Dorota Horodyska/ Përkthyesja polake e shqipes vjen me një rrëfim për lidhjen e saj me Shqipërinë, veprat e Kadaresë dhe krizën e librit sot
“Nuk shoh libra që të mund të japin panoramën e shoqërisë shqiptare të shekullit XX dhe të kapërcyellit të mijëvjeçarit, në gjithë kompleksitetin e fateve të saj, që të jenë edhe artistikisht të arrira”. Si përkthyese, por dhe si një person që kërkon në tregun polak të botimeve një vend për librin shqip, Dorota Horodyska thotë se e ka të vështirë të rekomandojë titullin e një libri shqip. Nëse dhjetë vjet më parë mund të rekomandonte lirshëm emra si Ismail Kadare, Fatos Kongoli apo Ylljet Aliçka, tashmë i mungon një listë e re shkrimtarësh. Të njëjtin problem kanë dhe përkthyes të gjuhëve të tjera. Në këto 20 vite postkomunizëm, ata nuk mund të gjejnë ende një emër të ri në letrat shqipe, që mund të përcjellë te lexuesi i huaj shpirtin e fatit të këtij vendi. Dorota Horodyska, përkthyese e njohur e shqipes, dhe kryetare e Shoqatës Poloni-Shqipëri, vjen në një rrëfim për “aventurën e saj shqiptare”, letërsinë e Kadaresë dhe lidhjen e saj me librin…
Si e kujtoni vizitën tuaj të parë në Shqipëri?
Për herë të parë kam ardhur në Shqipëri në qershor të vitit 1993. Shoqëroja asokohe një mik, Mazllum Saneja, i cili promovonte librin e tij “Antologjia e poezisë shqiptare dhe polake të shekullit XX”. Në Lidhjen e Shkrimtarëve të Shqipërisë pata rastin të njoh, ndër të tjerë, Xhevahir Spahiun, Bardhyl London, Fatos Arapin, Ilirjan Zhupën, Jorgo Bllacën, Korab Hoxhën, apo edhe Ali Podrimen, i cili gjendej në atë kohë në Tiranë. Falë bisedave me këta poetë, nisa ta shoh Shqipërinë me sytë e tyre dhe kjo ndoshta ndikoi edhe në rrugën time të ardhshme. Kuptohesha me ta në gjuhën ruse. Habia ime e parë ishte fakti që shqiptarët e flisnin shkëlqyeshëm rusishten, edhe pse nuk kishin qenë shpesh në Bashkimin Sovjetik. Më befasoi gjithashtu fakti që dinin kaq shumë për Poloninë dhe për kulturën e saj. Ndërkohë, unë nuk dija asgjë për Shqipërinë, me përjashtim të stereotipit, që atje nuk duhej shkuar, pasi mund edhe të mos kthehesha. E në njëfarë mënyre nuk u ktheva më (qesh). Ndjeva një shtysë të papërballueshme për ta njohur më mirë këtë vend e këta njerëz që më kishin mrekulluar.
Nga diçka duhet nisur, prandaj e nisa nga vetja. Vendosa të mësoj gjuhën shqipe, për të folur me shqiptarët në gjuhën e tyre. Në atë periudhë në Poloni nuk kishte një katedër të gjuhës shqipe, nuk kishte tekste shkollore, kisha vetëm një fjalor të vogël si dhe një libërth me biseda. Mësoja në mënyrë autodidakte. Më ka ndihmuar një profesoreshë e gjuhëve sllave, prof. Jolanta Mindak-Zawadzka, e cila e njihte shkëlqyeshëm gjuhën shqipe.
Sa ka ndryshuar Shqipëria nga ajo kohë, dhe çfarë është ky vend për ju?
Po, tanimë ky nuk është vendi që kam parë para njëzet vjetësh, nuk janë më ato vende të cilat dikur i fotografoja. Mund të thuhet se në Shqipëri ka ndryshuar gjithçka. Sidoqoftë, nuk do të doja të flisja për kostot e transformimeve e për rrjedhojë të hyja në terrenin e politikës. Nuk do të doja të flisja për Shqipërinë si turiste duke lavdëruar p.sh. rrugët e bukura, Tiranën si metropol, apo njerëzit që vishen sipas modës. Nuk do të doja gjithashtu të prekja as temën e varfërisë dhe të kontrasteve. Kjo e gjitha duhet hapur me sy të lirë. Por do të doja të flisja për atë sesi gjatë këtyre njëzet vjetëve ka nisur të njihet Shqipëria nga polakët, dhe pse na nevojitet njohja e gjuhës shqipe.
Pa dyshim, një pikë kthese në historinë e re të Shqipërisë ka qenë dalja nga izolimi, që e bëri botën të kthejë sytë nga një vend praktikisht të panjohur. Kjo hapje bëri që para historianëve, politologët, gjuhëtarët, antropologët e kulturës së vendeve të tjera të hapeshin horizonte të reja studimi. Jo shumë kohë pas vitit 1990, “kështjella” e parë shqiptare – gjuha, u arrit të pushtohej në Poloni. Ndryshe ishte e pamundur që të zhvilloje çfarëdo pune shkencore pa njohje të gjuhës shqipe. Historianët dhe politologët polakë nisën ta mësojnë shpejt këtë gjuhë në shkallën që u mundësonte atyre leximin e dokumenteve dhe bashkëbisedimin me vendasit. Që në fillim të viteve ‘90 dhe në vitet më pas, një njohës i shkëlqyer i çështjeve të Ballkanit, Tadeusz Czekalski, kishte shkruar disa libra për historinë e Shqipërisë, merita e të cilëve, përveç qasjes novatore, ishte pikërisht dhe mbështetja te burimet shqiptare, që mungonin tërësisht në librat mbi Shqipërinë të kohës së komunizmit, të cilat mbështeteshin kryesisht në burime serbe, apo ruse. Një tjetër politolog i brezit të ri, Przemyslaw Zukiewicz, shfrytëzon gjithashtu burimet shqiptare, në tekstet e tij që trajtojnë për shembull, udhëheqjen politike të Shqipërisë, apo evolucionin e sistemit politik që prej vitit 1985.
Në vitin 1994, u riaktivizua Shoqata Poloni-Shqipëri, nën patronazhin e së cilës nisi të botohej “Revista e Përkohshme Shqiptare”, kushtuar historisë dhe kulturës së Shqipërisë e Kosovës. Ndër autorët e kësaj reviste kishte si thjesht dashamirës të Shqipërisë, ashtu dhe specialistë, të cilët gjatë punës së tyre shkencore, hasin dhe problematikën shqiptare. Problematika shqiptare ishte gjithashtu një prej temave të revistës rinore, të botuar në mesin e viteve ‘90, me titull “Polis”, ku për herë të parë nisën të botoheshin përkthime të teksteve të autorëve shqiptarë, si Fatos Lubonja, Shkëlzen Maliqi, Bashkim Shehu.
Së fundi, në vitin 2000, u krijua në Torun, katedra e parë e gjuhës shqipe në Poloni (në kuadër të katedrës së gjuhëve të Ballkanit). Ky ka qenë një kapërcim cilësor, pasi përveç mësimit të gjuhës, studentët merrnin njohuri dhe për letërsinë, kulturën dhe historinë e vendeve të gadishullit Ballkanik. Leksionet më të rëndësishme mbahen atje nga vetë shqiptarët. Ky ishte një kapërcim dhe për faktin se të rinjtë e sapodiplomuar e shohin Shqipërinë ndryshe, jo përmes stereotipave, por në mënyrë më të përgjithshme. Gjuha shqipe mësohet aktualisht dhe në disa qendra të tjera. Shumë prej të diplomuarve që e përdorin këtë gjuhë në punën e tyre, janë për shembull përkthyes të licencuar, përkthyes të misioneve të dërguara në Kosovë, apo rezidentë turistikë. Gjuha shqipe duket se është e pazëvendësueshme dhe në zhvillimin e mëtejshëm të kontakteve tregtare dhe ekonomike.
Fundi i izolimit bëri gjithashtu që në Poloni të vijnë gjithnjë e më shpesh dhe rregullisht të rinj shqiptarë për të studiuar në universitetet polake, duke sjellë me vete një kulturë tjetër, një këndvështrim të ndryshëm të botës, natyrën e vet shqiptare (shqiptarizmin e tyre). Disa prej tyre, si p.sh. antropologu i kulturës, filologu dhe politologu Rigels Halili, është një prej pjesëtarëve të shkencës dhe kulturës polake.
Kontaktet polako-shqiptare kanë dhënë gjithashtu frytet e veta dhe në shumë martesa të përziera, të lidhura jo vetëm në Shqipëri dhe në Poloni, por dhe nëpër botë.
Pas më shumë se 20 vjetësh tanimë kanë nisur të davariten imazhet e anijeve të stërmbushura me emigrantë, si dhe kanë nisur të zbuten paragjykimet mbi Shqipërinë, si vend i lidhur me mafien, apo me varfërinë. Edhe pse ende ekzistojnë te ne një sërë stereotipash negativë për shqiptarët, një numër gjithnjë e më i madh polakësh dëshiron ta shohë vetë Shqipërinë dhe të mësojë diçka më shumë, vetë, duke shkuar atje. Ata kanë mundësinë që të përfitojnë nga disa udhërrëfyes për Shqipërinë, një pjesë e tyre janë thjesht përkthime, por ka edhe disa syresh të shkruara nga autorë polakë.
Librat e përkthyera nga unë plotësojnë kornizën letraro-kulturore të Shqipërisë dhe janë thjesht një element i mozaikut shqiptar të krijuar me pjesëmarrjen e shumë vetëve. Kur në vitin 1993, nisa aventurën time të njohjes së Shqipërisë, unë isha si gjithë të tjerët që e bënin këtë dhe asnjëherë nuk e çoja ndër mend se dëshira ime për njohjen e Shqipërisë do të shndërrohej në një marrëdhënie të qëndrueshme, ku ende ka vend për magjepsje, ku pavarësisht çasteve të bukura dhe më pak të bukura, nuk ka kurrë monotoni, dhe nga e cila tanimë, pas 20 vjetësh kohe të investuar në të, as që bëhet fjalë të heq dorë. Ka ende gjëra të mrekullueshme për të bërë.
A mund të quhet aventurë historia juaj. Një e huaj, e cila vendos të mësojë gjuhën e një vendi e më pas t’i përkushtohet letërsisë së tij, duke e bërë të njohur në vendin e saj?
Sigurisht që kjo është një aventurë (qesh). Kjo është një histori mrekullimi, lufte me vetveten, e zbulimit të një vendi dhe të njerëzve të tij, por edhe e zbulimit të vetes. Kjo është një aventurë e bukur, pasi ende nuk i duket fundi. Çdo autor i ri është zbulim për mua, çdo punë mbi një përkthim të ri, një sfidë: a do të jem në gjendje të jap thelbin e librit, a do të jem në gjendje ta bëj të flasë polonisht, sikur ai të ishte shkruar nga një polak, dhe në të njëjtën kohë, të mos i humbasë vetitë e tij shqiptare. Nuk kam nisur të përkthej menjëherë. Duhej të isha e sigurt para se ta ndërmerrja këtë detyrë. Do të thosha të vërtetën, nëse do të pohoja se përkthyesi duhet t’i njohë mirë të dyja gjuhët, e sidomos gjuhën e tij amtare. Është gjithashtu e domosdoshme të ketë përvojë, edhe jetësore, por sigurisht të njohë mirë vendin. Përkthyesi duhet të mësojë vazhdimisht, të jetë gjithnjë kritik ndaj vetes, të njohë pandërprerë. Duhet të ketë gjithnjë ndjesinë që nuk është i përsosur. Nuk ka gjë më të mëshirueshme, nga një autor megaloman që është i bindur në madhështinë e vet.
Kuptohet, që ka një ndryshim ndërmjet punës sistematike të një përkthyesi mbi librin dhe perceptimin shoqëror të tij. Unë kam debutuar në vitin 2002 me një përmbledhje me tregim të Ylljet Aliçkës. Ishte një enigmë e vërtetë, nëse lexuesi do ta vinte re atë, nëse do të ekzistonte për të. Perceptimi i librit i tejkaloi të gjitha parashikimet. Aliçka u kthye në emër të njohur dhe për gëzimin tim të madh, nisën të shfaqeshin propozimet e reja të botuesve dhe lexuesve për një libër të ri. A kishte kurorëzim më të mirë për aventurën time të parë letrare me Shqipërinë? Debutim më të mirë nuk mund të kishim përfytyruar as unë, e as Ylljet Aliçka. Më pas nisën të vijnë librat e tjerë.
E kujtoni përkthimin tuaj të parë?
Orvatjet e mia të para në fushën e përkthimeve i kam nisur në revistën e përmendur më herët të gazetarëve të rinj, të titulluar “Polis”. Tekstet e para të përkthyera ishin ato të nxënësve shqiptarë, që kishin ardhur në Poloni në kuadër të shkëmbimit ndërmjet gazetarëve të rinj, në vitin 1995. Më kujtohet gjithashtu fjalia e parë që kam thënë në shqip: “Ja, Dajti i Malit” dhe sytë e rrotulluar nga habia të bashkëbiseduesit. Eh, kuptohet, fillimet janë të vështira.
Ju keni sjellë në gjuhën polake prozën e shkrimtarit tonë të njohur Ismail Kadare. Si është të përkthesh Kadarenë, dhe si është pritur letërsia e tij nga lexuesi polak?
Deri në çastin kur nisa të përkthej Ismail Kadarenë nga origjinali, në Poloni ekzistonin disa përkthime të librave të tij nga frëngjishtja: “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, “Prilli i thyer”, “Kush e solli Doruntinën”, “Dosja H.” dhe “Përbindëshi”. Në përkthimin tim, kanë dalë deri më tani: “Pallati i ëndrrave” (2006), “Pasardhësi” (2008), “Qorrfermani” (2010) që përbëhet në fakt nga tri novela: “Qorrfermani”, “Breznitë e Hankonatëve” dhe “Komisioni i festes”, si dhe “Vajza e Agamemnonit” (2011).
Siç mund të shihet, krijimtaria e Kadaresë është përfaqësuar në Poloni në mënyrë të pasur. Edhe pse shkrimtari ka deklaruar se nuk do të shkruajë më, për lexuesin polak nuk do të thotë se kjo është fjala e tij e fundit. Ëndërroj të mund të përkthej ndonjë prej veprave të tij më të hershme, si për shembull “Dimri i madh” apo plotësimi i ciklit të tij të rrëfimeve mbi Gjirokastrën “Kronikë në gur”, “Çështjet e marrëzisë”, apo “Darka e gabuar”, për të cilën do të flas edhe më tej. Ndër veprat e Kadaresë, libri i tij më i vlerësuar është “Prilli i thyer” dhe më pas “Gjenerali…”, “Kush e solli Doruntinën”, dhe më pak “Përbindëshi”. Por kjo është realisht një çështje shijesh dhe ka të tilla, aq sa ka dhe lexues. Kadare është gjendur dy herë në finalen e çmimit “Angelus”, i cili u jepet shkrimtarëve të Europës Qendrore dhe Lindore që ende jetojnë: në vitin 2007 me librin “Pallati i ëndrrave” dhe në 2011-n me “Qorrfermani”. Dhe dy herë nuk ka fituar. Siç u shpreh një prej anëtarëve të jurisë në të dyja rastet Kadare ka qenë shumë pranë fitores. Por, të dyja herët është mundur nga letërsia ‘non-fiction’. Në Poloni, popullariteti i letërsisë dokumentare me vlera të theksuara artistike është një dukuri intriguese. Pse? Por, ja, duket se kjo lloj proze përkon me shijet e njohësve më të mirë të letrave të bukura, e përveç kësaj ka dhe avantazhin se “mbështetet në ngjarje reale”. Kjo lloj letërsie ka aftësinë gjithashtu që të dalë përtej fakteve të përshkruara dhe të trajtojë me lartësinë e duhur dhe çështje që janë mbarënjerëzore. Një prej pionierëve të kësaj letërsie ka qenë në Poloni, Ryszard Kapuscinski, i njohur gjithashtu edhe në Shqipëri. Në dy edicionet e tjera të konkursit edhe pse letërsia non-fiction nuk përfaqësohej, fituan librat krejtësisht artistikë. Supozoj që arsyeja për këtë gjendet dhe te diskutimet e anëtarëve të jurisë për veprat e Kadaresë. Përveç kësaj, në Poloni ekziston edhe një konkurs i veçantë për letërsinë non-fiction dhe në 2011-n, kur “Qorrfermani” u skualifikua, në “Angelus” fitoi një libër gjithashtu në kategorinë e non-fiction. Pra, i njëjti libër mori dy çmime: për fiction dhe non-fiction! Tipar i mjaft konkurseve është se rivalët jo gjithnjë gjenden pranë njëri-tjetrit në kohën e duhur. Por kjo ndodh rëndom nëpër konkurse. Për mua më e rëndësishmja tani është që librat e Kadaresë të përzgjidhen ndërmjet disa dhjetëra librave për finalen e ngushtë. Mund të shtoj gjithashtu, që në të shtatë edicionet e konkursit, as edhe njëherë nuk ka fituar një autor polak. Përkthimi i çfarëdo autori, e për më tepër i Ismail Kadaresë, një autor i rangut botëror, është një përgjegjësi e madhe. Më është dashur të arrij njëfarë maturie për ta përkthyer atë. Te versioni i parë i “Breznitë e Hankonatëve” jam rikthyer vetëm pas tetë vjetësh. Proza e Kadaresë është forma më e lartë e artit. Pra, vepra e tij i drejtohet një lexuesi tepër kërkues, për të mos thënë sqimatar dhe sikurse e gjithë letërsia shqiptare, për të mos thënë e gjithë letërsia e vendeve të Ballkanit, do të ketë një rreth të ngushtë lexuesish.
Duke u ndalur te lexuesi polak, a është prekur ai nga ajo çfarë ndodh sot në botë me leximin, të ketë ulur vëmendjen ndaj librave? Dhe si e shihni atë që sondazhet nxjerrin shpesh një ulje të numrit të lexuesve?
Problemi që juve keni shtruar është jashtëzakonisht i prekshëm sot në Poloni, prandaj do të qëndroj pak më gjatë këtu. Kriza e leximit në vendin tim është shqetësuese. Sipas studimeve të Bibliotekës Kombëtare të vitit 2012, 20 vjet më parë, përqindja e polakëve që nuk lexonin sillej tek 28%. Më pas nisi të rritej. Në vitin 2008 ka ndodhur rritja më drastike e këtij numri, 62% e polakëve nuk lexonin. 25% e personave me arsim të lartë nuk kishte lexuar gjatë një viti as edhe një libër, qoftë ky album, apo libër recetash kuzhine. 10 vjet më parë, ky numër ishte vetëm 2%.
Zakonisht, faji u vihet para së gjithash ndryshimeve teknologjike, por sikurse mund të vihet re nga studimet, përdoruesit e internetit lexojnë shumë më tepër sesa jo përdoruesit e internetit. Shifrat skandaloze të lexuesve në Poloni nuk tregojnë aspak se ky është një problem universal. Në Çeki, e cila është një vend që na përngjan në aspektin historik, kulturor, apo ekonomik, nuk lexon vetëm 17%, ndërkohë që në Francë, e cila ka një nivel të lartë të emigrantëve nuk lexon 30%. Këtu nuk është fjala për zgjedhjen e teknologjisë, por për një mënyrë jetese. Një prej arsyeve të këtij fenomeni është mungesa e snobizmit pozitiv për leximin e librave. Jo vetëm që nuk lexojmë, por edhe nuk turpërohemi që ta deklarojmë këtë. Njësoj nuk na vjen turp, as kur nuk kemi libër në shtëpi, apo kur nuk i nxisim fëmijët të lexojnë. Argumenti që nuk lexojmë, pasi librat janë të shtrenjtë, nuk qëndron: një libër i ri në librari kushton aq sa një shishe vodka plus meze, përveç kësaj ka dhe një ofertë të shumëllojshme librash të lirë. Polakëve thjesht nuk u intereson leximi. Pjesëmarrja në kulturë është kthyer për ne, në diçka të stërholluar, për të mos thënë idiotizëm, e cila nuk sjell asnjë përfitim të matshëm. Kemi lejuar që të rriten njerëz që nuk kanë pasur asnjë aventurë me librin. Pas një dhjetëvjeçari mund të ndodhë që të humbasim edhe kontaktin e komunikimit që vendoset nga leximi i përbashkët.
Niveli i lartë i lexuesve ekziston atje, ku ka biblioteka të mirëpajisura, para së gjithash në vendet skandinave dhe në Holandë. Karriera e ndritur e letërsisë suedeze nuk është diçka e rastit. Librat e kësaj letërsie nuk do të shiteshin askund, nëse nuk do të kishin pasur më parë sukses në Suedi. Intelektualët polakë, të alarmuar me situatën katastrofike të leximit në Poloni, në fillim të këtij viti i kanë bërë apel, përmes një letre të hapur, ministrit të Kulturës për marrjen e masave më të vendosura në drejtim të promovimit të leximit, duke caktuar një ndihmë financiare të mjaftueshme për bibliotekat polake. Dhe kjo është diçka që duhet bërë urgjentisht.
Si do ta vlerësonit letërsinë shqiptare, sa bashkëkohore është ajo?
Si mund ta kuptojmë shprehjen “letërsi bashkëkohore”? A është bashkëkohësia një çështje që lidhet me përpjekjet për të refuzuar botën anakronike, të pasur në anakronizmin e vet, por njëkohësisht e luftuar pikërisht për këtë? A mos ndoshta bashkëkohësia është pranimi i shumëllojshmërisë dhe larmishmërisë kulturore? A mos ndoshta bashkëkohësia është globalizmi, që do të thotë se problemet shqiptare, nuk janë vetëm shqiptare. Nuk di të them. Si përkthyese, që do të thotë, midis të tjerash, si një person që kërkon në tregun polak të botimeve një vend për librin shqiptar, mund të them, që sot e kam të vështirë t’u rekomandoj botuesve polakë titullin e ndonjë libri shqiptar. Dhjetë vjet më parë, nuk kam pasur probleme të tilla. Ishte Ylljet Aliçka, ishte Fatos Kongoli dhe sigurisht ishte Ismail Kadare. Sot shoh se edhe përkthyesit e gjuhës shqipe nga vende të tjera kanë po të njëjtën listë shkrimtarësh. Nuk shoh libra që të mund të jepnin panoramën e shoqërisë shqiptare të shekullit XX dhe të kapërcyellit të mijëvjeçarit, në gjithë kompleksitetin e fateve të saj, që të jenë edhe artistikisht të arrira.
Sigurisht që ka përçapje në këtë drejtim, por me përjashtime të rralla, te këta libra vërej një lloj artificialiteti, që nuk di si ta përkufizoj: ose autorët e tyre kanë dëshirë t’i imponojnë lexuesit një vizion të caktuar, një tezë të dhënë, që do të thotë, kërkojnë me detyrim, t’u tregojnë dhe interpretimin e tyre, ose janë shkruar jo për lexuesin shqiptar, por për atë të huaj, i cili mund të joshet p.sh. nga ekzotika e Kanunit, nga virgjëreshat apo nga bunkerët. Jo vetëm kaq, por disa autorë as nuk e marrin mundimin të komunikojnë me lexuesin shqiptar, por nisin menjëherë të shkruajnë në gjuhë të huaj, mundësisht në gjuhë perëndimore, duke e argumentuar këtë me faktin se e kanë më të lehtë të përcjellin emocionet e tyre në gjuhë të huaj. Këto zgjedhje më habisin, më bëjnë të dyshoj te qëllimet e autorit, dhe për rrjedhojë dhe te vetë libri, pasi vetiu lind pyetja “pse”?: “Pse të shpërfillësh lexuesin e vendit tënd? Pse të mos kujdesesh për dialog me të? A është ai më i keq se një lexues perëndimor?” Librat e autorëve shqiptarë nuk do të bëhen universale, vetëm pse shkruhen në gjuhë të huaj. Në këtë rast, vetëm sa dëshmojnë për kompleksin e autorit për vendin e origjinës, dhe për ambicien e tij të madhe për t’u promovuar jashtë vendit. Në dallim nga proza, poezia shqiptare në Shqipëri tingëllon më e freskët dhe krijuese. Mundet që të jetë kështu dhe për faktin, se është shumë e vështirë ta shkruash atë në gjuhë të huaj. Ka në të një dialog me lexuesin shqiptar dhe ka një mesazh universal. Nëse kjo lloj poezie do të përkthehej mirë në një gjuhë të huaj, atëherë mesazhi i saj do të tingëllonte bindës e novator edhe për një lexues nga një rreth tjetër kulturor.
Ju keni përkthyer në polonisht shkrimtarët kryesorë shqiptarë. Çfarë të përbashkët gjeni në librat e tyre?
Mendoj se mund të flasim për një bashkësi të Aliçkës, Kongolit dhe në njëfarë mase dhe të Lleshanakut. Kadare dhe Lubonja i përkasin një kategorie tjetër. Si “Kompromis” ashtu dhe “Lëkura e qenit” janë akuza më e madhe e komunizmit. E përbashkëta e këtyre autorëve është se ata i drejtohen të shkuarës dhe të tashmes, si dhe perspektiva nga e cila shohin si periudhën e diktaturës ashtu dhe transformimet. Të dy këta shkrimtarë sjellin risi në trajtimin e diktaturës si ‘plagë e hapur’ dhe të Historisë së Madhe. Ata e shohin atë nga jashtë, nga këndvështrimi i jetës së përditshme. Dhe kjo përditshmëria gri është ajo që trondit më shumë. Ajo na lejon të kuptojmë se çfarë ndodh me njeriun që privohet nga liria në mënyrë metodike, mendimet dhe ndjenjat e të cilit diktohen nga sipër. Çfarë ndodh me njeriun, në kushtet kur frenat nuk punojnë më dhe kur lejohet gjithçka. Heroi i Aliçkës apo Kongolit nuk është Historia e Madhe. Është njeriu i thjeshtë që jeton brenda saj, dhe që shpesh dërrmohet prej saj. Te ta, më e rëndësishme është ekzistenca e këtij njeriu dhe zgjedhjet e tij morale. Te “Fëmijët e natyrës” e autores Lleshanaku, ndërkohë bëhet fjalë për mbijetesën fizike, sidomos me dinjitet. Është pikërisht ndjenja e dinjitetit që i jep kuptim ekzistencës, ndërsa ky kuptim shprehet në jetën e përditshme, te lindjet, dashuria, vdekja.
Si është jeta juaj si përkthyese, keni dashur ndonjëherë të ishit shkrimtare?
Shumë pak përkthyes e kanë luksin të jetojnë prej përkthimeve, sidomos nëse është fjala për të ashtuquajturat letërsi të vogla. Prandaj, më duhet të pajtoj pasionin tim me punën që kryej për të krijuar të ardhura. Punoj në bibliotekën e Parlamentit polak dhe pavarësisht se kam të bëj me deputetët, prapë libri mbetet më i rëndësishmi (prandaj dhe më dhemb kaq shumë situata e leximit në Poloni). Përkthimin dhe leximin e kultivoj në kohën e lirë, gjatë fundjavave, nganjëherë dhe gjatë pushimeve. Jam mësuar kaq shumë me këtë jetë që bëj në dy binarë, saqë një ditë e shpenzuar pa një punë letrare më duket bosh. Punoj gjatë, shumë gjatë, mbi çdo përkthim, ndonjëherë më ndodh që diçka ta lë për më vonë, që të mund t’i kthehem sërish. Më duket se jam e fiksuar pas punës, por cili ndër ne që jeton shpejt, nuk është i tillë? Kohën që shpenzoj për letërsinë nuk mund ta llogaris në para, krejt e kundërta, në rastin tim, do të mund të thosha që jam në “borxh financiar letrar”. Por, kështu nuk është. E dashuroj atë që bëj dhe kam kënaqësi të madhe nga fakti që letërsia shqiptare ka gjetur një vend në Poloni. Përkthyesi duhet të jetë i ndjeshëm, të jetë “lëkurëhollë” dhe mendoj se kështu është dhe me mua. Pra, është një lloj dhurate. E konsideroj veten dhe një lloj krijimtari. Ndërkohë, nëse flitet për shkrimin…? Le të bëjmë, atë për të cilën jemi krijuar. Shpesh më ndodh të lexoj shkrime të grafomanëve, të ashtuquajturve “shkrimtarë”, mund të them, që gati kam alergji prej tyre, prandaj nuk do të doja, që ndokush të mendonte kështu për mua. Pra, do të mjaftohem me atë që kam bërë deri më tani.
Keni studiuar gjuhë ruse, dhe për tre vjet keni jetuar në Bashkimin Sovjetik. Si ishte për ju ajo periudhë?
Në fund të viteve ‘80, për rreth 3 vjet e gjysmë kam punuar në ndërtimin e naftësjellësit “Druzhba” (Miqësia) në Ukrainë si përkthyese e gjuhës ruse. E rritur në Varshavë, menjëherë pas doktoraturës, mora një vendim të vetëdijshëm për të shkuar në një fshat të humbur, për të banuar në një barakë të thjeshtë, me qëllim që së bashku me një grup prej disa qindra punëtorësh dhe inxhinierësh polakë, të ndërtoja “tubin”. Kjo punë ishte sfilitëse, stresuese në maksimum. Gjendeshim larg familjeve, duhet të prisnim disa ditë për çdo bisedë telefonike disa minutëshe me familjen, vizitat në vend ishin po ashtu të rralla dhe të shkurtra. Ky mjedis i vogël, i mbyllur funksiononte sipas disa ligjësive të veta, shpesh tronditëse për njerëzit që gjendeshin jashtë tij. Dhe sikurse në çdo bashkësi të tillë, nisën shpifjet, thashethemet, denoncimet. Një lloj “ferri polak” siç e quajmë një gjë të tillë. Ndieje një vetmi të madhe. Por, kjo ka qenë nga të gjitha punët, ajo që kam bërë më mirë. Nuk do ta ndërroja me asnjë tjetër, edhe pse pas kthimit në Poloni, martesa ime u shkatërrua. Kjo punë ka vënë në provë dhe karakterin tim. Falë saj, kam njohur mundësitë e mia, kam kuptuar se cila jam dhe deri ku mund të shkoj.
Gjithçka që bëjmë në jetë ka një kuptim dhe i shërben diçkaje, edhe pse në çastet e dyshimit na duket se nuk i shërben kurrgjëje. Mendoj se nëse nuk do të ishin ato përvoja ekstreme, nuk do të kisha pasur kurajën që të matesha me Shqipërinë. Por, pas asaj që përjetova në kantier, në Bashkimin Sovjetik, Shqipëria nuk më dukej fare e tmerrshme.
Çfarë po përktheni tani?
Fola për krizën e leximit në Poloni, por nuk kam folur për problemet e tregut të botimeve, që është një rezultante e shumë faktorëve. Euforia e botuesve e para disa viteve ka marrë fund. Kohët e fundit, te ne, ose kanë falimentuar, ose janë ristrukturuar disa shtëpi të mëdha botuese, ose gati të gjitha ato, ku kam botuar më parë librat shqiptarë. Fatkeqësisht, kjo ka prekur drejtpërdrejt dhe dy romanët e Ismail Kadaresë, të përkthyera nga unë, “Aksidenti” dhe “Darka e gabuar” e përmendur më herët. Një prej shtëpive botuese polake më të rëndësishme, ajo që i porositi këta libra tek unë, falimentoi në dhjetor të vitit të kaluar. “Aksidenti” ishte planifikuar për t’u botuar në maj. Por nuk do të botohet. Nëse këta libra do të botohen dhe kur do të botohen, nuk mund ta them. Çfarë mund të bësh në një situatë të tillë? Vetëm një gjë. Të vazhdosh të punosh më tej. Prandaj tani jam duke përkthyer diçka, por nuk dua ta tregoj më shumë. Nuk do të doja që këtë bisedë ta mbyllja me tone të zymta, prandaj do të them një shprehje që e kam lexuar në internet, e cila më goditi me logjikën e saj: “Nëse diçka nuk shkon sipas planit, do të thotë se shkon sipas një plani tjetër”. A nuk është kjo diçka optimiste?
