Shuflaj i shkruan Lumo Skendos: Shqipëria në arkivat e Dubrovnikut, Vatikanit dhe Venedikut...

Tiranë

Fort i nderuar mik

Më gëzoi shumë letra juaj e datës 18 qershor, me anë të së cilës më lajmëroni se Qeveria Shqiptare vendosi të vazhdoi botimin Acta et diplomata res Albaniae Mediae Aetatis Illustrantia duke siguruar mjete financiare për një projekt të tillë në shumën prej 75.000 frangash ari dhe që kjo punë shkencore m’u besua mua. Mirënjohjen time do t’ia shpreh me shkrim zotit Ministër të arsimit shqiptar, në një letër tjetër.
Në vazhdim po i përgjigjem pyetjes suaj: se si janë planifikuar punët për vazhdimin e hulumtimeve për përgatitjen e veprës “AA” [Acta et diplomata res Albaniae Mediae Aetatis Illustrantia, m.a.], përgjigje të cilën nëse dëshironi mund ta botoni ne gazetën tuaj Diturija (sic!)
1. Nga viti 1918 e deri më sot unë nuk kam punuar asgjë rreth vazhdimit të botimit të veprës Acta et diplomata res Albaniae Mediae Aetatis Illustrantia [vëllimit të III-të, m.a.] për shkak të vdekjes së dy miqve të mi, dijetarëve Thallóczy-it dhe Jireèek-ut, por edhe për shkak të situatës së përgjithëshme të luftës dhe zhvillimeve të njohura pas saj, pra unë nuk kam asgjë të përgatitur. Megjithatë, unë mund të llogaris si një punë pjesërisht të bërë kopjimin e dokumenteve përmes kopjuesve [scribes, m.a.] në arkivat e: Barcelonës, Milanos e Palermos, për gjysmën e dytë të shekullit të XV. Meqenëse në vitin 1926, i kam huazuar profesorit nga Beogradi, Radoniæ, rreth 200 dokumenta, tërësia e këtij materiali u vu në dyshim, dhe unë duhet ta e bëj atë pjesërisht nga fillimi (për më shumë shih: revista Diturija, 3, 373).
2. Hulumtime dhe kërkime shkencore duhet të bëhen në arkivat e Dubrovnikut, Vatikanit dhe Venedikut. Në Dubrovnik dhe Venedik për periudhën kohore 1344-1571. Në vëllimin e dytë të Acta et diplomata res Albaniae Mediae Aetatis Illustrantia nuk është botuar asgjë nga arkivi i Vatikanit. Në shtojcën e vëllimit të dytë, /f. 253-260/, janë botuar të përmbledhura vetëm regestat e dokumenteve nga ky arkiv, për vitet 1344-1406, të cilat tani duhet të kopjohen në tërësi dhe të botohen të plota, si shtojcë e vëllimit të tretë. Meqenëse ne kemi vendndodhjen e këtyre dokumenteve ato mund t’i gjejë lehtë secili arkivist i Arkivit të Vatikanit. Unë shpresoj se ju mund të siguroni kopjimin e këtyre dokumenteve.
3. Për hulumtime e kërkime shkencore dhe për vjeljen e materialit arkivor në arkivat e Dubrovnikut, Vatikanit dhe Venedikut për katër vëllimet e tjera që duhet të botohen të Acta et diplomata res Albaniae Mediae Aetatis Illustrantia nevojitet e pakta 6 muaj për secilin arkiv. Kërkimet dhe hulumtimet në arkivat e Dubrovnikut dhe të Venedikut to t’i bëj unë vetë, ndërsa në arkivin e Vatikanit mund të punojnë kopjues sipas udhëzimeve të bëra nga unë. Në Venedik duhen kopjuar “in extenso” (të plota) më shumë se 100 dokumente dhe ato nga fondet: Senato Misti, Misti Mar, Misti Terra, Secreta Consilii, Libri Domm., Consiglio de X), etj, ndërsa në Vatikan duhen kopjuar rreth 400 dokumente, ndërsa numri më i madh dokumenteve që duhen kopjuar janë nga arkivi i Dubrovnikut më shumë se 700, një pjesë: “in extenso” ndërsa pjesa tjetër “in extracto” (në formë të shkurtuar). Në Venedik mendoj se duhet të paguhet një scribes [kopjues, m.a.] për 6 muaj, sepse qëndrimi im për 6 muaj është i pamjaftueshëm. /Unë mendoj se kërkimet në Venedik duhet të vazhdohen për disa vite nga 6 muaj/. Duke pasur parasysh vëllimin e madh të materialit të arkivit Raguzan, do ishte më mirë, që punën atje ta bënte vetë redaktori [editori, që në këtë rast është Milan Sufflay, m.a.], që të mos kopjohet material i panevojshëm dhe i tepërt arkivor.
4. Sipas llogaritjeve që kam bërë unë, sigurimi i tërë dokumenteve të nevojshme do të kushtonte rreth 30.000 franga ari. Pjesa tjetër prej 35.000 franga ari do të përdorej për përgatitjen dhe shtypjen e katër vëllimeve në vazhdim. Këto katër vëllime mund të arrijnë në rreth 160 tabakë shtypi. Tirazhi i dy vëllimeve të botuara nga Holzhausen-i ishte nga 400 kopje për secilin. Sipas përvojës sime, ky tirazh është shumë i vogël, prandaj mendoj se duhet rritur në 600 kopje secilin nga katër vëllimet e ardhshme. Nëse llogarisim se një kopje nga këto vëllime do të kushtonte 35 franga ari, atëherë shuma e përgjithshme nga të katër vëllimet do të ishte 84.000 franga ari.
5. Burimet arkivore do të përgatiten në atë mënyrë që nuk do të jetë patjetër i domosdoshëm i tërë materiali dokumentar të disponohet nga unë për të filluar punën me botimin e vëllimit të tretë. Vëllimet do të punohet një nga një. Unë mendoj se vëllimin e tretë duhet ta filloj me vitin 1407 (me pushtimin aragonaso-napolitan të Krujës) dhe eventualisht ta përfundoj në vitin 1457 (konfirmimi i privilegjeve të Krujës nga Alfonsi i V-të). Vëllimi i katërt do të përfshijë periudhën kohore deri në vitin 1479, ndërsa në dy vëllimet e tjera do të botohen të gjitha dokumentet nga shekulli XVI, sepse mendoj se nuk ka shumë dokumente për këtë kohë. Megjithatë, ndoshta për vëllim e tretë si vit më i sigurt përfundimi do ishte viti 1451, sepse në këtë vëllim planifikoj të botoj në tërësi Kadastrin e njohur të Shkodrës nga viti 1416, i cili është mjaft i vëllimshëm. (Dorëshkrimin e Kadastrit të Shkodrës, deri tani e ka botuar pjesërisht Ljubiæ, Starine, vëll. XIV; shih edhe Acta et diplomata res Albaniae Mediae Aetatis Illustrantia, vëll. 2, f. 222, nr. 730. Siç e cek Jireçeku në: Das christliche Element, në: “Sitzungsberichte der Kaiserliche Akademie der Ëisenschaften.” Ëien, 1897, vëll. 139, f. 20, ref. 2; shih edhe Sufflay, Glasnik srpskog geografskog drustva, 1927, Mikloshiqi kishte arritur të shtinte në dorë një kopje të plotë të këtij kadastri dhe e kishte bërë gati për shtyp, mirëpo kjo kopje është zhdukur pa gjurmë (ngjashëm është zhdukur edhe kopja e bërë nga Makushevi), dhe ne duhet ta kopjojmë përsëri dorëshkrimin që ruhet në Venedik.
6. Siç e ceka më lart, unë mendoj se ne mund të llogarisim si vit përfundimtar të këtij vëllimi, vitin 1457; përkohësisht, derisa të kemi në dorë tërë materialin e duhur për këtë vëllim. Puna e parë që duhet bërë është përgatitja e të gjitha regestave të dokumenteve shqiptare të botuara ose cituara për vitet 1407-1457, duke shënuar me saktësi origjinën arkivore të origjinalit të këtyre dokumenteve për të katër vëllimet. Këto regesta na ndihmojnë shumë sepse ne nuk do të rikopjonim këto dokumente edhe njëherë nëpër arkiva të ndryshme. Për arkivin e Venedikut, ne na hyjnë në punë në radhë të parë botimet e N. Jorgës, Ljubiqit dhe Makushevit, ndërsa për arkivin e Vatikanit botimet e Farlatit, Eubelit, Theinerit, Pastorit dhe për Dubrovnikun: Gelçiqi, Jorga etj. Disponoj informacione të sakta se Ljubiqi, Jorga dhe Makushevi, nuk kanë arritur të vjelin të gjithë lëndën arkivore nga Venediku për shqiptarët për vitet 1407-1457. Për Vatikanin janë të mjaftueshme të dhënat nga: Farlati, Theineri, Pastori dhe sidomos nga Eubeli. Ndërsa për Dubrovnikun, më të sigurtat janë të dhënat e Jireçekut, të cilat tani ndodhen në Sofje të Bullgarisë dhe të cilat duhet t’i shikoj personalisht dhe të porosis edhe njëherë kopjimin e tyre në Dubrovnik.
7. Për të përfunduar një punë të tillë, ku entuziazmi im nuk mungon, do të ishte mjaft i rëndësishëm momenti që unë të lëviz lirisht dhe të bëj kërkime dhe hulumtime shkencore në arkivat e përmendura, duke përtëritur lidhjet e mia të mëhershme me miq e kolegë të shumtë. Unë kam kërkuar pasaportë në muajin qershor të 1928, kur u emërova profesor për lëndën e “Historisë së Europës Juglindore” në Universitetin e Budapestit, por qeveria e Beogradit nuk më dha pasaportë as për Hungari e as për ndonjë vend tjetër. Ky sanksion nuk është hequr ende, as sot e kësaj dite. Në mbështetje të nderimit që më bëni dhe të punës që më besoni, në radhë të parë Qeveria Shqiptare dhe ju, kam ndërmend që sapo të marr aktin zyrtar nga Shteti Shqiptar, të bëj një kërkesë të re për pasaportë për të pasur mundësi të lëviz lirisht. Derisa të mos rregullohet çështja e pasaportës, jam i detyruar të mos them asgjë konkrete për vazhdimin e botimit të katër vëllimeve të Acta et diplomata res Albaniae Mediae Aetatis Illustrantia. Mirëpo, deri sa të siguroj pasaportën, unë do të përgatis kryesisht material nga arkivi i Venedikut, të cilin mund ta siguroj përmes kopjuesve. Nga ana tjetër, unë mund të filloj kërkimet edhe në arkivin e Dubrovnikut, por, për momentin kjo gjë është e pamundur. Pro domo: për të shkuar në Dubrovnik, fillimisht duhet të vë kontakt me Sofjen, (shih pikën 6 më lartë), gjë që momentalisht nuk është shumë e rekomanduar. Përveç kësaj, me rastin e një udhëtimi të tillë do të zgjoja dyshimin e policisë se mos po tentoj të largohem nga shteti i SKS pa pasaportë, dhe e fundit, nuk kam mjete financiare të mjaftueshme, dhe për këtë me nevojitet një paradhënie.
Unë kam bërë një parallogaritje e cilat duket kështu: për kërkime arkivore kam menduar shumën prej 50 franga ari, pa shpenzimet e udhëtimit. Këtë shumë të vogël për vete e kam llogaritur duke ditur se duhen paguar edhe kopjuesit, pastaj duhen hequr shpenzimet për përgatitjen e regestave të dokumenteve të botuara si dhe për treguesit lëndor, indeksat, etj, të cilat duhet të vihen në fund të çdo vëllimi, pra, e tërë shuma do të jetë 2.000 franga ari, për vëllim. Të paktën gjysmën e kësaj shume të çdo vëllimi duhet ta marr si paradhënie, kurse pjesën tjetër pas botimit të vëllimit përkatës. Për saktësinë dhe korrektësinë e këtyre përllogaritjeve të mia, kjo gjë do të shihet hapur pasi të botohet vëllimi i tretë i Acta et diplomata res Albaniae Mediae Aetatis Illustrantia. Nëse më vonë do të fillojë rrugë të re e hulumtimeve dhe kërkimeve shkencore, atëherë kërkesa do të jetë tjetër, sipas çelësit: numri i ditëve të qëndrimit për kërkime shkencore, shumëzuar me 50 franga ari ditën, duke shtuar edhe shpenzimet e udhëtimit të klasit të parë.

Zagreb, Gunduliqeva 25,
Përshëndetje të sinqerta,
I juaji besnik,
Milan von Sufflay

Femrat e Marubit, shqiptarja e parë që pozoi nudo

 Malësorja e paemër, gruaja e parë shqiptare që guxoi të zhvishet para aparatit të Pjetër Marubit. Dhe të gjitha femrat që thyen tabutë…në studion “Marubi”

Fotografia topless e kësaj femre malësore, me tipare të egra, e veshur me kostum popullor, e paemër, dëshmi e gjallë e një të vërtete që daton në vitin 1878, u zbulua shumë vite më pas, afro 126 më pas, në skutat e errëta të fonotekës “Marubi”.

Quhet thjesht “Portret gruaje”. Kurioziteti që ngjalli kjo fotografi, nxiti kërkimin për të tjera femra në fonotekën “Marubi”. E u zbulua se ekzistonin dhe disa femra të tjera të fotografuara jo vetëm nga Pjetër Marubi, por edhe nga Kel e Gegë Marubi.

Gjetja e këtyre fotove, duke menduar kohën kur janë realizuar, kur sigurisht ishte shumë e vështirë të bindje një femër të pozonte para aparatit fotografik me kostumin popullor të krahinës (aq më pak të zhvishej), pasi zbriste për në Pazarin e madh të Shkodrës, është konsideruar zbulim i madh.

SALI GJUKA, DELEGAT I KOSOVËS NË KUVENDIN E PAVARËSISË

                                                “Rrofshin ata fatbardhë, që do të

                                                           bëhen mesues në Arbërinë e lirë!”

                                                         

Nga: Prof. Murat Gecaj,publicist e studiues-Tiranë

                                               

Sali Gjuka ose i njohur dhe Sali Gjukë Dukagjini, lindi në qytetin e Pejës, në vitin 1876, në një familje me tradita të shquara atdhetare. Mësimet e para i mori në vendlindje, ndërsa të mesmet në Shkup, ku familja e tij u vendos si shkak i përndjekjeve të pushtuesve osmanë. Pasi kaloi vështirësitë e kohës, mundi të regjistrohej student në Fakultetin e Drejtësisë, në Selanik. Pas mbarimit të studimeve, nisi punën në gjykatën  e atij qyteti dhe e vijoi veprimtarinë në shërbim të çlirimit të Atdheut të robëruar.

                

                Sali Gjukë DukagjinI “Mësues i Popullit”

Në vitin 1909, megjithëse ilegalisht, Sali Gjuka punoi pa u lodhur për çeljen e shkollës  shqipe në Pejë. Ndërsa në vitin 1910, me përkrahjen e atdhetarëve Bajram Curri, Hasan Prishtina etj., u bë mësuesi i parë i shqipes  për nxënësit shqiptarë, në shkollën Normale dhe Gjimnazin e Shkupit. Aty pati përkrah atdhetarin e njohur Bedri Pejani.

Gjatë jetës, Sali Gjuka u mor gjerësisht edhe me studime në fushat e gjuhës, historisë, etnografisë etj., shumë nga të cilët i publikoi në shtypin e kohës. Të gjithë ata përshkohen nga ndjenjat e larta atdhetare, nga dashuria e pakufishme për traditat tona të çmuara, që këshillonte t’ua edukojmë breznive të reja.

            Në vitet e kryengritjeve të mëdha mbarëpopullore antiosmane të viteve 1910-1912,  Sali Gjuka u dallua si një luftëtar e veprimtar i shquar, ndër më popullorët e kohës. Me nismën e tij, në prill 1912 u formua në Selanik, Klubi i ri me emrin kuptimplotë  "Bashkimi", i cili propogandoi edukimin e ndjenjave atdhetare, përhapjen e gjuhës e të arsimit shqip.

            Në Nëntorin e stuhishëm të vitit 1912, Sali Gjukën do ta gjejmë  përsëri përkrah luftëtarëve e mendimtarëve më në zë të  kohës. Me thirrjen, që u kishte bërë atdhetari i flakët, Ismail Qemali, drejt Vlorës udhëtonin  sa e sa delegatë, përfaqësues të popullit luftëtar, nga e gjithë Shqipëria e trojet tjera shqiptare. Ndërmjet tyre, si përfaqësues nga Kosova dhe delegat i Pejës, Gjakovës, Plavës e Gucisë, ishte dhe atdhetari e mësuesi i palodhur i gjuhës shqipe dhe i ndjenjave atdhetare, Sali Gjukë Dukagjini.

            Në aktin përfundimtar për Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë, i cili ka nënshkrimet e 60 delegatëve, pjesëmarrës të Kuvendit të madh të 28 Nëntorit 1912, përkrah emrave të Ismail Qemalit, Isa Boletinit, Luigj Gurakuqit, Nikollë Kaçorrit, Jani Mingës, Dervish Himës, Bedri Pejanit, Babë Dudë Karbunarës e atdhetarëve të tjerë, dallohet qartë dhe firma e Sali Gjukës. Ky ishte një vlerësim i merituar, që i bënte  atij populli shqiptar për përpjekjet e shumta dhe sakrificat e mëdha, që kishte bërë deri atëherë për lirinë e pavarësinë e Shqipërisë. Kuvendi i Vlorës, duke marrë parasysh veprimtarinë e gjerë atdhetare të Sali Gjukës, e zgjodhi atë këshilltar në përbërjen e Pleqësisë (Senatit), detyrë që e kreu me përgjegjesi.

            Në kohën e qëndrimit në Vlorë, Sali  Gjuka ishte ndihmës i ministrit të Arsimit Luigj Gurakuqi. Së bashku me kolegët, ai shkroi programin e Qeverisë për zhvillimin e arsimit, në Shqipërinë e lirë dhe të pavarur. Për këtë gjë dëshmojnë dhe artikujt e botuar me firmën e tij, në gazëtën  "Përlindja e Shqipnisë". Janë domethënëse fjalët e tij: “Si çdo komb edhe shqiptarët më të madhen rëndësi do t’i japin degës së arsimit, se vetëm  këtu e shohin dhe duhet ta shohin shpresën e qytetërimit”. Po kështu, urimi e thirrja: “Rrofshin ata fatbardhë, që do të bëhen mësues në Arbërinë e lirë!” (Nga gazeta “Përlindja e Shqipërisë”, gusht, 1913).

           Në janar 1913, ai nisi nga puna drejtor i arsimit për qarkun e Beratit, që përfshinte edhe Fierin e Mallakastrën etj. Menjëherë, Sali Gjuka hapi shkollën Normale të përkohëshme, ku do të përgatiteshin mësuesit e parë dhe do të kualifikoheshin mjaft të tjerë. Pjesa më e madhe e tyre ishin  nga Kosova, të cilët më pas shkuan në vendlindje, ku çelën shkolla në gjuhën amtare. Gjithashtu, ranë në sy puna e zelli i madh i  tij për çeljen dhe funksionimin e mjaft shkollave shqipe, në ish-qarkun e Beratit

            Megjithëse shërbeu drejtor për arsimin në atë qark, Sali Gjuka nuk u shkëput nga ngjarjet politike e shoqërore të kohës. Ai ishte ndër organizatorët e Kongresit të Lushnjës, përkrahu Revolucionin e Qershorit 1924 dhe masat demokratike të Qeverisë së Fan Nolit etj.

            Personaliteti i shquar Bajram Curri, duke njohur e çmuar lart veprën atdhetare dhe ndihmesën e Sali Gjukë Dukagjinit në fushën e arsimit dhe të shkollës  kombëtare shqipe, iu përgjigj kështu Fan Nolit, kur ky i kërkoi mendim për postin e ministrit të Arsimit, në Qeverinë Demokratike, që doli nga Revolucioni i Qershorit 1924:

          "Si unë vetë, ashtu dhe tërë kosovarët e çmojmë plotësisht rëndësinë që ka Ministria e Arsimit dhe prandaj kemi të mëdhe dëshirën që atë vend ta zejë një njeri kompetent, i zoti i punës dhe që të ketë dhënë prova në jetën e vet të sakrificave, që bëri populli ynë...Këto cilësi i gjejmë mjaft të shkëlqyeshme në personin e Sali Gjukës".

            Armiqtë e ndoqën hap pas hapi trimin luftëtar e të ditur, Sali Gjuka. Në vijim të përndjekjeve të mëparshme, në  vitin 1920 e intriguan për një faj, të cilin nuk e kishte kryer. Saliun e akuzuan se, gjoja, kishte marrë  pjesë në vrasjen e Abdyl Ypit. Për këtë aesye e dënuan 10 vjet burg, 4 nga të cilat i vuajti.

            Pas fitores së Revolucionit të Qershorit 1924, kur e liruan të pafajshëm nga burgu, S. Gjuka punoi  pak kohë drejtor i shkollës plotore të Beratit. Por e kuptonte se vuajtjet e shumta të jetës dhe sëmundja e tuberkulozit po e mposhtnin. Kështu, i mbylli sytë përgjithnjë në atë qytet, më 25 tetor 1925.

            Sali Gjukë Dukagjini është nderuar me titullin e lartë, “Mësues i Popullit”, me këtë motivacion: "Patriot i shquar dhe veprimtar i palodhur për përhapjen e arsimit e të mësimit të gjuhës shqipe; mësues i gjuhës shqipe në Normalen e Shkupit; pjesëmarrës në Kuvendin Kombatar të Vlorës për  shpalljen e Pavarësisë; drejtues dhe organizator i arsimit tonë kombëtar, në shtetin e pavarur shqiptar, në vitet 1912-1920".

            Fjalë vlerësimi e nderimi për të kanë thënë: Prof.dr. Aleksandër Xhuvani, Akademiku Aleks Buda e të tjerë. Me artikuj e studime, sidomos në vitet e fundit, gjithnjë e më tepër Sali Gjuka po bëhet i njohur në trojet shqiptare. Në vitin 1991, Dr. Muhamet Pirraku ribotoi në Prishtinë gramatikën e tij shqip-turqisht, të përkthyer në shqip dhe të pajisur me shënime e të paraprirë me një jetëshkrim të tij. Një shkollë e mesme në Urën Vajgurore të Beratit ka vite që mban emrin e nderuar të Sali Gjukës. Me jetën e tij, ai frymëzon breznitë e reja për t'iu përkushtuar sa më shumë Atdheut e diturisë.

            Në jetëshkrimin, që u botua kur ndërroi jetë Sali  Gjuka, u  thanë  dhe këto radhë profetike: "... Emri i tij do të shkruhet me shkronja të arta në mermerin e famës". Ndërsa një poet beratas , ka thurur edhe këto vargje domethënese, për Sali Gjukë Dukagjinin:  "Emri yt i ndritur, / balli i shkollës sonë,/ shikoje, moj Vlorë,/ Berat e Kosovë !".

            Festa madhështore e 100-vjetorit të shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, na bën të ndihemi krenarë për bij të tillë të shquar, si Sali Gjukë Dukagjini, të cilët, me pushkë e penë në dorë, ia përkushtuan jetën e tyre lirisë e përparimit të gjithanshëm të Atdheut tonë.

Tiranë, 4 nëntor 2012

 (Sali Gjuka, vizatim)

       

                                               

Dy shkrime të Sali Gjukë Dukagjinit:

                        PËR    ZHVILLIMIN  E ARSIMIT  NË  SHQIPËRI

           

Si çdo komb edhe shqiptarët ma të madhen randësi kanë me i dhanë degës së arsimit, se vetëm  këtu e shohin, duhet me e pa uzdajën e qytetnimit.

            Veç  me përparimin e arsimit mund të humbet o të tretet mjegulla e errësisë së verbueshme; kështu fitohet lumnia e shekullit qi ndohemi, ndryshe nuk shitohet kulshedra e padijes.

            Lirimi i Shqipnisë prej Turqisë ka me kjenë kobi i paditunisë.

            Sundimi shqiptar e vendoi që të çilet në çdo sundimtari nga një Normale përgatitore, në të cilat si nxanës do të pranohen ata  qi kanë këto kushte:

            a) Kush ta ketë krye së pakti shkollën ruzhdije o çdo shkollë qi asht baraz me te;

            b) Ata shqiptarë qi kanë kjenë kudo mësues;

            c) Kush s' asht me ndonji sëmundë të ngjitshme;

         ç) Ata qi s'i kanë shkue të tridhetë vieçët;

         d) Kush mundet  me dalë fitues në provimt' të së hymes.

            Pranimi i mësuesvet nuk  do të jetë nji me t'atyne qi s'janë rrye me këtë mjeshtëri të bekueme.

            Ata qi janë kjenë mësues nën rrogë të qeveries do të përgjigjen: pak këndim e shkrim; nji grimë nga gjeografia fillestare; mirë prej katër punëve të numërimit.

            Tjerët do të provohen: mirë nga katër punët e numërimit, prej numrit të coptueshëm; shkurtazi nga gjeografia e historia edhe prej shkrimit e këndimit.

            Sundimi ynë ka marrë parasysh të varfnit, prandej atyne qi u provohet skamja, kur mos t'jenë me shtëpi ku ndodhet Normalja, do t'u japë nga gjashtë mexhide në muej.

            Ministria e Arsimit i urdhnoi të gjithë sundimtarët qi të zanë nga nji shtëpi për shkollë Normale; t'i kryejnë të tana të mbetat.

            Pra, tashti detyra e madhe iu varet atdhetarëvet për me ia ngashnjye popullit arësimin, për me ia u tregue nevojën, dobien, shenjtnien e ditunien. Ata qi janë të zotët e mësimit, ata qi guxoin me thanë se jemi therorët e Shqypnies, le të mundohen për zgjimit të zogjëvet të saj.

            Vetëm me arsim munt ta shpëtoim Atdheun prej çdo shkelmit të mallkuet.

            Gjer mos ta hiekim ndryshkun e Turqisë, sa të kenë fuqie paria, qi kënaqet tyke thithë gjak në kurriz të gjindes shqyptare; gjer mos të mësohet njerëzia qi asht për t'u adhurue gja, përveç nomit; deri të dihet ma e madhja nderë, vdeka për të bamet të detyrës; sa mos ta dimë qi trimnia asht urtësia e se theroria asht vdekë në luftë tu i dhanë pat zyrtari, s'munt të bahet as njana prej atyne qi dishrohen. Këto nevojë na i tregon prova, do të na i mësojë arsësimi me rreze driatare të saj.

            Kush e do jetimin (jetesën,-shënimi im,-M.G. ) e Shqyptaries, të vrapojë e të hyjë në këtë ushtrie për me luftue me padijen.

            Rrnofshin ata fatbardhë, qi do të bahen mësues në Abnie të lirë!

                                                                                                                                    S.Gj.D.

  

            ( Sali Gjukë Dukagjini,në gazetën " Përlindj' e Shqypnies ", botim  i

                                       Qeverisë Kombëtare, Viti I, Vlorë, 24/6, gusht 1913)

                                   

                       RROTULL  DËSHIRIT  KOMBËTAR

“Ballkani asht për gjinden e tie; çdo komb Evropas ka te drejtë me e sundue vetë-veten”

           

Shumitsa e dijetarëvet t' Evropës, ma të teprit e shkrimtarëvet të drejtësisë ndërkombëtare kienë tue thirrë e thanë, se Ballkani asht për gjinden e tie, çdo komb Evropas ka të dreitë me  e  sundue vetë-veten. N'atë kohë të mnershme ankimet, vaitimet e Bullgarëve e të Grekëve ishin tue u ndie deri në kupë të qiellit. Atë herë Bullgarët kienë tue u thirrë, tu' u pre fyta-fytaz, tue u vra kamba në dorë, me tradhtarë të tyne, me grekë e me ushtrien Turke.

             Si Bullgarët  ashtu edhe Grekët ishin tue liftue e u përpiekshin me mish e me shpirt për me ia këputë shtatit Turk Maqedonien, d.m.th. qafën. Atë herë Shqypnia s'ish tue tregue gjallnie per vete, kie tue ndejë si mos me kienë; zani i saj kie ngurrue e s'u ndiete ku; ishim si mos zot ma keq, po si nji bulk qi pranon çfarë do zotnie e kuiton se asht le, ka kienë e duhet me rrnue gjithmonë në robni.

            Shqypnia kie tue u njoftë si nji vend i shkretë me nierëz të pa veshë e të pa gojë; prandej ish tu' u bisedue se si me u pjestue ndermjet fuqivet e qysh me na farue prej jetet. N'atë kohë të terqethshme, të parët e qeveries me ç'do mënyrë  e fuqie marriet të tyne u ndimoishin anmiqe ,tue na e pre giuhën, tue na i mshelë shkollat, tue na i dënue e dëbue të ritë; tue dërgue metropolit  serbi në Dibrë, tue shpifë ngatrrime fetare. Fletoret e kombit sundues, të tanë të këndueshmit shqyptarë i paraqitshin si të pa fe, italian, austriak e të padishmit: t' egrë e të flliqët; por mos të harroim se vet ishin të pa besë e gjith qysh me nder ne. Shpirti i tyne dote me kienë sundues, ata nuk kienë anmiqët e gjuhës, të flamurit e të dijetarëvet të vetë, pra sallde kah kto pika kienë ma fisnikë se na!

            Shqypnia kie si sod me plagë faruese e me krymba helmuese; po me shkolla të huja e me vese tradhtare.

            Qeveria zyrtarisht e shtrengote shqyptarin orthodoks me u njoftë grek, katolikun e dite latin; kështu pra ajo dote me na fshie prej faqes së dheut. Na me e pasë hupë giuhën, patëm me u njoftë të pa asnjë të dreitë, kreit si muhamedanët e Maqedonies.

             Dikur qeveria i pat njoftë për shqyptarë do faqezie të pa shokë, si: Arif Hiqmetin e Kumanovës e Sulejman Amborien e Korçës. Njeni prei tyne e thjeu qafën prei kalit në rangë të Serbies, tu u mundue me e prishë e me e poshtnue  Atdhenë, tietri ditë për ditë po i lutet Evropës për me lanë Grekien në Shqypnie. Ah, i mjeri sy verbti shqyptar edhe sod po i parapëlqen njato farë këshillime fikashpijet e të njasi farë nierëzve.

                                                                                                                        S.G.D.

                                 (Sali Gjukë Dukagjini, gaz. "Populli", nr.41, e                                                    mërkurë, 

                                                        28 prill 1915 ,faqe 4 )

Firmëtarët e Pavarësisë dhe diktatura komuniste

Nga Nebil Çika

40 PORTRETET E FIRMËTARËVE
TË PAVARËSISË SË SHQIPËRISË nga Arben Morina

Përkujtimi i ngjarjeve historike ka si qëllim promovimin e vlerave tona kombëtare e humane, por ato shërbejnë edhe si shembuj për brezat e ardhshëm me qëllim të vlerësojnë e të motivohen nga gjërat e mira, por dhe të dënojnë e të mos lejojnë përsëritjen e të këqijve. 100-vjetori i Pavarësisë sigurisht është një ngjarje e madhe për kombin shqiptar, por kjo nuk mund të na pengojë që në analizën që çdokush prej nesh i bën kësaj historie njëshekullore të kujtojmë të mirat dhe të këqijat e saj. Fatkeqësisht, gjysma e kësaj periudhe pavarësie për shumicën e shqiptarëve ka qenë një nga periudhat më të zeza të historisë shumëshekullore të kombit e popullit tonë. Diktatura komuniste përbën faqet e zeza të historisë sonë kombëtare dhe fatkeqësisht përbën gjysmën e periudhës, njëherazi edhe të librit të kësaj historie. Është e qartë gjëma që shqiptarët pësuan në diktaturën e E. Hoxhës dhe R. Alisë, por unë dua të përqendrohem kryesisht te një aspekt i saj shumë i rëndësishëm për të kuptuar e përcaktuar jo vetëm historikisht natyrën antikombëtare të kësaj diktature kriminale dhe autorëve të saj, zgjatimet e së cilës vazhdojnë të jenë dominuese në të gjitha aspektet e jetës edhe sot, 20 vjet pas rënies de jure të saj. E kam fjalën për qëndrimin jo vetëm historik që diktatura demonstroi ndaj patriotëve shqiptarë e veçanërisht shumicës së firmëtarëve të Deklaratës së Pavarësisë dhe familjeve të tyre, gjë që duket se po anashkalohet jo pa qëllim në këto kremtime të bujshme të 100-vjetorit të saj.

Duke filluar nga Ismail bej Vlora (Qemali), për të vazhduar me shumicën e tyre, firmëtarët e Pavarësisë dhe familjet e tyre u shënuan në krye të listave të armiqve të diktaturës komuniste, gjë që u shoqërua me persekutimin çnjerëzor. Kështu, familja e “babait” të Pavarësisë shqiptare, Ismail Qemalit, u persekutua politikisht. Djali i tij, Qamil Vlora, një ushtarak i nderuar i ushtrisë kombëtare, u arrestua dhe u dënua që në vitin 1945 si sabotator në ushtri, ndërkohë që të gjithë pasardhësit u trajtuan si armiq dhe u ndëshkuan politikisht me forma nga më të ndryshmet. Djali i Isa Boletinit u vra nga komunistët në një atentat në Shkodër që në vitin 1943 dhe u trajtua si armik gjatë gjithë periudhës së regjimit komunist, ndërkohë që vrasësi i tij, ish-kreu komunist Vasil Shanto, u shpall Hero i Popullit, titull që e mban me nderime zyrtare edhe sot. Një shkollë e njohur në Tiranë dhe disa rrugë në të gjithë vendin mbajnë ende emrin e tij. Bedri Pejani u arrestua nga komunistët shqiptarë dhe iu dorëzua atyre jugosllavë, ku dha shpirt nga torturat në burgun e Prizrenit. Dhjetëra patriotë të tjerë nga Kosova dhe viset e tjera shqiptare në ish-Jugosllavi pësuan të njëjtin fat.

Lef Nosi, një tjetër firmëtar i njohur, u dënua me pushkatim, familja e tij u persekutua në mënyrë sistematike, ndërkohë që varri i tij ende nuk dihet. Ndaj Iliaz bej Vrionit, i cili kishte ndërruar jetë para ardhjes në pushtet të komunistëve, u ndërmor një nga aktet më të turpshme në historinë e njerëzimit. Varri i tij në Berat u shkatërrua nga komunistët dhe eshtrat e tij u hodhën në lumin Osum, për të humbur kështu pa nam e nishan. Familja e tij u persekutua deri në ditët e fundit të regjimit komunist.

Ferit Vokopola, një tjetër firmëtar i Deklaratës së Pavarësisë, u dënua dhe vdiq nga torturat në burg, familja e tij gjithashtu vuajti kalvarin e gjatë të persekutimit gjysmëshekullor. Familja e Hajredin Cakranit ishte një nga familjet që pësoi ndëshkime nga pushkatimi deri të burgosjet e internimet e gjata në disa breza. Edhe familja e Mustafa Merikës (Kruja) për disa breza e kaloi jetën në burgje e internime, ndërkohë që vetë Kruja u shpall kriminel lufte dhe jetoi gjithë jetën në ekzil politik. Mithad bej Frashëri, djali i Abdyl Frashrit, nipi i Samiut dhe Naimit, një prej personaliteteve më të spikatura patriotike jo vetëm të pavarësisë, kryetar i Kongresit të Manastirit, u shpall armik dhe kriminel lufte dhe vdiq në rrethana të dyshimta në SHBA. Të njëjtin fat pati edhe Rexhep Mitrovica, i cili vdiq ne ekzil në Turqi. Shefqet Dajiu, firmëtari nga Elbasani, u arrestua nga komunistët dhe u burgos. Vdiq n burg nga torturat në vitin 1946. Familja e Xhelal Koprencekës ishte gjithashtu një prej më të përndjekurave të regjimit komunist. Nipi i tij, Xhelal Koprencka (i riu), u burgos dhe më vonë u pushkatua.

Në prill 1946 komunistët arrestuan Qazim Kokoshin, i cili qe kthyer nga internimi i nazistëve vetëm disa muaj më parë, në vitin 1945. I burgosur në hetuesinë e Vlorës, vdiq nga torturat çnjerëzore, ndërsa familja e tij u shpall armike dhe u persekutua me egërsi deri në vitin 1990. Në vitin 1951 u arrestua nga komunistët një tjetër firmëtar, Zihni Kanina ( Hamzaraj ), i cili vdiq po nga torturat në burgun famëkeq të Tiranës.

Po kështu edhe familja e Qemal bej Karaosmanit, e dom Nikollë Kaçorrit, Toptanët, Gurakuqët, por edhe shumë familje të tjera u persekutuan dhe u trajtuan si armiq gjatë gjithë kohës së komunizmit. Dua t’u kërkoj falje lexuesve dhe atyre familjarëve të firmatarëve dhe pjesëtarëve të tjerë në kuvendin e Vlorës të persekutuar nga komunizmi që nuk u përmenda emrin, që besoj se janë më shumë prej tyre, por besoj se ata që përmenda janë të mjaftueshëm për të kuptuar atë që komunistët i bën kësaj ajke të racës shqiptare.

Vuajtja dhe persekutimi fizik janë vetëm njëra pjesë e persekutimit komunist të firmëtarëve të Pavarësisë. Denigrimi, poshtërimi dhe përbaltja e këtyre figurave të ndritura të kombit nga shteti komunist, propaganda e sidomos historiografia e tij janë sigurisht një krim më vete. Falsifikimi i historisë është sigurisht një nga krimet më të mëdha të komunizmit dhe këto figura ishin në epiqendër të këtij krimi. Në të gjitha tekstet historike zyrtare e jozyrtare të botuara nga 1945 më 1990, por dhe më tej, shumica e firmëtarëve të Pavarësisë ose janë hequr, ose janë injoruar nga historianët komunistë. Rasti më flagrant është fshirja nga fotoja e shpalljes së Pavarësisë të shumë prej këtyre figurave dhe vendosja me falsifikim e xhaxhait të diktatorit Hysen Hoxha, një version historik i manipuluar në mënyrë shumë të trashë nga autorët e të cilit vazhdojnë të jenë ende pika referimi të historiografisë sonë. Krimi i diktaturës me firmëtarët dhe patriotët e tjerë nuk mbaron këtu. Diktatura dhe historianët e saj u përpoqën t’i zëvendësonin ata me figurat më antishqiptare të mundshme. Kështu, Haxhi Qamili, një bandit mendërisht gjysmak, që vriste patriotët shqiptarë, u shpall pothuaj hero kombëtar dhe lëvizja e tij kundër Pavarësisë si lëvizje patriotike e revolucionare (!). Meritat e presidentit Uillson dhe SHBA-ve në krijimin e shtetit shqiptar as që guxohej të përmendeshin fare, ndërkohë që paraqitej si shpëtimtar Lenini dhe Bashkimi Sovjetik, udhëheqësi komunist i një vendi që ka qenë dhe vazhdon të jetë kundërshtar i interesave tona kombëtare. Denigrimi i këtyre figurave vazhdon edhe sot. Fjalori enciklopedik shqiptar, botim i vitit 2008, i Akademisë së Shkencave nuk i ka fare të paktën 20 emra të firmëtarëve të Pavarësisë, ndërkohe që figura si Mithad Frashri etj. baltosen me të njëjtën demagogji si në kohën e Hoxhës. Tekstet e historisë shkollore janë gjithashtu me pak ndryshime nga ajo e kohës së komunizmit për sa u përket këtyre figurave historike. Sigurisht që kjo e ka një arsye. Fakti që të njëjtët historianë të komunizmit dominojnë fushën e historiografisë edhe në demokraci është i mjaftueshëm si shkak i kësaj gjendjeje të pandryshuar, në të cilën ndodhemi në këtë drejtim. Historianë të implikuar në krime të komunizmit (të paktën dy prej tyrem A. Puto e K. Frashri, janë të denoncuar si dëshmitarë në gjyqin special, ku u vranë edhe firmëtarë të Pavarësisë) vazhdojnë të jenë referenca historike edhe për zyrtarët antikomunistë të politikës e të shtetit aktual shqiptar, gjë që ka çuar në perceptime të gabuara të tyre për historinë. Historianë të implikuar drejtpërdrejt në krimet e komunizmit dhe falsifikimin e historisë janë sot më të nderuarit e sidomos të sponsorizuarit nga qeveria e shteti shqiptar.

Si përfundim dua të theksoj se e gjithë kjo përplasje mes dy krahëve të politikës në këtë përvjetor të Pavarësisë ka në themel këtë raport të shtetit komunist, politikanëve e sidomos historianët e tij me Pavarësinë dhe protagonistët e saj. Nëse drejtuesit politikë të diktaturës janë përgjegjës për persekutimin e tyre, historianët komunistë janë të tillë për denigrimin e tyre. Me gjithë përgjegjësinë e rëndë, askush prej tyre nuk ka kërkuar falje e as ka ndryshuar qëndrimin e ata që kanë shkruar për hesap të diktaturës komuniste. Kjo situatë ka sjellë këtë pështjellim në këtë 100-vjetor të Pavarësisë, që më shumë se festë është kthyer në një debat, për të mos thënë luftë për historinë.

Etruskët, një prej popujve më enigmatikë të historisë

Janë një prej popujve më enigmatikë të historisë sonë. Gjuha e tyre dhe origjina e tyre mbeten edhe sot, një rebus i padeshifrueshëm. U shfaqën në brigjet tokësore pothuajse 3 mijë vite më parë. Po nga vinin? Dhe mbi të gjitha, si u zhdukën etruskët, qytetërimi më i lashtë i Italisë? Ndërkohë dokumentar italian i grupit “ECLISSIA”, il viaggio nel mistero” hedh hipotezën se ndoshta gjuha shqipe mund të deshifrojë gjuhën etruske.

Një hipotezë e re mund të hapë sot një të çarë në misterin e tyre të lashtë dhe të padepërtueshëm. Një e çarë e thellë tridhjetë metra, në thellësi të asaj toke që etruskët e konsideronin të shenjtë. Bëhet fjalë për të famshmet “rrugë minerare” ciklopike të tyre, gërmime shumë të thellë të fshehur në vegjetim dhe të gërmuar vetëm me ndihmën e daltave dhe çekiçëve të vegjël. Studimi i rrugëve minerare nxjerr megjithatë në pah pikëpyetje trazuese: Për çfarë mund të shërbenin këto vepra kolosale? Përse çdo rrugë minerare kalon për një nekropol? Përse nga muret e lartë dalin në mënyrë të vazhdueshme hapje të varreve të lashtë? Përse kisha templare dhe ndërtesa të tjera si këto janë ngritur në afërsi? Dhe si është e mundur që disa besojnë se, edhe sot, këto vende kanë një fuqi të veçantë, aq sa të celebrojnë në brendësi të tyre me rite spirituale? Shpjegimi i misterit duhet të kërkohet në ritet dhe në mitet etruskë. Perëndesha e Krijimit për etruskët ishte Uni, toka Mëmë. Fuqia e saj e shenjtë frymëzon në mënyrë të thellë të gjithë artin etrusk, tokësor dhe përtej tokësor. Sipas legjendës, ishte mbreti i parë, Tarkun, që mori udhëzimet e shenjtë drejtpërdrejtë nga një qenie mbinjerëzore, Tages, një djalosh me zë plaku, i cili doli që nga dheu. Tages, përpara se të rikthehej sërish në nëntokë u dha Tarkunit dhe dymbëdhjetë priftërinjve etruskë (Lukumonët) Librat Akerontikë: tekste të shenjtë që flisnin për udhëtimin e shpirtërave përtej lumit të Adilës, drejt mbretërisë së nëndheshme të Hadit dhe Persefonit. Është libri etrusk i të vdekurve, rruga drejt fundit. Pra, për etruskët ekzistonte në nëntokë një hyjni shpërndarëse e forcës dhe dijes. Gjithë kulti i tyre i Tokës është penetrimi fizik dhe ritual i botës së nëndheshme, në kërkim të dijes dhe të fuqisë së shenjtë. Por është edhe një tjetër qytetërim arkaik që nderon të njëjtin kult: janë inkasit e Perusë së lashtë. Mbretëria e nëndheshme e Ukupaçës është analoge me etruskët dhe zoti i tyre, Uasharinka, kur evokohet nga priftërinjtë inkas shfaqet ashtu si Tages, si një perëndi që shpërndan fuqi dhe dije. Por nuk është kjo e vetmja analogji mes dy qytetërimeve…

Rrugët minerare duhet të jenë në këtë mënyrë shtigje të shenjtë, pasazhe ritualë që lidhnin qytetet e të gjallëve me ata të të vdekurve. Thellësia e tyre duhet të ketë shërbyer për t’i bërë më të afërt me nëntokën, në kontakt me atë që etruskët e konsideronin burimi i drejtpërdrejtë i fuqisë së shenjtë. E në çfarë mënyre kjo hipotezë duhet të jetë ende e lidhur me zhdukjen e etruskëve? Harta e rrugëve të shenjta të zbuluara deri sot tregon se si shpërndarja e tyre dukej se i bindej një projekti të madh gjeometrik. Duket se të gjithë këto rrugë të nëndheshme shkonin drejt një qendre precize gjeografike: liqeni i Bolsenës. Velzna ishte emri i lashtë i Bolsenës, liqeni më i madh vullkanik i Evropës. Përreth liqenit ngrihej Fanum Voltumnae, pylli i shenjtë më i rëndësishëm i Etrurias, që i kushtohej perëndeshës së ujit. Liqeni u zgjodh nga priftërinjtë si omfalos, domethënë kërthizë e shenjtë e të gjithë qytetërimit etrusk. Këtu, një herë në vit, dymbëdhjetë Lukumonët mblidheshin për të festuar bashkimin shpirtëror të popullit etrusk. Në qendër të liqenit dalin dy ishuj: Martana dhe Bizentina. Ky i fundit konsiderohej nga etruskët si një ishull i shenjtë, zemra e vërtetë gjeografike dhe shpirtërore e të gjithë “kombit” etrusk. Tempulli i madh e i shenjtë nuk është gjendur asnjëherë dhe tekstet e lashtë të bëjnë të mendosh se ndoshta u fsheh nga vetë priftërinjtë bashkë me kullat e tij, si dhe me thesaret e tyre të fshehtë. Bolsena ka megjithatë një ngjashmëri mbresëlënëse me Titikakën e Andeve, që ishte liqen i shenjtë dhe qendër spirituale e qytetërimit inkas. Edhe në Titikaka dalin dy ishuj dhe edhe atje, inkasit zgjodhën njërin si kërthizën e tyre të shenjtë. Priftërinjtë thoshin se poshtë këtyre ujërave banonte shpirti i Uasharinkës. Pra për të dy qytetërimet, ishulli në liqen përfaqësonte portën e komunikimit me botën e shenjtë dhe të fshehtë të nëntokës. Tamam ashtu si për inkasit, disa mendojnë se një pjesë e popullit etrusk mund të ketë vendosur të zhduket duke shkuar drejt nëntokës. Në këtë hipotezë, që më shumë ka elementë të fantazisë, ishulli i shenjtë bizentin përfaqëson një prej hyrjeve në mitiken dhe të mrekullueshmen Agartë. Agarta është bota imagjinare nëntokësore ku, sipas besimeve ezoterikë, jetojnë zotat e mëdhenj antikë, njerëz që mbajnë sekrete arkaikë dhe që në fshehtësinë e saj mund të mbajë edhe priftërinjtë e zhdukur etruskë.

Pse u nda me Ismail Qemalin, të dashurat e huaja dhe amaneti i Abdyl Frashërit për të

Nga Hilë Lushaku

U lind më 25 mars 1879, në Janinë. Ishte i biri i patriotit të madh, rilindasit Abdyl bej Frashëri, nipi i enciklopedistit Sami Frashëri dhe poetit të mallit për vendlindjen, Naim Frashëri. Mit’hati e njohu shumë pak të atin e tij, ngaqë i vdiq i ri, duke mbetur në kujdestarinë e xhaxhallarëve, Sami dhe Naim Frashëri. Duke qëndruar pranë tyre, kreu edukimin e plotë akademik në Stamboll. Abdyl Frashëri, kur u pyet para ekzekutimit, nëse dëshironte të thoshte diçka, ai është përgjigjur: “Po, unë kam një djalë të vogël. I thoni atij se në qoftë se dëshiron të ketë bekimin tim, duhet të vazhdojë punën që unë nisa, por mjerisht nuk e çova deri në fund dhe të sillet kështu siç po sillem unë”. Pas mbarimit të shkollës, deri në vitin 1905, Mit’hati punoi në administratën turke dhe më pas kaloi në Selanik, në administratën shtetërore, i emëruar drejtor për punë politike të vilajetit të Selanikut. Filloi të aktivizohet në politikën shqiptare që në fund të shekullit XIX dhe u bë një nga figurat më të spikatura në politikën shqiptare në gjysmën e parë të shekullit XX

Ka qenë pjesëtar i klubit të Selanikut, madje aty dominonte influenca e tij. Asokohe në Manastir mbaheshin takime të patriotëve shqiptarë, të kryesuar nga Çerçiz Topulli dhe Adem Emini, të cilët punonin për të përgatitur një kongres dhe një revistë të përjavshme. Udhëzimet për krejt organizimin, do të merreshin prej Mit’hat bej Frashërit në Selanik. Mit’hati ka qenë për një politikë më të moderuar me xhonturqit, pse ai gjithmonë ka qenë mefiant kundrejt ndihmës së huaj, e sidomos të ndihmës së Austrisë. Të këtij mendimi kanë qenë në mbështetje të tij edhe Bajo e Çerçiz Topulli. Ka pasur rol të ndjeshëm në ruajtjen e kompaktësisë së klubit “Bashkimi” të Manastirit, pas mosmarrëveshjeve ndërmjet gegëve (në pjesën më të madhe dibranë) dhe toskëve, të cilën e ka zgjidhur duke shkuar në Manastir, më 20 shtator 1908, duke shkrirë kryesinë e mëparshme, të cilën e zëvendësoi me Rexhep Hoxhën prej Kallkandelene (Tetovë), zgjedhur kryetar, ish-kryetari Fehmi bej Zavalani kaloi zv/kryetar, ish-zv/kryetari Gjergj Qiriazi u zgjodh anëtar dhe kryesia u përbë nga pesë gegë e pesë toskë.

Mit’hati nisi të merrej me krijimtari letrare që prej vitit 1897 dhe filloi të botonte “Kalendarin Kombiar”, të cilin e botoi pa ndërprerje deri në vitin 1928. Më 1901, botoi biografinë e parë kushtuar Naim Frashërit. Në shkrimet publicistike ai përdori pseudonimet Lumo Skëndo dhe Mali Kokojka, ndërsa në botimet e ndryshme përdori pseudonimin Ismail Malosmani.

Në vitin 1908, filloi të botojë gazetën “Liria”, në Selanik. Gjatë kësaj periudhe bashkëpunoi ngushtë me mikun e tij, Kristo Luarasin, i cili drejtonte shtypshkronjën “Mbrothësia”. Mit’hat Frashëri ishte xhonturk, nuk pëlqeu ardhjen e Ismail Qemalit, më 1908 në Vlorë, madje shkroi një shkrim kritik për Ismail beun, në gazetën “Lirija”. Çajupi ka shkruar me nota demaskuese pamfletin “Klubi i Selanikut”, duke kritikuar fletoren “Liria”, e drejtuesin e saj Lumo Skëndua ose Mitat Frashëri. Çajupi shprehet se, kisha dëgjuar që: “Klub’ i Selanikut mpron të drejtat e kombit shqipëtar. Vërtet keshe msuar se Klub’ i Manastirit paskej bërë një Kongres, u mbajt më 1909 dhe nuk vendosi dot për një alfabet të vetëm. Midis dy alfabeteve që pranoi, njëri qe ai i Stambollit, tjetri qe alfabeti i sotëm.) (ç’domethënë prapë kjo fjalë?) për punë të abetit) dhe paskej gjetur për mbarë të përdoren dy soje shkronja për gjuhën tonë”. Në këtë rast poeti i rilindjes aludon se këto klube të shqiptarëve punonin për të mbajtur premtimet që u kishin bërë xhonturqit shqiptarëve. Artikulli kritikoi hapur kryetarin e klubit dhe drejtorin e gazetës “Liria”, Mit’hat Frashërin, i cili menjëherë botoi një artikull si kundërpërgjigje në gazetën e vet. Replikat ndërmjet palëve, në gazetat e tyre, vijuan duke pasqyruar luftën e ashpër ndërmjet shqiptarëve në ato kohë delikate për fatet e kombit.

Ai mori pjesë në Kongresin e Manastirit, i njohur ndryshe edhe me emrin kongresi i alfabetit, më 14 nëntor-22 nëntor 1908. Mit’hat Bej Frashëri u zgjodh kryetar i kongresit dhe nënkryetar i komisionit të hartimit të alfabetit (kryetar i komisionit ishte At Gjergj Fishta). Më 1 janar 1909, në revistën “Diturija”, botoi një fotografi të delegatëve në kongresin e Manastirit, ku ka dhënë imtësisht shpjegime për secilin prej tyre, madje ka sqaruar edhe për ata që nuk dolën në fotografi, ku mungojnë Hilë Mosi (delegat i Shkodrës), G.Cilika (delegat i Korçës), Hafëz Ibrahimi dhe Emin Beu (delegatë të Shkupit), Rauf beu (Fico, delegat i Gjirokastrës-H.L.) dhe Selaheddin beu (nga Prizreni, delegat i Manastirit).

Në shpalljen e pavarësisë ka qenë i zgjedhur delegat i Elbasanit, Ipekut, (Gjakovës, Plavës, Gucisë) dhe Përmetit. Nga Elbasani ka njoftuar telegrafisht Syrja beun e Xhemil beun: “Pasi bashkë me përfaqësuesit e Dibrës do të vijnë edhe Mehmet pashë Dëralla, Ajdin Draga e Isa bej Buletini, e nismja e jonë u shtyrë. Të Hanën do të nisemi së bashku”.

Kur u zgjodh ministër, në votim u rendit i pesti, duke fituar 35 vota, dhe merituar postin e ministrit që në raundin e parë. Në vitin 1912, në qeverinë e pavarësisë, të krijuar nga Ismail Qemali, ai zgjidhet ministër i Punëve Botore.

Referuar dokumenteve arkivore mësohet se Mit’hat Frashërit, kur ishte në Vlorë i ka drejtuar një letër një personi të quajtur Kristo, nga e cila mësohet se ai u nis nga Shkupi më 3/16 tetor 1912, duke dëshmuar se ka qenë në Mitrovicë, Pejë (Ipek), Gjakovë, Has, Tejdrin, Mirditë, Kurbin, Tiranë, Durrës, Elbasan. Kur ka mbërritur në Tiranë ka pasur si qëllim të bashkohet me grupin e Abdi Toptanit për të zhvilluar një kongres aty, mbasi pohon se kishin biseduar edhe me abatin e Mirditës. Nuk e fsheh qëllimin se ka dëshiruar të bëhej mbledhja në Elbasan, por telegrami i Syrja bej Vlorës njoftonte se duhej shkuar në Vlorë, ku ishte nisur edhe I. Qemali. Letra informuese mban datën 10 dhjetor 1912.

Disa shkrues, padrejtësisht dhe me tendencë, shprehen se: “…kur Ismail Qemali ftoi gjithë oficerët dhe patriotët shqiptarë që ndodheshin në fronte të ndryshme në Luftën Ballkanike të ktheheshin në shtëpitë e tyre, Mit’hat beu ka qenë kundër këtij mendimi dhe ka shkuar dy herë nga Vlora në Janinë për të inkurajuar rezervistët shqiptarë të vazhdonin luftën gjer në fund, duke menduar se kjo mund të sillte shanse që Çamëria do të mund t’i mbetej Shqipërisë”. Faktoj se është e vërtetë që ministri Mit’hat Frashëri kërkoi leje për të shkuar në Janinë, gjë e cila u pëlqye nga qeveria e Vlorës, por me kusht që ai të prezantohej atje jo si ministër që përfaqëson qeverinë e Vlorës, por individualisht, si patriot. Sipas miqve të tij, ky ka qenë një nga shkaqet e ndarjes së Mit’hat Frashërit me Ismail Qemalin. E vërteta mbase qëndron ndryshe, sepse sipas dokumenteve arkivore, më 20 dhjetor 1912, Ismail Qemali përshëndeti me një letër mbrojtjen që po i bëhej Janinës nga komandanti i saj, duke u shprehur në dobi të kësaj lufte. Dikush tjetër ka pohuar të vërtetën se: “…më 30 mars 1913, Mit’hati jep dorëheqjen nga detyra” dhe në kë rast është gazeta “Atdheu”, e cila jep si shkak të ndarjes: “Kur Ismail Qemali shkoi në Britani me dukën Montpensier, japin demicjen e heqin dorë nga qeveria Don Kaçorri e Mit’hat bej Frashëri .

Besa Shqyptare përshëndeti Mit’hat bej Frashërin, për vizitën në Shkodër, në maj 1913, duke u shprehur: “nji ndër komtarë ma të t’flaktit e t’nderueshmit qi diftoi gjith herë dashtnin e zemrës vet për gjith ç’i flet për shqyptar”.

Më 20 janar 1914, në një letër që i dërgoi gazetës “Përlindj’ e Shqipëniës”, së bashku me G. Cilka e Taq Buda, shkruanin: “…duam të blejmë një kalem të florinjtë që t’ia dhurojmë zj. Edith Durham si kujtim për shërbimet që i ka bërë kombit tonë me shkrimet dhe botimet e saj”. Këtë nismë të Mit’hat Frashërit, për blerjen e kalemit të artë, kjo gazetë e pati botuar më herët, në dy letra, përkatësisht më 7 dhe 10 janar.

Mit’hat Frashëri mirëpriti ardhjen e Princ Wied-it në Shqipëri dhe ndihmoi në Ministrinë e Punëve të Jashtme. Në janar 1914, u përzgjodh nga KNK, së bashku me Mihal Turtullin e disa të tjerë të kontaktonin me Dervish Biçakçiun për të marrë prej tij kërkesat e esadistëve, duke provuar edhe një herë se ai organizëm ia kishte pasur me hile qeverisë së Vlorës dhe Ismail Qemalit. Mit’hati ka qenë i papajtueshëm me Esad Toptanin dhe kundër veprimeve të tij antishqiptare. Në atë kohë ai shkroi shkrimin e titulluar “Tre gjarpërinjtë që udhëhoqën rebelimin”, ku akuzon Esad Toptanin, Musa Qazimin e Haxhi Qamilin. Më tej ka shkruar: “Esadizma mori trup dhe formë nën një trini apokaliptike: Esad Toptani, myftiu Musa Qazimi, Haxhi Qamili, tre krerë të një hire që përfytyronin ambicionin, tradhtinë dhe lakmimin, fanatizmin e verbër dhe injorantë nën maskën e fesë, marrëzinë brutale jo në figurë letrare po reale”.

Më pas, Mit’hat Frashëri u caktua konsull gjeneral i Shqipërisë në Beligrad, emërim sipas disa miqve të tij për ta larguar nga Shqipëria, atë dhe gjithë të aftit, por në vijim njoftohet nga shtypi se: “Më 20 maj, kur u riformua kabineti i Turhan Pashës, u emërua ministër i Arsimit e i Postë-Telegrafëve”, çfarë qëndron e vërtetë.

Pas largimit të Wied-it shkoi në Lozanë, ku qëndruan edhe Mehdi Frashëri, Pandeli Cale, Dr. Mihal Turtulli, Ahmet Resuli, Hivzi Korça, vëllezërit Gode. Në vitin 1916 vendoset në Bukuresht ku arrestohet nga policia dhe internohet në Moldavi. Deri në vitin 1918 jetoi në disa shtete të Ballkanit.

Në vitin 1918, me mbarimin e Luftës së Parë Botërore, lejohet të largohet dhe vendoset përsëri në Lozanë, Zvicër. Aty, ai, i drejtohet me një promemorie konferencës në të cilën po përgatitej krijimi i Mbretërisë Serbo-Kroate-Sllovene. Në promemorje ka deklaruar se: “Pa zgjidhjen e problemit shqiptar nuk do të ketë as Jugosllavi të re dhe as një zgjidhje përfundimtare të kufijve në Ballkan”.

Në kongresin e Durrësit, Mit’hat Frashëri, u emërua ministër pa portofol dhe u caktua delegat në delegacionin e parë, në konferencën e Paqes, Paris më 1919, së bashku me Turhan pashën, monsinjor Bumçin, Mihal Turtullin, Luigj Gurakuqin, Mustafa Krujën. Më pas ka qenë i emëruar delegat pranë Konferencës, së bashku me Mehmet Konicën dhe Pandeli Evangjelin. Më 1919 ka qenë kryetar i delegacionit shqiptar në Paris “në mbrojtje të të drejtave të Shqipërisë”, së bashku me Dhimitër Beratin. Mit’hatit, kur ishte në Konferencën e Paqes në Paris, i është bërë thirrje nga kryesia e “Vatrës” që të punojë “për bashkimin e gjithë shqiptarëve për një Shqipëri independence pa asnjë protektorat”. Kur qe aty, me mision, shkroi: “Indipendenca morale” , po kështu edhe punimin tjetër “Shqiptarët në vendin e tyre dhe jashtë”.

Pas përfundimit të misionit në Paris, në vitin 1920, njoftohet se “Mit’hat Frashëri u emnua përfaqësues në Uashington”, niset sapo të përgatiten pasaportat. Ai u vendos në SHBA dhe u kthye në Shqipëri në vitin 1922, por sipas shënimeve të Sejfi Vllamasit, në librin me kujtime “Ballafaqime politike në Shqipëri 1897-1942”, është i shënuar në listën e deputetëve të prillit 1921 edhe Mit’hat Frashëri, i zëvendësuar më vonë nga Rasim Babameto, gjë e cila rezulton edhe në dokumentet e Kuvendit të Shqipërisë. Po kështu, sipas kujtimeve të Mehdi Frashërit, në maj 1922, Mit’hati, ka zëvendësuar Mehdi Frashërin në mbledhjen e Firences, ku Komisioni Ndërkombëtar diskutonte për caktimin e kufijve. Edhe në “Bisedimet e Kuvendit”, Mit’hat Frashëri, rezulton deputet i Gjirokastrës, madje shënohet se qëndroi deputet deri më 4 shtator 1922.

Në janar 1923 filloi detyrën e Ministrit Fuqiplotë të Republikës së Shqipërisë në Athinë, ku qëndroi deri në dhjetor 1925. I zhgënjyer nga zhvillimet politike në Shqipëri ai jep dorëheqjen dhe deklaron largimin e tij nga aktiviteti politik. Sipas Mehdi Frashërit: “Më 1924-1925 ka qenë përfaqësues i Shqipërisë në Athinë, i cili interesohej tepër për gjendjen e mjerueshme të shqiptarëve në Çamëri”.

Në vitin 1923, kur kriza politike kishte arritur kulmin nga sjellja egoiste e karrieriste e Ahmet Zogut, i cili pati humbur besimin dhe qe arritur oportuniteti ndërmjet ministrave të kabinetit qeveritar që ai të mos ishte as kryeministër e as ministër i Brendshëm, iu ofrua Mit’hatit krijimi i kabinetit qeveritar. Në këtë rast ai ka refuzuar duke thënë: “Unë nuk mund të çnderojë shtëpinë time”, ku ka dashur të thoshte se, pasi dështimin e quante të sigurt, këtë gjë e konsideronte diskreditim për shtëpinë e tij.

Në vitin 1926 hapi në Tiranë librarinë e tij personale “Lumo Skëndo”. Një vit më pas, më 1927, filloi të botojë në Tiranë, revistën “Diturija”.

Në 4 prill 1929, Mit’hat Frashëri, në testamentin e tij i lë shtetit shqiptar pasurinë e vet, të tundshme dhe të patundshme me qëllim krijimin e një instituti albanologjik në Tiranë, i cili do të merrej me studime në fushën e historisë së Shqipërisë.

Në vitin 1939, pas pushtimit të vendit nga Italia fashiste vendosi t’i rikthehet aktivitetit politik. Në vitin 1941, ai është ideologu kryesor dhe një nga themeluesit e Partisë Nacionaliste, e njohur më shumë me emrin Partia e Ballit Kombëtar. Mit’hat Frashëri është autori i “Dekalogut”, vlerësuar nga përkrahësit e tij si “kontribut i madh teoriko-politik”, shkruar më 1942, në Tiranë. Kundërshtar i Partisë Komuniste të Shqipërisë, u detyrua në nëntor 1944, të largohet nga Shqipëria dhe të vendoset në Itali. Ditët e fundit të qëndrimit të tij në Shkodër ka qenë në një gjendje psikologjike shumë të rënduar, me një pamje për të ardhur keq dhe fytyrë që shprehte vetëm dëshpërim, aq sa fliste me vete ngado që lëvizte. I ndodhur në pozita të vështira provoi të kthehej nga Shkodra në Tiranë, në fundin e nëntorit 1944, madje jo me makinë por i hipur mbi një mushkë, nën kujdesin e eksponentit të rinisë balliste, Sabaudin Nivica.

Gjatë një udhëtimi për në Nju Jork, SHBA, ai vdes si pasojë e një ataku kardiak. Vdiq beqar në moshën 69 vjeçare i detyruar të jetojë si renegat larg vendit të tij, Shqipërisë. Shpirti i këtij njeriu të ndritëm u shkëput ditën e hënë, dita 3, vjeshta e dytë ora 9.25 minuta në New Jork, hoteli Winthrop. Tek trupi i tij kanë bërë roje nderi Shefqet Isaraj, Muho Xhakja, Astrit Sako, Braho Husi, Sulo Male, Hysni Aliko, Hajredin Peshkëpia, Skënder Omari, Iliaz Guri, Luan Dosti.

Mit’hat Frashëri është mbajtur si nacionalist në politikën shqiptare, duke shkruar letra, promemorie, takime në konferenca apo takime me personalitete të politikës ndërkombëtare. Ka qenë kundër komunizmit në Shqipëri, madje e ka konsideruar tragjedi fitoren e tyre. Falë njohjes së disa gjuhëve të huaja, u përpoq në fushën diplomatike, brenda e jashtë Shqipërisë, për bashkimin në Shqipërinë etnike të ish-katër vilajeteve shqiptare, Janinës, Shkupit, Manastirit e Shkodrës.

Mbas çlirimit të Shqipërisë, me vendim të organeve ekzekutive u sekuestrua pasuria e Mit’hat Bej Frashërit. Një nga objektet e sekuestruara ishte edhe biblioteka personale e tij. Sot rreth 40 000 vëllime të kësaj biblioteke ruhen (dhe janë pjesë) e Bibliotekës Kombëtare të Shqipërisë. Për këtë arsye Ministri i Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve i Republikës së Shqipërisë dhe Biblioteka Kombëtare e Shqipërisë, më 2006, vendosen që çmimi për bibliofilinë të emërtohet “Bibliofili Lumo Skëndo”. Ky çmim do të ndahet çdo vit në Ditën Botërore të Librit, nga Ministria e Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve dhe Biblioteka Kombëtare e Shqipërisë. Për herë të parë ky çmim u dha në 23 prill 2006

Në ceremoninë e varrimit të tij bëri lutjet fetare të përshpirtjes, Imam Vehbi, i ardhur nga Detroiti, më pas kanë folur në anglisht: Nuçi Kota, i biri ish-kryeministrit monarkist, Koço Kota, në emër të Komitetet Kombëtar “Shqipëria e Lirë”, pastaj Grigor Tashkovite, ish-senator jugosllav, në emër të Internacional Peasant Union; Dr. Bistrev, ish-deputet bullgar në emër të Komitetit Kombëtar Bullgar, zj. Gold Veliko në emër të rinisë shqiptare të lindur në Amerikë. Arkivoli me trupin e Mit’hat Frashërit u mbulua me Flamurin Kombëtar dhe u nderua nga gati 200 veta. Varrimi u bë në varrezat “Fernchff”, pas fjalës së mbajtur nga Sejfi Protopapa dhe At Paul V. Rado.

Në testamentin e tij të viti 1929, pra 20 vjet para se të shuhej, në pikën e fundit ka lënë amanet: “Nuk di se ku do të vendoset Instituti; po, në qoftë se goditetë pakëzë jashtë qytetitë, do të donja që varri im të jetë në një cep të kopshtit, më të mëngjërë duke hyrë nga porta e rrugësë; mbi këtë varr dua një copë gur të math dhe një qiparis. Më duketë sikur do të jem ruajtësi i Institutit, sikur do të marr edhe unë një pjesë pasjetore në gjëllimin e tij”.

“Mit’hat Abdyl Frasheri, 1880-1949”, ky është epigrami vetmitar mbi varrin e Mit’hat Frashërit, në Amerikë.

Mit’hat Frashëri, nga pasardhësit e tij politik ka vlerësimin: mendimtari iluminist i neoshqiptarizmës, të viteve ’30.

Mit’hat Frashëri jetoi i vetëm, pa bashkëshorte por ka pasur bashkëjetesë më disa vajza e gra evropiane. Bazuar në dokumentet e gjetura, ai rezulton të ketë pasur një lidhje që në vitin 1914, me një femër të quajtur “Elsa nga Zyrih”, e dashura e tij gjermane, e cila i ka shkruar më 15 dhjetor 1914. Me këtë vajzë (ose grua), ai u dashurua në vitin 1914, kur sapo kishte filluar Lufta e Parë botërore, e cila ndërmjet të tjera i shkruante: “Natyra jote cigane, ti që aq shumë do lirinë, udhëtimin, njohjen e botës, ndryshimin, jetën pa angazhime, pa kokëçarje”, duke dhënë për të kuptuar se ai lëvizte nga një vend në tjetrin, si ciganët që nuk kanë një banim permanent. Kishin gjetur njeri-tjetrin për t’i ikur luftës. Po kështu, ka pasur korrespondencë intime me Anxhelën, Elsen, Ninonin e Loloten, disa gra të huaja, që kishte takuar në udhëtimet e tij pambarim. Njëra prej të dashurave, Lolota, e thërret me përkëdheli “Mumi”, në letrat që i ka shkruar nga 29 maj 1915, më pas më 1933 (më mbush me emocion ajo ditë që kemi kaluar në Kostandinopojë, 9 vjet më parë), pastaj më 1939 (jam e sigurtë, do jemi të lumtur dhe do besojmë se nuk jemi ndarë kurrë); Lolota ishte një nga të dashurat e Mit’hatit për një periudhë disa vjeçare, gjatë vajtje-ardhjeve të tij të shpeshta në Paris. E divorcuar, me një djalë të vogël dhe me një dhembshuri prej nënë, e cila i ka shkruar “i adhuruari im Mimi”; “Mimi i shtrenjtë, dashuria ime e vetme…E dua tim bir, por ai do ketë tjetër familje. Ndërsa ti je familja ime, një familje e vetme me mua, e gëzueshme, ideale). Në një nga letrat që ai i shkruan njërës prej të dashurave, Ninonit, një tjetër e dashur e tij, mundet që edhe kjo të ketë qenë franceze, kur u ndodh në Tiranë, Mit’hati fillon shkrimin më 19 prill 1926, vijon të premten më 7 maj, ora 7 e 30 e mëngjesit, duke shprehur mallin për këtë të dashur në formën e një ditari në pritje të ndonjë letre prej saj, duke bërë të ditur se e ka takuar edhe në Athinë e Korfuz”. Mit’hat Frashëri nuk u martua kurrë me asnjërën prej femrave me të cilat bashkëjetoi, madje për shumë vite dhe me disa njëherësh.

Mid’hat Frashëri, në emigracion, me ndihmën e aleatëve anglo-amerikanë, shpalli Komitetin Kombëtar “Shqipëria e Lirë”, më 26 gusht 1949, në Paris, Francë, duke qenë kryetar i tijë dhe duke patur si anëtarë, Abaz Kupin, Zef Palin, Nuçi Koten e Seit Kryeziun.

Në një shkrim, ese, Mithat Frashëri, ka shpalosur idetë e tij përparimtare dhe nivelin e lartë intelektual, si shtetar, se çfarë begatie ka trualli shqiptar, që ia shtojnë pozita gjeografike si vend mesdhetar dhe i bekuar nga perëndia, i ndodhur buzë detit e me plot fusha e male, me klimë të mrekullueshme, me njerëz të shquar, në udhëkryqin ku lidhen kombet. Aktualisht për Mit’hat Frashërin po flitet shumë, për të përcaktuar realisht pozicionin politik dhe veprimtarinë politike që ai zhvilloi gjatë Luftës së Dytë Botërore, të cilën disa historianë e stigmatizojnë si antikombëtare, kurse të tjerë e cilësojnë veprimtari patriotike. Një gjë është bërë fakt, ai është shpallur “Nderi i Kombit” dhe studiuesi i së djathtës, Uran Butka e ka cilësuar “gjeniu i kombit”. Po kështu është fakt që nuk mund ta mohojë apo shtrembërojë askush se Mit’hat Frashëri akumuloi një kapital të madh patriotik gjatë veprimtarisë së tij gati gjysmë shekullore para Luftës së Dytë Botërore. Bazuar në parimin e përjetshëm të historisë për këtë periudhë atij i duhet dhënë çmimi i merituar i atdhetarisë. Sipas profesor Kristo Frashërit, Mit’hat Frashëri, alias Lumo Skëndo, jetoi dhe veproi në tri periudha të historisë së Shqipërisë, të cilat ndryshojnë rrënjësisht njëra nga tjetra për nga ngjarjet, për nga proceset, për nga karakteret e tyre. Veprimtarinë e parë ai e zhvilloi në vitet e fundit të Rilindjes Kombëtare Shqiptare deri në shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë, 28 Nëntor 1912. Si një militant rilindës i orës së parë ai u shqua në luftën për të zbatuar programin kulturor të Rilindjes, ndoshta më tepër se çdo bashkëkohëtar i tij, si shkrimtar i flaktë i temave patriotike, si kryetar energjik i Kongresit të Manastirit dhe si veprimtar i palodhur i shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë. Ajo që i bën nder biografisë së tij patriotike është pjesëmarrja e tij në qeverinë e parë kombëtare që u formua në Vlorë nën kryesinë e Ismail Qemalit më 1912. Mit’hat Frashëri u shqua gjithashtu edhe në periudhën e dytë që pasoi Kuvendin e Vlorës, vitet e shtetit shqiptar të pavarur. Në periudhën 1912-1939, Mit’hat Frashëri i shërbeu me sukses atdheut të vet si një militant i luftës diplomatike që zhvilloi shteti shqiptar për t’u afirmuar në arenën ndërkombëtare si shtet i pavarur. Si përkrahës i regjimit republikan që ishte, ai pati kujdes që të mos e përfshinte emrin e vet në jetën e brendshme politike të regjimit monarkik të Ahmet Zogut (1928-1939). Më tej, më 1942, kur u krijua si organizatë Balli Kombëtar, Mit’hat Frashëri në krye të tij, shpalli se kishte për synim të udhëhiqte masat e popullsisë shqiptare në luftë kundër okupacionin fashist italian. Në thelb dy ishin synimet e saj: të kontribuonte në rimëkëmbjen e Shqipërisë së pavarur dhe të mënjanonte ardhjen pas luftës të Partisë Komuniste shqiptare në pushtet. Realisht, aksionet luftarake të Ballit Kombëtar kundër okupatorëve fashistë italianë qenë më të kufizuara se lufta e armatosur që zhvillonte Partia Komuniste. Madje, pas shtatorit 1943, formacionet ushtarake të Ballit Kombëtar nuk ndërmorën rezistencë të armatosur kundër okupatorëve të rinj nazistë dhe për hir të së vërtetës u shfaqën shenjat e bashkëpunimit ndërmjet tyre e gjermanëve kundër forcave nacionalçlirimtare. Këtë bashkëpunim Mit’hat Frashëri dhe krerët e Ballit Kombëtar e justifikuan me nevojën që kishte Shqipëria për të evituar ardhjen në pushtet të Partisë Komuniste Shqiptare. Pikërisht këtu qëndron absurditeti i logjikës balliste. Nëse Balli Kombëtar trembej nga sukseset që korrte rreshtimi komunist, rrezikun e fitores së komunistëve mund ta mënjanonte jo duke u bashkuar me armikun e vendit dhe të njerëzimit, por duke zhvilluar një luftë patriotike më me energji se atë që zhvillonte Fronti kundër okupatorit të huaj.

Ka qenë pjesëmarrës në Konferencën e Mukjes, më 1943. Historianët që mbrojnë tezën balliste nuk arrijnë ta kuptojnë se pikërisht bashkëpunimi i forcave të tyre me repartet hitleriane lehtësoi ardhjen në pushtet të Partisë Komuniste. Gjatë Luftës së Dytë Botërore bota u nda në dy kampe, në kampin e agresorëve fashistë dhe në atë të koalicionit të madh antifashistë. Dihet gjithashtu se në krye të kampit antifashist qëndronin tre aleatët e mëdhenj anglo-sovjeto-amerikanë, dy nga të cilët përfaqësonin botën demokratike perëndimore (SHBA-ja dhe Britania e Madhe), kurse i treti vendin ku sundonte regjimi komunist (Bashkimi Sovjetik).

Vetë Mit’hat beu ka qenë i kthjellët dhe objektiv për shkrimin e historisë, teksa para shumë vitesh, duke iu përgjigjur gazetarit Skëndo Frashëri “…Pyetja: A duhet të kemi një të përkohëshme të konsakruar historis s’ënë?, është përgjigjur: “Ku i ke historianët, shërbimtarët e historisë? Është lehtë të marrësh kartën, t’a palosësh, ta nxish me mellan, t’i vësh edhe një titull. Po ku i ke ata që do të shkrojnë lëndën? Sa për tani, do të kënaqësha me botime, artikuj në revista të ndryshme, broshura dhe libra të botuara me iniciativa private; më vonë s’ka dyshim se do të ndjejmë nevojën e një punimi më serioz, me një organ për botimin e landësë. Kur të kemi njerës me zell e me pasion, dihet vetiu se do të mejtohemi për formimin e një “Shoqërije” për historinë t’ënë, ku të mbështillen njerëzit me vullnet dhe të përhapin pemët e kërkimevet të tyre…Punimi në këtë lëmë s’bëhet as me urdhër, as me ofiq, as me dekret…”.

Drejtuesit e sotëm të Ballit Kombëtar shprehen se: “Mit’hat Frashërit, që në atë kohë vinte në dukje se, “Shqipëria është pjesë e vendeve të mëdha evropiane dhe zhvillimi i saj do të vijë pikërisht nga bashkëpunimi me vendet evropiane dhe SHBA-në”. Kjo ishte pika kryesore e programit të Mit’hat Frashërit, e cila u shkel brutalisht nga komunistët që pushtuan Shqipërinë, pas nëntorit të vitit 1944. Nëse kjo platformë e Mit’hatit do të ish aplikuar që në atë kohë, atëherë sot vendi ynë do të kishte standarde të tjera jetese. Sepse lideri i Ballit Kombëtar, Mit’hat Frashëri e bazonte alternativën e tij, mbi humanizmin dhe rritjen e standardeve të jetesës, duke pasur në qendër të vëmendjes integritetin e vendit dhe mbrojtjen e çështjes kombëtare”. Zotëronte shumë mirë gjuhët e huaja: gjermanisht, persisht, turqisht, frëngjisht, arabisht, greqisht.