POEZIA DHE PROZA E MITRUSH KUTELIT (DHIMITËR PASKOS)

Mitrush Kuteli(Dhimitër Pasko) sot ka vendin në letërsinë shqiptare, sigurisht jo në atë vend që ia caktuen historiografët në vëllimet e kritikës e të periodizimit të letërsisë sonë.

Diçka e tillë arsyetohet me faktin sepse Kuteli na paraqet si letrar një njeri kulture si vetje fort komplekse.

si i tillë, nuk i përket plotësisht apo mbetet mik triditësh, vetëm për kalim, kudo të vendoset mbrenda kllapëve të izmave.

Më di a nuk më di

Më di a nuk më di se qaj,

më di a nuk më di se vuaj

në orët e thella të natës,

kur ngrihem i çmëndur të shkruaj

me gjakun e zemrës të shkruaj.

Më di a nuk më di se agimet

më gjejnë pa gjumë në shtrat,

me shpirt të shkretuar nga dhembja,

e dhimbshëm i pres perëndimet,

me ankth i pres perëndimet.

Më di a nuk më di se sot

u drodha kur pashë pranverën, (vjeshtën)

që zbriste me flladet e prillit (tetorit),

e ëmbël siç ishte qëmot,

e hidhur siç ishte qëmot.

Më di a nuk më di se vuaj

në orët e thella të natës,

ku ndjehem nga jeta i huaj,

nga vëndi i lemjes i huaj.

Më di a nuk më di….

Mitrush Kuteli është pseudonimi i Dhimitër Paskos, i njërit prej prozatorëve më të shquar të letërsisë sonë, ushqyer që në fëmijëri me legjendat dhe baladat e Jugut, sidomos me ato të malësisë së Pogradecit, qytetit të lindjes së tij. Duke njohur thellë edhe letërsinë botërore, ai arriti të krijojë një prozë realiste origjinale, të fuqishme, me një fantazi të jashtëzakonshme.

Mësimet e mesme i kreu në Selanik, kuse të lartat në Bukuresht, ku më 1934 mori titullin "Doktor i shkencave ekonomike". Më 1942 u kthye në atdhe, ku punoi në fillim si ekonomist dhe më vonë e derisa vdiq, më 4 maj 1967, si përkthyes.

Vepra letrare të tij janë vëllimet: "Netë shqiptare", "Ago Jakupi", "Kapllan aga i Shaban Shpatës", "Dashuria e berberit Artan", "Shënimet letrare", "Sulm e lotë", "Këngë e britma nga qyteti i djegur", "Mall e brengë", "Havadan më havadan", "Tregime të moçme shqiptare" etj.

Si përkthyes ai pasuroi kulturën shqiptare me Kryevepra të letërsisë botërore si "Kujtimet e një gjahtari" të Turgenjevit, "Tregimet e Petërburgut" dhe "Shpirtra të vdekura" të Gogolit, "Zotërinj Gollovlinovë" të Sllatikov Shçedrinit, vepra të Gorkit, të A.Tolstoit, të Paustovskit poezi të Pablo Nerudës etj.

Dallohen për problematikën e rëndësishme, për tonin e rreptë antifeudal, për dashurinë ndaj atdheut e ndaj njeriut të thjeshtë të popullit, për përbuzjen ndaj gjithçkaje të huaj që vjen të shkatërrojë një traditë të bukur tregimet: "Vjeshta e Xheladin beut", "Hanet e karvanet", "Si u takua Ndoni me Zallorët", "Gjonomadhë e Gjatollinj", "Xha Brahua i Shkumbanares", "Kujtimet e kujtimeve", "Natë muaji Shembiteri", "Natë marsi", "Qetësi para fërtyne" etj.(Flori Bruqi)

Petraq KOLEVICA


Kuteli, shkrimtari që sfidoi diktaturën dhe ringjalli shpresën


Poeti Petraq Kolevica sjell kujtimet e tij për shkrimtarin e madh shqiptar Mitrush Kutelin në ditën e 95 vjetorit të lindjes së tij, trishtime dhe poezi, brengosje dhe përsosmëri profesionale

Me Mitrush Kutelin pata miqësi pothuaj dhjetëvjeçare (vitet 1958-1967). Ai - mjeshtër i njohur, në moshë të pjekur. Unë-një inxhinier i ri që vraponte pas muzave, por që ai, me zemrën e tij të gjerë, gjithmonë më ngrinte e më vinte pranë, në vendin e shokut… Te Mitrushi vija shpesh sepse atje-siç thotë Lumo Skëndo për Naimin- "I varfër vinja, i pasur shkonja, i urët vinja, i nginjët shkonja; pa shpresë vinja, plot shpresë shkonja; me shpirt të sëmurë vinja, kur shkonja ndjenja veten të gjallë e me shpirt".

Po sot, në këtë 13 shtator-nëntëdhjetë e pesëvjetorin e lindjes së tij- ç'të them më tepër nga sa kam thënë më parë e nga sa kanë thënë më shumë të tjerët? Megjithatë, për të mëdhenjtë, gjithmonë ka diçka për të treguar: Në ato nja njëzet vjet jetë që kaloi nën diktaturën komuniste në Shqipëri, Mitrush Kuteli u mor (nga halli, jo nga malli) kryesisht me përkthime, prandaj dua të them diçka më shumë mbi ndihmesën e tij në këtë fushë.



Përkthyesi

Që në maj 1939, është i pari që ia bëri të njohur lexuesit shqiptar poetin e madh kombëtar të Rumanisë, Mihail Emineskun, duke botuar librin me 24 poezi të përkthyera prej tij sëbashku me një përshkrim të krijimtarisë dhe biografisë së poetit ku ka guximin të mbrojë idenë, deri diku të argumentuar, mbi prejardhjen shqiptare të kolosit rumun, prej të cilit, poezinë e parë e kishte përkthyer e botuar që në moshën njëzet e dy vjeçare.

Katër vjet më vonë, përmes flakës së Luftës së Dytë Botërore dhe përvojës së vet të hidhur në atë luftë, është i pari që ia bëri të njohur lexuesit shqiptar të madhin poet të Ukrahinës, Taras Shevçenko. Të kësaj kohe janë dhe vërejtet e tij të çmuara mbi saktësinë apo vlerat e përkthimeve si dhe mbi pastërtinë e gjuhës shqipe. Nga këto fjalë të thëna prej tij na ndajnë gjashtëdhjetë vjet, por më duket se sot janë edhe më të vlefshme. Dëgjojini:

"Duhet të themi se ne na duhen shqipërime, jo përkthime fjalë për fjalë. Ata që kanë dëshirë për të pasuruar shqipen me kryeveprat e letraturës së përbotëshme, lipset të zgjedhën rrugën e parë dhe jo të dytën".

- (Në përkthimet) kemi penda varfanjake e sidomos kaleme anonimë që nuk njohën ligjet e shqipes edhe, shumë herë, as gjuhën nga e cila mburon vepra. Shumë përkthime, ku shqipja ka dalë e therrur me gisht".

- "Dhe do t'u lutesha atyre që bëjnë ligje, të shtojnë një paragraf të ri në Kodin Penal për ndëshkimin e gjith atyre, të cilët, me që kanë një makinë shkrimi e një përkthim greqisht ose italisht të bërë pas një teksti frëngjisht, tallen me shqipen e me lëçitësin shqiptar".

- "Shtypi ka një mision të rëndë dhe një përgjegjësi në raport me këtë mision. Për ndryshe shtypi, editori, bëhet përgjegjës krah për krah me përkthenjësin, si shkatëronjës të gjuhës".

Mbi këto parime të qarta e të shëndosha e pati bazuar, qysh herët e deri në fund, punën e vet si përkthyes dhe me gjithë sa nxori nga dora, na dha shembuj të paarritshëm përkushtimi e cilësie të lartë. Kjo është krejt e natyrshme, sepse ai që e ka treguar veten me vepra origjinale të klasës së parë, nuk e ndyn dot dorën të bëjë përkthime të këqija. Këtu ka dhe diçka të veçantë.

Siç dihet, në të gjithë "kampin e socializmit" të atëhershëm, kur pllakosën akullnajat e diktaturës komuniste, disa shkrimtarë të talentuar nuk bënë pakt me djallin, po gjetën strehë te përkthimet dhe shkrimet për fëmijë. Kështu p.sh. në Rusi, Samuel Marshaku përktheu Robert Bërs-in e shkrimtarë të tjerë dhe bëri shkrime të këndshme për fëmijë. Valeri Brjusovi përktheu poezinë klasike armene. Boris Pasternaku, ndërsa punonte fshehtas Zhivagon e tij, përkthente pjesën e dytë, aq të vështirë, të Faustit të J.V. Gëte - dhe pjesë nga Shekspiri.

Dhe tek ne, shkrimtarët që kishin pasur vepra origjinale para luftës dhe kishin bërë emër, pasi shpëtuan gjallë nga tajfuni Xoxe, gjetën strehë gjithashtu te përkthimet dhe shkrimet për fëmijë. Lasgushi bëri punën kolosale të përkthimit të "Eugjen Oniegin-it" dhe të gjithë atyre poezive nga Hajne, Gëte, Mickieviç, Bërn etj. Mitrush Kuteli bëri përkthimet për të cilat do të flasim më poshtë. Këtu dua të vë në dukje diçka të rëndësishme që tregon se sa më e ashpër ka qenë diktatura tek ne dhe se sa më e egër ishte cmira, ambicja, madje, ligësia e kolegëve.

Në Rusi, d.m.th. në ish Bashkimin Sovjetik, V. Brjusovi, S. Marshaku dhe B. Pasternaku morën çmimet më të larta të asaj kohe në vendin e tyre për ato përkthime që bënë.

Tek ne, për asnjërin prej atij brezi të shquar përkthyesish të cilët ishin shtyllat e vetme që mbajtën më këmbë kulturën shqiptare, nuk u dha asnjë çmim. As atëhere për së gjalli, as sot, pas vdekjes. Mitrush Kuteli i dalë pas dy vjet burgimi të rëndë, i papranuar, madje i dëbuar, si ekonomist, i sharë, i përbuzur e i përtallur si shkrimtar, me se ta nxirrte bukën e gojës, për vete e për ata që kishte mbi kurriz, ky njohës i disa gjuhëve të huaja?

S'mbetej veçse fusha e gjerë e përkthimeve!

Dhe Mitrush Kuteli, me kularin e rëndë të normës së atëhershme, për pesëmbëdhjetë vjet me radhë (1952-1967) lëvroi e branisi çjornozjomin e pafundmë të përkthimeve. Nga rusishtja përktheu mbi njëzet vëllime, nga rumanishtja (katër a pesë) vëllime, përktheu disa vëllime me prozë turke, kineze, persiane, arabe, mongole, polake, mblodhi e përktheu përralla të popujve të ndryshëm si dhe poezi të Elyarit dhe P. Nerudës (vëllimi "Zgjohu druvar"). Të gjitha këto bëjnë mbi shtatë mijë faqe librash të shtypura me gërma të vogla.

Nuk duhet të harrojmë ama, se gjatë kësaj kohe, ai bëri dhe libra me shkrime origjinale të pranueshme për atë kohë si p.sh. "Pylli i gështenjave", "Xinxifilloja", "Tregime të moçme shqiptare" dhe "Në një cep të Ilirisë së poshtme" dhe poemën e pabotuar "Rrjedhin lumenjtë" që sëbashku bëjnë më shumë se njëmijë faqe. Gjithkush e kupton nga këto pak shifra të thata, se çfarë pune të rëndë ka bërë ai njeri aq i sëmurë!

Për cilësinë e lartë të përkthimeve të Mitrush Kutelit kanë folur e flasin me admirim të gjithë, veçanërisht për përkthimin e librit "Frymë të vdekura" (apo shpirtra të vdekur) të N. Gogolit, po ndonjë studim i mirëfilltë ende nuk është bërë. Kultura shqiptare këtu ka një borxh siç ka dhe për mosbërjen e një studimi mbi vlerësimin apo rëndësinë e shtatëmbëdhjetë librave e broshurave me shkrime ekonomike të Dhimitri Paskos-ekonomist. Kushedi, ndoshta dëgjon dikush nga Fakulteti i Shkencave Ekonomike të U.T.

Dhimitër Pasko (Mitrush Kuteli) ishte ekonomist i shquar, përkthyes i rrallë, por mbi të gjitha, ai do të mbetet si shkrimtar shqiptar, në një nga vendet e krejit e të nderit të letërsisë shqipe, mjeshtër i veçantë i prozës dhe i fjalës shqipe.

Mitrushit, për atë frymëzim të pashoq me shpirt thellësisht shqiptar të shkrimeve të tia, mund të themi se i kishte hije, si askujt tjetër ndër shkrimtarët tanë, të përsëriste fjalët e francezit të madh Pierre-Jan Beranger:

"Le peuple c'est ma muse" (Populli është muza ime).

Dhe sepse populli ka qenë muza e tij, ai lexohet e do të lexohet me ëndje nga njerëz të thjeshtë, nga intelektualë të lartë si dhe nga shkencëtarë të ftohtë dhe për të gjithë do të jetë një minierë e begatë.

I burgosuri
Eshtë shkruar për disa prej atyre burrave shqiptarë, njerëz të shquar të kulturës që u burgosën, u internuan apo u pushkatuan gjatë kohës së diktaturës komuniste në Shqipëri. Mjaft prej atyre burrave patën gra që të heshtura i ndoqën pas, i mbajtën gjallë, vojtën bashkë me ta dhe ashtu, të papërkrahura, madje të shara e të përbuzura, me burrat në burg, të internuar apo të pushkatuar, dijtën të rritin e të edukojnë fëmijë për Shqipërinë e së nesërmes dhe nëse rënkuan e derdhën lot, nuk i dëgjoi e nuk i pa njeri. Të tilla s'kanë qenë pak, por për to më duket se s'është shkruar aspak. Unë di të flas diçka vetëm për disa.

Di një grua të nderuar nga Korça që me dy vajza ende të parritura mirë, shkonte të shihte burrin e saj të pafajshëm të mbyllur në burgun e Burrelit. Dhe ishte shqiptar ai që i pështyu atje tek prisnin, kur mori vesh se ishin gruaja dhe vajzat e një të burgosuri.

Ishte shqiptar dhe ai që donte t'i zbriste nga makina e t'i linte në mes të katër udhëve ato qënie të pambrojtura, po atë grua të pafjalë s'e ndalonte dot kush të kryente detyrën e bashkëshortes së denjë. Dij dhe gruan e një shkrimtari që në fillim të vitit 1991, e kthyer drejt e nga internimi, ngjitej në shkallët e zyrave të atëhershme të gazetës RD. Jo! Atë fytyrë gruaje shqiptare nuk do ta harroj kurrë! S'besoj të ketë në botë fytyrë gruaje të racës së bardhë me aq shumë vija të thella, vraga, rrudha, zhubra. Shenja sa të shëmtuara aq të dhimbshme këto të vojtjeve të saj të patreguara.





 Kam njohur dhe një grua të moshuar, ndjesë pastë, e shquar fort për bukuri femërore të rrallë në të ri të saj, e cila u pat dashuruar e martuar me një shkrimtar të ri të talentuar që e burgosën dhe kur e liruan, s'e lanë të bëhej më shumë sesa bojaxhi i komunales, po ajo nuse e re e më vonë grua, nuk iu nda kurrë burrit të vet, rroi e voi bashkë me të zezat e asaj kohe që nuk do të mjaftonin as të njëmijë e një netët për t'i treguar. Nga kjo trumbë fisnike grash të heshtura, të pafjala, të vojtura e të palodhura është edhe Efterpi Skendi (Pasko) bashkëshortja e denjë e shkrimtarit Dhimitri Pasko (Mitrush Kuteli). Ajo rrjedh nga një familje e vjetër dhe e njohur në Korçë për sjellje, miqësi e ndershmëri të papërfolur. Në vitet tridhjetë të shekullit të kaluar, mbaroi shkollën e atëhershme "qytetse" që i përgatiste vajzat me arsim dhe mjeshtëri shtëpiake për t'i bërë të ishin të afta si bashkëshorte të denja, zonja shtëpie dhe nëna të shkolluara që do të rrisnin fëmijë të edukuar. Me Dhimitri Paskon u martua më 1946. Mesa duket, ata ishin bërë për njëri tjetrin, sepse kanë lindur në të njëjtën ditë të vitit, më 13 shtator. Sivjet, 95 vjetori i lindjes së Dhimitër Paskos (Mitrush Kutelit) përputhet me 81 vjetorin e gruas së tij të nderuar, Zonjës Efterpi, së cilës, me këtë rast i urojmë jetë të gjatë e të gëzuar së bashku me fëmijët, nipërit e mbesat e saj.

Pas martese ne kampin e Maliqit

Thamë se u martuan më 1946, por gati plot pas një viti martese (16 maj 1947) Mitrush Kutelin e burgosën dhe e dërguan në kampin shfarosës të Vloçishtit (në Maliq) ku, gjithashtu, vuante dënimin e kotë si "tregtar i pasur" babai i saj dhe vëllai, zoti Foqi Skendi, i cili më ka treguar: "Kur e sollën Mitrushin, e mbyllën në një kotec derri. Ai kamp ishte lemeri. Në mëngjes-vetëm një si çaj-bukë, si baltë-vetëm një herë në ditë, më drekë. Në punë na detyronin të shkonim duke rendur. Rendnim zbathur nëpër baltrat, përmbi gjunjë e gjer në mes. Poshtë na pinin ushujzat, sipër na grinin mushkonjat. Dizanteria bënte kredinë. Kur ktheheshim nga puna, në mbrëmje, ecnim me këmbë e duar si bagëtia, sepse nuk qëndronim dot më këmbë nga lodhja. Një tregtar nga Korça, Koci Misrasi, nuk duronte dot më dhe vari veten. Alfred Ashikun e rrahën për vdekje se hëngri një panxhar që e gjeti aty, nëpër baltrat. Një tjetër, Niko Kirkën, e lanë të lidhur me tel me gjemba te një shtyllë përkundrejt diellit. Atje e lanë si Krishtin në kryq dy ditë e dy net dhe ne, nja 1500 të burgosur, na detyruan të shkonim pranë tij e ta pështynim. Ky qe kampi i Maliqit".

Nëpër këtë ferr kaloi dhe Mitrush Kuteli. Duke parë gjendjen e tij të pashpresë në burg e në kamp, i shkruante së shoqes:

Kaq afër jemi, por kaqë larg,

Të lutem mos më prit

Na ndajnë terre rreth e qark

Dhe yll për mua s'ndrit.

Përse ta lidhësh fatin tënd

Me një pafat si unë,

Kur di se emri im u shemb

Me dhunë e përdhunë?

Pra hidhe hapin guximtar

Ndaj jetës së gëzuar

Dhe më harro këtu, në varr,

Të vdekur pa mbuluar.

Po zonja Efterpi që kishte themele të shëndosha morale personale e fisnore, prej asaj klithme dëshpërimi të burrit të vet u forcua edhe më tepër dhe për dy vjet rrjesht e ndoqi atë burg më burg deri sa u lirua në prill 1949.

Pas kësaj filloi koha e një farë shkrehje mbas terrorit gjakatar të viteve të para të pasluftës dhe filloi hareja e miqësisë me Bashkimin Sovjetik.

Atëhere duheshin përkthyes nga rusishtja dhe Mitrushi, i dalë gjallë nga burgu, mundi të gjejë punë si përkthyes nga kjo gjuhë për artikujt propagandistikë të gazetave sovjetike që i duheshin ti botonte shtypi shtetëror shqiptar.

Që nga viti 1952 filloi të punonte si përkthyes në shtëpinë Botuese "Naim Frashëri", por erdhi viti 1956. Kishin filluar lëvizjet në disa "Demokraci Popullore" të Kampit Socialist. Emri i Mitrush Kutelit ende figuronte si "Armik i popullit" nëpër listat e vjetra të sigurimit, prandaj që të garantohej qetësia e kryeqytetit, duhej larguar familjarisht nga Tirana në bazë të ligjit hipokrit të "Urbanizmit". Se ç'hoqën atëhere ata të dy, ma ka treguar zonja Efterpi:
"Sa më kujtohet, ka qenë muaji mars, kur na erdhi një polic me një shkresë e na tha:"Ju ka dalë urbanizmi!" Kështu u thuhej atëhere atyre që dëboheshin nga qyteti. Ne na thanë se do të shkonim në Kavajë, po se ku do të rrinim, nuk ta caktonin. Pasaportat dhe atë që quhej "Libri i shtëpisë" na i damkosën me vulën A.P. d.m.th. armik i popullit. Dhimitri nuk u tremb. Do të shkojmë, tha. Nuk vete t'i lutem njeriu. Ku do të shkojmë more burrë?- thashë. Kemi tre fëmijë, ku do t'i mbysim në Kavajë? Thuamë ku duhet vajtur dhe vete unë.

Bëmë lutje në   në Ministrinë e Brendshme, po s'na kthente askush përgjigje. Ne prisnim me ankth. Kur ngrysej thosha: Shyqyr që u bë natë dhe sa fillonte të bëhej ditë, thosha: Bobo, si do të jetë kjo ditë, sepse polici vinte e na kërcënonte: Kur do të shkoni. Një ditë na tha se do të vinin të na merrnin me kamion.

U ngritëm që në ora tre të mëngjesit, ishte ende natë, shkuam me gjithë fëmijë në shtëpinë e babait tim. Gjatë ditës i vinim rrotull shtëpisë dhe e shihnim nga larg ç'bëhej…"

Tregimi është i gjatë, po dhe kaq mjafton për t'u kuptuar disi vojtjet e asaj kohe. Nejse. Le të themi se filloi jeta "normale". Mitrush Kuteli punonte si përkthyes në Shtëpinë Botuese, bashkë me atë trumbë përkthyesish të shquar që Lasgushi i quante me dhimbje "Hamenjtë e përkthimeve". Me punën e lodhshme të përkthyesit, për shtatëmbëdhjetë vjet me rradhë, Mitrush Kuteli nxorri bukën e fëmijëve, por përkrah gjithmonë i qëndronte Efterpi.

Deri sa u rritën vajzat ajo, e vetme, lante, pastronte, fshinte dhe e kishte shtëpinë dritë. Këtë shtëpi-thoshte shpesh Mitrushi-e mban Efterpi me thonj. Në atë kuzhinën e tyre të vogël e kam parë vetë sesi Efterpi, nga vendi pranë makinës, ku qepte gjithçka që i duhej shtëpisë e fëmijëve, ndiqte me vëmendje gjellën që ziente përmbi sobë. Kur mbaronte me këto dy punë, kthente karriken nga tryeza, ku ishte makina e shkrimit dhe ia niste daktilografimet e përkthimeve të përgatitura nga Mitrushi, në mënyrë që edhe ajo të nxirrte ndonjë lekë më shumë për ato shtatë gojë të asaj familje. Pas vdekjes së parakohëshme të Mitrushit ajo punoi për disa vjet si daktilografiste për të nxjerrë bukën e fëmijëve ende të parritur.

Përkujtimi

Të gjithë sot e përkujtojnë me admirim U. Shekspirin, po s'ka qenë gjithnjë kështu. Kur ai dilte nga theatri "Globus" vështirë se gjendej njeri të hiqte kapelen për ta nderuar. Dhe po kështu për shumë kohë… Ishte Victor Hugo ai që tha: "U. Shekspiri nuk ka nevojë për monument. Anglia ka nevojë për monumentin e tij!".

Ne, sot, përkujtojmë nëntëdhjetë e pesë vjetorin e lindjes të Mitrush Kutelit. Shumë shpejt, pas pesë vjetësh, vjen njëqindvjetori. Nëse Shqipëria ka Ministër të Kulturës dhe njerëz të kulturës, po kështu dhe Kosova, me gjithë hallet e saj, duhet të çelin konkursin për bërjen e monumentit të Mitrush Kutelit në mënyrë që të përurohet në atë njëqindvjetor të ardhshëm.




 Duke marrë shkas nga fjalët e të madhit Victor Hygo themi: Mitrush Kuteli nuk ka nevojë për monument. Shqipëria, Kosova dhe ca më shumë Pogradeci, kanë nevojë për monumentin e tij. Nëse të gjithë do të bëjnë veshin e shurdhër, atje u qoftë!

Mitrushi do të jetë këtu, në Tiranë, do të ecë rrugëve nëpër shi e do të këndojë:

O, sa çudi,

Të duash të mos jesh njeri

Dhe gurëve t'u kesh zili

Se gurët s'vuajn'kur bie shi

Përmbi Tiranë.

Do të jetë në Pogradec, në atë trollin e djegur të shtëpisë, duke ngritur potirin e lavdisë përplot me atë lëngun e sertë të fshatit që e pi rakinë.

Izedin Jashar Kutrulia do të jetë përherë në Prizren e gjithandej në Kosovë, në mes të gjallëve e të vdekurve.


ABC-JA E KRESHNIKEVE


A

- E njeh Zenelin?
- Jo, nuk e njoh!
- U bë për të vrarë. E do ta vras!
- Si e qysh?
- Dje më shkeli hijen!
- Hijen tënde?
- Timen! Ecja rrugës, në diell, kur më arriti Zeneli. Hija ime ishte aty poshtë. Ish e gjatë, sepse dielli perëndonte. E priste më dysh rrugën. Zeneli më dha tungjatjetën edhe ma shkeli hijen. Ç'të bëj?
- Vraje!
- E vrava.
- Aferim!
Pas pakëz, duke pirë duhan.
- Fëmijë ka Zeneli?
- Ka po janë të vegjël.
- Vraji!
- T'i vras?
- Vraji se do rriten. Më mirë tani sesa më vonë.
- Mirë thua; ke të drejtë. Do t'i vras! Do t'i shuaj! I ati më shkeli hijen. Kjo s'është pak!

B

- Dëgjove gjë?
- Jo.
- E vranë Todrin.
- Ku?
- Në mes të tregut.
- Kishte faj?
- Tani s'ka faj se është i vdekur, po atëherë kish.
- Si e qysh?
- Todri po shikonte një dru telefoni. Ish pak si i vrenjtur se s'kish me se të blinte bukë. Iu afrua një burrë me mustaqe, trim me fletë si çdo burrë me mustaqe, edhe i tha: - Bre qen!
- E njihte burri me mustaqe Todrin?
- Jo nuk e njihte. Por e vërteta: burri me mustaqe kish të drejtë. Bre qen! - i tha trimi me mustaqe: Bile i tha: Bre qen i qenit! Pse vështron me inat drunë e telefonit?
- Më fal, se të pres fjalën: druri i telefonit mos ish i trimit me mustaqe?
- Jo. Druri mund të ish i kujt të ish. A mund të mos ish asfare, mall pa zot si është malli i shtetit. Po sidoqoftë Todri e vështronte me inat drunë e telefonit.
- Ndofta sepse kish barkun bosh...
- Punë e tij. Bre qen, tha trimi, bre qen i qenit! Pse, bre, vështron me inat drunë e telefonit? Todri desh t'i përgjigjet, po trimi nuk e la: nxori koburen edhe e vrau. - Na, i tha, të të mësoj unë të shikosh me inat drunë e telefonit!
- Kish të drejtë trimi.
- Doemos, se po të mos kish nuk e vriste.

C


- S'po e shoh prej disa ditësh Zefin.
- As e ke për të parë, Zefin e vranë.
- Pse? Kush?
- Fajin e kish Zefi.
- Fol!
- Nipi i të kunatit të vëllait të Zefit...
- Nuk mora vesh. Edhe një herë, të lutem.
- A ka një vëlla Zefi?
- Ka.
- Edhe ky a ka një kunat?
- Ka.
- Edhe kunati a ka një nip?
- Ka.
- Pra, nipi i të kunatit të vëllait të Zefit kish rënë në gjak me një shtëpi kreshnike kombëtare.
- Vetë nipi?
- Jo, shtëpia. Punë e vjetër, gjysh-stërgjysh, po ti e di se gjaku s'falet.
- Jo! Po të falet, humb burrnia, ndera e trimnia.
- Po, pra... E meqë shtëpia e të nipit të kunatit të vëllait të Zefit ish në gjak, erdhën edhe e vranë Zefin, sipas Kanunit të Lekë Dukagjinit, (ndjesë pastë!).
- Në e vranë sipas Kanunit, bënë mirë. Iu rrittë ndera e trimnia e burrnia hasmit të shtëpisë të të nipit të kunatit të vëllait të Zefit. Më vjen keq për Zefin, se ish njeri me kulturë - pesë vjet në Torino, poet e shkrimtar... - po në qenka punë gjaku, shumë mirë që u vra! Duhet ruajtur ndera, trimnia e besnia e kreshnikia e fisit të racës arbënore. Duhet ruajtur përgjithmonë Kanuni i Lekë Dukagjinit (ndjesë pastë!) sidomos për punë ndere, trimnie, kreshnikie, besnikie. Pse ndryshe kombi i racës kombëtare ilire edhe pellazge kreshnike arbënore asht në rrezik me hupë. Dhe që të ketë qetësi të plotë Shkëlqesia e Tij Lekë Dukagjini që na la Kanunin, duhet medoemos t'i digjet shtëpia Zefit edhe t'i priten drurët e kopshtit kombëtar.
- Eja të pimë nga dy-tri gota për shëndet të Lekë Dukagjinit (i rrofshin çunat!) e për nderën, trimninë, besnikinë e kreshnikinë mijëvjeçare që na nderon truallin tonë kombëtar e fisnik.
- Eja të pimë po koburet t'ia dorëzojmë një miku, se kam frikë mos të shkel hijen, o mos shoh me inat ndonjë dru telefoni...


Ç


- Ore, thonë se ti e vrave Selmanë...
- Unë, jo!
- Po kush?
- Dyfeku im!
- Ky që ke në krahë?
- Ja, ky! Pse s'ta mbush synë?!
- Si jo. Dyfek të këtillë s'kam parë as në Turqi.
- E ke mirë. Dyfek si të turkut s'ka në botë, se turku i punon me merak. Po ky imi është veç botës. Pandeha se s'të pëlqen...
- Si u bë puna e Selmanit?
- I qe shkrojtur ta vras unë, nga e shkrojtura nuk shpëton dot.
- E ke hak. Që kur e polli e ëma, iu shkrojt në qitap: këtë çun do ta vras Ymeri me një dyfek turku. Po aman më thuaj si erdhi puna që e vrave?
- Me një të shtënë e lashë thes. Erdhën edhe e ngritën në tabut.
- Ti ku ishe?
- Prapa ferrës.
- Ai?
- Shkonte rrugës.
- Bukuri! Si trimat e vrave. Edhe ai bëri mirë që ra si thes. Të lumtë dora ty edhe dyfekut i lumtë çarku!
Ymeri qeshi se iu kujtua thesi. Selmani ra menjëherë si një thes me misër pa pasur kohë t'i thotë: faleminderit se më vrave - si e do burrnia, kreshnikia e besa shqiptare. Po Ymeri zemërgjerë e shpirtluan, ia fali këtë të metë.
- Shkaku i vrasjes?
Fajtor ka qenë Selmani! Sepse Selmani ka një nip nga ana e mbesës. Nipi i mbesës së Selmanit ka një qen edhe ky qen qopek i ka lehur një herë mikut të të nipit të së mbesës së Ymerit. Miku iu qa të nipit, nipi iu qa mbesës, mbesa iu qa Ymerit edhe Ymeri mori dyfekun dhe e vrau Selmanë...

D


Rrinte Suli me Sulën në hijen e një lisi kombëtar edhe përkëdhelnin dyfeqet kreshnike me nga një leckë vaj. Këtë e bënin për të kaluar kohën e për të shprehur dashurinë kreshnike për armët kreshnike.
Dhe që të dy, si trima kombëtarë, e kishin ngjeshur mesin me kollanë e gjoksin me rripa. Kollanët ishin mbushur me paketa fishekë edhe varur kishin bomba të kuqe.
Të tjerë fishekë e bomba kombëtare kishin nëpër xhepat kreshnikë.
I foli Sula Sulës:
- Ore, ti e ke të papërdorur dyfekun e as që di në shpon.
- Kam zbrazur njëzet paketa. Qe kalamidhet!
- Ke zbrazur në bosh, jo në plot...
- Qysh në bosh? I kam rënë një zogu majë një lisi edhe e kam rrëzuar, i kam rënë një lepuri, i kam rënë një thiu të egër...
- Të thashë se ti ke zbrazur bosh, më havadan. Ti s'hyn në radhën e burrave. Hajt!
- ...
- Ore, a ke zbrazur më njeri? Se atëhere i thonë plot. Je goxha burrë, e s'ke vrarë njeri!
- Jo, njeri kurrë! Kur të më bjerë hasmi në pusi, do t'ia shkrep.
- Prit gomar të mbijë bar!
Fluturoi një zog kombëtar nga lisi kombëtar edhe hija e tij kreshnike shqiti për një grimë në truallin e fisit arbënor, ku ujku nuk e ha ujkun, po arbri e ha arbrin, si urdhëron Kanuni i Lekë Dukagjinit (ndjesë pastë!).
I foli Sula Sulit:
- Po ti sa herë e ke përdorur pushkën?
- Dy! Një herë i rashë Zeqos edhe e lashë kapicë, në lëmë. Gjysmë herë kur plagosa Zyferë e gjysmë herë Stavron. Këto të dyja bëjnë një. E një e para: dy!
U duk larg një si pikë e zezë që lëvizte në rrugë. I foli Sula Sulës:
- Ja, shikon tutje, po vjen një njeri! Bjeri!
- S'di cili është...
- Çudi e madhe! As ai nuk di cili je ti. Atij i qënka shkrojtur t'i biesh ti me dyfek të ri. I erdh exheli. Apo s'ta mban?
- I bie po mos merret vesh...
- S'ka si merret vesh. Unë s'rrëfej!
- Me besa-besë?
- Me besa-besë e për kokën e dyfekut.
- Atëherë t'i bie?
- Bjeri!
Në këtë kohë pika që lëvizte në rrugë ish madhuar se e shtynte exheli drejt pushkës kreshnike kombëtare.
Sula ish i përulur prej Sulit se kish shtënë vetëm bosh. Turp i madh për një trim kombëtar e për një pushkë kreshnike të lyer me vaj!
U shtri barkazi në mezhdë, i fjeti synë pushkës edhe i hoqi këmbëzën.
Edhe pika lëvizëse nuk lëvizi më...
Edhe Sula puthi çarkun e dyfekut kreshnik për provën e naltë...
... Qanë e vajtuan në shtëpi. Shkulën flokët nëna e motrat e të vrarit. U kanos vëllai të marrë gjakun nga hasmi i vjetër i shtëpisë, po puna është se pushka kreshnike e Sulës nuk mbeti në turp kombëtar.
Edhe Suli e mbajti fjalën e nuk e tradhtoi Sulën...


DH


Vasili me Veselin ishin shokë. Shokë që në vogëli - ngrohur më një diell, lagur më një ujë. Pastaj erdh puna që Veseli vrau Vasilin edhe Vasili vrau Veselin. Që të dy ia dhanë flakë më flakë, si trima të ndjerë që na nderojnë vendin e kombin kombëtar kreshnik.
Puna rrodhi kësilloj:
Vasili me Veselin rrinin në një hije edhe bisedonin. Aty pranë ish lumi. Pranë lumit një plep. Vasili tha:
- Hajde plep, hajde, që të mbolli dora e Krishtit!
Veseli tha:
- E keq, or mik, e mbolli dora e Muhametit!
- E Krishtit!
- E Muhametit!
E filluan si me të qeshur po doli e ngjeshur se sikush gojën e kish të tijën edhe me bukë e ushqente. Po përveç gojës, kishin edhe kobure në brez, si çdo shqiptar i vërtetë.
- Plepin e mbolli Krishti!
- Plepin e mbolli Muhameti!
Pak-pak! koburet kreshnike, flakë më flakë!
E që të dy u vranë!
Njëri për plepin e Krishtit, tjetri për plepin e Muhametit...


E


Selmani vrau Selmanin; Stefani vrau Stefanin; Hasani vrau Kristanin; Mestani vrau Vasilin...
Puna rrodhi kësilloj:
Rrinin që të gjithë edhe vështronin malet e larguar.
I pari i tha të dytit (Selmani Selmanit):
- Mali që përtej është më i lartë se ai tjetri.
- Jo, e ke jangëllësh. Ai tjetri është më i lartë nga ai që përtej.
- Jo, ti e ke keq!
- Jo unë, po ti!
Hynë në valle edhe të tjerë: dy Stefanë, një Hasan, një Mestan, një Kristan, një Vasil, një Halil...
Si trima që ishin, e bënë fora edhe u vranë trimërisht në shesh të burrave. U ngritën pastaj edhe farefisi edhe i dogjën shtëpinë njëri-tjetrit.

Dhe malet mbetën si ishin: male...
(Hiqmet Meçaj)