Mbetjet spitalore në Kosovë janë të rrezikshme, trajtimi i tyre duhet të jetë dhe bëhët me ligj

Me VKM, të gjithë subjektet që prodhojnë mbetje spitalore duhet të bëjnë administrimin korrekt të tyre. Janë të rrezikshme për popullatën

Mbetjet spitalore konsiderohen të rrezikshme për shëndetin e popullatës, ndaj trajtimi tyre tashmë do të bëhet më një ligj të veçantë. Tashmë, me vendim të Këshillit të Ministrave përcaktohen procedurat, rregullat dhe standardet teknike për administrimin e mbetjeve spitalore, me qëllim mbrojtjen e shëndetit publik dhe të mjedisit. Kjo rregullore është hartuar nga Ministria e Mjedisit në Bashkëpunim me Ministrinë e Shëndetësisë,si dhe AVUK-un gjegjsisht me MBPZHR (Kryeinspektoratin sanitar  të Republikës së Kosovës ) dhe do të zbatohet nga të gjithë personat fizikë e juridikë, publikë e privatë, vendas dhe të huaj veprimtaritë, e të cilëve krijojnë mbetje spitalore. Sanksionet ndaj subjekteve, të cilët nuk zbatojnë ligjin, do të jenë deri në mbyllje të aktivitetit.

Detyrimet

Ligji për Administrimin e Mbetjeve spitalore ka parashikuar një sërë detyrimesh ndaj prodhuesve të këtyre mbetjeve, të cilët do të jenë përgjegjës grumbullimin e kontrolluar të mbetjeve spitalore pranë institucionit shëndetësor. Gjithashtu, institucionet përgjegjëse duhet të bëjnë ndarjen e mbetjeve spitalore të parrezikshme (të llojit urban) nga mbetjet spitalore të rrezikshme dhe të bëjnë ambalazhimin, etiketimin, magazinimin, grumbullimin, trajtimin, transportimin dhe asgjësimin në mënyrë të përshtatshme të mbetjeve spitalore të gjeneruara prej tyre. Ndërkohë, subjektet që prodhojnë mbetjet spitalore duhet të mbulojnë shpenzimet e transportit, asgjësimit ose riciklimit të mbetjeve spitalore të gjeneruara prej tyre. "Kjo përgjegjësi është e pashmangshme dhe e pavarur nga përgjegjësia e ndonjë personi të tretë të ngarkuar nga prodhuesi për të ndërmarrë këto aktivitete", - bëhet e ditur në VKM, duke u shtuar se të gjitha dëmet e shkaktuara në mënyrë direkte ose indirekte në mjedis dhe shëndetin publik nga procesi i grumbullimit, magazinimit, transportimit dhe asgjësimit të mbetjeve spitalore të krijuara prej tyre.

Trajtimi

Çdo prodhues i mbetjeve spitalore është përgjegjës për trajtimin e mbetjeve që nga prodhimi, grumbullimi, ndarja, transporti, magazinimi, përpunimi dhe deri tek asgjësimi i tyre. Kështu bëhet e ditur në ligjin për Administrimin e Mbetjeve Spitalore, duke u shtuar se çdo prodhues ndan që në burim elementët e rrezikshëm nga ata të parrezikshëm të mbetjeve spitalore, sipas Rregullores së Brendshme për Administrimin e Mbetjeve Spitalore dhe i magazinon ato të ndara. "Në rast se në vendin e prodhimit apo gjatë transportit, mbetjet spitalore të rrezikshme, në mënyrë të vullnetshme apo të pavullnetshme përzihen me mbetje spitalore të parrezikshme, këto mbetje spitalore do të trajtohen si mbetje të rrezikshme", - bëhet e ditur në ligj, duke u shpjeguar se kur mbetjet spitalore duhet të transportohen për t'u trajtuar në vend tjetër, magazinimi në terren i tyre bëhet në një zonë të caktuar në brendësi apo në afërsi të vendeve të trajtimit apo të pikave të nisjes, duke përmbushur kërkesat e mëposhtme, ku duhet të lejohet hyrja vetëm e personave që kanë kualifikim për të administruar mbetje spitalore.

Sipas specialistëve, mbetjet e rrezikshme janë mbeturinat e infektuara, patologjike, shpuese, farmaceutike, toksike, kimike dhe radioaktive, ujin dhe tretës të infektuar

Specialistët: Ja cilat janë mbetjet e rrezikshme spitalore

Mbeturinat e infektuara, patologjike, shpuese, farmaceutike, toksike, kimike dhe radioaktive, ujin dhe tretës të infektuar. Këto jenë mbete spitalore të rrezikshme, të cilat kërcënojnë shëndetin e popullatës. Specialistët shpjegojnë se instrumente të mprehtë janë të gjitha sendet e infektuara apo të painfektuara që mund të shkaktojnë shpime apo prerje, duke përfshirë dhe mos u kufizuar vetëm tek aget, shiringat, bisturitë, lamat, gërshërët, tubat kapilarë dhe instrumentet e tjerë të mprehtë. Ndërsa mbetje infektuese janë të gjitha mbeturinat e ndotura nga çdo lloj patogjeni si bakteret, viruset, parazitët ose kërpudhat dhe përfshijnë kulturat nga puna në laborator, mbeturinat nga ndërhyrjet kirurgjikale dhe autopsitë, mbeturinat nga pacientët e infektuar, si dhe materialet apo pajisjet (që janë për t'u hedhur) në kontakt me këta pacientë, me kafshë të infektuara, si dhe materialet dhe pajisjet e mjekëve dhe të personelit tjetër, që kanë qenë në kontakt me pacientë të infektuar.

Sa i takon mbetjeve patologjike specialistët përfshijnë indet, organet, pjesë të trupit, placentat, gjakun dhe lëngjet e tjera të organizmit të njeriut. "Mbetje farmaceutike përfshijnë produktet farmaceutike të skaduara ose të papërdorshme, produktet farmaceutike të kontaminuara nga rënia / rrëzimi përtokë, barnat e tepërta, vaksinat ose serumet dhe sendet e hedhura të përdorura gjatë trajtimit të barnave të tilla si shishe, kuti, doreza, maska, tuba ose shishe", - pohojnë specialistët, duke shtuar se po aq të rrezikshme janë edhe mbetjet radioaktive që përfshijnë mbeturinat e lëngëta, të ngurta dhe të gazta, të ndotura me lëndë radioaktive, të prodhuara nga analizat "in vitro" të indeve dhe lëngjeve të trupit, si dhe nga imazheria "in vivo" e organeve të ndryshme për qëllime diagnostike dhe terapeutike.

Flori Bruqi

PROZA E VILHELME VRANARI (HAXHIRAJ) ËSHTË E NJE EVROPIAN DHE BOTËRORË NIVELI

"Ka ndjerë lëvizje shpirti.Ardhur nga mjegullina qiellore.Rrëzoheshin kështu meteorë.Brenda atij shpirti, goditje galaktikash.Pika e vesës.Përmbi varrin e askujt.Pika e lotit përmbi krahë-drurësh lakuriq,tatëpjetë bregut po zbret.Shkapërdredhur.Kështu nis një rrëfim,poetja dhe shkrimtarja Vilhelme Vranari(Haxhiraj)...


Përgatiti: Flori Bruqi



https://groups.yahoo.com/neo/groups/cameria/conversations/messages/8164

Vilhelme Vranari (Haxhiraj) ka lindur në Kaninë të Vlorës më 1945. Origjinën e ka nga një familje me tradita kulturore dhe atdhetare, pinjolle e familjes së princit Gjergj Arianiti.

Qysh fëmijë ka njohur rrugën e internimeve. Jeta e saj ka qenë vetëm vuajtje dhe mjerim.

Lufta e klasave, më e egra që ka njohur njerëzimi, e ka fshikulluar pa mëshirë qysh 6 vjeçe.

Arsimin fillor dhe tetëvjeçar e ka kryer sa në internim dhe sa nga një vend në tjetrin. Tetëvjeçaren e përfiundoi në shkollën e -I-rë shqipe “28 Nëntori” në qytetin e Vlorës.

Pas diplomimit në shkollën pedagogjike “Jani Minga”, punoi pak vite mësuese në fshat dhe njëkohësisht vazhdonte Universitetin Shtetëror të Tiranës, dega Gjuhësi-Histori me korrispondencë. Në vitin 1966 i ndalohet diplomimi, kur duhej të likuidonte edhe tri lëndë.

Internohet përsëri me gjithë familje e tjera (Vranari) dhe i mohojnë të drejtën e ushtrimit të profesionit. Me këmbëngulje dhe vullnet arriti të rifitojë të drejtën e studimeve, në degën Hisori-Gjeografi. U diplomua me rezultate maksimale më 1975, por pa të drejtën e ushtrimit të mësuesisë.

Punoi 25 vjet punëtore dhe vetëm pas viteve 90-të rifilloi punë në arsim dhe u muarr me publicistikë. Më 1997, e rinxjerrin jashtë radhëve të arsimit dhe vazhdoi gjithë kohën pa punë. Është njëra nga 4-5 femrat e para që u ngritëm kundër diktaturës.

Është themeluese dhe ka qenë Kryetare e Lidhjes Demokratike të Gruas -dega Vlorë, 1991-98, si dhe Anëtare e Këshillit Kombëtar të L.D. G.Sh.dhe të P.D.Sh Kjo i dha mundësinë të gjejë vetveten. Në dhjetor 1996 , (në moshën 52 vjeç) u realizua ëndrra e saj.

Doli nga botimi vëllimi i parë poetik. Më pas provoi prozën e shkurtër (tregim, novelë), fabulën dhe romanin. Tani pas 12 vitesh po boton të 20 vepër letrare dhe ka gati për botim disa vepra: romane, përralla, tregime, novela, poezi, gjëegjëza, skica letrare, skenare për fëmijë dhe 3 përkëthime. Gjinia letrare, ku autorja ndihet më mirë është romani.

Një vepër e suksesshme kanë qenë: Trilogjia “Vështroni Meduzën”( 3 volume), ku në mbi 1100 fq, përshkruhet jeta reale shqiptare duke nisur nga shek. i XV-të dhe deri në diktaturë. Në romanin me titull “Rrëfim në të perënduar”, ngrihem me forcë kundër dhunës ndaj femrës.

Edhe në veprat e tjera spikat personazhi femër dhe problemet sociale që shqtësojnë shoqërinë shqiptare dje dhe sot. Në romanin “Unaza e Prangosur”e njeh lexuesin me një dashuri të madhe mes dy të rinjëve, e cila ngrihet mbi ndarjet e shtresave shoqërore, mbi hendekun që hapi lufta e klasave dhe kundër kohës. Kjo dashuri e madhe, e sinqertë nuk njohu as një lloj pengese dhe vëshirësi, por i sfidoi ato.

Sapo ka botuar një përrallë për fëmijë. Paralel me këtë roman , po boton një libër me fabula e gjëegjëza. Aktualisht vazhdon publicistikën në disa gazeta me rëndësi në Tiranë, si te gazeta Standard dhe “Ndryshe, dhe “R:D-ja” dhe Illyria –në SHBA, Fjala e Lirë Londër etje.

Si dhe Kr/redaktore e Gazetës Kanina. Në këtë punë voluminoze ka shumë rëndësi dhe shumë vlerë kritika dhe bashkëpunimi me njeriun më të shquar të fushës së letrave, estetin dhe njohësin e mirfilltë të letërsisë shqiptare e asaj botërore, Prof. Dr. Adriatik Kallulli. Në krijimtarinë letrare ka mbështetjen e familjes së saj.

Edhe pse është në moshën 64 vjeç, e pranon sfidën, duke u ballafaquar me të gjitha krijimet e letërsisë shqipe.

Curriculum vitae Vilhelme Vranari (Haxhiraj) Datëlindja -1945 Lindur -në Kaninë të Vlorës Banimi -në Vlorë Gjendja civile -martuar me dy fëmijë

Në 1952 -55 -internim------- 1958-1962 -kryen arsimin e mesëm në shkollën pedagogjike “Jani Minga “Vlorë

-1962- 1966 -vazhdon studimet e larta (pa shkëputje nga puna)U.T. dega Histori- Gjuhësi

-1965 -kryen një kurs specializimi (tremujor) për Ekonomi shtëpiake pranë Ministrisë së Arsimit Tiranë.

-1962- 1966 -punon mësuese në arsimin 8-vjeçar në fshat.

-16 gusht 1966 -del jashtë rradhëve të arsimit për arsye politike dhe i mohohet e drejta e marrjes së diplomës, periudhë internimi.

-1970-1975 -kryen përsëri studimet e larta dega Histori-Gjeografi.

-1975 -mbron Historinë e Shqipërisë me temën: “Krahina Autoktone e Shqipërisë Jugore”.
-1966-1969 - periudhë internimi------

-1969- 1991 -punëtore krahu -1991-1997 - mësuese( rikthehet në profesioni që adhuronte aq shumë.

-1992- 1997 - zv/drejtore në shkollën “Ismail Qemali” Vlorë

-Nga 1997-ta -e pushojnë dhe vazhdon të jetë pa punë edhe pse i duheshin edhe 7 vite të tjera pune për të fituar pension të plotë.

-1991 -Ndër të parat femra që u aktivizua në jetën politike të qytetit të saj ,Vlorës dhe të të gjithë vendit me P.D.

-1991-1998 -Kryetare e L.D.G. dega Vlorë, anëtare e Këshillit - Kombëtar të Lidhjes Demokratike Shqiptare dhe anëtare e Këshillit Kombëtar të P.Demokratike

-Më 8 prill-1992 -Shkruan artikuj në media mbi të drejtat dhe liritë e gruas.

-21 prill 1992 -Është e para grua që i paraqiti Kuvendit Shqiptar me shkrim peticionin për të drejtat dhe liritë e gruas, pjesëmarrja e saj në jetën politike, legalizimin e emi- grantëve si dhe kujdesi i shtetit për Krahinën Autoktone Shqiptare të Himarës.

2002-2003 -në moshë 58 vjeçare kryen dy kurse kualifikimi të gjuhës angleze dhe përdorimin e programeve bazë të kompjutrit. *KRIJIMTARIA LETRARE E SHKRIMTARES Vilhelme Vranari (Haxhiraj)

-Aktivitetin letrar e ka nisur qysh në bangat e shkollës, por realitet u bë vetëm pas rënies së Diktaturës, më e egra që ka njohur njerëzimi Filloi të botojë më 1996.

*1996 -2008, në 12 vite ka botuar 18 vepra letrare në disa gjini, ku zë një vend të konsiderushëm letërsia për fëmijë. Në këtë letërsi autorja shkruan në përputhje me veçoritë psikike të moshës, Vlerësime me çmime kombëtare dhe ndërkombëtare Shkrimtarja Vilhelme Vranari (Haxhiraj) është vlerësuar si brenda dhe jashtë shtetit me këto çmime:

*Në vitin 2006 me çmimin “Petro Marko” për romanin “Dilema e së nesërmes”-nga Bashkia Vlorë dhe Lidhja e Shkrimtarëve dega Vlorë

*Më 2007 për “Poezinë e mirinterpretuar” – Lidhja e shkrimtarëve dhe Biblioteka Vlorë.

*Më 2008 me çmimin “Protagonist i vitit 2008”, si romanciere dhe për prurje të madhe në letërsi, dhënë nga Bashkia Vlorë.

*Më 18 prill 2009 me ÇMIMIN NACIONAL” GJERGJ KASTRIOTI SKËNDERBEU”- Torino-ITALI, çmim që vjen për herë të parë në Shqipëri.

* Më 10-6-2009 Vilhelme Vranari (Haxhiraj), vlerësohet me çmimin: “MIRËNJOHJE E LIDHJES SË PRIZRENIT” në Kosovë.

*KRIJIMTARIA LETRARE E SHKRIMTARES Vilhelme Vranari (Haxhiraj)

-Aktivitetin letrar e ka nisur qysh në bangat e shkollës, por realitet u bë vetëm pas rënies së Diktaturës, më e egra që ka njohur njerëzimi Filloi të botojë më 1996.

*1996 -2008, në 12 vite ka botuar 18 vepra letrare në disa gjini, ku zë një vend të konsiderushëm letërsia për fëmijë. Në këtë letërsi autorja shkruan në përputhje me veçoritë psikike të moshës, Botime të autoresVilhelme Vranari (Haxhiraj):

*Në poezi:

1-Loti nuk ka faj

2-Të pres

*Në prozë të shkurtër:

3-Mamaja- novelë

4- Kush e vrau Kaftanazin- (6 skica letrare, 3 tregime, 5 novela)

*Në prozë të gjatë- romane:

5 -Dhembje nëne

6 -Jetë në udhëkryq

7 -Ringjallur si Krishti

8 -Amanti i Arbërisë

9- Rrëfim në të perënduar

10- Unaza e Prangosur

*Trilogji :

Vështroni Meduzën

11-Prolog Jete -romani i parë

12-Vështroni Meduzën -romani i dytë

13-Dilema e së Nesërmes -romani i tretë

* Letërsi për fëmijë:

14- 10 fabula -fabula

15- Bëmat e Dhelprës -fabula -2002

16 -Ne jemi lulet e jetës –fabula -2003

17 -Vogëlushja Bianka dhe kafshët e saj - përralla -2008

18- E dini se ’emër kam?! -fabula e gjëegjëza -2008

*Përkthime nga gjuha italiane në botim:

1- Natën e mirë arush!

2- Zbulimi i Universit nga Bobobobs

3- Fabula të Ezopit

*Disa skenarë për fëmijë që janë vënë në skenë.

1- Gjallesat e pyllit ankohen

2- Fëmijë, jemi edhe ne…

3-Atdhe, shpresa jote jemi ne.

4- Në festën e Abetares

5- Gëzuar festën mësuese

6- Festojmë së bashku 1 Qershorin

7-Mirëseardhe Vit i Ri Janè në botim për vitin 2009 :

1- “Rrugë pa kthim”(vëllim me 5 tregime, 6 novela dhe 10 skica letrare)

2- Zonja me karafila të bardhë -roman

* Përrallat e vendit blu- cikël përrallash,

3-“Përrallat e Kuçedrës me Dragoin”-libri parë, ku përfshihen 3 përralla dhe një tregim:

-Mbreti Pleurat, Sirena dhe Zanat (përalla e parë)

-Në mbretërinë e Errësirës “ II-të

-Lufta e Dagoit me Lubinë e Kaonisë “ III-të

-Një Engjëll me emrin “Iris” -tregim-

*Janë redaktuar dhe presin dritën e botimit përrallat me temë nga historia jonë duke nisur nga Dardania dhe deri në Trojë:

*1- Xhuxhi, gjiganti dhe Dragoi ( Libri i dytë i ciklit “Përrallat e vendit Blu”,ku përfshihen

-Lubia e pangopur, Llufa

-Korkyra e zezë

-Gjiganti dhe Xhuxhi

2-Mall - vëllim me poezi

- 3- Ese dhe Analiza mbi politikën në Demokraci, mbi kulturën dhe problemet egruas

*Është duke punuar studimin shkencor-historik:

* Gj. Arianiti, Princ i Kaninës,Vlorës dhe Himarës (monografi)-studim

*L.D. e Gruas -segment i rëndësishëm i shoqërisë, parë në prizmin e mohimit të vlerave të saj.

-Katër (4) romane artistikë

-Një cikël përrallash fantastiko-historike- vazhdimësi e të parave-

-Ese dhe publicistikë prej (1992- 2009...)

-Kanina dhe njerëzit që i dhanë emrin.

*Pas 1990 Është marrë dhe merret me publicistikë në disa prej organeve mediatike të përditshme dhe periodike, Standard, Ndryshe, R.D, Illyria- Fjala e Lirë dhjetëra artikuj nga 1992-2008.

*Aktualisht: Kryeredaktore e gazetës “Kanina” Disa vlerësime mbi krijimtarinë e autores Vilhelme Vranari( Haxhiraj) nga kritikë, analistë dhe lexues:

* “ Vilhelmja ka ardhur në sofrën e shkrimtarëve, si një kirurg me përvojë, që me bisturi operon plagët e vjetra dhe të reja të shoqërisë. Petro Marko s është më..

Por ja, sot e kemi sot mes nesh.” Prof. Odhise Grillo( shkrimtar- redaktor i 11 librave të autores) * “Zonja shkrimtare me krijimet e saj ka vendosur një gurë të rëndë në themelet e letërsisë shqipe. Vilhelmja ka lindur shkrimtare, nuk u bë sot.” Dhionis Bubani ( shkrimtar)

* “Me veprat e saj autorja nëpërmjet mesazheve që jep, i bën një nder kombit. Përmes veprave psiko -sociale, Vilhelmja i bën autopsinë shoqërisë sonë dje dhe sot.” Uran Butka ( studiues-shkrimtar) * “Vilhelmja është shkrimtare unikale…Pasuria jetësore që sjellë në mijëra faqe është mbresëlënëse, autentike, dhe në shumë aspekte e papërfshirë në vepra autorësh të tjerë.

Më e rëndësishmja, më e veçanta është interpretimi thellësisht demokratik që ajo iu bën ngjarjeve, personazheve, realiteteteve shqiptare. Kjo vlerë e saj ideore-botëkuptimore është një prurje shumë shumë e rëndësishme në letërsinë tonë. ” Prof. Dr. Adriatik Kallulli ( kritik, estet letrar) .....etj.

* “Miku im Odhise! Të gjitha librat që më dërgove e kanë një mesatare, por po veçoj romanin “Dhembje nëne “ të vlonjates, Vranari…Eh, ’të bësh?!

Librat e mirë shkruhen rrallë Rifat Kukaj (shkrimtar Kosovë) * “Vilhelmja nuk doli e kushtëzuar për të plotësuar mangësitë që la realizmi socialist, jo…Ajo doli natyrshëm dhe tregon atë çka i flet shpirti për realitetin real, të cilin e përjeton me dhembje...por përballë fatit të hidhur, dhuron shumë dashuri.

Një antitezë e çuditshme… por tejet reale.” Nestor Jonuzi (Piktor i Popullit) * “Një grua , një nënë, një zonjë e fisme po troket fortë, tingëllueshëm në portat e letërsisë shqipe. Porta është e rënd … trokitja është e vonuar…për shkak të prejardhjes së saj ,prej një dere fisnike, që në një sistem tjetër shoqëror do të shërbente si pasaportë identiteti për të ngjitur shkallët e jetës…megjithatë ajo është këmbëngulëse.

Pasioni i rinisë ka ngelur i pashuar ” Teodor Laço shkrimtar-dramaturg * Si mbiemri i saj Vrana, qielli ishte i vrenjtur për të. Duheshin vite që që qielli të hapej dhe Vilhelmja ta thoshte fjalën e saj. Ajo ka ardhur në letërsi si Antigona për të shëruar shpirtrat e lënduar njerëzor, sepse lëndën e marr nga jeta njerëzore, nga realiteti, të cilën e ngre në art ” Akademik Prof. Xhevahir Spahiu ( poet)

* “Kur Izabel Alende u njoh si shkrimtare, e quajtën Markezi me fustan. Jemi në Vlorë dhe para lexuesit kemi një autore vlonjate. Për analogji, sot para jush kemi Petro Markon me fustan.” Visar Zhiti ( poet) * Asnjëherë nuk shtihet në atë që ngrihet në mbrojtje të dinjitit njerëzor, në atë që, autorja Haxhiraj, gjatë tërë jetës qëndroi përballë së keqes.

Urime për guximin që ke për të thënë të vërtetën, që shpesh herë nuk guxojnë ta thon녔 Ali Podrimja ( poet kosovar) Panairi Vlorë mars 2003

* “Lexoni shkrimet e Vilhelme Vranarit (Haxhiraj) dhe … do të gjeni veten, si kundërshtar të së keqes, si shqiptarë të vërtetë, trima, bujar dhe humanë... Falenderojmë Zotin që i ka dhuruar kombit një grua, me një talent të veçant …Cila grua tjetër na ka falur, deri më sot, kaq patos e zemërçiltërsi për vete, popullin dhe historinë tonë? “ Bedri Çoku ( ish i burgosur politik- shkrimtar-publicist)



* “Nëse Gjirokastra ka Musine Kokalarin, Vlora ka Musinenë e vetë. Kjo është shkrimtarja Vilhelme Vranari (Haxhiraj) . Me trilogjinë “Vështroni Meduzën”,na ka dhuruar veprën më të arrirë në letërsinë e këtyre 15 viteve të demokracisë, që e quaj “Saga e Vranajve”.

Me të drejtë e quaj Musine Kokalari e Vlorës. Sot ajo është shkrimtarja e hekurt, që përballet me të vërtetën e hidhur.” Bujar Leskaj ( Ministër i Kulturës, Deputet ) Panairi i librit Nëntor Tirana 2005)

* Fisnikërinë e Vilhelmes e ndesh në fisnikërinë e personazheve të saj. Nëpërmjet veprave të saj, të drejtën e sheh në sy në mënyrë realiste…jo vetëm autorja por çdo nënë, çdo motër dhe çdo bij ” Margarita Xhepa (Artiste e Popullit)

* “ Është fat që në kolanën e letërsisë shqipe u shtua edhe një shkrimtare, një femër trime, e cila përmes librave të saj, ka pasur guximin të thotë atë që të tjerët nuk kanë mundur ta shprehin, të vërtetën e hidhur të realitetit që përjetuam ” Agim Musta (Analist-shkrimtar, ish i burgosur politik)

* Është kënaqësi për lexuesin dhe për kritikën profesionale, kur komunikon me një letërsi që e sheh realitetin ndryshe, sipas realizmit real dhe të vërtetës së jetës. Një letërsi me kahje të re historike, ndesh gjatë leximit të librave të shkrimtares Vilhelme Vranari (Haxhiraj). Lexojeni dhe do të ndjeni kënaqësinë shpirtërore me diçka që s’keni guxuar t’ia pohoni as vetes.” Mexhid Prençi ( Publicist. analist)

* Kam ndjekur krijimtarinë letrare të shkrimtares Vilhelme Vranari ( Haxhiraj) dhe theksoj se është një rast i rrallë, i pari dhe i vetëm në letërsi…Autorja i ka bërë radiografinë dhe autopsinë regjimit diktatorial… krijimtaria e saj ka vlera të mëdha artistike, psiko-sociale dhe atdhetare. Shaban Xhyheri ( lexues i rregulltë, ish i burgosur politik)

* “Vilhelme Vranari me zërin e saj…duke i folur kohës…përciell mesazhe kuptimplote për fisnikërimin e shoqërisë.” Prof. Dr. Bardhosh Gaçe ( studius- poet)

*”Vilhelme Haxhiraj solli një letërsi e re, LETËRSI NDRYSHE . Trilogjia “Vështroni Meduzën”, kompozuar me linja të hapura, me pesonazhe që vazhdojnë edhe në veprat e ardhme, të kujtojnë Balzakun...dominim i kulturave elitare është shumësia cilësore dhe i tillë bëhesh vetëm përmes origjinalitetit kombëtar që përfshin subjekte, tema, karaktere dhe mjete shprehëse .” Fisnik Sina ( Gazetar- Analist-redaktor)

* “ Vilhelmja s’u mbështet në supin e ndonjë “lisi”. Ajo ishte në këmbë. Koha nuk e kishte pritur. …duhej të rendëte si maratonomak për të kapur kohën e humbur… Vonë, por koha erdhi…e me të drejtë ajo u klith kohëve të mbrapshta: “Jam këtu!” Myrteza Mara (poet -Kryetar i L. Sh. dega Vlorë)

*“Pema e Vilhelme Vranarit është ajo e shpirtrave të heshtur, të atyre që s’flasin dot më dhe të atyre që iu mohua fjala në kundërshtim me zanafillën tonë biblike, që na mëson se fjala është e para.” Laureta Petoshati ( poete- përkthyese- publiciste)

* “Duhet të të digjet shpirti si zjarr që t’u thuash të tjerëve diçka. Ky mendim të vjen në mend kur ke përpara librat e njërës prej zërave identikë të letërsisë bashkëkohore shqiptare, të shkrimtares më interesante të letërsisë sonë ” Mujë Buçpapaj ( gazetar- shkrimtar)

* “ Vlora e ka një flamurtare për të drejtat e gruas, por e ka lënë në heshtje. Vlora e ka një zonj … një shkrimtare , me të cilën nesër do të mburret ” Vangjel Sako (gazetar )

* “Duke u rreshtuar në krahun e intelektualeve të shquara, përparimtare, me palcë kombëtare, Vilhelmja është mishërim i së mirës, lufton pa mëshirë të keqen dhe na kujton viganët e këtij grupimi : Ernest Heminguej e Petro Marko. Albert Abazi (poet -publicist)

* “Veprat e autores V. Vranari, qëndrojnë krenare në kolanën e librit shqip, me temë sfidat e femrës në udhëkryqet e jetës .” Efrosina Papa- (Mësuese- gzetare në ATV)

* Romanet e Vilhelmes janë një dëshmi e gjallë dhe një thirrje për antikomunizëm dhe denoncim për çdo lloj diktature të vjetër dhe të re.” Redin Hafizi

* “Vështroni Meduzën”, letërsi bashkëkohore…e para e këtij lloji, ku lexuesi përballet me një realizëm, ku përmes fakteve, ngjarjeve…Vilhelmja, shkrimtarje e dhembjes njerëzore, ka ditur të ngrejë në art atë që kërkon sot lexuesi, letërsinë bashkëkohore Lejla Gorrishti- (recensuese e 11 librave të autores)

* ”Vilhelme Vranari e ardhur në këtë botë me një mision të shenjtë, të ringjallë shpirtrat njerëzor, duke parë të vjetrën të shembet, këlthet: “O njerëz, mos lejoni tragjeditë të përsëriten!” Enver Qama ( shkrimtar-analist)

* “Pak kush i lëvron skicat letrare. Përse?! As unë nuk e di arsyen…Por skicat e Vilhelmes jenë me nivel në të gjithë treguesit. Kam të drejtë të theksoj se, i ngjajnë floririt, i cili…si do që më i pakët, është më i vyeri ndër metalet e tjerë Hilmi Bani ( piktor)

* Vilhelme Haxhiraj, një autore femër, një nënë, nuk e frenon fantazinë e saj për të thënë të vërtetën e hidhur… apelon: “Femra nuk është mall tregu që shitet dhe blihet, por një qenie njerëzore që duhet vlerësuar ” Boro Nazaj ( poet - gazetar)

* “Rrëfim në të Perënduar”, ky libër do të bëjë që ta gjeni veten të strukur diku mes mijëra shkronjave dhe pa dashur do të belbëzoni:” Kjo është edhe jeta ime, edhe jotja, edhe e asaj ” Ndaj autorja Haxhiraj po i dhuron leuesit një libër për të gjith ”. Dr. Arta Musaraj (Bezhani) Dekane në U. “ I. Qemali”

*Vilhelmja ka sjellë në letërsi tema dhe personazhe të rinj. Autorja punon me fuqinë dhe penën e Balzakut, e cila për moshën, prurjen e bollshme dhe larminë e krijimtarisë, duhet admiruar dhe vlerësuar. Sidomos pushteti nuk duhet të hesht… Abdurraman Meçe( matematicien, poet)...

(Përgatiti:Flori Bruqi)



"Analizë e vëllimit me skica, tregime dhe novela me titull “Rrugë pa kthim “...

Nga Mujë Buçpapaj


Vilhelme Haxhiraj(Vranari) është një penë e fortë e letërsisë shqipe. Ajo ka krijuar një profil të qartë si prozatore duke ribërë shpirtin e humbur të njeriut dhe të kombit përmes personazhezh që mbartin fatin dhe fatalitetin e shoqërisë sonë. Proza e saj ka përmasat e një drame globale.




Vilhelme Haxhiraj(Vranari) është një shkrimtare erudite, me shumë kulturë dhe me shumë hapësirë. Ajo lëvron të gjitha gjinitë letrare dhe ato publicistike, si prozën e gjatë dhe të shkurtër, poezinë, fejtonin, fabulën skicën letrare. Lëvron të gjitha gjinitë e publicistikës, nga reportazhi, komenti, analiza, lajmi, kronika etj, duke u bërë e njohur në vend dhe jashtë tij.
Haxhiraj para pak muajsh është nderuar me çmimin "Gjergj Kastrioti Skënderbeu " për poezi, akorduar nga shoqata "Vatra Arbëreshe" dhe Ministria e Kulturës e Italisë. Ajo ka marrë disa çmime prestigjioze në Shqipëri dhe në Kosovë.


“Rrugë pa kthim” është libri i fundit i shkrimtares vlonjate, Vilhelme Haxhiraj, me skica, tregime dhe novela, që këto ditë do të dalë nga botimi . Libri është i kompozuar bukur dhe shkruar me një stil të përkryer. Nëse sot mund të flasim për një sukses të letërsisë shqipe të pasrealizmit socialist, krijimtaria e Vilhelme Haxhiraj(Vranari) e botuar tërësisht pas vitit 1990, e përmbush këtë përkufizim. Ajo është padyshim një nga emrat që kjo letërsi mund të mburret.


Asnjë shkrimtar tjetër i ndaluar nga regjimi komunist, nuk ka mundur të imponohet me kaq dinjitet njerëzor dhe letrar si Vilhelme Haxhiraj. Ajo i bëri disa shërbime të rëndësishme letërsisë shqipe. Së pari prishi hierarkinë e emrave letrarë të vendosur në mënyrë të pandershme dhe shpesh mediokre nga kritika e orientuar politikisht. Së dyti solli një pasuri të pafundme origjinale të stilit, frazës dhe gjuhës, duke prishur uniformitetin e një letërsie standarte gati 50-vjecare. Së treti ajo shndërroi në letërsi vuajtjen e një kombi nën regjimin komunist, duke tronditur nga themelet piramidën letrare dhe psikologjinë që e prodhoi dhe mbrojti atë.
Proza e Vilhelme Haxhiraj (Vranari) për fat të keq nuk është përkthyer në gjuhët kryesore ndërkombëtare në mënyrë që bota të njihte letërsinë e saj dhe artin e saj tronditës, megjithatë pa frikë mund të them se proza e Vranarit është e një niveli europian dhe botëror.

Unë mund ta vlerësoj shkrimtaren shqiptare V. Vranari si Herta Mulerin , e cila fitoi çmimin nobël për letërsinë 2009.

Që të dyja këto shkrimtare që kaluan shumicën e jetës në “Perandorinë e së Keqes”,siç pati deklaruar Presidenti Regan, kanë të përbashkët jo vetëm përsekutimin e gjatë komunist, përndjekjet, burgosjet dhe internimet, por edhe artin e të shkruarit, tematikat dhe personazhet. Dallimi ekziston vetëm në faktin se Herta shkruan në një gjuhë të madhe si gjermanishtja dhe ka pas vetes një shtet si Gjermania. Por dallon edhe tek vuajtjet e Vranarit, të cilat janë të tmerrshme, të vazhdueshme dhe rrënuese. Vranarit nuk iu lejua nga regjimi komunist që të botonte asgjë deri në rënien e tij në dhjetor 1990.



Vilhelme Haxhiraj(Vranari) është Pinjolle e një familjeje të lashtë, atdhetare dhe me kulturë. Familja Vrana kishte një nga 3 bibliotekat më të mëdha të Vlorës, e cila si gjithë pasuria, u sekuestrua nga komunistët medikokër dhe injorantë, sapo ata erdhën në pushtet.

Për këtë shkak Vilhelmen do ta ndiqnin pas dy pasione të mëdha ; arsimimi dhe mesimdhënja. Kjo shkrimtare e shquar ka një histori të dhimbshme të përpjekjeve për t'u shkolluar. Disa herë i është ndërprerë shkolla, dhe disa herë e ka rifilluar atë me të njëjtin pasion. Falë këtyre përpjekjeve ajo arrinë që të diplomohet, por pa të drejtën e ushtrimit të profesionit.

Më së fundi ajo ka arritur të ushtrojë të drejtën e mësimdhënies vetëm në vitet 1990. Në vitin 1997 shkrimtarja, ku do të pushohej përsèri për shkaqe politike, si eksponente e Partisë Demokratike.
Prej atëherë shkrimtares nuk i është ofruar më asnjë punë dhe librat i boton me të ardhurat që siguron nga një pension gjysmak.

Pavarësisht sfidave tronditëse, një forcë e jashtëzakonshme e ka shtyrë shkrimtaren të shkruaj libra, e ka inspiruar atë t’i tregojë botës dhimbjet e saj, duke bërë që holokausti komunist të mos harrohet kurrë.

2.

Një bllok të vecantë në librin “Rrugë pa kthim” përbëjnë skicat letrare. Vilhelme Haxhiraj(Vranari) ndoshta është e vetmja shkrimtare shqiptare që jo vetëm po e mban gjallë skicën letrare, por mund të themi se është shndërruar në emrin më të suksesshëm të krejt letërsisë shqipe, që merret me këtë zhanër.

Një numer skicash të përzgjedhura për t’u përfshirë në vëllim, si:
“Njeriu “Njeri”, “Përjetësi”, “E bardhë …e blertë”, “Bisedë me jetën”, “Identiteti i saj…Një femër”, “Portret Nëne”, “Atdheu i saj ishte e gjithë Bota”, “Krijuesi”, “Kur digjet shpirti, tymoset mendja “, “Dora e ngrohtë e një miku”, janë krijime të fuqishme letrare që ngrejnë nivelin e skciës në mënyrë të befasishme, por të merituar. Shkrimtarja është një vëzhguese e hollë e jetës sociale në vend dhe kjo pasqyrohet në të gjitha skicat e saj, por edhe në tregimet.
3.
Kapituli i tregimeve përbëhet nga “Mbresat e këngës së vjetër”, “Endrra e muzgut të përhimtë”, “Natë e pagjumtë”, “Hakmarrja”,“Pasuri e të gjithëve”, tregime të cilat zbulojnë një dimension të fuqishëm të letërsisë së Haxhirajt.

Vilhelme Haxhiraj(Vranari) ka në prozën e saj një dimension të fortë politik, përfshirë trondijet, shkëlqimet, dramat dhe katastrofat e saj. Si shumë shkrimtarë të shquar të Europës ish-komuniste të pas viteve 1990, që nga Haveli deri tek Rugova dhe Pjetër Arbnori, ajo është përfshirë me pasion në zhvillimet e vrullshme politike të cilat çuan në rrëzimin e sistemit komunist dhe lindjen e demokracisë, në Vlorë, por dhe në nivel kombëtar ?
Shkrimtarja thotë në mënyrë sfiduese se “politika më bëri të jem vetvetja”, sido që në mars të vitit 1997, ajo dhe familja e saj u dënuan me vdekje nga kundërshtarët politikë, agresivë dhe intolerantë ndaj ideve të saj të lirisë dhe demokracisë.

4.
Vilhelme Haxhiraj(Vranari) është shkrimtare mjaft cilësore, por edhe shumë prodhimtare. Ajo është autore e 21 librave në prozë, përfshirë këtu 10 (dhjetë) romane të sukseshme. Proza e gjatë mbetet prioriteti i saj, apo edhe sfera ku zëri i saj bëhet më unik. Edhe në librin “Rrugë pa kthim shkrimtarja ka përfshirë gjashtë novela interesante, të cilat çojnë më tej suksesin e saj të provuar.“Rruga drejt Nirvanës”, “Vetgjyqësia”, “Ende gjallë, “Besim i verbër”, “Besnikëria”, “Rrugë pa kthim”, krijojnë hartën e një shqetësimi universal brenda një bote shpeshherë të turbullt dhe kërcënuese.
Si në të gjitha veprat e saj edhe në këtë libër të fundit, Vranari e merr tematikën nga jeta e përditshme, nga realiteti shqiptar, duke ngritur gjykime të forta dhe shpesh deshpëruese për kthesat dramatike që merr herë pas here jeta në këtë vend.

Ajo është shrimtare e cila e zbulon njeriun si një rezultat të keqkuptimeve të mëdha politike, sociale dhe njerëzore, komploteve, tradhëtive, intolerancës deri në shkatrrimin e jetës.
Për këto arsye kritika e ka klasifikuar prozën e saj tek “romanet psiko-socialë”. Personazhi kryesor është femra, e parë në këndvështrime të ndryshme: si nënë, gjyshe, vajzë, motër, bashkëshorte, etj.

Pena e Vilhelmës është një gjykatëse e rreptë e historisë. Në gjithë krijimtarinë e saj ajo mban qëndrim kritik ndaj problemeve politike e sociale që e shqetësojnë pambarimisht shoqërinë tonë, por edhe atë si krijuese.

Vilhelme Haxhiraj(Vranari) , sic do të thoshte disidenti i madh Sollzhenicin është një shkrimtare e angazhuar politikisht. Ajo është një nga themelueset e levizjes kombëtare për të drejtat e gruas në shoqëri. Ajo ka një kontribut të shquar për avancimin e të drejtave të grave, por edhe për parandalimin e dhunës kundër gruas etj. Për gati 20 vjet Vranari nuk ka reshtur së kërkuari të drejtat për barazi gjinore, për pjesmarrjen e gruas në legjislativ, ekzkutiv dhe drejtësi, për heqjen e turnit të tretë për femrat, për javën e punës 5 ditshe, për legalizimin e refugjatëve dhe bashkimin familjar, për integrimin e shtresës të të përndjekurve politikë etj. Ajo ka sensibilizuar opinionin nëpërmjet krijimtarisë dhe pjesëmarjes në shumë nisma konkrete kundër dhunës në familje (ndaj gruas dhe fëmijëve), kundër trafikimit të qenieve njerëzore, drogës etj.
Gjithë kjo dramë rrënqethëse që kaloi shoqëria jonë është pasqyruar në krijimtarinë e gjërë të shkrimtares, me shumë dije dhe talent.

Ajo sot është në kulmin e krijimtarisë së saj. Pas “Rrugë pa kthim”, shumë vepra të reja janë të skicuara, të tjerat janë në proces shkrimi dhe botimi.

Shkrimtarja Vilhelme Haxhiraj (Vranari), e shpjegon më mirë se cdo kritik këtë shpërthim të pandërprerë, këtë rrugë pa kthim drejt panteonit të emrave të shquar të letërsisë tonë. “ Nuk e harroj dot dhunën morale, mohimin e vlerave, kur mund të bëhesha dikush qysh në rini, por nisa të botoj në moshën 52 vjeçe. Askush nuk mund të ma kthejë rininë, buzëqeshjen, ëndrrat dhe dëshirat që m’i vranë pa mëshirë. Veçse kjo më bëri më këmbëngulse në kërkim të së mirës njerëzore.” Ky është një mision i madh që e kalon kohën tonë dhe përceptimin tonë, duke ju drejtuar përjetësisë si të gjithë shkrimtarët e mëdhenj të botës, mospërfillëse dhe krenare.

LEXONI :

MBRESAT E KËNGËS SË VJETËR

- tregim-

E lehtë si hapat e vashës së dashuruar...joshëse si puhiza që ledhaton bregun, aroma e pranverës ndihet gjithkund. Janë ditët më të praruara të fundmarsit. Mjediset e panairit të librit më mbajtën të ngërthyer si me darë. Syri lakmitar rrëshqet mbi titujt e librave të panumërt nëpër pavionet e çdo shtëpie botuese. Vizitorët e shumtë kërkojnë të realizojnë shijet letrare, ndaj hallakaten për të gjetur autorët e tyre të parapëlqyer.
Matanë shatërvanit, që ndodhej në mes të atij auditori kulture të sajuar dhe mes luleve, më kapi syri një amfiteatër të improvizuar mjeshtërisht prej një skenografi të talentuar. Karriget e heshtura ngjasonin me një skenë baleti që pret muzikën dhe ata të nisin kërcimin.
Papritur, si me magji u dëgjuan tinguj të ëmbël muzikorë, që u shpërndanë valë-valë në gjithë sallën.
Isha i ftuar në një paraqitje libri. Për disa çaste ngela me mëdyshje, në mes të “amfiteatrit”. Mu duk se diçka nuk shkonte. Karrike të boshatisura...Mbi të gjitha mungonte autorja.
“Mos jam herët, apo mos vallë, takimi s’do të bëhet? S’e di...s’e di!”-ishte një pyetje pa përgjigje që më mundonte.
Duke u hallakatur sa nga njëra stendë në tjetrën, pas pak, përmes mikrofonit, u dëgjua një zë që lajmëronte paraqitjen e dy librave të autores së qytetit, ku isha ftuar. Çuditërisht karriget u mbushën. Madje shumë të tjerë ngelën në këmbë.
Ishte një takim disi i veçantë. Aty nuk u mbajtën fjalime të bujshme. Për çudi s’kishte as emra të dëgjuar të letërsisë. Ata ishin lexuesit e thjeshtë të veprave të autores. Mes tyre kishte intelektualë të mirëfilltë, por pa tituj shkencorë. Këtu qëndronte bukuria e takimit. Ishin ata, lexuesit që shprehën mendimet dhe vërejtjet e tyre rreth librave të saj. Ata cituan vargjet e këngës së saj...këngës së saj të vjetër dhe të re. Ishte një këngë e gjatë gjysmëshekullore. Ata citonin, kurse ajo mes një hijeje trishtimi në fytyrë, nisi të kujtonte:
“Sa gjatë e kam kënduar këtë këngë?! Ishte një këngë “Live” .Ishte kënga e jetës. Ishte kënga jonë... e gjithë atyre që ua kishin ndalur këngën në mes, ndaj e këndonim nën zë. Kishim frikë se mos këngën tonë e dëgjonin ata që kërcenin mbi kokat tona ...ata vallëzonin mbi një dysheme gjysmë kalbësirë... gjysmë të rrënuar...
Gjithsesi, ata kërcenin... kërcenin pa pushim...
-Si ka mundësi?! Kënga jonë ishte pa zë...dhe ....dhe ata nuk mund të kërcenin me atë ritëm, sa të ngadaltë aq dhe vajtues dhe tejet të trishtuar. Ata tinguj të trishtë të këngës sonë i ndjenim vetëm ne...ne që ishim poshtë. Dhe... tingujt rrëqethës përshkonin tejpërtej trupat tanë të sfilitur, shpirtrat tanë të munduar, zemrat tona të lënduara...
Mbajta vesh...por jo, jo...Ata nuk kërcenin me ritmin e këngës sonë. Mbajta vesh... Që sipër nesh dëgjohej një këngë rreshtore, monotone, çjerrëse, një muzikë e diktuar së cilës, as ata dhe askush tjetër s’kishin të drejtë t’ia ndryshonin ritmin, se ndryshe...
E megjithatë, ata vazhdonin të kërcenin...
Më kujtohet ajo natë...Ishte duke aguar e nesërmja... një ditë e re. Një kërcitje e fortë u dëgjua dhe më pas...dyshemeja u shemb...Ata ranë poshtë tek ne...Ishin rrëzuar kundër dëshirës së tyre, sepse ... Ata kurrë nuk e imagjinonin veten në asnjë vend tjetër. Vetëm të ishin sipër, gjithmonë atje lart, mbi të tjerët...E kishin mani të qëndruarit në krye...Kurse mua më vinte keq për ata, për kërcimin e tyre që iu ndërpre.
Por...për çudi ata nisën të këndonin me ne këngën tonë “Live”, veçse me zë më të lartë se ne. O Zot! Ne vazhdonim nën zë, ende të trembur...kishim frikë edhe pse godina e tyre e vjetëruar gjendej për tokë...e shndërruar në grumbuj gërmadhash dhe përsëri ishim të trembur. Ne i vështronim në heshtje me dhembje dhe vazhdonim këngën mbyturazi, kurse ata me klithma çjerrëse...A s’duket si një paradoks, që ata pëlqenin këngën tonë?! Si ndryshuan kështu menjëherë?! Ç’u kishte ndodhur vallë, sa hap e mbyll sytë?!”-mendoi ajo me sy të shqyer.
Unë ndiqja dhe studioja autoren. Doja t’ia zhbiroja mendimin e saj për vlerësimin që po bënte auditori më i përzgjedhur që kishim hasur ndonjëherë. Por një buzëqeshje ironie u end në fytyrën e saj dhe pas pak shikimin e zhvendosi me qetësi, duke e tretur atje sipër. Nuk di në ishte shpërfillje a diçka tjetër...Padashur sytë më shkuan në drejtimin e shikimit të saj. Ja, atje, shikimi më kapi një grumbull njerëzish.
Ata sipër e kishin lënë muzikën dhe kishin dalë të dëgjonin se si tingëllonte kënga e saj “Live”.Midis tyre dhe nesh, që përsëri ishim poshtë, qëndronin të tjerët, ata që ishin mësuar të prisnin drejtimin e erës. Më zuri syri disa prej atyre që dyshemeja e kalbur i hodhi tek ne. Ata qëndronin mes shkallëve. Përsëri në mes...Sy e vesh përqëndruar poshtë, kurse këmbët dhe mendjen me drejtimin për atje lart. Si duket donin të përvetësonin këngën tonë. Po, po...për t’ua mësuar atyre që ishin sipër.
Ne, si për inat të të dy palëve, nisëm të këndojmë “Live” me zë të lartë, si kurrë ndonjëherë. Na dukej çudi se veshët tanë ishin mësuar të dëgjonin vetëm nën zë. Ata qëndronin në mes, tani jo më mbi një dysheme të kalbur, por mbi bazament mermeri. Tani janë të sigurt që s’ bijen më tek ne, por do të ngjiten tek ata sipër.
Medet! Ne përsëri poshtë. Pa u menduar gjatë ia morëm këngës të gjithë së bashku, këngës sonë. Bashkë me ta edhe unë... Ishte kënga “Live” e autores.
Këndonim me sa zë që kishim, me një zë kumbues, që bëri të dridhen xhamat, duke i tkurruar ata që ishin sipër e sidomos ata dyfytyrshit e mesit që prisnin... e prisnin.
E dini çfarë? Donin të mbaronte kënga jonë, kënga e jetës, kënga e së vërtetës.
Por a mund të fshihet e vërteta? Ajo është një këngë e vjetër në kohë të re, ndaj do të këndohet në eternitet..

Nga Vilhelme Vranari (Haxhiraj):Gjuha e mëmës, është i pari element identiteti kombëtar

Nënë Tereza, e mohuara nga Diktatura Komuniste

VILHELME VRANARI(HAXHIRAJ) VJEN NË LETËRSI SI ANTIGONA 

Tragjedia çame. Si u kthyen në thertore qytete të tëra

Enver Kushi

1. Dëshmi të listave të dhimbjes

Në vitin 2007, kur merresha me projektin dhe realizimin e veprimtarive kushtuar historisë dhe kulturës së Çamërisë, z. Hilmi Saqe, më solli për të ekspozuar në Muzeun Historik Kombëtar, ca fletë të zverdhura nga koha. Ato ishin të fotokopjuara. Me duart që më dridheshin dhe me shikim të turbulluar (pse ta fsheh nga lotët), i shfletova disa herë dhe i lexova me dhimbje ato fletë. Ato nuk janë as kujtime, as kronika  të tragjedisë çame, as të dhëna për masakrat e viteve 1944-1945. Ato janë më shumë se kujtime, më shumë se kronika individësh, më shumë se raporte të shtabeve të Luftës së Dytë Botërore në Çamëri. Ato janë lista me emrat e të masakruarve. Nuk janë të plota. Janë një pjesë (vetëm 13 faqe). Duhet të kenë qenë qindra faqe, sepse diku, në fund të tyre, dallohen numrat 105, 106, të faqeve. Krahas tyre, z. Hilmi Saqe, më dha edhe një listë tjetër ku janë shënuar emrat e atyre që kanë deponuar për masakrat në Paramithi, Pargë, Filat, Spatar, Vola, Vërselë, Smarte. Ndoshta këta apo edhe të tjerë kanë dhënë edhe emrat e të masakruarve çamë nga bandat e kriminelëve të Napoleon Zervës. Çfarë përmbajnë këto lista:

1. Fëmijë të masakruar nga forcat zerviste gjatë 1944-1945.
2. Emrat e pleqve e grave të masakruara e të humbura gjatë 1944-1945.
3. Emrat e të marrëve e sakatëve të masakruar gjatë 1944-1945.
4. Familje të zhdukura dhe të masakruara gjatë 1944-1945.

Dhimbja dhe kuja është në çdo emër të këtyre listave, por më ulëritëse ato janë në listën e parë, ku përfshihen 64 emra fëmijësh të moshave nga 1 deri në 12-14 vjeç. Mes tyre është edhe fëmija me numrin 42, i quajtur Nail Gjinika nga Margëllëçi, vjeç 13. Përbri këtij emri është edhe ky shënim i veçantë: pjekur në furrë. Vetëm kaq që menjëherë të të mbahet goja, vështrimi të turbullohet dhe të ringjallet kujtesa tragjike e mijëra çamëve, për të trokitur në ndërgjegjen e trazuar të fqinjit tonë të jugut. Vetëm kaq për të sjellë ndër mend edhe gjykimet objektive të ndonjë historiani grek, siç është Niko Zhangu, i cili për tragjedinë e popullsisë çame dhe masakrat e bandave kriminale të Napoleon Zervës shkruan: “Duhet të shikojmë fytyrën tonë në pasqyrën e historisë dhe të na vijë turp për ato që u bënë, sepse nuk janë në karakterin e popullit tonë”. Duke botuar këto lista, në kuadrin e përkujtimit të 27 qershorit, shpallur më 30.06.1994 si “Dita e Gjenocidit ndaj shqiptarëve të Çamërisë nga shovinistët grekë”, ne rikthejmë në këtë 65-vjetor të masakrës së Paramithisë, një pjesë të kujtesës tragjike të popullsisë çame. Duke u larguar me dhunë nga trojet stërgjyshore, çamët e të gjitha moshave, fiksuan në kujtesën e tyre imazhet e tmerrshme të tragjedisë, pamjet makabre të krimeve të banditëve zervistë, të cilat janë transmetuar nga brezi në brez me një vërtetësi të habitshme. Pamjet e qiellit, retë, shirat, erërat, ngricat e dëbora apo ditët e nxehta, imazhet e shtëpive të djegura, brigjet e detit, ujërat e turbullta të lumenjve Kalama dhe Aheron, shtigjet dhe monopatet nga kanë kaluar, zërat e viktimave të pafajshëm, kokat e prera, kalldrëmet e përgjakura, gjymtyrë të flakura nëpër kanale, gra shtatzëna me barqe të çara etj., etj., përbëjnë kujtesën e dhimbjes çame. Asnjë ligj i botës, ka shkruar shkrimtari ynë i madh, Ismail Kadare, asnjë formim kulturor nuk mund t’i bëjë njerëzit të mos kenë kujtesë e aq më pak, të mos kenë nostalgji. Është një dhembje që nuk ikën ngaqë dikush e shpall të paligjshme. As duke bërë sikur nuk e di, aq më pak, kur sillesh pa nderim ndaj saj.

2. Dëshmi e dhimbjes në vargje

Këto ditë, duke kërkuar në dosjet e arkivit tim modest për Çamërinë, gjeta të fotokopjuar vjershën “Sanije Bollati”, shkruar nga Gjergj Komnino dhe botuar në gazetën “Zëri i Çamërisë”. Gazeta në fjalë ishte organ i Komitetit Antifashist të Emigrantëve Çamëri, në Shqipëri dhe u botua vetëm në disa muaj duke nisur nga gjysma e dytë e vitit 1945. Në faqet e kësaj gazete, Gjergj Komnino ka publikuar disa nga krijimet poetike më të dhimbshme kushtuar tragjedisë çame si “Paramithi, Paramithi”, “Rruga e kthimit”, “Sanije Bollati”. Do të duhej një studim i veçantë kushtuar jetës dhe veprës së Gjergj Komninos, që siç shkruan shkrimtari durrsak, Shpend Topallaj, ishte “diplomuar jashtë shtetit, ku kishte mbrojtur shkëlqyeshëm diplomën me një studim për Luixhi Pirandelon”. Këtë intelektual, në damarët e të cilit “rridhte gjak princash e deri perandorësh”, këtë antifashist të orëve të para, regjimi komunist do ta burgoste. Agim Musta, në librin “Mandelët e Shqipërisë”, mes të tjerash kujton edhe fjalët e Komninos: “Më dënuan me vdekje më 1956–n. Gjashtë muaj duke ngrënë si qeni, në koritë, gjashtë muaj me duar e këmbë të lidhura me hekura, gjashtë muaj duke urinuar në tesha, gjashtë muaj ….”.

Le të rikthehemi te poezitë e Gjergj Komninos kushtuar tragjedisë çame. E përbashkëta e tyre është dhimbja e skajshme dhe tragjizmi deri në ulërimë. Poeti duket se është njohur nga afër me plagën çame dhe trupin e sfilitur të Çamërisë. Ai është bërë pjesë e kësaj tragjedie dhe duket sikur edhe trupi i tij është me plagë që ende rrjedhin gjak. Mendoj se poezia “Sanije Bollati” është më tragjikja. Atmosfera është danteske. Duket se ajo flet në boshllëk diku mes tokës e qiellit. Ka 37 vargje dhe në fund një sqarim për lexuesin: “Sanije Bollati është një viktimë e monarko-fashistëve grekë, të cilët e dogjën pak nga pak dhe e masakruan tmerrisht”.

Kush është Sanije Bollati? Ka lindur në qytetin e Paramithisë, bijë e një prej fiseve të hershme të këtij qyteti (ku ndodhjet ende në këmbë kulla e Bollatatëve) dhe martuar po në këtë qytet në familjen Nuri. Është me interes për lexuesin t’i bëj të njohur deklaratën noteriale të Fadil Nurit, që mban datën 26 janar 2005, lindur në Paramithi në vitin 1935 dhe është biri i Sanije Bollatit. Po citoj një pjesë të dëshmisë së tij, marrë nga Z. Ilmi Saqe dhe vërtetuar nga noterja Ruko Soko: “Nëna kishte në djep motrën 6-muajshe, Dilenë, dhe shkon në banjë për të marrë ndërresat e motrës, por kriminelët e djegin. Nëna del nga banja duke u djegur gjithë flakë. Unë fillova të qaja me të madhe, duke parë nënën që i digjej gjithë trupi flakë. Një zervist më qëllon dhe më shtyn nga kati i dytë dhe më rrëzon nëpër shkallë, duke u vrarë dhe coptuar. U mbusha tërë gjak nga plagët që mora. Kjo shenjë që kam në ballë është nga këta kriminelë. Nëna vazhdonte të digjej, deri sa humbi ndjenjat. Ajo është përcëlluar komplet, mishrat e trupit ishin nxirë dhe vende-vende kullonin gjak. … Buzët ishin djegur dhëmbët ishin përjashta. Nga djegia trupi ishte rrudhosur dhe tkurrur. Ishte një pamje lemeritëse. Ajo pamje më ka shoqëruar dhe do të më shoqërojë derisa të rroj…. Kriminelët vranë në djep edhe motrën, Dilenë 6-muajshe…..”

Dëshmia e lartpërmendur, e pashembullt në kanibalizmin e bandave zerviste ndaj popullsisë të pafajshme çame, më sjell ndërmend, mes të tjerave, thënien e historianit objektiv grek: Niko Zhangu “Duhet të shikojmë fytyrën tonë në pasqyrën e historisë dhe të na vijë turp për ato që u bënë, (në Thesproti), sepse nuk janë në karakterin e popullit tonë”. Të njëjtën mendim ka edhe historiani bashkëkohor grek, Jorgos Margaritis, i cili në librin “Bashkëpatriotë të padëshiruar”, shkruan për Paramithinë që më 27 qershor 1944 qyteti u kthye në thertore…. Rreth pesëqind persona u vranë me mënyrat më çnjerëzore. Keqtrajtimi i përgjithshëm i grave dhe rrëmbimi i pasurisë, e plotësonin këtë kuadër”. Poezia e Gjergj Komninos ribotohet në faqet e shtypit shqiptar pas 67 vjetësh, në kuadrin e 27 qershorit, Ditës së Gjenocidit ndaj shqiptarëve të Çamërisë nga shovinistët grekë. Me këtë rast i bëjmë një thirrje opinionit të shëndoshë grek: Etërit tuaj të mëdhenj të lashtësisë, ata që i dhanë një dimension tjetër më pas kulturës botërore, në tragjeditë e jashtëzakonshme që shkruan trokitën fort në ndërgjegjen e bashkëkohësve dhe brezave, duke bërë katarsis. Hiri i trupit të vdekur të Sanije Bollatit në Paramithinë martire është akoma jashtë, pakallur në dhe. Të pakallur në dhe janë edhe eshtrat e pleqve, burrave e grave apo fëmijëve masakruar barbarisht nga bandat famëkeqe të Napoleon Zervës. Në emër të tyre, shpirtërave që nuk gjejnë qetësi, të paktën lejonani t’u vëmë nga një trëndafil atje ku janë, në viset tragjike të Çamërisë tonë. Kjo poezi u flet! Zëri që del nga shkrumbi i trupit të zhuritur të Sanije Bollatit, ju flet. Dëgjojeni këtë zë dhe atë të poetit Gjergj Komnino.

3. Dëshmi të një historiani grek

Më 26 qershor, sektorë të Divizionit X të Lidhjes Demokratike Kombëtare Greke, duke shfrytëzuar tërheqjen e grupeve ushtarake gjermane nga zona, sulmuan Paramithinë dhe e pushtuan atë, pas një rezistence shumë të shkurtër të milicisë çame. Me gjithë premtimet, brenda pak ditëve, më 27 qershor, ditën e parë të “çlirimit”, qyteti u kthye në thertore. Të gjitha dëshmitë, nga çfarëdo palë që të vijnë, bien dakord në shtrirjen dhe dhunën e vrasjeve e të keqtrajtimeve në kurriz të banorëve myslimanë. Me qindra e qindra vetë – numri është i panjohur, por ndoshta afrohet rreth pesëqind personave – u vranë me mënyrat më çnjerëzore, brenda dhe përreth qytetit. Keqtrajtimi i përgjithshëm i grave dhe rrëmbimi i pasurive, e plotësonin këtë kuadër. Pasditen e së njëjtës ditë, mbërriti në qytet major Kranias, komandant  i Regjimentit të 16- të të Lidhjes Demokratike Kombëtare Greke. Ai mori vendimin për dënimin e shkaktarëve kryesorë, domethënë ekzekutimin e 34 çamëve, të cilët i kishin shpëtuar masakrës. Ky vendim gjeti zbatim të menjëhershëm.

(Jorgos Margaritis: “Bashkëpatriotë të padëshiruar”, fq. 141.)

4. Dëshmi të shtypit amerikan

Gjendja pikëlluese në të cilën gjenden çamët që banojnë në Shqipëri, është e përshkruar në një listë të zonjushës Lovely, anëtare e familjes të Manchester dhe që shërben si sekretare pranë misionit të UNRRA në Shqipëri. Zonjusha Lovely shpjegon gjendjen e çamëve. Sipas saj kjo gjendje do të shkaktojë një farë jehone në mes të çamëve të Hartfordit që është konsideruar si qendra e çamëve në Shtetet e Bashkuara. Tani Shqipëria strehon më shumë se 25000 çamër, pjesa më e madhe e së cilës përbëhet nga gratë dhe fëmijët të instaluar nëpër kanune të ndryshme (bashkësi) gjatë luftës në Greqi, fshatrat e tyre u shkatërruan dhe ata shpëtuan duke u strehuar në Shqipëri.

Muajin e kaluar, UNRRA në marrëveshje me qeverinë shqiptare, u dha si ndihmë këtyre të fundit dhe në hapësirën e 5 ditëve, 329 tonë artikuj të ndryshëm. Në dy kampet që kam vizituar në Elbasan, shkruan zonjusha Lovely, çamët jetonin në një mjerim të vërtetë. Çdo dhomë ishte e ndarë më dysh dhe strehoheshin dy familje, numri i të cilave ndryshonte nga 11 deri 12 vetë, fut këtu edhe pleqtë dhe të sëmurët. Mobiliet e vetme ishin hasrat e shtrira në tokë duke lënë në mes të dhomës vijën ndarëse ndërmjet dy familjeve. Kishte gjithashtu edhe orenditë e nevojshme për të përgatitur ushqimin e tyre. Ushqimi për shumë javë përbëhej nga një bukë e thatë për kokë dhe kjo qe e një cilësie të keqe. Një grup tjetër që kishte më shumë shans kishte vënë një tenxhere për të zier supën. Kjo supë përbëhej nga mielli dhe disa perime me qëllim që të jepnin pak aromë. Një fëmijë 5 muajsh qe ushqyer me një lloj mielli të përzier me ujë. Në fund të dhomës gjendeshin dy burra dhe dy djem të rinj. Pleqtë me tu afruar ne, donin të ngriheshin, por nuk mundën ta bënin këtë, për shkak të gjendjes së dobët ku ata ndodheshin. Pas këtyre fakteve dhe këtyre dëshmive, çfarë konkluzioni mund të nxjerrim nga deklarata e famshme e M. Pangalos e bërë më 1926 në kohën kur ai ishte ministër i Parë i Greqisë? Në Epir ne kemi disa mijëra çamë të njohur nga ne dhe që formojnë në shtetin tonë pakicën shqiptare. Në qoftë se në të kaluarën ka pasur disa veprime të pahijshme nga ana e organeve të pushtetit në dëm të çamëve, kjo nuk përbën në asnjë mënyrë një trajtim kundrejt tyre. Në të kundërt, qeveria është e frymëzuar nga dëshirat më të mira dhe është e vendosur, të dënojë pa mëshirë çdo veprim të keq kundër pakicave, që rrjedh nga ana e disa personave të papërgjegjshëm dhe të rrëmbyer, dhe të zbatojë plotësisht zotimet të cilat rrjedhin nga traktatet ndërkombëtare ndaj pakicave në Maqedoni dhe në Epir. Përfundimi që rezulton, është një akuzë e pamëshirshme kundër qeverisë greke. Në fakt, tragjedia e pakicës shqiptare çame në Greqi nuk është vetëm një krim i shëmtuar në vetvete që revolton çdo njeri të ndershëm, por ajo tregon për një etje të pashuar ndaj krimit të personave që qeverisin sot Greqinë. Mund të krahasosh vetëm me ushtarët hitlerianë, me Gestapon dhe me S.S gjermane, sepse, si ata dhe këta dogjën, përdhunuan dhe vranë një popullsi të tërë. Por Napolon Zerva që udhëhoqi masakrat në masë, sot është ministër i Sigurimit Publik në Greqi, dhe shokët e tij qeverisin Greqinë dhe bëjnë ligjin në këtë vend. Gjithë varret, gërmadhat e Çamërisë, gratë dhe vajzat e përdhunuara, vuajtjet e refugjatëve në Shqipëri, si dhe deklaratat e personaliteteve të huaja janë aktakuza kundër qeverisë monarko-fashiste greke. Ato janë provat e politikës gjakësore dhe agresive të qeverisë greke ndaj popullit shqiptar, ato janë provat e një krimi ndaj ndjenjave njerëzore.

(Marrë nga gazeta “The Hartford Times”, Connecticut, Etats –Units, e datës 9 nëntor 1945.

Genocidi grek ndaj shqiptarëve të Çamërisë

Genocidi përkufizohet si një “shkatërim i paramenduar dhe sistematik në tërësi ose pjesërisht të një grupi etnik, racor, fetar ose grupi nacional”

Nga Sali Bollati


Në Artikullin 2 të Konventës së OKB më 1948 përcaktohet: “Genocid është çdo akt që bëhet me qëllim për të shkatërruar plotësisht ose pjesërisht grupe kombëtare, etnike, raciale ose fetare duke vrarë pjesëtarë të atij grupi me qëllim eliminimin fizik pjesërisht ose totalisht”. Rezoluta Nr. 1674 e Këshillit të Sigurimit të OKB më 28 Prill 2006 e ngarkon KS të veprojë për mbrojtjen e qytetarëve në konfliktet e armatosura dhe të mbrojë popullatat nga genocidi, krimet e luftës, pastrimet etnike dhe krimet ndaj njerëzimit.
Përkufizimi i mësipërm përmendet sa më sipër për të shpjeguar se si autoritetet greke gjatë gjithë historisë së shtetit grek, që nga fillimi i kryengritjes më 1821 e deri në ditët e sotme, në mënyrë sistematike dhe me program të miratuar kanë ushtruar dhe vazhdojnë veprime në kundërshtim me Konventat Ndërkombetare. Ato janë pjesërisht të nënshkruara edhe prej vetë shtetit grek sespe disa prej tyre si përshembull, njohja e kufijve tokësorë midis Shqipërisę dhe Greqisë (Marëveshtja e Firences 1913), çfuqëzimi i ligjit të luftës po midis Shqipërisë e Greqisë i vitit 1940 dhe njohja e pakicave kombëtare ende qëndrojnë të pa njohura për Greqinë ndonëse është antare e BE dhe NATO-s.
Më 1821, kur filloi kryengritja për pavarësi, popullsia shqiptare përbënte shumicën ndërsa të ashtuquajturit grekë ishin pakicë në Greqi. Thuhet “të ashtuquajturit grekë” sepse historiani greko-amerikan L. Stavrianos pohon se në kohën kur Greqia e sotme ishte nën perandorinë romake, ato që banonin atje nuk njihnin histori të lashtë greke dhe parapëlqenin ta quanin vehten “romei”, d.m.th. pasardhës të Romës, dhe jo helnë apo grekër [1]. Edhe çamët e krishterë e quanin vehten romei dhe jo grekë. Aq më tepër, gjuha që flasin edhe sot ata të krishterë çamë në Çamëri ashtu si arbëreshët e Italisë është “Gluha e Perëndisë”, siç thonte Naim Frashëri, dhe është e njëjta e folur me të cilën është shkruar edhe libri i parë shqip nga Gjon Buzuku.
Në kryengritjen e viteve 1821-183, pothuaj të tërë udhëheqësit e saj ishin shqiptarë të krishterë (arvanitas dhe çamë). Heroi kryesor ose më saktë idhulli i kryengritjes për pavarësinë e Greqisë ishte çami suliot Marko Boçari. Ai ishtë në fakt edhe autori i parë i fjalorit shqip-greqisht. Stërnipi i tij Kolë Boçari shkruan nga Griffith University në Queensland të Australisë se: ”… prindërit e mij nuk më kanë folur asnjëherë greqisht, sepse ata ishin shumë krenarë të trashëgimisë shqiptare dhe të fisit Boçari” [2]. Në gazetën “The New York Times” të datës 8 Shkurt 1880 midis të tjerave shkruhej se: ”…trimëria e jashtëzakonshme e grave shqiptare është çfaqur vazhdimisht në historinë e vëndit; por shembulli më i ndëgjuar është rregjistruar nga shqiptaret e krahinës së Sulit kur ishin rrethuar nga turqit më 1792” [3]. Një pohim tjetër vjen prej Dhomës Nr. 70 (Perandoria Romake) në Muzeumin Britanik në Londër ku në një vitrinë të madhe gjetëm të shfaqura 19 statuja bronzi të Shekullit II p.e.s. të shoqëruara me poshtëshënimin: “Më 1791, disa fshatarë shqiptarë pranë Paramithisë gjetën këto statuja të Venusit, perëndeshës romake të dashurisë, të cilat i përkisnin një shtëpie të pasur romake” [4].
Profesori i Universitetit të Londrës, Spiro Sofo, kanalin TV Sky të Athinës është shprehur se: “…bavarezët e dërguar bashkë me mbretin Otto, të cilin fuqitë e asaj kohe e caktuan si mbret të shtetit të sapoformuar grek më 1831 vunë re se në rrugët e Athinës flitej vetëm shqip (arvanitika) dhe se grekët e sotëm nuk kanë ndonjë lidhje me grekët e lashtësisë….shqiptarët (arvanitët) dalin kështu si shtylla të vërteta të shtetit modern grek. Një shembull konkret është fustanella që mbahet sot si uniforma karakteristike e gardës presidenciale e cila faktikisht është një veshje që zakonisht mbahej nga shqiptarët në të gjithë Balkanin; pra një veshje puro shqiptare, në rast se duam të themi se kujt kombi i përket” [5]. Nga një anë tjetër, At Antonio Belushi, në krye të një delegacioni të BE për minoritetet gjen në Greqi mbi 3 milionë arvanitas-arbëresh-shqiptarë [6].
Më 26 Qershor 1821, një nga udhëheqësit e kryengritjes greke, Dhimitër Ipsilanti iu drejtohej dy figurave më të spikatura dhe më me peshë të Çamërisë: ”Shumë kurajozë, kryetar Pronjo dhe Çapari dhe gjithë Çamëve, iu Përshëndes! ….Unë dhe atdheu iu falenderojmë. Prijës burrërrorë dhe aleatë besnikë, tani të bashkuar me ne për liri, konsideroheni si vëllezërit tanë!”. Nuk kaloi shumë kohë, dhe pabesia greke filloi të nxjerri kokën. Para se të fillonte kryengritja e vitit 1821, në Rusi ishte investuar e krijuar “Filiqi Eteria” (Shoqata e Miqësisë) me qëllim që të krijohej rreth Turqisë një zinxhir shtetesh ortodokse satelitore të saja. “Filiqi Eteria” nuk dëshironte çlirimin e popujve të shtypur të Ballkanit nga sundimi turk pavarësisht nga raca e feja, por kërkonte çlirimin e të krishterëve serbë, rumunë, bullgarë e mbi të gjitha grekë [6].
Arvanitasi Aristidh Kola shkruan se në këtë kohë në Greqi nuk bëhej vetëm luftë kundër pushtuesit shekullor osman, por qarqe të caktuara greke kishin kaluar edhe në një luftë fetare. Shkaku i vërtetë i brutalitetit të politikës greke që me shpërthimin e kryengritjes më 1821 ishte asgjësimi i etnive të padëshiruara si arvanitasit, vllehët, sllavomaqedonasit dhe hebrejtë, per të krijuar artificialisht një shtet “homogjen” grek [7]. Bandat greke gjatë marshimeve drejt krahinave me banorë të etnisë jo greke për nga feja dhe kombësia klithnin parullën “Përpara me kryqin në njerën dorë e në tjetrën thikën” [8].
Kur Greqia filloi të organizohet si shtet mbas vitit 1832, kishte dy mundësi: ngritjen e institucioneve shtetërore dhe në të njëjtën kohë të bashkangjiste edhe ato të trashëguara nga kisha lindore. Kisha ishte besimi “mbizotërues” i njerëzve “të rinj”, kështu që duhej të mbrohej. Pra nuk është rastësi që Konventa për të Drejtat e Njeriut në Strasburg të Francës ka reaguar shumë herë me mënyrën se si shteti grek trajton qytetarët e tijë duke u mohuar lirinë e besimit. Ish kryeministri i Greqisë J. Papandreu ka pohuar me gojën e vet se ”në vendin tonë vepron një racizëm… por racizmi nuk është gjithëmonë manifestim i superioritetit dhe në disa raste shfaqet me ndjenjën e inferioritetit ose të frikës”[9]. Në një debat të zhvilluar ne Departamentin e Shtetit në Uashington në Tetor 2012, u theksua dhe u dënua ekstremizmi grek ndaj minoriteteve maqedonase, shqiptare, turke dhe hebraike që vazhdon e sot. Fjala “ksenofobi” shpjegohet me fjalën greke “kseno-i huaj” dhe “fobi-frikë”; pra frikë nga të huajt. Studjuesi Niko Stylo nga fshatrat e Prevezës shkruan se në rrethinat e Prevezës kanë banuar 70 familje katolike çame shqiptare, por që autoritetet greke i dëbuan edhe ato për në Itali [10].
Krahina shqiptare e Çamërisë nuk iu bashkua Greqisë së krijuar mbas vitit 1832. Megjithëatë “megalidea’” kërkonte që Greqia të ishte si pasardhëse e perandorise fetare bizantine. Dhe për ta vënë në jetë filloi më 1854 dërgimi në rajonet shqiptare i bandave të rekrutuara në Greqi nën drejtimin e gjeneralit Grivas. Ata nuk ndaleshin përpara asnjë krimi për ti detyruar banorët e krishterë të bashkoheshin me ta. Ato tentativa u përsëritën edhe më 1866, po pa sukses. Kuptimplotë është se në ngjarjen e Lëkurësit të Sarandës më 1878 të krishterët e Epirit ishin të parët që prapsen agresorët grekë me armë në dorë. Kështu lufta me vendosmëri e Çamëve dhe e Lebërve i largoi grekërit.
Atëhere grekërit ndryshuan taktikë duke filluar të hapin shkolla greke fetare (të lejuar nga Porta e Lartë) në gjithë fshatrat e Çamërisë dhe të pjesës tjetër jugore të Shqipërisë, pavarësisht se banorët e këtyre fshatrave dhe qyteteve nuk dinin greqisht dhe ishin shqiptarë. Më 1877, dhespoti i Çamërisë, G. Drakopulli, u detyrua të përkthente Dhjatën e Re në shqip sepse besimtarët e krishterë nuk e kuptonin meshën në greqisht [11].
Mbas luftës Ruso-Turke, me Paktin e Shën Stefanit dhe më vonë me atë të Kongresit të Berlinit më 1878, fuqitë e mëdha europiane vendosën që Greqisë t’i bashkohej edhe Janina me krahinën e Çamërisë. Por dega Jugore e Lidhjes së Prizrenit e drejtuar nga Abdyl Frashëri dhe Abedin Pashë Dino nga Çamëria bëri të gjitha përpjekjet për të bindur Fuqitë e Mëdha se Çamëria është krahinë thjesht shqiptare dhe nuk ka sesi të ndahet nga trojet e tjera shqiptare. Përveç anës diplomatike u organizuan shumë forca të armatosura shqiptare për të mbrojtur Çamërinë.
Në një nga peticionet e shumta dërguar nga Preveza më 20 Qershor 1880 dërguar Ministrit të Punëve të Jashtëme të Gjermanisë, midis të tjerave theksohej se ”Mbledhja Shqiptare e Jugut, e frymëzuar nga ndjenat patriotike dhe të kombësisë, proteston përpara Europës kundër pretendimeve të padrejta dhe shkatërrimtare të Greqisë, kundër copëtimit të vendit tonë dhe kundër aneksimit të krahinave tona, aneksim që ne do ta zbrapsim duke luftuar deri në pikën e fundit të gjakut tonë. Ne jemi të gjithë të vendosur për të qëndruar deri në fund, për të shpëtuar tokën tonë, ekzistencën tonë dhe kombësinë tonë të kërcënuar nga armiqtë tanë fqinjë” [12]. Në sajë të këtyre përpjekjeve dhe vendosmerisë shqiptare, Kongresi i Berlinit u tërhoq nga vendimi i mëparshëm dhe Çamëria mbeti e pandarë nga trojet e tjera shqiptare.
Edhe mbas kësaj shovinistat grekë nuk i pushuan veprimet e tyre për të vënë në jetë qëllimin bizantin. Metropoliti i Çamërisë më 1910 lëshon urdhërin që vashat çame duhet të shkojnë në shkollat greke, me qëllim që nesër kur të bëhen nëna të mos u flasin fëmijëve gjuhën shqipe, por vetëm greqisht [13]. Çamët ishin firmëtarë të pavarësisë shqiptare dhe Çamëria u pushtua nga grekërit në Mars të vitit 1913, domethënë tre muaj pas shpalljes së pavarësisë shqiptare. Muaj më vonë, me gjithë luftën e atdhetarëve çamë (midis tyre edhe i riu Ibrahim Bollati, babim im) e shqiptarëve të tjerë, fuqitë e mëdha europiane padrejtësisht e shkeputën krahinën shqiptare të Çamërisë bashkë me të gjithë Vilajetin e Janinës dhe ia ngjitën Greqisë.
Menjëherë mbas pushtimit, filloi menjëherë vënia në veprim e “megalidesë” duke eliminuar shqiptarët. Grekërit mblodhën 73 krerët e Çamërisë dhe pa asnjë lloj gjykimi i pushkatuan në Prroin e Selanit pranë Paramithisë. Mbas ketyre vrasjeve dhe mohimit të gjitha të drejtave civile, shqiptarëve të Çamërisë iu morën pasuritë e tokat dhe ua ndanë të tjerëve duke vendosur në to emigrantë ortodoks të ardhur nga Azia e Vogë. Popullsia shqiptare e Çamërisë u përdor si popullësi shkëmbyese midis turqeve islamikë dhe ortodoksëve grekë të Azisë së vogël.
Me dekret ligje e qarkore si ajo e Ministrisë së Bujqësisë e 1 Tetorit 1922, urdhërohej administrata e Përgjithshme e Epirit që ”… familjet e refugjatëve të stabilizoheshin në pronat e muslimanëve shqiptarë”. Në qytetet kryesore të Çamërisë në Paramithi, Filat, Gumenicë e Margelliç u hapën zyra të posaçme për shtetëzimin e pronave të muslimanëve shqiptare me një farë shpërblimi qesharak që faktikisht nuk iu dha asnjëherë pronarëve të ligjëshëm. Edhe ato pakë prona që mbetën të pashtetzuara, pronarëve të vërtet iu ndalua me ligj shitja e tyre dhe nuk u kompensuan asnjëherë. Në një studim të botuar në “Balcanica Etnographia” më 2003, profesorja e Universitetit të Berlinit, Georgia Kretsi, iu dha çamëve titullin kuptimplotë: ”Pronarë të ligjëshëm pa prona”.
Megjithëse më 1926, kryeministri i Greqisë i asaj kohe, arvanitasi Teodoros Pangallos, bëri një deklaratë zyrtare në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë, nëpërmjet të cilës Greqia njihte minoritetin shqiptar që jetonte ne territoret e veta dhe nuk i quante moslemanët shqiptarë si turq për t’u shkëmbyer me grekët e dëbuar nga Turqia. Pangallosi deklaronte: “…Teza që është mbajtur deri më sot se ortodoksit shqiptarë janë grekë është e gabuar, prandaj mora masat e duhura dhe shpërndava të gjitha shoqëritë vorioepirote që përfaqësonin skajet më ekstreme të këtij mendimi të sëmurë”.
Gjatë një takimi që patëm si kryesi e shoqatës “Çamëria” në Shtator 1997 me ish-ministrin e punëve të jashtme të Shqipërisë Paskal Milua, e pyeta në se e kishte diskutuar me ministrin e jashtëm grek Pangallos (nip i arvanitit Teodoros Pangallos) problemin tonë të Çamrëisë. Paskal Milua u përgjegj se “ministri grek kundërshtoi me vendosmëri duke thënë se në qoftë se ngrihet ky problem nga pala shqiptare, do të ndërpriten bisedimet menjiherë”.
Greqia, në kundërshtim me sa bënte qeveria shqiptare për të ashtuquajtur minoritet grek në Shqipëri, nuk lejonte të hapeshin shkolla në gjuhën shqipe, nuk kishte asnjë të zgjedhur ose të komanduar çamë në administratën greke. Me 1936 me ligj filloi ndrimi i emërtimeve shqip të fshatrave shqiptare me emra grekë, bile edhe krahinës ja hoqën emrin Çamëri duke e zëvëndësuar me Thesproti.
Ende pa filluar lufta italo-greke të gjithë meshkujt çamë nga mosha 13 e deri në 70 vjeç u internuan në ishujt e Egjeut dhe në Korint, duke na lënë neve të vegjëlit vetëm me nënat dhe pleqtë pa asnjë mbështetje. Djemve të futur në ushtri në vënd të pushkëve iu dhanë kazma e lopata. Kur Italia pushtoi përkohësisht Çamërinë dhe më vonë kur Gjermania pushtoi të gjithë Greqine, në ndryshim me krahinat shqiptare të Malit të Zi, Kosovës e Maqedonisë që iu bashkuan qeverisë së Tiranës, krahina shqiptare e Çamërisë mbeti nën administratën e qeverisë kuislinge greke të Ralisit në Athinë.
Në shkurt 1943 u krijua çeta Çamëria që më vonë u transformua në Batalionin Çamëria. Dhe ishin trima e këtij batalioni që luftuan gjatë 56 ditëve kundër gjermanëve. Forcat partizane Çame ju bashkuan edhe lëvizjes greke kundër pushtuesave gjermanë, u futën në divizionin e 15 të ushtrisë bashkë me sllavomaqedonasit që banonin në Greqinë verilindore. Autori M. Mazower midis të tjerave shkruan për lidhjet dhe aleancat e turbullta të forcave të djathta greke me pushtuesit nazistë se “….në Athinë antarët e EDES-it të komanduara nga Zerva, hyne në shërbim të batalioneve të sigurimit të krijuara nga gjermanët për të mbajtur rendin në vend duke mbajtur lidhje të ngushta me qeverinë kuislinge të Ralisit” [13].
Forcat e Napoleon Zervës, në marrëveshje me gjermanët që po tërhiqeshin, hynë në Paramithi më 27 Qershor dhe me pabesinë karakteristike greke tentuan të gënjenin qytetarët paramithiotë se nuk do të vepronin ndaj popullësisë civile. Unë isha 7 vjeç kur u zgjuam në mëngjes nga krisma e armëve. Nëna na ngriti dhe mbasi mblodhi disa plaçka u nisëm për në shtëpinë e daj Muhametit që ishte ngjitur me sahatin, në qendër të qytetit. Shtëpia e jonë ngjitur me kullën mesjetare të Bollatatëve ndodhet në krye të Paramithisë dhe sot është transformuar në Muze. Vëllai i madh 13 vjeçar Ferhati u largua me vrap për në shtëpine e halla Shazos për të qenë si gjithëmonë me kushuririn dhe bashkëmoshatarin e tijë, Avniun, por rrugës i vranë të fshehur në një kaçube.
Kur mbritëm në shtëpinë e Dajës, djali i xhaxhait të nënës, Qazim Bako, i thotë babait tim që të ikim se grekërit do na vrasin (ai në fakt u largua dhe vdiq në Tiranë më 1982). Babai im i mjerë e kundërshtoi largimin, duke i thënë se nuk mund t’i lejë vetëm fëmijtë dhe gruan, nuk kam bërë asnjëherë ndonjë veprim kundër grekërve, përkundrazi i kam përkrahur e ndihmuar në çdo rast nevoje, kështu që nuk mund të largohem vetëm. Por fatëkeqësisht, mbas gjysëm ore hynë zervistat në dhomë dhe e rrëmbyen me forcë babain e shkretë duke mos e lenë as këpucët t’i mbathte. Fjalët e babait shumë të dashur që na rriste dhe edukonte dhe rrëmbimin e tijë kur neve qanim e bërtisnim nuk mund t’i heq nga mendja as edhe sot. Babain bashkë me dhjetra të tjerë të pafajshëm i pushkatuan në oborrin e shkollës.
Mbasi rrëmbyen babain, nëna na ngriti dhe u nisëm përsëri për në shtëpi. Kur hymë në oborrin e madh të shtëpisë u tmeruam; aty gjetëm kufomën e gjakosur të gjyshit 82 vjeçar, të cilin mbasi e kishin tërhequr zvarrë nëpër shkallët e gurta e kishin pushkatuar. Mbas kësaj skene të tmerrshme, nëna e dashur, na morri dhe na çoi në ish ndërtesën e Medresësë. Aty gjetëm të strehuar edhe shumë familje të tjera. Mbas pak kohe na nxorrën përjashta në oborr për të na pushaktuar. Tek dera e madhe e oborrit pranë mitrolozit të ngrehur, qëndronte një ushtar zervist. Nëna e shkretë na mblodhi rreth vehtes si pula zogjet e vetë duke ju falur Zotit për mëshirë. Faktikisht, mbas pakë kohe arriti nje zervist tjetër dhe e urdhëroi atë që ta ngrinte mitrolozin për në një vënd tjetër. Për një çast kujtuam se shpëtuam. Por Jo. Një oficer zervist erdhi dhe morri nënën time shumë të dashur. Ajo nxorri nga gjoksi të vetmen fotografi të babait tashmë të pushkatuar dhe më porositi që ta ruaj si gjë të shenjtë. Mbas pak morrëm lajmin e keq se edhe nënën 36 vjeçare e kishin pushkatuan brenda në xhaminë e Bollatatëve.
Kjo është një pjesë jete e jetuar me tmerr në kalvarin e Paramithisë ku masakruan në mënyrën gjakatare nje kushurirë e imja Sanije Bollati të cilën e dogjën me benzinë, ndërsa 56 vjeçarit Omer Muratit i rropën një pjesë të lëkurës dhe mbasi ja lyen me kripë ja ngjitën përsëri. Jani Sharra shkruan se “…Familja e Muharrem Bollatit që u masakrua në mënyrë shtazarake, nuk ka pasur as fajin më të vogël” [15].
Brenda dy ditësh mbi 600 shqiptarë të pafajshëm u torturuan dhe u vranë nga fashistët grekë. Mbetëm neve të katër, Qerimeja 10 vjeçare, unë, Faruku 5 vjeç dhe Makbulja 2 vjeçare. Kështu ne bashkë me afro 200 të tjerë të mbetur, na grumbulluan në shtëpinë e madhe të Muhedinëve që e transformuan në kamp përqëndrimi. Aty vuajtëm deri në nëndor së bashku me Teto Zybiden të cilës i kishin pushkatuar të shoqin, kishte mbetur me djalin, Tasinin 4 muajsh. Po aty në burg nga uria, papastërtia dhe sëmundjet vdes motra e vogel Makbulja dhe gjyshja 72 vjeçe. Faktikisht në ato 6 muaj vdiqën aty mbi 200 njerëz, kryesisht fëmijë e plaka.
Nga fundi i Nëndorit 1944, ushtarët britanikë të pranishëm në vend na pyetën se ku të na transferonin në Turqi, Egjypt, Angli ose gjetkë. Por ato pakë gra që kishin mbetur gjallë këmbëngulën që duam të na shpini vetëm në Shqipëri, se Shqipëria është nëna e jonë. Dhe ata na çuan një natë në Gumenicë dhe të nesërmen na hypën në 4 motovedeta dhe na nxorrën në Sarandë e Himarë. Nga Himara, në mes të dimrit të ashpër kam hecur në këmbë. Nata na zuri të vendosur ne këmbët e një ure. Aty në të ftohtë, Faruku duke qarë i kërkonte Tetos. Nuk më ndahen nga kujtesa fjalët dhe të qarët e tijë dhe tonat bashkë që nuk kishim as edhë një copë bukë për ti shuar urinë . Nga të ftohtit i hypën ethe dhe dridhje të forta dhe të nesërmen kur mbritëm në Dukat ishte krejtësisht i këputur e mezi qëndronte në këmbë. Për fat të mirë partizanët na hypën në një makinë. Mbasi mbëritëm në Vlorë , tetoja e shpuri drejtë e në spital, por fatëkeqësisht të nesërmen vdiq. Kështu nga nëntë veta mbeta unë me Qerimenë 10 vjeçare. Poeti atdhetar Gjergj Komnino më 1945 ka shkrojtur si më poshtë për masakrat çnjerëzore të kryera nga bandat greke të gjeneralit famëkeq Zerva mbi popullësinë e pa fajshme të Paramithisë më 27-29 Qershor 1944 [16]:
PARAMITHI, PARAMITHI!
O pellg me gjak, O vënd fatzi,
Aty ku hyn fashisti grek,
Ku hapen varre me hendek,
Ku çdo hendek është një varr,
Për çdo Çam për çdo Shqiptar,
Ku një zervist, nazist-gjerman,
Një katil, një shpirt katran, po bën batërdi,
Jo s’është grek, as palikar për trimëri,
Po një kusar, një mercenar, një faqezi.
Është turp i tokës ku u le,
Një i pabesë, një i pafe,
O dorë mizore me çfarë mënxyre
Lakmitë gjaksore t’u ngosën?
Ku janë kufomat të bëra vandak
Të shtrira përdhe pa faj pa gjak,
Ku vallë u groposën?
Paramithi, qivur i mjerë
Ku janë gjashtëqind të nderë me pabesi?
Me gjuhë të kafshuar kërkon të të flasim?
Me fyt të këputur kërkon të bërtasim?
Pa këmbë, pa duar kërkon të lëvizim?
Oh! Ç’farë të padisim?
Dy zgavrat-kokalla ti njomim me lotë?
Kurrë!!
Se ç’vepër të ndotë, se ç’farë torture
Askush s’mund ta thotë.
Shiko kufomat,si qiellin munxosin,
Shiko zervistat, si po na çfarosin
Në befasi!!
Ah! Hesht hipokrit, ç’bën sikur s’sheh
Kur klithma e jonë u ngjit gjer në re
O mershë e fëlliqur në botën e re,
Këlysh i Zervës sulet mbi ne,
Si qen i tërbuar dhe s’ka kush e ndal,
Dhe s’ka kush e vret,
U ngjall prapë fantazëm e skelet!
O Çam Martir, o grek i lirë,
Ngrehu dhe zhduki këta vampirë me furri!
Lufto për jetë, lufto për Atdhe,
Ballkan i Ri të jetë për ne,
Një çerdhe e dashur për Paqe edhe Liri!
Paramithi, Paramithi edhe tani
Po shoh kukudhin si po ha
Eshtra dhe gjak nga im vëlla!!
Në vizitën e parë, mbas 66 vjetësh, më 2010 në vendlindjen time Paramithi, nuk gjeta asnjë varrezë tonën, meqënese ishin shembur të 9 xhamijat bashkë me varrezat qindravjeçare të tyre, ndërsa varrezat masive të martirëve të Qershorit 1944 ishte betonuar dhe mbi të zhvilloheshin lodra basketbolli. Në gjithë Çamërinë mbas masakrave të tmershme u vranë dhe pushkatuan mbi 2900 njerëz të pafajshëm, kryesisht fëmijë e pleqë, ndërsa rrugës së dimrit për në Shqipëri vdiqën edhe mbi 2000 të tjerë, këta varrosur në Plloçë. Pra nga rreth 30000 njerëz, mbi 5000 humbën jetën ose mbi 16% e popullësisë çame. Kohët e fundit në atë vënd që partizanët na mirëpritën dhe na hypën në makinë është ngritur një përmendore si falenderim për mikëpritjen e çamëve nga bashkeatdhetaret tanë, vlonjatët e Dukatit.
Në Dokumentat e Departamentit të Shtetit të SHBA me Nr. 84/3 të Misionit Amerikan në Tiranë 1945-1946, shkruhet: “Simbas informacioneve që kam mundur të mbledh në lidhje me Çështjen Çame, më 1944 dhe deri në muajt e parë të vitit 1945, autoritetet në Greqinë veriperëndimore kryen masakra të tmerrshme dhe dëbuan me dhunë 25000 çamë, banorë të Çamërisë nga shtëpijat e tyre, ku ata kishin jetuar në shekuj dhe i hodhën ata matanë kufirit, mbasi u kishin rrëmbyer tokat dhe pasuritë e tyre. Shumica e 2900 vrarëve ishin fëmijë sepse ata dhe pleqtë përbënin shumicën e refugjatevë”.
Në një letër që udhëheqësi i masakrave, gjenerali grek Napoleon Zerva, i shkruante më 1956 një miku dhe ish-bashkepuntori të tijë në masakrat: “I dashur Koço Dani, bëjua të qartë njerëzve se ne e kryem detyrën që na ishte ngarkuar për spastrimin e atdheut nga çamët moslemanë, të cilët i qëndruan 500 vjetë mbi qafë të helenizmoit, duke ia bërë të mundur malësorëve të zbresin në fusha. Për këtë ta ndjejmë vehten krenarë” [18].
Çamëria është Shqipëri, atje edhe sot jeton popullatë çame e besimit të krishterë që flet shqip, por fatëkeqësisht nuk e ndjen akoma dorën e Nënës Shqipëri.
LITERATURA
1. L. Stavrianos, The Balkans since 1453, NY 1953.
2. Kolë Boçari, Griffith University, Queensland, Australia
3. The New York Times, February 8, 1880.
4. The British Museum, London, Room 70.
5. Spiro Sofos, SKAY Tv, Athens, 2010
6. Blerina Sadiku, Lindja e Çështjes Çame, Tirane 2011
7. Aristidh Kola, Arvanitasit, Athine 1985.
8. J. Kordhatos, Istoria tis Enoteris Elladha, Athine, 1985.
9. J. Papandreu, Takim dyditor -Racizmi ne Greqi, qershor 1995
10. Niko Stylos, Tirane, 2009
11. Spiro Muselimi, Istpriko Peripato ana tis Theprotias, Janine 1984
12. Akte te Rilindjes Kombetare Shqiptare 1878-1912, Tirane 1978.
13. M. Mazower, Inside Hitler’s Greece 1941-1944,, London 1993.
14. S. Bollati, Gjurme Çame, Tirane 2004.
15. J. Saras, Istoria tis Periohis Igumenitsa,Athine 1985.
16. Gjergj Komnino Paramithi, Paramithi, gazeta “Zëri i Çamërisë” Tiranë, 1945.
17. State Department, American Mission in Tirana nr. 84/3, 1946
18. Spiro Muselimi Istoriko Peripato ana tis Thesprotias
19. Leter e LAOS-it, 31 Gusht 2011