrapi që e kishin inatnë të fortë e dilnin të çlodheshim në anë. Shtriheshim sa gjat e gjërë, në shur.
Pa na vërtitej kjo botë, me male, me kodra, si në motnë kur do dalë Qoftë-largu me një stomë ujë në dorë. Njëqind daulle në veshë, njëqind pela të egra mi krye e gjith kjo botë vërtitu rotull, si pa gjë të keq.
Platiteshim pastaj, dalëngadalë, edhe dremitnjim pak.
Kur na shtrëngojë urija, Çuli shkoj ne Teto-Vasa, që e kish aty pranë e na solli bukë e djathë. Buke çerepi, kjo, e butë si pambuku. Ha e ha gjer sa s’mbeti thërrime për be.
Na digjej tani gryka për ujë, po, kroji ishte larg. Ngrehu tani Çili e hyrë përtej sofatit të tretë, me not të rreptë, edhe pi ujë sa të duash, se liqeri është plot. Ish pak si ngrohtë ky uji i liqerit tonë, binte era peshk e barishta, po i kulluar si ay s’ka tjatër. Edhe i ëmbël, mjaltë. Edhe i lehtë si penda, se jo me kot ish ujë i rrahur në dallgë.
Dhe kësilloj, hyrë e dil, bjerë e ngrehu : të lodhur nga noti të kapitur nga djelli e të dërmuar nga lufta, me shkëndija në sy e daulle në vesh, ndenjmë aty gjer afër zemrës.
E kur rrinim dyke u thekur e pjekur në shur, u dëgjua zëri i Arapit :
- Ore, të vinë ata të katër që janë me mua.
Hynte këtu edhe Çili edhe Çuli.
U mblodhnë kokë-më-kokë, me bark : unë një, Çuli dy, Durua tre, Verdhaniku katër edhe Arapi pesë.
Arapi foli :
- Ore do tu them gjëkafshë, po është i sharë ay që rrëfen. T’a dini !
- I sharë - thamë ne.
- E t’ja marrë zhaba dhisë qumështin.
- T’ia marrë.
- Iu mbylltë dera me kyç e katinare.
- Iu mbylltë.
- Mirë. Tashi u them : Kam pikasur në një vent, që s’e di asnjeri, një fole laraske. Ka njëzet vezë. Ne jemi pesë. I marrim, i ndajmë nga katër për shoq edhe i a vemë klloçkës të na nxjerrë laraska. Njëzet laraska ! I rritëm e di unë vetë ç’bëjmë pastaj.
- I lidhëm për këmbe.
- Lëre ti, pa të them.
Neve na u turbullua krejt edhe ajo pak mendje që kishim kur dëgjuam për njëzet laraska.
- Me bisht ?
- Ke parë ti laraske pa bisht ? A, bir, a… ku je ngrysur ?
- Mirë, në janë me bisht, i duam.
Ne që foshnja i shëkonim laraskat mi qaramidhe e mi plepa, po as ne, as guri tonë nuk i zinte. Me kot u hidhnim dhëmbët që na ndërroheshin e u bërtisnim :
Moj laraskë,
Këmbë-kaskë…
ato gjithë majë plepit. E që atje na vështronin me përbuzje.
Tani, njëzet laraska të vogla në duar tona !
- Vemë ? - pyeti Arapi
- Vemë ! - ne të gjithë.
- Haj, po mos na pikasin të tjerët.
U veshmë tinës e u mblodhem ne Luadhi.
Na u lut Kocomiu t’a marrëm, po kush ndahej nga të katër laraskat e tija ?
Na ra gjyrmës, gjer ne Plepi, Gagaçi edhe Ogiçi, po ne iu lëshuam me gurë edhe ata, panë ç’panë, e u këthyen.
Kaluam nëpër mezhda e gjerdhe, dyke shkundur, këtu një kumbull, aty një arrë e përtej do-një aguridhe të thartë.
Brodhëm gjer përtej Udhës së madhe, në Ajazmë e gjer në Shpellën e lakuriqëve, po folenë nuk e gjetmë.
- E kanë marrë të tjerët - foli Arapi i zëmëruar.
Edhe u betua për këtë ujë e për këtë dhé e për shpirt të të vdekurve, se do t’u punonte të njëmijë e njëqindat gjer sa t’ia japin prape laraskat, se të tijat janë.
Me që ishim aty shkuam ndënë Gur të etheve edhe lamë shenjë të grisur nga çipet e këmishëve.
U kthyem në Ajazmë e pimë ujë të ftohtë, sa ment e shteruam. Kaqë etje kishim !
Pikasmë aty një mollë të verës, të brylltë, po na thirri dikush që përtej e na ra me gurë. Ju përgjegjmë e ne me gurë, po as-një mollë për be nuk muarrmë.
Ishim të lodhur fort dhe djelli më të perënduar.
Na digjej trupi si furrë e Xha-Ndinit, sa na ndërohej lëkura.
Asohere mu kujtua mua edhe Çulit se u patmë nisur asaj dite për në Amerikë.
I lamë shokët edhe u përzjemë me dhit e fshatit që ktheheshin nga mali.
Unë e gjeta Gjesën tonë, Çuli Sarën : i zumë për qafe edhe zbritmë për në shtëpi, në mes të tufës.
Shtëpija jonë ish shkretuar krejt. Një pjesë e gurëve ishin hedhur në jaz.
As Marina aty, as Pina aty.
Na kishin pritur gjithë ditën e pastaj kishin hyrë nëpër shtëpi.
E ndjemë veten fajtorë.
Ishim të mjerë fort, sikur kishim ngrënë shprënda.
S’di kush na pat pikasur (të jetë Gagaçi ? të jetë Kocomiu ? të jetë Laboti ?) vendin tonë ne qoshja e mullirit ku kishim fshehur thesaret.
Vendin e gjetëm bosh…
Kaqë gaze e kaqë mjerime, mbrënda një dite !
Asaj ndajnate nuk guxova të dal ne kroj për të pritur Marinën.
Kisha turp…
Nuk di në doli edhe ajo për të larë ato pulpat e bardha e ata sytë të shkruar.
- Çilit iu mbytnë gjemitë me rresk – më talli motra e madhe.
- I është rrjepur hunda nga djelli – foli tjatra.
- I shkon sa t’i vijë rradha të martohet – qeshi Nëna.
- E mirë-mirë, ay është i martuar me kurorë.
Dhe qeshnë të gjithë.
Ata qeshnë e mua më vinte të qaj.
Edhe më duket se ndjeva si me ngrohën sytë. Gëlltita lotët e tepërta edhe lashë kaqë sa të kem zhizha të ndritura e reze të arta midis syrit e zjarrit.
Darkë nuk hëngra. Më patnë thënë nëntë herë të rri në sofër e unë prita të dhjetën.
Po e dhjeta nuk ardhi.
Dhe mbeta pa bukë.
Fjeta i mjeruar edhe i penduar fort.
Kur i kujtoj këto të gjitha sikur ndje edhe sot një gur mulliri përmbi zemër.
Sikur e shoh Marinën me pulpa të bardha, me sy të shkruar dhe me atë trup të nxehtë, që mbante erë lule-fushe, aty ndënë atë pjergullën e krojt a ne foleja jonë e mullirit – e më vjen të ik e të marr malet…

NATE KOLLOZHEGU

MITRUSH KUTELI



(tregim)



Kur arritëm rrëzë Qafës së Bushit e do të merrnim përpjetë, xha Martini mbajti kuajt e u hodh poshtë me një të kërcyer trimoshe, sikur të paskej qenë djalë njëzet e një mot. Ne, udhëtarët, ndenjëm ca çaste në vend, të mardhur, pastaj zumë të lëviznin nën gunat e mbuluara me një gisht dëborë. Udha e gjatë me erën përballë, dhe fërtyma e kollozhegut na i kish mpirë këmbët që nën këllk e poshtë dhe prandaj na thernin thellë-thellë, sikur të paskeshim ndenjur në thika e shtija. Gjersa të merrnim veten, xha Martini kish nisur kuvendin me kuajt. Këta turfullonin e nxirrnin nga goja shtullunga avulli, kurse ay i përkëdhelte: u fliste në gjuhën e tyre, (që t'u jepte zemër), ua fërkonte veshët e ua shkundte dëborën e vitheve.
Pamë ç'pamë e zbritëm poshtë.
Dëbora sitej e hollë, po e dendur, dhe mbulonte shpejt e shpejt vazhdat që kishin lënë prapa rrotat e qerres. Mjegulla zbriste që lart si lumë i rrëmbyer e po na rrethonte nga të katër anët. Edhe si derdhej kështu, dukej sikur malet vetë shkrinin e rrëkëlleheshin poshtë.
Një nga të pesë udhëtarët - fytyrë e skuqur nën kapuçen e gunës së dhirtë e hundë me krrabë - më zgjati paguren stumbaqe të rakisë. Hoqa një herë, hoqa dy, hoqa tri, gjersa ndjeva se m'u ngroh trupi e zunë të më shkrinin rrëmbat.
Tani udha duhej bërë më këmbë, se vendi vinte thikë përpjetë e kuajt s'hiqnin dot.
- O xha Martin, ne do t'ja marrim tërthor, me të prerë, që të shkurtojmë udhë - tha udhëtari hundëkërrabë. - Biem fillall ne Varri i Malush Agos e që aty, sa të pish një cigare duhan, dalim lart në Qafë. Atje të presim.
Xha Martini, që i njihte viset e kohën, tundi kryet si njeri që s'i zë besë fjalës që i thua, ngriti edhe nja dy a tri herë paguren e atij mikut e na ftoi t'ja merrnin udhës drejt pas qerres, sepse dëbora ishte e madhe, si nuk kish parë prej vjetësh Qafa e Bushit, dhe kish mbuluar tërë vragat poshtë.
- Pa, helbete, si pyll që është, mund të ketë edhe egërsira: ulq, derra, - na tha ai që të na e mbushte mendjen të merrnim udhën e qerres.
Po meqënëse ne ngulmë këmbë të presim udhë e të dalim tërthor ne Varri i Malush Agos, Xha Martini tundi kamxhiknë, u thirri kuajve «iii, djem!» - e na tha:
- Udhë e mbarë e u pjekshim shëndoshë!
- Hapni sytë, ore, se dëbora është si uji: s'ka besë. Të heq e s'të lëshon! - na thirri ai në të ndarë e sipër, duke ecur herë përbri kuajve e herë përbri qerres.
Ne i bëmë me dorë (megjithqë shenja jonë nuk dukej në mes të mjegullës), i thirrëm të ngjitej i shkujdesur dhe ja muarëm tërthor, ashtu siç kishim kuturisur. Në fillim puna na vajti mirë, po më tej na ngatërruan leqet: ramë në udhë pa udhë. As shenjë, as vragë, as gjurmë. Trëmba dëbore lart, trëmba dëbore poshtë e det i bardhë në mes. Nëpër këtë det të bardhë ecnim ne, të pesë udhëtarët, të pështjellë me ato të uruarat guna. Kur e kur këmbët na fundosnin gjer mbi gju në dëborë e mezi i nxirrnim. Xhumblet e bushit, të shkozave e të dushkerkave, të tulitura nënë dëborë, na çirrnin e na plagosnin keq. Të ftohtët na bënte të lotonim. Zumë të ecnim kuturu, njëri lart, tjetri poshtë, i treti s'di se ku. Dielli, që dukej si një lëmsh dëbore, po i murtuar, humbi fare përtej, në mjegull. S'e shihnim më shoku shokun. Këtu shtrat i hollë dëbore, më tej gropë, pastaj votrome si puse, nga ato që me të vërtetë s'kish parë prej shumë kohe Qafa e Bushit. Qëndruam dhe mbajtëm vesh të dëgjojmë qerren e zile të kuajve. Asnjë pipëtimë, sikur zilet të paskeshin qenë mbushur me shtupë a me lesh. Ja këtu një tragë egërsire, më tej një tjetër. Mornica nëpër trup...
- Egërsira? Pse ua kini frikën egërsirave kur kemi barut e plumb? - tha udhëtari i pagures, që të na jepte zemër. Pastaj i ra gunës me bryll e na tregoi një karadakllie të ngjeshur brezit.
- Edhe unë kam një copë hekur në brez - tha një tjetër - po ulku e derri nuk tremben kollaj në dimër me një të shtënë e dy. Le që s'po na bëjnë as duart të shtiem. Puna është si do ta çajmë këtë dëborë e këtë mjegull e si do të arrimë ne Varri i Malush Agos.
- Unë - vazhdoi ai i pagures, që ish bërë çakërqef - dua vetë të më dalë përpara ndonjë ulk a ulkonjë që t'ja bëj lëkurën shoshë e pastaj t'ja mbush me kashtë.
Kësaj lëvdate as që i dhamë përgjigje, se kishim brengën e udhës, tmerrin e mjegullës dhe të egërsirave që kishin lënë gjurma nëpër dëborë.
Më vonë, kur pamë se nuk i dilet dot në krye pyllit nëpër një dëborë kaq të madhe, u kthyem pas gjurmëve tona e zbritëm rrëzë Qafës. Që aty ramë pas vazhdave të qerres që mezi shquheshin dhe përpjetë-përpjetë, kaptuam Qafën.
- Bam! - krisi një armë tutje, përpara se të sosnim ne Varri i Malush Agos.
- Bam! - ja ktheu karadakllia e atij mikut të pagures stumbaqe.
...E gjetëm xha Martinë që po na priste me gjashtaren në dorë, pranë kuajve të mbuluar me mutafe e mutafet me dëborë.
- A jini të gjithë? - na pyeti.
- Të gjithë, Xha Martin - i thamë ne, të penduar.
Nuk na qërtoi as se e kishim vonuar, as se e kishim lënë fill i vetëm në atë të përpjetë të shqitë, ku kuajt duan ndihmë, sepse na pa që na qe marrë fryma. Tundi kokën e tha:
- Haj, hypni, se tani udha na heq poshtë. Shkundëm gunat, hypëm në qerre dhe ngjeshëm kapuçet në kokë. Xha Martini u thirri kuajve: «Hiii, djem!»- dhe qerrja shqiti lehtë, butë.
Pas një copë here, kur na shqisnin përpara qepallave të pulitura ëndrra të ngatërruara, pa fund e pa krye - zjarr bubulak në vatër, erë pastërmaje, xixa vere në kupat dhe avull gështenjash të ziera - Xha Martini na thirri:
- Zbrisni, o burra, se arrimë ne Hani i Olloman Beut!
Ne as që kishim vënë re se qerrja kish qëndruar edhe se xha Martini ish hedhur poshtë. Zbritëm. Mjegulla ish holluar. Dëbora pothuaj kish taraksur.
Trokitmë ne porta. Një herë, dy...
U dëgjuan nga brenda ca zëra të mbytur që sikur vinin që ndënë dhe, kërciti një kanatë e vogël - derë në portë - dhe nëpër të çarat e dhogave ranë ca fasha drite në dëborë. Kuajt hingëllinë: ndofta ja ndjenë erën quarit, tagjisë.
- Ti Xha Martin je-a? - pyeti një zë nga brenda.
- Unë, unë. Hape.
- Ja, tashi!
Rënkoi një lloz, nga ata që futen nga muri në mur, pastaj edhe një tjetër, krisi një mandall dhe hanxhiu na hapi portën duke bërë dritë me një copë pishë.
Hymë në oborr e që aty brenda në han, pastaj në odën e zjarrit. Në një vatër të madhe, pa hashmakë - vatër hani, - digjeshin nja tre a katër kërcunj dushku të rrethuar me një vandak dru - ca të thata e ca të njoma. Aty pranë rrinin nja tre udhëtarë, që i kish zënë moti i keq udhës.
Si qeverisi kuajt, xha Martini u kthye në odën e zjarrit, tha mirëmbrëma, nxori opingat e ngrita, çliroi liqet e tirqeve, u mbështet e i vuri këmbët vatrës. Hanxhiu hodhi ca shkarpa, që t'u jepte ndihmë drunjve e kërcunjve. Sakaq bubulloi një flakë e madhe që mbyti me dritën e saj të fortë dritën e kuqe të pishtarit.
Jashtë kish dalë veriu me çomage në dorë e bënte kërdinë: frynte, alurinte, buçiste. Pemët rreth e rrotull hanit përpiqnin degët me degët, kurse hatujt fërshëllenin e ulërinin sikur të ishin mbushur me mijëra lugetër të dalë nga varret e ngrira a s'di që ku... Ne dëgjonim me trembje gjëmën e kollozhegut dhe ja ndjenim edhe më fort ëmbëlsinë zjarrit, që na e kish sjellë zemrën në vend. Xha Martini rrinte i kapitur, qëpallëvarur . Një nga udhëtarët, si në moshën time, tha:
- Ky na qenka hani i Olloman Beut... S'e dija. Ç'ka qenë ky Olloman Be?
- S'ja paske dëgjuar emrin-a?
- Jo, ja kam dëgjuar. Gjyshja më trembte kur isha i vogël; - «Shshsht... Vjen Olloman Beu e të bën kësh-kësh, me thikë. Të shpie në han, të hedh në pus...» Kështu më thosh. Po pse i thonë kështu këtij hani?
- Kështu i thonë - tha hanxhiu, një burrë i gjatë, i thatë si çëngel, zeshkan, me ca vetulla të trasha që, kur fliste, i ngriheshin lart duke bërë në mes një kënd si një kapuçe gune, e me ca sy të futur thellë në gropëzat sa nuk i dukeshin fare. - Kështu i thonë se i tija ka qenë një-herë e një-kohë.
- Po më parë?
- Kur më parë? - pyeti hanxhiu dhe hop, vetullat i kërcyen si kapuçe gune.
- Në krye... Dua të them kush e ka bërë, kush e ka ndërtuar?
- Gjyshi im. Olloman Beu vuri një njeri që e vrau e ja mori. Me të gjitha ato që kish brenda e jashtë. Brenda kish pare, mall, bar e tagji për karvanët, ushqime për njerëzit. Jashtë kish ara e vreshta.
- Po ti?
- Unë? Unë s'kam gjë. Hanë e ka blerë një tjetër; unë e kam marrë me qira. Tashi do ta lë, se u shkoi ko ha haneve që kur s'ka më karvane - tha hanxhiu e doli se e thirri dikush jashtë një zë gruaje.
Kur u kthye nuk e pyeti më tej askush, kështu që fjala mbeti e vdekur. Vetëm pas darke me pastërma ftuje të pjekur në prush, me vezë gajgana të mbytura në gjalpë, me arme e turshi të mirë, me bukë të ngrohtë sapo dalë nga çerepi - kur hanxhiu solli plloskat me verë të vjetër, fytyrat që i kish rrahur e vrenjtur kaq shumë fërtynla e kollozhegut filluan të kthjellen. Atëhere edhe xha Martini u çel e u krekua si një lule kur i bie vesa.
Verë po verë bëjnë këto vreshtat e hanit, që gjenden ballë diellit! Të mbyt damfi i fortë kur e shpis kupën a plloskën në buzë: erë trëndeline e luleshtrydhesh. Se me të vërtetë, trëndelinë e luleshtrydhe bëheshin një herë e një mot në atë rrahun e Skurës, siç i kishin thënë qëmoti bregores së madhe me tokë të tultë.
Tani, si kthen pothuaj gjysmën e plloskës, xha Martini merr shpirt të ri e fillon të na tregojë ca ngjarje nga të moçmet - as shumë të afërme, po as shumë të largme. Fytyra i skuqet, zëri i kthjellet dhe, përnjëmend, kredhet në remën e së shkuarës, duke na hequr edhe ne pas vetiu me një të folur të fortë e të dhembëshme, që të tund e të shkund. Hanxhiu, me vetulla të dendura e sy të thellë dhe udhëtarët e tjerë, që i kish mbyllur dëbora në han, afrohen të dëgjojnë, sepse ja dinë shijen fjalës që del nga zemra.
- Pijanik? Kështu thua zotrote që këndon këtë shkrim?
- Ndofta, pijanik, po nga ata që t'ja pish dollinë tri herë rresht, me fund. Dhe në kam tani ndonjë brengë të madhe në shpirt, ta dini se s'kam tjetër veç brengës se s'mund të shkruaj fjalët ashtu siç i dilnin nga goja. Ato ishin fjalë të gjalla, tërë ashk, tërë dhembje, që të rrëmbenin e të shpirnin atje, në kroin e ngjarjeve të qëmoçme.
- Ehu, o djem, që më pyesni për hanë e Ollornan Beut - ja nisi xha Martini - e ku e dini ju, more, ç'ka qënë në këto vise ku rronte gjëmëmadhi Olloman Be, mallkuar i qoftë emri!
Edhe dora e tij, dorë e madhe pune, e bumbyer nga shiu e breshëri, largoi nga balli kapën e zezë prej lëkure dashi me rrethin tërë zgjyrë.
- Po, ka qenë një kohë kur edhe foshnjat e djepit dinin ç'është emri Ollornan Be. Sepse, Olloman Be dhe lemeri ishin një e një, vëlla e motër. Atëkohë në tërë këtë mëngë të vendit - fusha, kodra, pyje - zotëronte Olloman Beu i Karafil Agait. Kur pyeste ndonjë që s'dinte: «E kujt është kjo fushë pëllore?» - i thoshin: «E Olloman Beut». - «Po ay fshat nënë atë kodër?»
«I Olloman Beut». - «Po ato tufë bagëti që zbardhin nëpër ato kullota?» - «Të Olloman Beut». - «Po ai pyll që nxin atje tej?» - «I Olloman Beut. Me gjithë sharra, me gjithë karvane. Me gjithë njerëzit që ngasin karvanet». Të gjitha të Olloman Beut! .
- Llamje paska qenë? - pyeti ay moshatari im, i çuditur.
- Llamje, po! Ndofta më keq se Ilamja. Dorën e kish më të rëndë se plumbi, hijen më të hidhur se vdekja. Edhe dita ditës zgjeronte rrethin e çifligjeve e numrin e bulqërve, që i mbante si bagëti. Po bagëtinë nuk e vriste, kurse bulkun... Sot dëgjoje se zaptoi një korie të re, nesër një mulli, një luadh, një han e ç't'i thosh goja. Kur vriteshin ndonjë në mal a në fushë, në udhë a në shtëpi e i mbetej kufoma pa kallur në varr a kur i zhdukej ndokujt gjurma si uji në ujë, ta dish se kish pasur gisht Olloman Beu. Edhe gishti nuk vonohej të dukej sheshit, sepse me t'i dalë shpirti njeriut, Olloman Beu nuk mungonte të dërgonte trimat që t'ja merrnin arën, kalin, çupën... E ku kish mbret, more, e ku kish kral, more, e ku kish zot e hyqymet më të madh se Olloman Beu?! Ai ishte vetë vali, vetë kadi, i priste palla më të katër anët, i shkonte vula në Janinë e në Stamboll. Kur dilte Olloman Beu pazarit me dyzet a pesëdhjetë trima të zgjedhur me kandar të zjarrit, të armatosur gjer në dhëmbë: me këto vezne, pallaska e palcore, me këto pisqolla me çark brezit, me këta jataganë, hedhur krahut dyfegjet e gjatë të larë me ergjend e flori, e ku je ti, more, dridhej foshnja në barkun e s'ëmës! Më të djathtë e më të mëngjër sikur s'kish njeri të gjallë. Po të mos qenkeshin ato bataret e gozhdëve të opingave zhgrap-zhgrup, në kalldrëm, e ato taktaket e tiktiket e zhingërmingrave që kishin varur trimat në brez, dëgjohej miza një të shtënë dyfegu larg. Njerëzia nguroseshin sikush në vend, me pëllëmbën e mëngjër në zemër, kurse me të djathtën i bënin nga njëqind e pesë temenara e salavate, që nga dheu e gjer lart mbi ballë.
Edhe Olloman Beu i Karafil Agait shkonte në mes të këtij salltaneti duke tundur vap-vap xhufkën e festes së kapitur mbi vetull. Pa shikonte rrotull me një të pamë të ashpër sikur desh të përpinte retë. Dridheshin, ore, ja për këtë krypë! - dridheshin si purteka ata që guxonin të ngrinin sytë e ta shikonin!
...E ku t'i dini ju, bre, ku t'i dini ju këto azape...
Ju, o miq të mirë, që rrini e ngrohi sot rreth kësaj vatre e pini verë nga kjo e bekuara, po të ndodhte të shkonit këtej, si tashi, në palcën e dimrit, do të thoshit më mirë ta bënit gjumin jashtë, në dëborë, a në ndonjë shpellë mali, me egërsirat, se sa të trokisnit në këtë portë e të hynit në këtë oborr ku kishin ndodhur kaq lebeti. Ja, aty në oborr, në të hyrë, ish druri e litari për të varur njerëz. Pak më tej ish çengeli, që i futej njeriut në grykë, së gjalli. Më tutje, pusi me kapak hekuri. Tashi pusi është mbushur e mbuluar, po sa koska njeriu kalben brenda!
Hanxhiut ju ngritën ato vetullat e zeza, që u bënë trikëndëshe, na shikoi si i verbër, ofshoi e tha:
- Ashtu është... Më ka thënë babai.
Xha Martini vazhdoi:
- Ca vjet më parë, kur u prish, s'di se si, një copë e murit të avullisë, dualën jashtë koska njeriu të futura në ca si kamare të gjata. Kështu, hanxhi?
Hanxhiu ofshoi edhe më thellë, dhe u përgjegj me vonesë.
- Kështu, kështu, kokalla, fyej të thyer: shumë kamare, shumë koska, i lamë me verë të kuqe, u hodhëm borzilok të thatë, i vështuallëm me pëlhurë e i kallëm në një gropë, të treten atje.
Tha kështu, ktheu kokën mënjanë dhe tundi pëllëmbën sikur desh të thosh: «Ehe... ka dhe gjëra të tjera nëpër këta mure...»
Xha Martini vazhdoi:
- E ku i dini ju këto gjëra, o djem... Ju i kini edhe buzët me qumësht, megjithqë thoni se ju ka ardhur koha t'i njomni me verë. U përpoq të shpinte buzën në gaz, po u helmua
edhe më shumë, ngriti plloskën dhe hoqi ca gllënjka, u ra vësht e vësht mustaqeve me pëllëmbë, shikoi një çast pishtarin, pastaj tha:
- Hyqymet kish sa për sy e faqe, se për të gjitha beu shkruante, beu vuloste. Ata pak zaptie që rrinin kotnasikot, me një çaush në krye, për çdo gjë i merrnin dorë beut. Kur piqeshin me Olloman Benë kthenin menjëherë poshtë grykat e dyfegjeve, se veç gryk e dyfegut të beut dhe e zybave të beut duhej të ishin lart. Edhe të gjithë i bënin temena, po beu as që begëndiste t'i shikonte me sy; po dridhte e përdridhte më të madh ato shtullungat e mustaqeve bojë vaji. Kur vinte beu në Manastir, kaluar, me zybat prapa, pastaj vetë ngrihej më këmbë dhe e priste si mik me kokë, se që të dy ishin ortakë: njëri djalli, tjatri dreqi.
Beu e ktheu botën prapë: i shembi të gjitha oxhaket e shtëpive të botës, se veç dera e tij ishte oxhak e duhej ta nxirte tymin përpjetë, të tjerët: nëpër vërat e çatisë, nëpër hatujt...
Kur vinin kurbetlinjtë nga kurbeti, qëndronin më parë ne porta e beut, që t'i faleshin e t'i jepnin haraçet e peshqeshet, pastaj shkonin të shikonin fëmijët e gratë. Ata i sillnin nga larg jataganë të larë me flori, shishane me kondakë ergjëndi, pisqolla, opinga telatine, dengje me kafe Jemeni e sa e sa të tjera. Kështu bënin edhe ata që ngisnin karvanët, ata që shisnin e blinin: më parë ne porta e beut, pastaj në han e dyqan. Pa ndodhte shpesh që beu t'u priste kryet njerëzve me jataganët që i kishin sjellë vetë.
Kur desh Olloman Beu t'i dërgonte imdate e peshqeshe Baba Dovletit, vezirit a pashait, që ta forconte vulën, një muaj të tërë kërciste dita me ditën dajaku mbi kurriz të rajesë - kurbetlinj, zanatçinj, tyxharë, bulq - që t'i kthenin mahmudetë e mexhitet e bardha me turrën e Dovletit, se tërë paraja e tërë vendi, mal e fushë, qenkeshin të sulltanit edhe ai ua lënka sa kohë të dojë vetë njerëzisë e ua marrka kur t'i shkrepë qefi. Edhe pastaj, kur njerëzia rrinin brenda që të shëronin plagët, gjysmat e parave shkonin me karvan në hanë të Stambollit, së bashku me qojlet e me nja dy a tri vasha të bukura majë kalit. Këto i kishin rrëmbyer zybat e beut me urdhërin e beut, që ja dërgonte peshqesh padishahut. Edhe, si shpërblim, i vinte një ferman i madh nga Stambolli, që ja forconte rrënjët e ja madhonte vulën.
Pa shumë nga ata që nuk e duronin më zinë e babëzinë, turpin e shtypjen, merrnin fëmijët e gratë, pleqtë e plakat e iknin natën ku sytë këmbët e nuk kthenin kokën prapa të shikonin vendin ku kishin lindur e ishin rritur. Humbnin në dhe të huaj, nëpër fshatra e kasabara, bëheshin shqehë, grekë, frëngj e ku ta di unë çfarë, për të shpëtuar kokën e nderin nga dhuna e përdhuna.
Një sahat përpara se të perëndojë dielli mbylleshin gjithë shtëpitë e gjithë pazari, se lëshoheshin kuajt e Olloman Beut për ujë. Se na kish ky beu një hergjele të tërë me kuaj dorinj, çilë, kërrë, karanj e balashë të sjellë drejt nga Rabistani. E ku të peshonin, more, ty e mua e tërë botën këta kuajt e Ollornan Beut që ishin më të hazdisur e më të akrosur se sa seimenët! ...Buçiste tërë vendi kur potkonjtë e tyre copëtonin gurët e kalldrëmit e mbushej udha shkëndijë e gjallë!
Pa kur dëgjohej se ka dalë e po shkon udhës Olloman Beu i Karafil Agait kyçiteshin me nga tre kyçe dyert e shtëpive, mbylleshin me lloze kanatat e penxhereve dhe tërë bota mbyllej në zëndan, në qivur. Edhe foshnjat, që janë foshnja, pushonin të qarit kur dëgjonin emrin e qahjait të beut. Vashat e nuset e reja dridheshin si fleta kur vjen fërtyma e u binte faqeve kur të kuqtë e fruthit e kur të verdhët e verdhicës.
Se ku ta dini ju, more, se Olloman Beu ish njeriu i qefit e ahengut! Konakët e tij ishin rëngë me çupa të bukura të rrëmbyera nga lind e ku perëndon. Edhe sa herë që i shkrep te qefi beut për ndonjë vajzë të njomë... Lebetiteshin gjithë fusharakët...
Këtu, zëri i xha Martinit u këput siç këputet e bie nga lart një zog kur kris rrufeja. U mundua te vazhdonte rrëfimin, belbëzoi ca fjalë të ngatërruara, si preçarte, e m'u duk sikur i shkriu një lot në beben e syrit. Ngriti dollinë, që të mos ja pikasnin hidhërimin, pastaj vazhdoi, po kësaj here me kryet përdhe:
Për punën e një çupe, një Xhoxhi-Xhoxhi, nga ata të Motovilës, i ra me dyfeg beut. Plumbi ja mori këmbën beut, po nuk e vrau dot. Pastaj Xhoxhi iku s'di se ku, po shtëpia ju dogj e ju shkretua. Nga tërë fisi i Motovilës s'mbeti asnjë i gjallë. Ca muarën malet e luftuan me dyfeg në dorë, se i mbanin me bukë çobenjtë, ca të tjerë i vranë zybat e beut. Tërë malli e gjëja e lisit të Motovilës i mbeti Olloman Beut.
Kur kish beu ndonjë rast gëzimi: dasmë, lindje, synet e ku ta di unë çfarë, a kur i shkrepte qefi vetvetiu, në të ndenjur e sipër, digjeshin reth e rrotull mullarët e bulkut, ndizeshin togje shirrë bredhi të përzier me hi e u jepeshe urdhër gjithë njerëzve të loznin e të këndonin. E doemos, këta lonin e këndonin sipas gajdes, se si tha dikush një fjalë: «Lot prifti nga belaja, - I miri nga maskaraja». Kësaj i thoshin donoma. E në donoma e sipër, oborri i madh i sarajeve të Olloman Beut, i qarkuar me dy palë mure, njëri më i trashë se tjetri, njëri më i lartë se tjetri, si kala Janine, mbusheshe me zjarre edhe trimat e beut dridhnin në hell deshinj të majmë të sjellë peshqesh (ama peshqesh me kërbaç në dorë!) nga ana e anës. Edhe pastaj, tërë ditën e ditës edhe tërë natën e natës gjëmonte dyregu. Shtatë male larg binte erë barut.
Gjithë vendt dridhej, o djem. Dridhej, rënkonte e lëngonte, si mos o Zot, nën hijen e rëndë të Olloman Beut. E kjo hieja e tij ishte më e rëndë se plumbi, më e zezë se vdekja.
Pleqtë e asaj kohe luteshin:
- Zoti na, dhëntë që t'i japëm!
Bulqit:
- Zoti na faltë durimin, për hatrin e foshnjave! Edhe rajeja gjithë, me një zë:
- Zoti i shtoftë zullumin!
Edhe zullumi shtohej e shumohej dita ditës e derdhej si rrëke nga konakët e Olloman Beut: turpërime, rrëmbime, vrasje, presje, shkatërrime. Ky ishte mielli që bluante mulliri i tija.
Vetëm një Malush Aga Katunishti ja ka prerë yryshnë Olloman Beut! - thirri xha Martini me zë të gjallë e të nxituar, sikur desh që të shpëtonte nga hija e rëndë që e kish pllakosur gjer ahere.
Sytë i shkëlqyen si djelli kur del nga retë.
- M'i ndriçin eshtrat e shpirti në këtë e në atë jetë Malush Agait, se ai i doli zot nderit të vendit edhe e mbrojti si burrë.
E që ta dini mirë, nga zullumet e të këqiat e beut, kurbetlinjtë iknin e s'ktheheshin prapë, dyqanet mbylleshin, karvanet ndërronin udhë e nuk shkelnin më në viset tona, punishtet pa punëtorë, shtëpitë të shkreta, arat pa bulq... Shumë nga ata që, arratisesnin, qëndronin një ditë a dy në udhë e sipër - në derë të Malush Aga Katunishtit, e ky i priste me bukën shtruar e me fjalë të mirë. S'ka pasur e s'di të ketë në viset tona njeri më zemërbardhë e më të mirë se sa Malush Agai.
Pa edhe njerëzit e kishin në krye e sipër e i kishin nxjerrë këngë që në të gjallë.
Kur e pa se do të përpiqeshe ballë për ballë me Malush Aganë, sado abrazh që ish, Olloman Beu i vuri gishtin kokës e u mundua ta ëmbëlsojë punën: i dërgoi fjalë të zbriste që të merreshin vesh bashkë.
«Ne jemi njerëz mali e nuk zbresim dot në fushë, se s'na lë driza, - i tha Malush Agaj njeriut të beut. Po të dojë beu të flasëm, le të ngjitet këtu, lart».
Kur dëgjoi fjalën që i kish dërguar Malush Agai, beut i hypi gjaku në kokë e mënt i ra pika. S'e nxinte tani as lëkura, as konaku, as tërë vendi. I ziente zemërimi në zemër, sindozot zjen jashtë fërtyma e kollozhegu.
Po meqë e dinte se Malush Aga Katunishti s'ishte burë i pakët, nuk e prishi menjëherë. Nisi i dërgoi ca trima, me të fala, që Malush Agai t'i jepte në dorë fusharakët që kishin ikur nga çifligjet: «M'i jep mua, në dorë ata derra bulq, pastaj shohim e bëjmë...» Kështu bëri një herë, kështu dy, tri, po gjithnjë trimat u kthyen duarthatë: Malush Agai nuk ua dha njerëzit. Ca nga trimat e beut u kthyen, ca s'u kthyen fare, mbetën në mal.
Kur e pa Ollornan Beu se po i binte vula poshtë, i bëri emër trimave të lanin mirë armët, të mbushnin vozmet me barut e plumb, dërgoi njerëz të qëronin udhët, pastaj ja mori përpjetë në mes të bylykut, ca kaluar e ca më këmbë.
Mirëpo Malush Agajt i kish rënë në vesh fjala se beu donte t'ja shkelte fshatnë e i doli përpara me pesë veta, më këmbë (të tjerët kishin zënë vend atje ku duhej, që të mos linin të fluturonte as zogu).
- Ardhe, o be? Hajde, me këmbë të mbarë! Ne të presim me sofrën shtruar - i tha Malush Agai e i dha atij tunjatjetë burri, me kryet lart, me trupnë drejt, si lis.
- Tunjatë, Malush Aga - ja ktheu Olloman Beu dhe mbajti kalin.
Tashi na ishin ballë për ballë: aty poshtë, Olloman Beu me dyzet e ca dyfegje; atje lart, Malush Agai me pesë veta. Ky ish një burrë i thyer e pak si i thinjur, po kolonë: kish një sy të fortë që e vriste trimnë me një të pamë. Syri i tija bënte sa për njëqind dyfegje. E na kish Malush Agai një shkop thane në dorë, me krrabë, e një pisqollë në silahe.
- Mirë se na erdhe, Olloman Be. Të them mirë se na erdhe, në vjen si mik... Derën tonë e ke të hapur.
Edhe e shikoi me një sy kaq të fortë, sa beu, nga ulk na u bë qengj i butë.
- Në ke ardhur ndryshe, e mira e së mirës është të mos bësh një çap përpara, se...
Olloman Beut ju drodh xhufk e festes fër-fër, si dridhet maja e kallmërit kur fryn era. Pastaj, dalngadalë, e mblodhi veten, u hodhi një sy trimave, që prisnin urdhër e tha:
- Kam ardhur si kam ardhur, kjo është puna ime.
Po ti, o Malush Aga, të bësh mirë e të më japësh në dorë ata qen a rajenj e ata derra fusharakë, që kanë lënë parmendat e kanë rënë në strehën tënde. Të më japësh se ndryshe, besa, ke të bësh me këtë koskë! - edhe i ra gjoksit me grusht.
- E shkele fare, o Olloman Be i Karafil Agollit.
E shkele, Zoti që është një e pa shok, e zure të lëndosh thellë. Këto viset tona, o be, kanë hequr të zit e ullirit, me kamje e skamje, me jetë e mortje, po nuk janë turpëruar kurrë veçse në ditët e tua për punë nderi... Turpi qoftë yti e i oxhakut tënd, se edhe ti je nga këto vise. Turp, besa, turp!
Zëri i Malush Agait, që zakonisht ishte i butë e i ërnbël si bar për plagë, tani qe egërsuar si një përrua mali, kur zbret poshtë, vjeshtës, shkëmb më shkëmb.
- E ç'kërkon të na bëhesh ti, o be? Ali Pashë Tepelenë kërkon të na bëhesh, ë? Po as Ali Pasha, që kish qenë pasha me tre bishtërinj, nuk shkeli kaq vëngër siç po shkel ti, o Olloman Be! Dëgjo të të them një fjalë: unë s't'i jap në dorë ata që më kanë kërkuar strehë e krah edhe sikur ta di se nuk do të mbetet gur mbi gur nga shtëpia time!
Pastaj u kthye e u foli trimave të beut:
- Po ju, bre, si u bën zemra të bëhi qojle e vegla të këtij katili, që i punon qindin këtij vendi? Më thoni: si? Beu na zvesh e na vret vëllezërit, beu na rrëmben e çnderon motrat, edhe ju: peqe-lepe! Përse? Për një koromane! Turp, bre, se edhe ju kini pirë sisë nëne e kini ngrënë bukën që e bën bulku!
Nga të dyzet e pesë trimat e beut, ca unjën kryet, ca kthyen sytë në të djathtë e në të mëngjër, se nuk guxonin ta shikonin Malush Aganë.
- Po ti, o Lite, ku e ke mendjen? Kështu të ka porositur yt gjysh, që e kam patur si baba, në krye e sipër? Ehe, yt gjysh i kish dalë një herë e një kohë zot këtij vendi, kish luftuar gjersa ish vrarë. Po ti, o Zenel? Edhe ti, o Kajo? sa turp!
Atëhere disa nga trimat e beut i kthyen kurrizin Olloman Beut, ju afruan Malush Agait, kokunjur e i thanë: «Na fal, Malush Aga. Ç'bëmë s'do bëjmë. U gënjyem».
Beut iu drodh buza, siç i qe dredhur xhufka e festes.
E si të mos i dridheshe kur pa se me një fjalë goje, Malush Agai i mori gjithë ata trima? Malush Agai, që s'kish në dorë veçse një krrabë e në silahe vetëm një pisqollë...
- Jau bëj haram bukën! - u thirri beu trimave. - Bukën e bën dheu e bulku. Me dirsën e ballit.
Ti nuk ua bën dot haram, se s'është jotja. Po të jetë për haram, ti, Olloman Be, je i pari që e ke haram këtë bukë, se e hëngre dhe e shkele.
Tre semenë kaluar vunë dorë në pisqollat e brezit e i nxuar që t'i binin Malush Agait, po namëta ranë, që atje ku ranë shtatë e tetë dyfegje bashkë edhe të tre semenët u rrëkëllyen poshtë, në këmbët e kuajve, përpara se ta shkrepnin. Kuajt mbetnë pa zot e muar tatëpjetën.
Kur pa se qe kthyer fleta, Olloman Beu ktheu kalin e mori poshtë në mes të batareve të. dyfegjeve që zbraznin në err trimat e Malush Agait që thërrisnin me të tallur: «Isa-ha! Isa-ha! Zëre, laro! Kafshoje, balo!» - Beut i tundej në erë xhufka e zezë e festes së kuqe. Edhe ikte, ikte... Pas tij iknin ata njëzet e ca lanxho, që i kishin mbetur besnikë gjer në fund. Ama trimat e Malush Agait, që kishin zënë tërë grykën, kishin dalë nga pusitë e u thërrisnin: «Isa-ha! Isa-ha!» - sikur t'u ndërsenin qentë e stanit.
Iku beu, si i thonë një fjale, me bishtin ndër shalë.
Ama ish bërë tym e zjarr nga zemërimi. Kjo ishte hera e parë që kish gjetur sharra gozhdën.
...E ku je ti, more, ku je ti, se ç'ka ndodhur pas asaj dite në viset tona! Shkuan bumbashirët në Manastir e nga Manastiri brenda në Stamboll të shpien fjalën se Malush Aga Katunishti ngriti krye kundër mbretit. Vetë Olloman Beu u ngrit e shkoi me një torbë lira që të kërkonte imdat. Solli taborë me bashibozukë, topçinj e kumbaraxhinj e ku ta di unë sa nizamë të tjerë. Meqë nuk u zinte më besë atyre të vendit, dërgoi e solli nga Dibra njerëz që i paguante me ylyfe të madhe.
Plasi lufta. Bam këtu, bam atje, ditë e natë. Po ku e zinte plumbi Malush Aganë? Nuk i druhej, po nuk e zinte. Pa edhe njerëzit e tija nuk e kursyen gjaknë: fusharakë e malësorë bashkë, çobenjtë e maleve.
- Ashtu, ashtu! - ja bëri hanxhiu duke nagasur zjarrin. - Më ka thënë babai.
- U vranë nga të dy palët e nuk fitoi asnjëra. Më në fund ardhi kartë nga Stambolli se mbreti kish zënë luftë s'di me kë e thosh që të dy palët - Malush Agai e Olloman Beu - ta linin të tyren për më vonë e të vinin ta ndihmonin mbretin. Ardhi edhe një ferman i madh që thosh se Malush Agai ishte i falur, të mblidhte trimat e të shkonte në luftë për mbretin.
Malush Agai nuk i zuri besë e nuk shkoi të luftonte për mbretin. As Olloman Beu nuk shkoi, por mblodhi e i dërgoi redifë e bedelë. Lufta u platit, pothuaj u shojt fare. Olloman Beu nuk i ra më Malush Agait, as Malush Agai nuk i ra Olloman Beut. Njerëzit punonin në mal e në fushë. Mirëpo uji fle, armiku s'fle. Olloman Beu solli edhe njerëz të tjerë me ylyfe. Këta i zunë një herë pusi. Malush Agait ne gryka ku lajthittë juve udhën qëparë, kur deshit t'ja merrnit me të prerë, ne ay Lisi me dy bigla. Pas ca ditë, kur beu kish shtruar drekë të madhe, nga gazi, një i biri i Malush Agait ja lëshoi flakën mespërmes. E vrau.
Pastaj prapë taborë me bashibozukë e nizamë, e rrethuan Katunishtin. U luftua sa u luftua me plumb e zjarr e më në fund u nxehën këta bura e dual sheshit, u prenë me jataganë... Fitoi turku: pashai i Manastirit...
Xha Martini, këputi fillin e rrëfimit e mbeti i mekur me sytë ne çengeli i vatrës. Kur filloi sërish dukej shumë i lodhur e më plak se ç'ish.
- Po, u vranë, u shuan. Të nipnë e Malush Agait që ish shkëndija e fundit e vatrës, e muar e e shpunë në Rabistan, atje ku piqet dheu me qiellin. Atëhere Hodua - se Hodo i thoshin të nipit - ishte i vogël: shtatë a tetë vjeç. Atje e mbajtën, atje e rritën, atje e martuan. Pas njëzet e ca vjet, turku e dërgoi kajmekam në viset tona. I thoshin Hajdar Efendi...
Xha Martini fshiu ballin e dirsur, tundi dy a tri herë pëllëmbën e hapur përpara syve të perdelisur, sikur të desh të largonte errësirën.
- Eh, more djem, i keq qenka ky i verbosur dhe i huaj: ta merr gjuhën e nënës, ta shtrembëron shpirtin, ta prish. Atje, larg, Hodua i Katunishtit e kish harruar fare shqipen tonë, fliste vetëm turçe e arapçe, me terxhuman. Shumë thoshin se e dinte, po nuk desh ta fliste, se i vinte turp t'i thosh vetes shqiptar. Kajmekam Hajdar Efendi Katunishti u përpoq me mish e shpirt të shtronte malet nën këmbët e mbretit të turkut e të belerëve. Hajde, hajde: malet që kish mbrojtur i gjyshi, Malush Aga Katunishti!...
Jashtë kollozhegu ish ngritur më këmbë me të bijtë e të bijat e me soj e sorollopnë e bënte gjëmë të madhe që të shembte e të zhdukte çdo gjë të gjallë. Fjalët u shojtën me pishën e fundit të pishtarit e me plloskën e fundit, që mbeti e zbrazur. Llavat e ujqve, që i vinin rrotull hanit, alurinin sa të kallnin lemerinë. Tufani frynte nëpër hatuj.
Zgjata kryet ne oxhaku dhe pashë qiellin e kthjellët si pikë loti. Hëna ndriçonte flokët e dëborës që zbrisnin poshtë duke luar valle. U vështolla me gunën e tharë e bëra si gjithë shokët: rashë të flë, Fjeta e u zgjova, fjeta e u zgjova, sepse më dukej sikur dëgjoja të thirrura e të lebetitura. A mos thërrisnin njerëzit e gozhduar të gjallë në ato kamaret e avllisë të hanit të Olloman Beut? Kushedi...

PËRTEJ VALËVE TË KOHËS

Mitrush Kuteli


NATË GUSHTI


I
Të vërtetën e së vërtetës, as unë s’di t’ju them sa breza kanë shkuar që kur u prish e u shkretua Katjeli i Mokrës.
Mbaj mënt vetëm se kam dëgjuar nga pleqtë e lashtë, e këta nga pleqtë e tyre, se ky Katjeli i Mokrës paska patur qënë dikur – ndofta pesë-a-gjashtë breza përpara nesh – një fshat i math e i begaçmë fort. Vëndësit e tija paskëshin qënë trima të ndjerë e paskëshin lëftuar me të vërtet si burra në ballën e burrave për të mbruar vendin e nderë nga turku.
Nga ky shkak turqit kur e muarr e paskan shkretuar që nga themeli.
Sot, në gjithë grykën ku pat qënë njëherë katundi janë përhapur pyje gështenjash, driza e dëllinja. Viset sheshe të pllajavet janë bërë luadhe e ara ku thekri na rritet dy bojë njeriu. Në vise-vise duken edhe sot, afron një me dhenë, themelet e murevet të vjetër, si krëhërë të dalë nga lëndina. Në vjeshtë a në prenverë kur damalugu hap brazdat e dheut që dërmohet si bukëvale, andej-këndej dalin copa pploça të gëdhendura me dorë e tulla të kuqe mun si flaka e zjarrit. Në dimbër zbresin gjer këtu poshtë bishat e malit.
Vetëm kjo kodra e Shën e Djelës ku pat qënë dikur kisha e fshatit, ka mbetur edhe sot e pacënosur prej dorës së njeriut. Vendi i saj as lërohet, as mbillet, as korret. Këtu njihen edhe sot murishtat e vjetra të kishës e rrasat e rënda të themelit të pa blojtura prej kohës. Rreth-e-rrotull, nëpër plisa e fjer, duken gurë varresh me çipe të mbuluar me myshk. Në mes të Kishës së Shën e Djelës që i përngjan njëj anije së fundosur nër ujra, dheu është pak si i batisur dhe çapet e njeriut godasin më bosh.
Një pëlhurë fshehtësije, që të bën të bjesh në mendime, mbulon të gjitha këto vise e gërmadhat e lashta. Fshatarët që ngjiten të korrin thekrat a të mbledhin gështenjat edhe barinjtë e bagëtive rrëfejnë se shumë herë, e më fort në netët me hënë, dalin e shëtisën nëpër murishta e lëndina njerës të mbëdhenj të veshur me mëngore e fustane të bardha, edhe treten pastaj, rishtas, më të thyerët të natës.
Vraga që nis nga an’ e djathtë e Shën e Djelës zbret në fshat buzë-liqerit, kur se ajo që nis nga an’ e mëngjër, ndrethon nëpër pyllin e dendur të gështenjave duke ngjitur e dyke zbritur kurrizet e çukave, e del mi Gurin e Kol Branës, një rrasë e lartër dy-tre hostene që qëndron vëngër mi greminat e bregut.
Rrëfejnë gojë-pas-goje pleqët e lashtë se këtu pat qënë në kohërat e vjetra, një qytezë e vogël, qyteza e Zotit Kol Branë Katjelit.
Edhe thonë se këtij Kolë Branës i paskan humbur në luftërat e përgjakëshme të asaj kohe, kur hyri turku në Shqipëri, të pesë djemtë e gjithë nipërija. Edhe si u sosnë këta të gjithë edhe turqit iu afruan Katjelit, Kol Brana ngjiti shkallët e gurta të qytezës, mbylli dyerët edhe priti të afrohet rrebeshi. E atëhere kur ardhi armiku as dora as këmba nuk iu droth nga pleqërija. Shumë kohë gryka buçiti si buçet kur lëftojnë trimat e ballit. Lëftonte Zoti Kol Brana vetë…
Më von, kur kështjella ra, nuk u gjend brenda përveç se një plak i thinjur me gjoksin e mbushur plot plagë. Zoti Kol Brana i Katjelit të Mokrës nuk ishte mê në jetë.
Që asaj kohe muret e kështjellës u gremisnë e mbretërija e dëllinjave i mori vëndin. Vetëm guri i Kol Branës, si i thonë edhe sot, ka mbetur i patundur prej valëvet të kohës e prej valëvet të turkut.


II
Vëndin ku pat qënë dikur Katjeli i Mokrës edhe kisha e Shën e Djelës e kam shkelur dendur vetë me këmbët e mija.
Në vogëli ne djemuria e fshatit ngjiteshim gjer atje për të mbledhur, si pas zakonit të vjetër, poleska e manushaqe për llazoret e vashave. Kjo ngjante në Mars a në Prill kur gjelbëronin pllajat e korijevet e kur të velte era e luleve. Vinim pastaj më von për të marrë shëndet, kur lulëzonin gështenjat dyke u ngarkuar me xhigerë të bardhë e të verdhë. Kur sbriste tatëpjetë era e malit, sillte gjer brenda në fshat fije nga lulet e tyre.
Shëmbitrit e Listopathit, gjer sa afroheshe dëbora, ngjiteshim dendur për të mbledhur ndonjë gështenjë nga drutë e Gjergollinjve.
Po e vërteta është se në atë kohë vinja në Katjel ditën e këthehesha më të ngrysur. Rasti për të ndenjur një natë të tërë m’utfaq më von, sot e disa vjet.
E ja se qysh:
Atij moti kisha ardhur së largu, nga vënd’ i huaj, për të shkuar pushimet e verës. Kisha dëgjuar se dy miq të mirë të derës s’onë, e mbase far’ e fis, mirreshin me kërkimin e haznave nëpër male. E prandaj, sa mbante vera e gjer afrohej Shëmbitri, shëtisnin viset e Mokrës mal-më-mal e breg-më-breg të tërhequr prej ndriçimit magjistar të florinjve që i thërrisnin ndënëdhe.
E drejta është se bota e fshatit qeshnin me ‘ta po kjo nuku i ndalonte asfare të shëkojnë punën si u thesh shpirti.
Një natë njërit prej tyre iu paskej fanitur në ëndër një vashë e re, e veshur në të bardha, si vishen grarija e Mokrës, edhe i paskej thënë:
-Jam ne Shën e Djela e Katjelit, njëzet e pesë pash nga kisha, andej nga e djathta, as eja e më nxir.
Kjo i paskej ngjarë më dy javë të Gushtit, më të gëdhirë të Shëmërisë. Edhe ky si paskej pritur disa ditë gjer të përtëritet hëna, e pastaj në një ndajnatë, me shoknë tjatër e me mua bashkë, ngjiti grykën e Katjelit.
Ishim në Shën e Djelë kur hënëza e re filloj të ngrihet që përtej Malit të Thatë. E kuqe si prushi në fillim, kjo hën’ e Gushtit na u bë më von si e larë me ergjënd. E gjithë malet e gjithë brigjet edhe gjith liqeri u mbuluan me një linjë të bardhë…
Miqtë e mij që s’kishin kohë të vështrojnë as hënë e as çudit e kësaj nate Gushti, nxuar nga torba një litar e disa kazma, shënuan vëndin njëzet e pesë pashe nga an’ e djathtë e mezit të kishës edhe nisnë të rëmojnë. Në fillim rëmuan që të dy e më pastaj, kur gropa u fellua, radhë pas radhe njëri punonte kazmën dhe tjetri lopatën. Toka ish e ngjeshur fort dhe pa e lidhur me fije rënje gështenje.
Puna mbajti afron dy orë, gjer sa hëna u ngjit gjer në mezin e kubes së qellit.
E në qetësinë e fellë të kësaj nate vere goditjet e kazmës sikur ishin rënkime të mbytura që dilnin nga bota tjatër.
Nga do-një shpes pa fole dilte dendur prej pylli e si hithte hijen e vet mi murishtat e Shën e Djelës, humbiste rishtas në pyll.
E kazma rëmonte-rëmonte e rënkimet e botës tjatër madhoheshin-madhoheshin…
Tanithi në gropë na u shfaq një lloj shtrati i hirtë porsi gur shurishte dhe midis tij disa drudheza të bardha që ngjanin me disa iskra eshtrash.
Kazma pushoj.
-Këtu paska qënë një varr, pëshpëriti njëri nga miqtë që ish brenda në gropë.
Tjatri u unj, mori pak dhe në dorë e thërmoj midis gishtërinjvet pa foli pakëz më von:
-Varr paska qënë, vërtet…
Dhe shtoj:
-Jemi në varret e Katjelit të moçmë.
U unja edhe unë pranë gropës së hapur dyke gjunjëzuar në tokën e nxjerë jashtë. Atëhere një dorë u sgjat së brëndëshmi, dora e mikut pa fjalë, e më la në pëllëmbë një aspër të bardhë, – një lloj kostandinari me shkronja të blojtura. Pas pak dora dolli së rish me një kryqëz të artë e me një send të çudiçmë që i përngjante njëj vëthi. Të paktën kësilloj gjykuam e vendosmë ne të tre. Dhe me qënë se vendosmë kësilloj, shokët vëzhguan me vërrejtje të himët të gjejnë edhe tjatrin. Po vëzhgimi na dolli i kotë se vëthi tjatër duket se u pat përzjerë me tokën në rëmitje e sipër dhe në vënd të vëthit gjetmë një lloj rënje që mbante erë temjani.
Ky pat qënë thesari që nxuarmë në Shën e Djelë në atë mesnate Gushti me hënën pesëmbëdhjetë mi krye.
Shokët e mij nuk ishin as fort të gëzuar as fort të dëshpëruar. Si pas gjuhës së tyre në këtë gjah të thesarëve nuk lispet të dëshpërohesh lehtë se vjen nata e lumtur kur njëherë e njëherë… E më fort se këtë radhë kishin gjyrmën e thesarit i cili mundet të gjindej ose pesë pash më lart ose pesë pash më poshtë.
Mua kjo ngjarje më vuri në mendime. E kur miqtë e mij hithnin prapë gropë në dherin e nxjerë që të mos lenë as një gjyrmë, unë rashë të çlodhem nër barishta. Që brenda nga gjiri i pyllit ndjenja tani shkoqitur rëgëtimet e mburimeve. Përtej midis malesh dukej një çip i liqerit i iskrosur prej do-një ere që sbriste nga gryka.
-Vallë ç’mall e ç’dëshirë e pat shtyrë vashën e varrit t’i shtihet në ëndër njëj gjahtori thesarësh? Mos e shrëngonte, vallë, fort ky zëndani i varrit a mos dëshëronte të vështrojë hënën e plotë e të ndjejë erën e lulevet dhe të barit që sbriste nga malet? A mos e kish marrë malli për tingëllimin e zilevet e për rëgëtimën e krojt?
E sikur më vinte keq se nuk u paskesha lindur në një kohë tjatër disa breza përpara.
E kur mendohesha kësilloj gropa u pat mbuluar e sheshuar e mi ‘të ish ndezur tani një zjarr me shkorreta për të humbur gjyrmën e kërkimevet. E mua ky zjarri më dukej sikur ish nuri që digjej mi varrin e një vashe që pat vdekur e re.
Me qënë se kjo natë ish e bukur po si një natë pralle si s’rrëfehet dot me gojë, gjumin e parë vendosmë t’a bëjmë në një padinë të vogël me bar të njomë, përmi krua.
-Nuk është mirë të flemë pranë krojt, foli njëri nga shokët, se natën vozitën hije.
-Ky vënd është i shkelur nga të bardhat, vazhdoi gjith ay me një lloj dridhje të fshehtë në zemër.
Po sepse ne s’i vumë veshin, fjalët e tij i mori era edhe ay ra pas vragës s’onë.
Shtruam disa shtrate fjer në padinë edhe ramë të flemë. Mbulesë kishim qellin e sbardhëllyer prej pahut të hënës. Fjeri e gjethet na mbytnin me erën e tyre. E sa të nëmërosh gjer më pesë, miqtë e mij i zuri gjumi.
Vetëm mua harroj të më zerë. Rinja në shtratin e njomë me duart nënë krye: vështronja qellin e dëgjonja rëgëtimet e krojt dhe rënkimet e mbytura të pyllit. Që të largoj mendimet e pyetjet e vetë-vetes fillova të nëmëroj yjet. E ndava kuben që sipër meje në tri pjesë me vija preçarthe edhe nisa që nga pjesa që mi Rrëzhan. Vura më nj’anë tridhjet e tre yj më të ndriçmë, dyzet e pesë më të shuar dhe nuk di sa yjeze të tretura. Këto të fudnit lëvrinin pa pushuar e dukeshin e çdukeshin rishtas sa që syt e mij nuk kishin se qysh t’u dalin zot. Pastaj, s’di se qysh, vijat e mija u fshinë dhe yjtë u ngatëruan po si mendimi im.
M’u kujtua befas pralla e Bir’ të Mbret, dhe e vashës së kopshtarit që i ngjante nga bukurija së Bukurës së Dheut:
-Vashë, o moj vashë, sa yjez ka qelli?
-O i Bir’ i Mbret, o i Bir’ i Mbret, sa lule ka fusha?
Pa dalngadal-e-dalngadal pyetjet e përgjigjiet ç’u bënë ujem me yjt e Rrëzhanit e me rëgëtimet e mburimit. E m’u duk befas sikur nga hija e gështenjave dolli një linj e bardhë e shkiti si një erë gjer ne padina jonë e nga mezi i saj ç’u fanit një vashë.

- Flenë që të tre? – pyeti një zë i njomë.
- Flenë, iu përgjigj një tjatër. Edhe ndjeva pastaj sikur një dorë e bryllët, pa fjalë dora e vashës linjë-madhe, m’i preku e m’i magjepsi qëpallat…
Atëhere fjeta me të vërtet.

III
…Dalngadal-e-dalngadal sikur prej qënies të sotme filloj të ngrihet një lloj mbulese e himët e hendur prej valëvet të kohës. Kjo na i ngjante një pëlhure të ngjyrë hiri që u hepua, u tret e firos në mugëtirë. Atëhere palët e dheut e të lëndinavet, të derdhura mi mure e gurë, se ç’u tërhoqnë më nj’anë si pas një urdhërate, edhe, sa të mbyllësh e të hapësh sytë, të gjitha ndërtesat e moçme u rritnë sikush në vendin e parë. Tani Katjeli i Mokrës, ky fshat i bukur i Zotit Nikoll Branës, m’u faneps ashtu sikundër se pat qënë katër-a-pesë breza njeriu më parë.
Në fillim thashë se jam në ëndër a më pat magjepsur dora e bryllët e vashës që dolli nga fletët e gështenjavet e prandaj rraha të gjej fillin e vërtetë të qënies së vërtetë. Sepse unë ndjenja në shpirt njëlloj përzjerje midis dy shekuj të ndryshmë. Katjeli ish, pa fjalë, Katjel, me kopshte e shtëpi të gurta sindozot që pat qënë qëmoti, po mëndja ime kish mbetur në një mot tjatër më të ri. Ndjenja sikur gjendesha midis dy botë të ngatëruara njëra me tjatrën: bota sotme dhe bota e perënduar. Disa grima m’u duk edhe sikur gjendesha në dy vise të ndryshme: në gërmadhat afron pa gjyrmë të Katjelit dhe në Katjelin e moçmë të pa cënosur prej tallazevet të kohës.
Po, për fatin t’im, kjo gjendje nuk u sgjat fort sepse mëndja m’u kthjelltësua shpejt e shpejt edhe ja se ç’u gjenda krejt, me trup e shpirt, në Katjelin e Mokrës në kohën e Zotit të Shqipërisë Gjergj Kastrioti.
Shtëpitë e fshatit ishin të gurta e të mbuluara me plloça të gëdhëndura mir e bukur dhe rruga e shtruar me gurë shpinte ne kisha e Zonjës Shën e Djelë.
E ç’u pikasa se unë qënkësha Rodovani, Rodovani i Vllastar Katjelit, djalë i ri i veshur me mëngore liri, me kallca e me fustane kinda-kinda. Pa m’u kujtua se atëhere, në vitin e Tënëzot një mijë e katër qint e gjashtëdhjet e tre, mbretëronte në zemrën t’ime Engjëllina, Engjëllina e motra e Kostandinit. Kjo Engjëllina na ish nga bukurija mi gjithë shoqet e fshatit e ky Kostandini na ish trimthi më i ndjerë e vëllajthi im m’i dhemshur. Edhe sepse më kish marrë malli fort për këtë të fejuarën e spirtit t’im pata sbritur asaj dite ne Kroj ku vinin për ujë vashat e Katjelit. Po se atë ditë ne Kroj nuk u patnë ndodhur përveç se dy vasha të tjera. E njëra prej tyre, që m’a dinte brengën e tetëmbëdhjetë vjeteve, më pat folur kësilloj:
-Rodovan, o Rodovan, Engjëllina vasha jote së bashku me Kostandinin po të pret ne Zonja Shën e Djelë ku do fillojë vallja e Ristozit Tënëzot.
Atëhere m’u kujtua se, me të vërtet, ish dit e tretë e Pashkës së Madhe kur vashat e fshatit heqin vallen e Ristozit ne Sheshi i Shën e Djelës.
Atje ç’e pashë, me të vërtet, Engjëllinën t’ime të bukur si ftoj i bardhë, të bryllët si er’ e malit.
Disa nga vashat e fshatit t’ënë këndonin këngën e Ristozit me një zë që të lavoste shpirtin dhe të tjerat hiqnin vallen dyke dredhur e përdredhur bel e hollë si mënjolla. Engjëllina ime se ç’më ish në kryen e valles dhe gjithë syt e botës se ç’i ndiqnin me çudi mjeshtërinë plot magji të valles. Pa se kur m’a hasi vështrimin fytyra se ç’iu ndes si prushi edhe unji kryet tatëpjetë. Atëhere, që t’iu them të drejtën e Zotit, nga malli e gazi shpirti m’u pat dredhur sindozot se dridhet flet e plepit kur fryn era e ndajnatës.

Po se asohere një grimë vetëm, një grimë të errët, kur i pashë kryqëthin e gushës edhe vëthëzat e veshit m’u pat kujtuar kjo jet’ e sotme, ëndra e mikut t’im me vashën q’e pat thirrur në Shën e Djelë, gropa e hapur në një natë me hënë pikërisht në vëndin ku më buzëqeshte aqe ëmbël Engjëllina ime, dhe jeta e bot’ e tërë m’u patnë dukur të murrme e pa shije si uji pas një lëngate.
Pikërisht atëças ndjeva mi sup dorën e Kostandinit edhe fytyra e tij që më nxirte mallin e Engjëllinës s’ime më solli rishtas në ujrat e para të lume.
-Rodovan, vëllajthi im, përse të shoh të errësuar?
E atëhere pushoj vallja e vashave e Engjëllina na ardhi pranë. E kur më ardhi Engjëllina pranë m’u sikur një djellë m’u pat lindur në shpirt…
U gjenda pastaj në një tjatër shesh, ne sheshi i burravet, ku trimat e fshatit me Kostandinë në krye, tregonin mjeshtërinë e shigjetës e të shpatës. E ish asaj dite në Katjelin e Mokrës një brithmë e një gas si nuk pat qënë asnjëherë.
…Pastaj, s’di se qysh, filli i jetës së parë sikur u këput pre dore njeriu.
Unë Rodovani i Vllastarit sikur isha gjith në Katjelin e Mokrës po se tanithi ky fshati ynë sikur paskëshe humbur brithmën e gazin e parë. Një ushtëtar kaluar paskej sjellë brenda në fshat lajmin e zi se qeni turk po vintej në viset t’ona dyke vrarë e prerë ç’do gjë të gjallë.
Ndjeva asohere se që nga kodra e Shën e Djelës sbriste tatëpjetë tingëllimi i dredhur i kambanës që hepohej e tretej në grykën e lumit sindëkur sbriste në një tjatër botë. Djemt e fshatit me shtijza në dorë e shpata për brezi ngjiteshin në nxitim e sipër në kodrën e kishës ku do mblidhej pleqërija. Pa m’u duk sikur burrat e fshatit t’ënë paskëshin shkuar në luftë e dhogat e zeza që mbyllnin dritaret tregonin se shumë nga shtëpitë e Katjelit kishin mbetur të shkreta e pa zot.
Nxitova çapet që të arrij shokët. U gjendmë befas ne Sheshi i Shën e Djelës ku ish mbledhur gjithë fshati për kuvend e bisedim. Tingëlli i kambanës ish shojtur dhe një pushim i rëndë kish rënë mi gjithë botën.
Që brenda, nga Kisha e Zonjës Shën e Djelë vinin pëshpëritje të mbytura.
Pleqtë e të parët, të gjithë veshur me floke të bardha, nxuar kësulat e hynë dyke u krusur në derën e unjtër të faltores.
Sbrita edhe unë shkallët e gurta edhe u gjenda në Shën e Djelë.
Erë temjani e qirinjsh.
Flagë të arta kandilesh.
Zëri i ngadalshmë i uratës.
-T’i lutemi Tënëzotit…
Pleqtë qëndronin kryeunjur e dëgjonin me bindje të kënduarat e lutjet që vinin nga alltari. Plakat e gratë u luteshin koravet.
-Ynëzot! Ynëzot!… na mbaj në hijen T’ënde!
-Ynëzot! Ynëzot!… na mbruaj nga armiku!
-Ynëzot! Ynëzot!… na mbruaj foshnjat e të miturit!
-Ynëzot! Ynëzot! Ynëzot!…
Ç’u gjenda pastaj sërish në Shesh.
Pleqtë kishin ndenjur në lëndinë, pranë varrevet, e bisedonin.
Ne të rinjtë qëndronim më këmbë, pakëz më tej.
Burrat midis moshës s’onë e midis pleqvet ishin të paktë. Këta kishin zënë grykat e viset ku do shkonte qeni turk.
Qetësi e rëndë si plumbi.
Pleqtë e ndjerë mbaruan kuvendin edhe u ngritnë në këmbë. Ne të rinjtë, që ishim si do-nja një qint veta, u afruam. Disa gra të thyera nga mosha e nga brengat bënë dy-tre çape.
Pa midis pleqvet se ç’dolli një plak bujar i lashtë e shpatull-gjërë, si ishin burrat e asaj kohe, e na vështroj me një vështrim shqiponje.
Ky qënke vetë Zoti Nikoll Brana i Katjelit.
Dikush më pëshpëriti:
-Ligjëron ynë-Zot Nikoll Brana.
E me të vërtet pas dy-tri grimave dëgjova kuvëndin e Zotit Nikoll Branë Katjelit.
Na foli mi të këqijat që punonte turku që linte kudo shkelte hi e varre, mi luftat e pareshtura të arbërvet e mi trimëritë e tyre.
Pastaj, e këtu ç’iu paskej errur balli si nata, kuvëndoj mi një armik nga gjaku arbër me emrin Ballaban që vinte në ballën e turkut për të prishur vëllezërit e vendin e tij.
-Mallkuar qoftë për jetën e jetës, foli urata i Shën e Djelës.
-Mallkuar qoftë bres-pas-bresi! Mallkuar qoftë! – folë pleqërija.
-Prej shpate arbëri iu derthtë gjaku, mbylli Zoti Nikoll Brana.
E pastaj ç’u bë disa grime qetësije që të përmbushet mallkimi. Tingëllimi i kambanës, i dalë vet-vetiu, e shpuri përtej, mbase vetë ne Zot i math e i vërtetë.
Ky Zoti Kol Brana ç’na u drejtua pastaj neve të rinjve e na ligjëroj kuvendin që kish dërguar Gjergj Kastrioti, Prengu i Krujës e Kryezoti i arbërit: t’i bjemë befas turkut nga malet e t’i japëm gjëmën e zezë.
Djemtë ngritnë lart shpatat dyke u lidhur për besën e arbërit e për Tënëzotin.
Urata na bekoj, mëmat na pushtuan me lotë nër sy.
Mua më rrihte zemra si zogu në leqe se ndjehesha si i ndarë midis dy botë të ndryshme…
Befas m’u pat fanitur përpara Gjoni i Prendit i veshur me fustane kinda-kinda, me helme në krye, me pafta ergjëndi në gjoks e me shtijëzë në dorë. Ish nga trupi i kalorisë.
-Eja, Rodovan, për Tënëzotin…
Atëhere u ndjeva rishtas i gjith asaj bote dhe hyra midis shokëvet. Zoti Nikoll Brana që ish në kryet t’ënë, nipër e stërnipër, i ngjante njëj Shëndëlliu-plak me shpatë në dorë…
Hodha vështrimin përtej e m’u duk sikur një vashë, që i përngjante kësaj Engjëllinës s’ime, më vështronte me mall e brengë e ndofta dyke lotuar.

Këtu filli i ëndrës së katjelit m’u këput befas.
U zgjova i lodhur.
Era shushëlliste midis fletëvet të gështenjavet. Hije të rënda lëngonin mi murishtat e Katjelit.
Hëna po zhdukej përtej Rrëzhanit të Mokrës edhe liqeri hynte në t’errët.