Nga Ilir Yzeiri
Kur m‘u propozua nga zonja Veronique Galy, një nga organizatoret kryesore të këtij Kolokuiumi, tema: "Ismail Kadare dhe tradita letrare shqiptare", u ndjeva si i zënë në kurth, në kuptimin që një argument i tillë mund të gjente të papërgatitur, në pamje të parë, cilindo që është marrë, merret dhe ndjek letërsinë shqiptare, por edhe atë botërore. Edhe unë vetë shpesh e kam pyetur veten: Çfarë e lidh Kadarenë me traditën e letërsisë shqiptare? Ku takohet dhe ku ndahet Kadareja me këtë traditë? Dhe, që në fillim, më është dashur të pranoj se Kadareja vetë është një traditë, është një shkollë, është një hapësirë që, në disa raste, e ngushton e në disa raste të tjera e zgjeron frymëmarrjen e traditës së letërsisë shqiptare.
Mirëpo, këtu më duhet të hap një parantezë, sepse në studimet e pakta mbi letërsinë, kulturën e qytetërimin shqiptar, shpesh është përdorur një model që duket se u shkon për shtat të gjitha atyre traditave që nuk janë tërësisht perëndimore, që janë krijuar në areale të tilla siç mund të jetë në rastin tonë areali ballkanik apo më saktë akoma Ballkani Juglindor e më saktë akoma Shqipëria. Zakonisht, për këto treva apo për kulturën e qytetërimin e tyre, është përdorur modeli i joshjes që vjen prej substratit të legjendave, përrallave, miteve, prej një jete të harruar, prej një kodi që të sjell në mendje epokat e fëmijërisë së shoqërisë njerëzore dhe më duket se, në shumë raste, edhe joshja e parë që shkaktoi letërsia e Kadaresë ishte ndoshta edhe ky substrat. Ndërkaq, letërsia shqiptare apo bartësit e saj pretendonin diçka tjetër.
Mirëpo, të gjithë kishim harruar se midis qytetërimit perëndimor dhe atij ballkanik e atij shqiptar në veçanti kishte një shkëputje fatale në kohë, kishte një vonesë tragjike që ishte shkaktuar nga fati i ndryshëm historik. Ndoshta këtë ka parasysh edhe Aleksandër Zoto, një nga studiuesit që është marrë më shumë se cilido tjetër me letërsinë shqiptare, kur thotë: burim i parë i kësaj pasurie është tradita antike e poezisë gojore. Një nga anët më pak të studiuara dhe më pak të njohura në Perëndim është pikërisht njohja e këtij mekanizmi. Traditë letrare apo qytetërim shqiptar, veç të tjerash, do të thotë edhe ruajtje e këtij mekanizmi të veçantë që e përkthen kohën në imazhe e në ngjarje, që i ruan segmente të saj në një vetëdije kolektive që projektohet zakonisht në dy akse: në atë të magjepsjes dhe në atë të animizimit. Kush më shumë e kush më pak, të gjithë shtrojnë një pyetje: si ka mundësi që është ruajtur gjuha shqipe, si ka mundësi që nuk është asimiluar nga latinishtja apo nga ndonjë gjuhë tjetër? Nëse do të mbanim në vështrim konceptin e Saussur-it që gjuha është kod, është një sistem shenjash, atëherë përsëri do të pyesnim: si ka mundësi që nuk u tret ky kod apo që nuk u zëvendësua nga një tjetër? Në qoftë se do t‘i ktheheshim përsëri çështjes që unë dua të shtjelloj, pra asaj të raportit të letërsisë së Kadaresë me traditën letrare shqiptare, ndoshta që këtu mund ta fillonim.
Vetë Kadareja, në më shumë se një rast, e ka përsëritur magjepsjen e tij përballë këtij fakti. Ky akt konservativ që ka brenda dy anë: nga njëra anë vonesën dhe konservatorizmin social dhe, nga ana tjetër, atmosferën ekzotike, imazhin fillestar që vjen nga koha kur siç thonë teoricienët e shkencave të komunikimit uni-tjetri dhe bota nuk ishte ende e ndarë, ka kaluar në Shqipëri nëpër disa faza. Në fillim katër priftërinjtë katolikë ose katër B-të, siç njihen në Shqipëri, Buzuku, Bogdani, Budi e Bardhi dhanë alarmin se ajo që po ndodhte, pra pushtimi otoman, kishte rrezik të asgjësonte këtë mekanizëm. Ndaj edhe fraza lapidare që ndodhet në tekstin e parë shqip të botuar më 1555: "U‘ murgu Gjon duke parë se gjuha jonë po vdaret..." është një nga shënjueset themelore që zë vend në imazhin e Kadaresë dhe që vendoset aty për të nxitur pastaj atë që është quajtur kulti i gjuhës, kulti i shqipes, por më shumë akoma, kulti i imazheve që janë ruajtur në këtë koncept, siç do të thoshte J.P. Meunier. Kështu, nëse ka një lidhje të parë të krijimtarisë së Kadaresë me traditën letrare shqiptare, është me të vërtetë kulti i gjuhës. Për Kadarenë, gjuha shqipe është metafora më sublime e të menduarit dhe e ekzistencës. Aq e vërtetë është kjo sa fraza që ka vlerën e një shenje të veçantë, ajo e përdorur në librin e Buzukut, merret nga Kadareja dhe vendoset në gojën e një murgu tjetër që nis e tregon historinë e urës (Ura me tri harqe...). Këtu tradita letrare shqiptare dhe Kadareja afrohen e ndahen njëkohësisht.
Pas 500 vjetësh, kur Perandoria Otomane po binte dhe kur kombi shqiptar kërkonte të afirmohej e të shpallte mëvetësinë, patriotët shqiptarë, poetët, filozofët, luftëtarët dukej se nuk kishin asnjë argument tjetër për të bindur kancelaritë e Europës, veç argumentit të gjuhës. Një komb i ndarë në katër besime nuk pranonte të zhbëhej, veç të tjerash, edhe pse kishte një gjuhë të ndryshme, një mekanizëm shenjash që ai nuk pranonte ta shkëmbente me asnjë lloj çmimi. Ky identitet gjuhësor ishte në fakt edhe një identitet kulturor. Letërsia shqipe e kohës së Rilindjes, që fillon në fund të shek. XIX e vazhdon deri në fillim të shek. XX, nis me himnizimin e gjuhës dhe të atdheut dhe me kultin e heroit kombëtar Gjergj Kastriot Skënderbeut. Mirëpo, kulti i gjuhës solli me vete edhe kultin e ngrehinës që kishte krijuar ajo, mitologji, legjenda, këngë epike, këngë dashurie që kishin në thelb vetëm një imazh: jetën dhe vdekjen, në kuptimin që të gjallët dhe të vdekurit çonin të njëjtën jetë, mbanin të njëjtat premtime, siç ndodh në baladën e famshme të Kostandinit dhe Doruntinës dhe një kod moral i ngulitur në gjuhë që vërtitet jo rreth ndonjë besimi hyjnor, por rreth një kontrate etike e juridike; është besa. Në fakt, në agim të Rilindjes Kombëtare, poetët arbëreshë në fillim dhe Naim Frashëri më pas, por edhe Faik Konica gjithashtu dhe një poet katolik me emrin Gjergj Fishta, u përpoqën të ngrinin godinën e parë të kulturës shqiptare që mbështetej në themelet e krijimtarisë gojore në fillim, por edhe në artin e kultivuar që ata e lëvruan mbi këtë bazë. Për shkak se tradita letrare shqiptare u përdor me tepri nga propaganda komuniste për të ngritur kultin e nacionalromantizmit shqiptar, për shkak gjithashtu se dy nga korifenjtë e kulturës së Rilindjes Shqiptare, përkatësisht Fishta dhe Konica u hoqën nga qarkullimi letrar në Shqipëri, edhe përfytyrimit mbi traditën letrare shqiptare deri vonë i ka munguar një përmasë.
Veçanërisht Fishta, por edhe Konica shtuan në imazhin e traditës shqiptare përmasën e realizmit ekzistencial dhe të kontradiksionit, vetironinë dhe, në më shumë se një rast, treguan që shqiptarët nuk janë vetëm heronjtë kreshnikë që lundrojnë në balada, por janë edhe njerëz defektozë, dembelë, ndonjëherë edhe mendjetrashë (krijimtaria dramatike e Fishtës apo "Doktor Gjilpëra" e Konicës). E përmenda këtë fakt sepse krijimtaria e Kadaresë në lidhje me traditën letrare shqiptare e ruan edhe këtë përmasë. Në ndonjë rast, është bërë përpjekje që krijimtarinë e Kadaresë ta lidhin me romantizmin dhe kështu duket sikur krijimtaria e tij bëhet përfaqësimi më i lartë i traditës letrare shqiptare. Mund të jetë edhe kështu, por unë jam më shumë me idenë se Kadareja ashtu si Markezi apo Khaled Hosseini e Orhan Pamuku është i vështirë të klasifikohet në shkolla apo rryma letrare klasike. Ndoshta edhe Kadaresë i shkon për shtat ai klasifikim që i është bërë Markezit, pra edhe letërsia e tij është një lloj "realizmi magjik". Duke qenë kështu, atëherë mund të themi se tradita e letërsisë shqiptare takohet shumë rrallë me krijimtarinë e Kadaresë. Por le të hapim një parantezë të dytë. Zakonisht kur flasim për traditë kemi parasysh në përgjithësi trashëgiminë. Askund tjetër më shumë se në këtë pikë shqiptarët nuk janë treguar kontradiktorë e mendjelehtë. Tradita letrare shqiptare nis me atë që është quajtur romantizmi shqiptar dhe që u priu luftërave nacionale dhe krijimit të shtetit shqiptar. Në fillim të shekullit shpallet pavarësia e gjymtuar shqiptare dhe troje të tëra mbeten jashtë kufijve shtetërorë. Kujtoni Kosovën. Lufta e Parë Botërore vjen dhe Shqipëria bëhet teatri më absurd i kësaj lufte.
Nis konsolidimi i shtetit të pavarësisë dhe letërsia e kultura njohin një zhvillim të admirueshëm. Dhjetëra tituj gazetash të pavarura, poetë si Fan Noli, Lasgush Poradeci, Migjeni dhe padyshim Fishta, ky poet që bëhet në një farë mënyre Hygoi shqiptar dhe prozatorë si Koliqi e Kuteli që sjellin në Shqipëri traditën çehoviane të letërsisë. Me një fjalë, tradita letrare shqiptare, po të vijonte rrjedhën e natyrshme, sot do të ishte e vështirë të mendonim se çfarë do të kishte ndodhur. Mirëpo vjen viti 1944 dhe komunistët, me të ardhur në pushtet, e shkatërruan gjithë këtë traditë. Sot është absurde dhe e paimagjinueshme, por nga kujtesa e shqiptarëve për 45 vjet u fshinë emrat e korifenjve të kulturës shqiptare, Fishtës, Koliqit, Konicës. Të tjerë si Poradeci u rrethuan me heshtje. Nga viti 1945 e deri në vitin 1952 në Shqipëri u krye shpëlarja më kriminale e trurit dhe u vranë e u burgosën mbi 160 shkrimtarë, artistë, por sidomos priftërinj katolikë që kishin dhënë një ndihmesë të çmuar në kulturën shqiptare. Pikërisht në mes të viteve ‘50 në letërsinë shqiptare vjen Ismail Kadare. Poezia e tij, sidomos, provokoi një debat të jashtëzakonshëm në shtypin e kontrolluar letrar të kohës dhe u desh edhe këtë radhë ndërhyrja e Enver Hoxhës për të përcaktuar se çfarë do të bëhej mes atyre që u quajtën "tradicionalistë" dhe "novatorëve". Mjaft të kujtojmë se përdorimi i vargut të lirë apo të çlirët nga Kadareja u shpall herezi. Në fakt, në letërsinë shqiptare po vinte një shkrimtar që me vetëdije ose jo po mohonte traditën që po konsolidohej me katër dogmat e realizmit socialist. Që këtu fillon vetizolimi i Kadaresë dhe arratisja nga realiteti. Që këtu fillon ndarja përfundimtare e tij me atë që do të quhej për një kohë të gjatë tradita e letërsisë së realizmit socialist. Në këtë rast më duket se edhe për Kadarenë mund të themi atë që deklaronte Prusti për Flober dhe që e rimerr Laurent Jenny kur shkruan për "gjuhën e huaj në vetë gjuhën tonë" dhe përmend frazën lapidare të Prustit "librat e bukur janë shkruar me një gjuhë të huaj brenda gjuhës sonë".
Por në rastin e Kadaresë dhe në raportin e tij me traditën letrare shqiptare mund të shtyhemi më tej. Në një kohë kur vendi u zhyt në një izolim total, kur modeli i vetëm dhe i imponuar ishte realizmi socialist vulgar dhe himnizimi i katër figurave: partizanit në luftë, punëtorit dhe fshatarit në socializëm, gruas së emancipuar që ndërton socializmin bashkë me burrin, kur letërsia shqiptare po shkonte drejt një shabllonizmi dhe tharjeje totale, kur në imazhin kolektiv po rrënjosej me dhunë vetëm figura e një komunisti që kishte si ideal pushkën dhe kazmën, pra i një lloj terroristi po të shpreheshim me termat e sotëm që lufton dhe vret kundërshtarin, pikërisht i rrethuar nga ky mal me propagandë dhe joshje që shkonte deri në ekstazë nga projektimi që po i bënin komunistët realitetit shqiptar si vendi i vetëm në botë që po ndërton sistemin e shoqërinë më të lumtur në botë, pikërisht në këtë atmosferë Kadareja vë në dyshim gjithçka dhe nis e ndërton një sistem tjetër imazhesh e figurash. Uni i tij shmanget dhe nuk projektohet te të tjerët, komunistë apo shqiptarë, por projektohet në një realitet që e ndërton dhe e prek vetëm ai. Në qoftë se në letërsinë shqiptare shkruheshin romane apo vjersha për të himnizuar luftën partizane dhe në qoftë se në çdo vepër duhet të ishte i pranishëm një komunist që triumfon, te Kadareja përfytyrimi për luftën bëhet me një prift e një gjeneral që vijnë të kërkojnë eshtrat e një ushtrie të vdekur apo lufta është teatri absurd i qytetit të tij të gurtë ku personazhet janë nga më të çuditshmit dhe ku lufta shërben vetëm për të vizatuar më bukur e me më shumë ironi skenat e një qyteti që, po të mos e njohësh, e ke të vështirë ta besosh, ku fatin dhe jetën e përcaktojnë më shumë magjitë dhe filxhanët e kafesë së plakave sesa dialektika e imponuar komuniste.
Kadareja jetoi e krijoi pjesën më të madhe të krijimtarisë së tij në diktaturë. Tipari themelor i diktaturës ishte izolimi total dhe ndërprerja e komunikimit me të tjerët. Jo vetëm shkrimtari, por cilido shqiptar tjetër, me përjashtim të atyre që vuanin në burgje si kundërshtarë të regjimit, ndiheshin të identifikuar në dy figura: njëra ishte Partia dhe tjetra atdheu. Kjo kishte krijuar egocentrizmin shqiptar komunist dhe kishte projektuar në vetëdije e në nënvetëdije kultin e qëndresës, të përjashtimit nga të tjerët. Të gjithë ndiheshin të lumtur e krenarë dhe ashtu të izoluar jetonin me kultin e perëndive të reja që kishte krijuar propaganda agresive e regjimit totalitar. Ndërsa te Kadareja, po të nisemi, nga krijimtaria e tij, kishte ndodhur një gjë krejt tjetër. Edhe në jetën private, ai ishte i vetmi që nuk merrte pjesë në jetën publike. Të gjithë e kujtojnë se pjesën më të madhe të jetës ai e ka çuar i izoluar në një apartament në qendër të Tiranës dhe të vetmet kontakte me atë që ndodhte jashtë, ishin shëtitjet pas orës 9 të darkës në bulevardin e madh të Tiranës. Që në atë kohë ishte përhapur miti i izolimit të Kadaresë, izolim që ai e kishte zgjedhur vetë dhe që kishte nga ana tjetër luksin e jetës së shkrimtarit, sepse e vetmja perëndi ku ai kishte projektuar unin e tij, ishte letërsia. Ndaj krijimtaria e tij me atë që krijohej në Shqipëri gjatë socrealizmit, nuk kishte asnjë pikë kontakti. Ai edhe vetë ishte i bindur se po krijonte një traditë tjetër, që kishte në qendër fatin e njeriut total, shqiptar, por edhe europian gjithashtu.
Për Kadarenë, miti i tragjedive greke dhe atyre të Shekspirit, imazhi i vdekjes tragjike për shkak të pasionit, teatri absurd ballkanas, misteri i perandorisë otomane dhe pas viteve ‘70 imazhi i diktaturës, i këtij pallati që analizon deri edhe ëndrrat, u bënë ankth. Kadareja pati edhe fatin se gjenia e tij u mbrujt në epokën e Luftës së Ftohtë, kur Shqipëria ndali kohën dhe për 45 vjet nxiti sidomos te një shkrimtar si Kadareja refleksionin. Ndaj të gjitha ngjarjet e mëdha të historisë shqiptare ishin skena të teatrit ku ai vendoste personazhet e tij që ishin tragjikë e komikë njëherësh. Nga kjo pikëpamje Kadareja pati meritën se projektoi me veprat e tij edhe një shije të veçantë të bashkëkohësit dhe krijoi një vetëdije tjetër që kishte në thelb magjinë e artit të madh. Nga kjo pikëpamje ai mund të krahasohet me shkrimtarët e quajtur të shenjtë, me Hygoin, bie fjala, të cilët bëhen në një farë mënyre vetëdije e një epoke të tërë.
Mirëpo erdhi viti 1990 dhe ngrehina e krijuar nga tradita e socrealizmit u shemb. Në këtë pikë, krijimtaria e Kadaresë është e vetmja që nuk mund të përfshihet në rivlerësimin e madh, në gjyqin herë të drejtë e herë të sajuar që i bëhet kulturës dhe artit që i shërbeu diktaturës në Shqipëri. Por Kadareja jo se ka shpëtuar nga ky lloj gjyqi. Jo, në shumë raste ndaj tij mbahet ai qëndrim që mbahet ndaj Orhan Pamukut. Ajo që nuk i falin kundërshtarët e tij, është pikërisht talenti dhe gjenia, ndërkohë që Shqipëria dhe letërsia e kultura po pësojnë dhe janë sot e gjithë ditën në një krizë të thellë. Ka ndodhur ajo që pritej. Është bërë rivlerësimi i traditës. Ka zënë vendin e vet tradita e hequr nga qarkullimi, janë botuar veprat e autorëve të ndaluar dhe ka lulëzuar letërsia dokumentare që dëshmon krimet e diktaturës. Kanë rënë shumë nga mitet e emrat e letërsisë socrealiste, por krijimtaria e Kadaresë nuk mund dhe nuk është prekur. Ka ndodhur pak a shumë si me Krishtin. Të gjithë e pranojnë veprën e tij, por është një pjesë që kërkon ta shohë me kryqin në krah dhe sa herë që ai vjen në Shqipëri, i duhet të mendohet mirë se ku do ta ngarkojë kryqin, në cilin aeroport, sepse kur të zbresë në Tiranë, një pjesë e madhe e shtypit do t‘i kërkojë që të ngarkojë kryqin, sepse shqiptarët tani janë të lirë, por nuk kanë më asnjë vend ku të projektohen: nuk besojnë në Zot, megjithëse ndjekin katër besime, nuk besojnë tek asnjë lider sepse i ka lodhur tranzicioni i gjatë. Në vetëdijen kolektive shqiptare tani projektohen vetëm fajtorë dhe Kadareja, në një pjesë të madhe, fajësohet edhe pse nuk na shpëtoi më parë nga diktatura. Mirëpo Kadare krijoi një traditë tjetër në letërsinë shqiptare dhe në atë botërore: ai krijoi letërsi të madhe, të veçantë, tregoi ngjarje e ndërtoi personazhe ashtu siç kishin bërë më parë edhe Shekspiri apo Dante, Kafka apo Markezi. Ai, ashtu si Pigmalioni, i besoi vetëm Galatesë së tij dhe na e dha edhe neve që ta shijojmë Galatenë e tij. Në këtë pikë ndoshta nuk është i saktë ndonjë përcaktim që pas çdo vepre të Kadaresë lexon një alegori politike. Në fakt, vepra e Kadaresë shkonte në të kundërt me atë që bënte tradita e socrealizmit shqiptar dhe këtë ankth, këtë pamundësi për t‘u shndërruar në një shërbyes banal, vetëdijen se arti ka brenda mitin e Pigmalionit, ai e ka shpështjellë me mjeshtëri në një nga romanet më të bukura të tij, në romanin "Hija".
Metafora danteske dhe kufijtë e së pamundurës, kështu e ka karakterizuar shtypi i huaj romanin "Hija". "Romani, - siç thotë autori në një shënim të shkurtër hyrës, - është shkruar në vitet 1984-1986, përafërsisht në një kohë me "Vajzat e Agamemnonit" dhe "Ikja e shtërgut". Të destinuara për të mos u botuar, - vazhdon ai, - për shkak të përmbajtjes, dorëshkrimet e tyre u nxorën nga Shqipëria dhe u depozituan në një Bankë të Parisit, pjesërisht prej autorit e pjesërisht prej presidentit të shtëpisë botuese "Fajard", Claude Durand, ardhur në Shqipëri enkas për nxjerrjen e tyre jashtë kufijve. "Po pse ‘Hija‘"? Çfarë është "Hija"? Është e vështirë të merret vesh që në titull ngjarja dhe shenjueshmëria e librit. Ashtu siç ndodh në përgjithësi me romanet e Kadaresë, të Markezit apo edhe të Prustit më larg, ato thuajse nuk kanë ngjarje, kanë një njollë dhe një fat të paracaktuar që në fillim si në tragjeditë greke. Ndaj ti nuk pret që të marrësh vesh se si do të përfundojë romani, jo, ti bashkë me shkrimtarin duhet të përgatitesh që do të futesh në labirintet e ngatërruara të imagjinatës për të kuptuar kumtin. Pra, jemi në muzg të diktaturës dhe fabula është e thjeshtë, një kineast i dështuar ka fatin që të udhëtojë jashtë shtetit për arsye pune. Kjo ecejake e tij është "gracka". Ai shkon e vjen dhe është i detyruar që t‘u rrëfejë shokëve të tij në Tiranë një aventurë dashurie, është i shtrënguar që të sjellë pak Perëndim që andej dhe t‘ua japë edhe shokëve të tij në Tiranë, e sidomos dy prej tyre që punojnë në antenat e Shijakut. Pra, që këtu është ndërtuar gjithçka dhe romani ka shtatë shënime ose shtatë kapituj që mund të quhen edhe shtatë këngë, që janë shtatë si të shtatat në ritin e përshpirtjes pas vdekjes, sepse kjo ecejake, kjo fabul e ardhur si një shenjë apo si një kumt, duhet të mbivendoset në dy botë. Njëra është ajo e autorit, vendi i të vdekurve, bota komuniste, ku njerëzit janë të detyruar që të qëndrojnë të mbyllur, vetëm njëri prej tyre ka privilegjin që të udhëtojë jashtë këtij varri gjigand dhe tjetra, ajo e të gjallëve, Parisi.
Ashtu siç thashë edhe më lart, kjo shenjë apo ky ankth i nënvetëdijes dhe i vetëdijes bashkë duhet hequr nga gjoksi ashtu siç zbulohet një pllakë varri. Kadare, i lindur për të krijuar situata tragjikomike, i lindur me një vetironi gati të skajshme, zgjedh një nyjë që nuk mund të shpështillet ndryshe, por vetëm duke përdorur sarkazmën. Drama, në mund të quhet e tillë, është kjo: personazhi kryesor - libri është shkruar në vetë të parë -është i detyruar të rrëfehet kur kthehet nga jashtë, është i detyruar të tregojë një histori dashurie, sepse persekutimi kolektiv i bashkëkombësve të tij kërkon, si për t‘u hakmarrë me veten, një penetrim qoftë edhe të stisur. Dhe në rend të dytë është historia me Silvenë Doré. Janë shtatë udhëtime: në të parin është njohja, në të dytin është urrejtja ose ankthi se udhëtimi nuk do të kryhet, në të tretin është udhëtimi në ankth ose bashkudhëtimi si model i pështirë me njeriun në këllëf, në të katërtin djalli ose shoqërimi me Zhan Markun maoist, në të pestin "kumti nuk kapërcen", në të gjashtin pështjellimi me Edipin mbret sjell në mendje incestin dhe në të fundit "Aleluja", kumti u mbajt. Në të shtatë këta rrathë është vendosur gjithçka; që nga përjetimi se personazhi që udhëton nga Lindja në Perëndim, nga Shqipëria e mbyllur në Paris, është njëlloj Kostandini që vetëm përkohësisht lë varrezën e madhe e shkon për t‘u kthyer prapë, por ndërsa Kostandini ishte i detyruar në udhëtimin fatal që të sillte motrën atëherë kur vendin e kishte pllakosur një murtajë e madhe, personazhi i "Hijes" është i detyruar të sjellë Silvenën, madje jo atë vetë, por natën e kënaqësisë, aventurën, hijen e saj që t‘ua hedhë e ta shqyejnë shokët e tij të uritur për pak Perëndim. Ndaj menjëherë lexuesi duhet të përgatitet se tani ai nuk do të udhëtojë vetëm me avionin e linjës Tiranë-Budapest-Paris, por do të mbartet edhe në kalin e Kostandinit. Pastaj, kur të zbresë në aeroportin Orli, emër që të kujton pak edhe orlat që hanë të vdekurit, duhet të përgatitet se do të kthehet prapë në arkivol. Gjithë këtë ecejake e mban të lidhur vetëm një fije e hollë, një parisiane, me të cilën kineasti i dështuar ndërton thuajse historinë më të bukur të dashurisë që njeriu mund të ketë lexuar ndonjëherë.
Takimet, ndarjet, lirizmi që përshkon këto marrëdhënie, janë të përshkruara me një ndjenjë e stil që është vërtet i paarritshëm Ja një shembull: takimi është një nga çastet më sublime në një lidhje dashurie, ora, dita, vendi dhe ja si e përshkruan Kadare këtë çast të përjetshëm që u ndodh të gjithëve: "Mbrëmja e zënë. E shtuna e zënë. E njihja fort mirë këtë ritual nga moskovitet, ashtu siç njihja ndryshimin e mëvonshëm, që ishte i ngjashëm me lëvizjen e temperaturës gjatë një sëmundjeje. Në fillim vajza të jepte të mërkurën (të shtunën kurrsesi, se do të shkoj në daça te gjyshja) dhe ti e kuptoje se të shtunën e kishte të zënë me një tjetër që e kishte më të shtrenjtë se ty... Pastaj qëllonte që ashtu si virusi i sëmundjes ti ia turbulloje asaj javën, gjersa i afroheshe së shtunës dhe e fitoje atë, për pikëllimin e dikujt tjetër, që e kishte humbur. Ndërkaq ti vetë mund ta rihumbje më pas, të kaloje prapë te e mërkura, madje te e marta, gjersa të dilje fare jashtë. Ose ti vetë mund të ishe në rolin e lakmueshëm, ti i jepje asaj të mërkurën kur ajo të pyeste "po të shtunën?" dhe ti i përgjigjeshe se të shtunën kemi një mbledhje te ambasadori... Dhe kështu vazhdonte kjo bursë e pafund e rënies dhe e ngritjes së vlerave, lojë e mrekullueshme djegëse gjer në marramendje" ("Hija", f.33).
Në shtatë rrathët apo kapitujt e këtij romani është derdhur gjithçka që ka të bëjë me ndarjen e dy botëve, me spiunët e sharlatanizmin e të vdekurve këtu dhe me marramendjen dhe të pamundurën atje. Ajo që i lidh, është një dashuri gati e pamundur, një aventurë që autori duhet ta kryejë për t‘ua sjellë si mbajtje bese të vdekurve alias, shokëve të tij në Tiranë, që jetonin në epokën e kanoçeve që kacavirreshin nëpër çati edhe në formën e oturakut vetëm për të çarë e për të rrjedhur që andej një luzmë drite erotike nga ai Perëndim që kineasti i dështuar kishte privilegjin ta vizitonte hera-herës. Alegoria, sarkazma janë ngjyrat që autori zgjedh për të vizatuar peizazhin e vendit ku njerëzit janë të detyruar të rrinë të izoluar, të atij vendi që jetonte absurdin më fatal në kontinent. Nuk mendoj se mund të ketë sekuencë më të magjishme sesa ajo që përshkruan autori diku në roman. Të gjithë e dimë se prezervativi është një mjet mbrojtës në marrëdhëniet seksuale, por në kohën e romanit ai është një mall i huaj dhe në fantazinë e autorit ndodh kështu: "Ndonëse kishte kaluar shumë kohë, më kujtohej qartë trazimi që shkaktoi në qytetin e vogël lajmi se në farmacinë e vogël të tij kishte mbërritur një sasi prezervativësh, harbimi i fantazisë së të gjithëve, urdhrat e njëpasnjëshëm nga komiteti i partisë, të lejohej shitja, të ndalohej, të pezullohej gjer në një urdhër të ri, pëshpërima se do të jepeshin me autorizim, se do të përfitonin të parët familjet e dëshmorëve etj., etj., ..." (Po aty, f.148-149). Dhe romani mbyllet me "Aleluja", me këtë ritual biblik dhe këngë si për të shënuar triumfin që premtimi u mbajt.
Heroi nuk kthehet në atdhe më parë se të ngjitet në ashensor. Ashtu si i përhumbur tani ai, pasi arriti të bënte dashuri me Silvenën, ka përse të kthehet. Kjo ndjenjë e thellë sensualiteti apo edhe penetrimi për t‘u kryer në vendin e ndaluar duket se ishte kumti që, i mbështjellë në formë kënaqësie, do ta bënte të mundur edhe afrimin e dy botëve që deri atëherë ishin njëra e vdekur dhe tjetra e gjallë. Kadareja ka krijuar hijen ose imazhin e një tradite tjetër, ndërkohë që tradita e letërsisë shqiptare ka mbetur e ngurtë dhe si e ngrirë, si një monument në hije, si një monument që shqiptarët mendjelehtë herë e kanë paraqitur si qendrën e botës dhe herë e kanë zvogëluar për t‘u ndier më mirë qoftë kur ndërtonin shtetin totalitar, qoftë tani në kapardisjen tragjike në tranzicion.
