Siç dihet, gjuha e televizioneve dhe e radiove është kryesisht gjuhë e folur. Por ajo nuk mund të jetë më pak standarde se gjuha e shkruar. Edhe për arsye jashtëgjuhësore–dhënëmarrja dhe ortakëria me shikuesin e dëgjuesin. Kjo do të thotë se, edhe pse e paparapërgatitur, kjo gjuhë e folur e tryezave televizive, e bisedave televizive, e intervistave etj. duhet të orientohet nga normat e gjuhës së shkruar. Kjo do të thotë, atëherë që drejtuesi i emisionit, analisti, i intervistuari, pjesëmarrësi i tryezës televizive, shtetari, politikani, deputeti etj. duhet të jetë i kujdesshëm me fjalën e tij. Sa për lajmet e konferencat e shtypit, ato janë gjuhë e folur vetëm për nga forma; ato janë gjuhë e shkruar sepse parapërgatiten dhe nuk mund të dalin jashtë kufijve të normave drejtshkrimore, drejtshqiptimore, gramatikore, fjalësore etj. të gjuhës së shkruar. A është gjithmonë e tillë gjuha e folur (e parapërgatitur dhe e paparapërgatitur) e televizioneve dhe e radiove tona?
Tregohet kujdes për t’i shqiptuar drejt fjalët. Tregohet kujdes edhe për t’i ndërtuar drejt gramatikisht fjalët dhe fjalitë. Por, jo gjithmonë. Ju (kur themi ju, kemi parasysh folësin e lajmeve, paraqitësin e programeve, drejtuesin e emisioneve, të bisedave etj., intervistuesin, por edhe të ftuarit në tryeza televizive etj.) keni marrë përsipër të dilni përpara popullit. Atëherë, gjejeni që te Muhurr theksi bie në rrokjen e parë. Gjejeni, gjithashtu që nuk ka fshat Terpanë (ju thatë: flakë në Terpanë), por Terpan dhe është në Berat. Mund të mos i dini, sigurisht të gjitha katundet e Shqipërisë. Atëherë, para se të lexoni lajmet, hapni fjalorin e emrave gjeografikë. Mos thoni recension (buxheti i recensionit), por recesion. Njerëzit nuk e duan as recesionin sepse është fjalë e huaj. Mos thoni orthodoks, sepse është shqiptim grek, por ortodoks. Ju, zoti kryetar a ju zonja kryetare mos thoni kunra (kunra s’ka), por kundër, kur votohet hapur sepse kunra është shqiptim krahinor. Kur të bëhet pasqyra e shtypit, të mos thuhet kush janë titujt e gazetave…, por cilët janë titujt e gazetave sepse kush përdoret për njerëzit. Atëherë, edhe kur të tregoni rrugët për te horoskopi (!), mos thoni kush janë rrugët…, por cilat janë rrugët. Shumë shpesh thuhet i para foljes, kur emri në dhanore është në shumës (tipi i drejtohet të pranishmëve). Duhet u dhe jo i. Mos thoni jonë, por ynë me emrat e gjinisë mashkullore; pra, jo universiteti jonë, por universiteti ynë.
Rasti me recensionin mund të jetë rrëshqitje gjuhe. Nuk besojmë të jetë kështu me rastet e tjera. Gabimet shqiptimore e gramatikore dhe përdorimi i trajtave dialektore a krahinore nuk janë çështje e kulturës së gjuhës, siç mund të jetë zgjedhja e fjalës. Ato janë padije. Në raste të tilla, mund të thuhej ajo që shkruan “Përlindja” më 30.8.1913: “Nëpunësit do të japin provim në gjuhën shqipe. Të zotët do të konfirmohen, të tjerët për një kohë të mësojnë, po qe se duan të mbeten në shërbim”.
Ky është një problem. Problemi tjetër, po aq i rëndë sa i pari, janë fjalët e huaja të panevojshme a me prejardhje të huaj, gjithashtu, të panevojshme në kumtimet televizive e radiofonike*.
Duam të përveçojmë më së pari lajmet ,sepse ato parapërgatiten e besojmë se ndiqen nga shumë njerëz. Pa përdorur thjerrën në vëzhgimet e vrojtimet tona, na del se përdoren pa vend, sidomos për lajmet e jashtme, shumë fjalë të huaja të panevojshme (kryesisht anglicizma) ose përkthime a mënyra të thëni që nuk janë të natyrës së shqipes. Shih, p.sh. rastet e mëposhtme: kanë ngritur flamurin në shenjë celebrimi; protestë gjenerale në Kili; përmbytjet dhe bllekautet;
në Unionin Evropian (ende s’e ka mësuar përkthyesi që është Bashkimi Europian); masat e adoptuara nga BE (masat nuk adoptohen, por miratohen; këtu është keqkuptuar fjala e huaj); Byroja Federale e Investigimit (FBI) (është Zyra Federale e Hetimeve); aeroplani ishte përballur me turbulenca; rrjedhja e naftës … mund të jetë 60 barrela në ditë; progres raporti; duke ngritur kërcënime (kërcënimet në shqipe nuk i ngremë, por i bëjmë); deklarata u krye (në gjuhën shqipe, deklarata nuk kryhet, por bëhet); ndërtimi i një konfidence (konfidenca = mirëbesimi / nuk ndërtohet por krijohet); kanë lëshuar të dhëna; të dhëna që prodhojnë implikim etj. Kështu ndodh edhe me emisione të marra nga burime të huaja. Ja një shembull: A besoni se fati … apo e caktojmë ne destinacionin tonë? Merret vesh që nuk është thënë nga ne shqiptarët, por është përkthim dhe është përkthyer keq. Në gjuhën nga është marrë fjala (duhet të ketë qenë destiny), ka kuptimin “e ardhme” e jo “destinacion”.
Po, kur kemi të bëjmë me emisione shkencore, teknike, fetare etj.? edhe këtu nuk kanë vend fjalët e huaja të panevojshme. Termat, po. (Termi është fjalë ose tog fjalësh për një koncept të një fushe të shkencës, të teknikës, të artit etj.). Po, cilët terma? Ata terma që, për arsye të përdorimit të vijueshëm në jetën e në veprimtaritë e përditshme, sidomos në veprimtaritë popullore, i kanë kaluar ose mund t’i kalojnë kufijtë e ngushtë të shkencës, të teknikës etj. dhe kanë hyrë ose mund të hyjnë në përdorim të përgjithshëm, duke u bërë kështu pjesë e shtresës së përgjithshme të gjuhës standarde ( të tilla si: hekurbeton, hekzaklorant, hibrid (në bujqësi), automobilizëm etj.). Ata mund të jenë edhe fjalë ndërkombëtare (bronshit, nikotinë, skaner, telefaks etj.), çka i bën më të pranueshme se fjalët, thjesht të huaja. Mund të jenë edhe huazime nga gjuhë të tjera, kur sjellin vlera të domosdoshme gjuhësore, që pasqyrojnë zhvillimin e dijes e të kulturës botërore e që gjuha shqipe i ka bërë ose i bën të vetat (për arsye gjuhësore e jashtëgjuhësore), të tilla, si blister, rokenroll etj. Kjo do të thotë që nuk mund të mos intelektualizohet gjuha e emisionit e nuk mund të mos përdoren terma, sepse televizioni e radioja, si mjete të informimit masiv, kanë edhe emisione me rreze të gjerë, nga të gjitha fushat e jetës, pra, edhe shkencore, teknike, fetare etj. Por ajo që është për t’u qortuar në gjuhën e folur të mjeteve tona të informimit masiv është se përdoren shumë fjalë të huaja të panevojshme (ky është njëri problem), por edhe shumë terma shumë të ngushtë e shumë të veçantë, të njohshëm vetëm për specialistët e të panjohshëm për masat, të cilave u drejtohet emisioni a tryeza në televizion a në radio (problemi tjetër). Shih, p.sh., në një emision krejt të zakonshëm që kishte të bënte me kujdesin për lëkurën: benefite, sharm, opsion (për të bërë një opsion), kolagjen, antioksidantë, tonifikimi i lëkurës, hidraton në mënyrë perfekte etj.
Ndër emisionet shkencore-popullarizuese, ato për shëndetin janë më të ngarkuarat me fjalë të huaja të panevojshme a me formime nga fjalë të huaja të panevojshme e me terma shumë të ngushtë. Flitet për shëndetin e njeriut, por harrohet shëndeti i gjuhës. Të tilla mënyra të thëni, si ka një vazodilatacion, menopauzë, andropauzë, shenjat zagale, i bien palpitacionet, kolagjen,kongjestion hundor, për të evituar dehidratimin, formë mutante e bakterit,mutacion, sindrom, artikulacione, inflamator, peroksid, hemolitik, handikap, kalerazh (?) (= kaloritë), këto krampe (anglisht është kremp dhe do të thotë ngërç), suspekt (janë suspekt këto zona), habitazh (për të bërë habitazhin e tij), intuboj, overdozë e shumë të tjera si këto janë për tubime mjekësh, por jo për publikun. Ç’do të ndodhte sikur në një emision, një agronom, në vend të fasule a bizele, të thoshte bimë leguminoze, sikur veterineri të mos përdorte fjalën çalë, por fjalën e huaj a edhe termin shkencor? Si do ta gjykonin mjekët? Mundet që mjekëve u është mësuar goja dhe nuk flasin dot ndryshe (!). Po, ç’të bëjë publiku që do t’i dëgjojë e si kupton?
Si mund të mënjanohej problemi? Së pari, duke mos përdorur fjalë të huaja të panevojshme. Së dyti, duke parapëlqyer një fjalë a tog fjalësh që ka kuptim të njëjtë a shumë të afërt me kuptimin e termit që e përdor specialisti, domethënë që përputhet patjetër me konceptin shkencor, por që mund të analizohet e të kuptohet nga publiku i zakonshëm (p.sh., fërkim në vend të friksion; rrjedhje tatimore në vend të evazion fiskal ; mungesë oreksi në vend të anoreksí; pangopësí në vend të bulimí; shëndoshje e tepërt në vend të obezitet etj.). Fjalorët e termave të fushave të ndryshme, të botuar deri më tani janë një ndihmesë e vyer. Së treti, duke mënjanuar tema e shpjegime që janë për tubime specialistësh sepse në fund të fundit, emisionet shkencore-popullarizuese televizive e radiofonike nuk e kanë për detyrë profesionalizimin e publikut të zakonshëm.
Te reklamat televizive e radiofonike problemi bëhet edhe më i rëndë, sepse ato përsëriten, madje, disa prej tyre edhe shumë herë në ditë. Paraqitja e tyre shkrimore është çështje më vete. Reklamat janë për jetën e jetesën e përditshme, për blerje e shitje, për shkolla e universitete private etj. Atëherë, përse ka reklama që thuhen me një gjuhë aq të ngarkuar, me aq shumë fjalë të huaja të panevojshme e edhe me terma aq të ngushtë e aq të veçantë? Për kë është reklama për dyshekun, kur thuhet “komforti i dyshekut”, “fitoni (!) komfortin” dhe “konturohet dysheku”? A mendohet, për shembull se nuk mund të vihet në gojën e fëmijës fjala “hyjnor”, kur thuhet “pastërti hyjnore” në reklamën për një pluhur larës, sepse fëmija (mbase, edhe ndonjë i rritur) nuk i koncepton dot as hyjin e as hyjnorësinë te çarçafët tanë të pastër? A na shkon ndër mend se jemi shprehur gabim kur themi “Universiteti … të adoptohet me …”? Dhe, më në fund, a na shkon ndër mend se mund t’i ngulim në mendje dëgjuesit atë që është këpushë (rriqër) në trupin e shëndoshë të gjuhës shqipe? Si zgjidhet problemi? Fare thjesht. Reklamuesit të këshillohen, në mos me një redaktor gjuhësor, me një mësues gjuhe.
Vijmë tek drejtuesi i emisionit. Drejtuesi i emisionit, zakonisht gazetari televiziv ose radiofonik, është nismëtari i tryezës, i intervistës etj. Nuk themi se nuk ka drejtues të kujdesshëm në punë të gjuhës. Por jo të gjithë e jo gjithmonë. Drejtuesi i emisionit nuk mund të jetë e nuk duhet të jetë më poshtë se i ftuari i tryezës, i intervistuari, teleshikuesi a dëgjuesi në punë të zgjedhjes së fjalës. Ai duhet të dijë, p.sh. të zgjedhë të paktën, pretendues e jo pretendent, predominues e jo predominant, si formime brenda shqipes. Por, pse të mos zgjedhë para tyre mëtues e mbizotërues, që janë fjalë shqipe? Ai nuk duhet të përdorë impresion, sepse është fjalë e huaj e panevojshme në gjuhën amtare e kemi fjalën shqipe përshtypje. Ai nuk duhet të përdorë mentalitet sepse duhet të dijë që kemi mendësi, madje, e kemi që në vitet ’30 të shekullit të kaluar. Ai duhet të dijë që ka në dorë fjalën e tij. Por, më shumë se kaq, duhet të dijë që përdorimi i fjalës së tij ka vlera shoqërore. Mënyra se si flet dikush tregon çfarë është e çfarë dëshiron të jetë – ai dhe dëgjuesi i tij. Ai e ka për detyrë të jetë i saktë në atë që thotë, sepse saktësinë nuk e ka vetëm për vete, por edhe për të tjerët. Saktësia ka të bëjë me mënyrën si flasin folësit e shkolluar e të kulturuar të gjuhës. Pasaktësia ka të bëjë me përdorimin e fjalëve të huaja të panevojshme. Në fund të fundit, ai e ka për detyrë të mos e thyejë standardin. Standardi ruhet e nuk thyhet kur nuk ka përdorime të tilla. Pasaktësi është edhe kur përdoren në një emision për publikun fjalë shumë të veçanta që janë për tubime specialistësh.
Profesor E.Çabej dhe prof. A. Kostallari i kanë vlerësuar qortueshëm jo vetëm fjalët e huaja të panevojshme, por edhe ato fjalë ose shprehje që formohen duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të një fjale ose shprehjeje të huaj (gjuhësisht: kalke; tipi vetëkënaq, tregu i punës, burime njerëzore etj.). Prof. E. Çabej shkruan: “Sot ka gjer diku dy gjuhë ndër ne: më një anë, gjuha e shkruar e intelektualëve, në anën tjetër gjuha e thjeshtë e popullit”. Kurse prof. A. Kostallari shkruan: “Po rrudhet relativisht pesha specifike e fjalëve bazë të shqipes, që janë fjalët e burimit popullor dhe po krijohet njëfarë rreziku i largimit të papërligjur të gjuhës letrare kombëtare nga gjuha e folur e popullit. Njëra ndër rrugët themelore të zgjidhjes së këtij problemi, – shkruan ai më tej, – është kufizimi i kalkimeve (përkthimi një për një i pjesëve përbërëse të një fjale a shprehjeje të huaj – H.Sh.), sepse pikërisht këto kalkime janë burimi kryesor i përpjesëtimeve jo të përligjura në mes fondit popullor e libror të shqipes së sotme letrare”. Nëse kalket (përkthimet e huazuara) janë të tilla, kur, sidoqoftë, pjesët e tyre përbërëse janë shqipe ose formime brenda shqipes e kur në to mund të kërkohet edhe gjedhja (modeli) e shqipes, atëherë, ç’mund të thuhet për fjalët e huaja të panevojshme a formimet nga fjalë të huaja, gjithashtu, të panevojshme?!
Televizionet e radiot flasin për të tjerët e jo për vete. Është e vërtetë që ka një shikues a dëgjues me nivel jo të vogël kulturor, me një fjalor vetjak të pasur e me njohje gjuhësh të huaja. Por është edhe një shikues a dëgjues që nuk e ka këtë nivel. Kur përdoren fjalë të huaja të panevojshme a terma të ngushtë, të veçantë, shikuesit a dëgjuesit, sidomos ata të dytët, nuk marrin atë që presin nga televizioni a radioja, sepse nuk i kuptojnë. Gjuha është dhënëmarrje e ortakëri. Por kështu, dhënëmarrja e ortakëria prishen, çka nuk i intereson as televizionit e as radios. Pak shembuj do të mjaftonin për të kuptuar se edhe shikuesit e dëgjuesit me nivel jo të vogël kulturor mund të mos e rrokin thënien në këso raste: policia ka sekuestruar një shotgan; të startojë axhendën; shërbim alert; specialist i promocionit shëndetësor; për qëllime promocionale; të prevalojnë regjistrat; po intimidojnë qytetarët; bien remitancat; stafi terciar; u përgjuan nga investigatorët; numërimi preliminar i votave; filmi është nominuar për festivalin …; në botën fashinante; janë habitati i gjysmës së botës (u thuhet fëmijëve në një emision fëmijësh); kjo çështje është prezumuar; fusha barike do të dobësohet; për të obstruktuar; jemi konsistentë në kërkesat tona; kapacitete interceptive; e lidhur me kompjuterin portabël; problem i superuar; konçesione hidrike; ambasadorët e kuintit; qytetarët janë të frustruar nga situata në veri të Kosovës; jam i vetëdijshëm për frustrimin e qytetarëve; do të paguhen sipas indikacionit të performancës;kapi një moment krucial;agjencitë tona të inteligjencës; kompani ofshor (anglisht offshore); janë target; është involvuar edhe mafia etj.
Përdoret fjala e huaj e panevojshme për të thënë edhe mendime fare të thjeshta: graviteti i krimit të tij; nëse situata do të agravojë; pasojat nuk do të jenë selektive; qëndrime operacionale; nuk kanë asnjë akses për ujë të pijshëm; vijnë nga familje vulnerabël; mbas interventit; kamionistët abandonuan punën; Velipoja do të presë të huaj, por edhe rezidencialë; kjo diplomë emetohet; në një rezort pushimi në Kavajë; ka rritje të performancës së policisë; kasti i aktorëve, skripti (i filmit); promovohet shefi i ri i klinikës; personazh kontestiv; marrëveshje preliminare; vranësirat do të gjenerojnë shira; uji i ftohtë dhe kompresioni; falënderojmë sponsorin tonë gjeneral etj.
Jo rrallë, fjala e huaj e panevojshme përdoret për të sqaruar (!) fjalën shqipe a formimin shqip (taktika bllokuese, obstruktive; a ka ekzistuar kjo lloj tërheqjeje, ky lloj atraksioni; nuk dinte ta thoshte, ta artikulonte; rojat ose siç quhen ndryshe reinxhërs, vende të nxehta ose siç quhen ndryshe hot spote), ose fjala shqipe sqaron si e dytë fjalën e huaj të panevojshme (në kompeticion, në garë; lindje premature, domethënë, lindje e parakohshme).
Nganjëherë ngatërrohen edhe regjistrat e përdorimit të fjalës, domethënë, bashkëlidhen fjalë të ligjërimit bisedor, madje, edhe fjalë kuzhine me fjalë të ligjërimit libror; krahaso, p.sh.: gropa septike; e kemi lënë pataten në ujë që të mos oksidohet; bukë integrale; do të prevalojë qetësia; aksesi në vend (te fshati ku ka rrëshqitur dheu) është i pamundur për shkak të shirave; ngërçi që gjeneron etj.
Jo rrallë, fjalë të huaja të panevojshme sjellin edhe keqkuptime e habi; shih, p.sh.: u instaluan policë rreth ambasadës (instalohet një makineri, por jo njeriu); sot instalohet libri … (as libri nuk instalohet); opozitë aksidentale; operojnë jashtë ligjit (nuk është fjala për në mjekësi); për promovimin e grave në zgjedhje (mund të promovohet një libër, por jo një grua); të gjithë vijnë nga jurisprudenca dhe implementohen në sektorë që nuk kanë lidhje me jurisprudencën (pra, implementohen njerëzit siç implementohet një marrëveshje); reporterët e sekuestruar në Libi (si sekuestrohen gazetarët e reporterët?!); në qoftë se Parlamenti nuk investohet në çështjet e minatorëve; do të procedojmë sipas kushtetutës (nuk është fjala për në gjyq); procedimi në zyrat e gjendjes civile; Organizata për Konservim (të Gjirokastrës) ( konservohet Gjirokastra?!); grevistët të akomoduar në lulishte; situatë hidrologjike; koha të jetë më fleksibël; fluks i madh … (a thua ka fluks të vogël ?!) ; një vepër e rafinuar si ajo e Umberto Ekos etj.
Ka edhe sajesa të habitshme gjuhësore: kanceloj; decidoj; performant; në pritje të dispozitimit; regjim semiushtarak etj.
Arsyet e përdorimit të fjalëve të huaja të panevojshme janë kryesisht subjektive: formimi i pamjaftueshëm gjuhësor, njohja e pamjaftueshme e kulturës së gjuhës, prirja për të menduar e për t’u shprehur si në Perëndim, prirja intelektualiste për t’u dukur i mësuar e i ditur para të tjerëve, buja për t’i rritur vlerën dikujt a diçkaje, por edhe kryemëvetja për të thënë atë që di unë a shpërfillja e fjalës shqipe. Shihni për këtë, i nderuar lexues shembujt e mëposhtëm: duke prezumuar dëshirën; premtimi u kthye në obligacion; për të relaksuar mendjen dhe trupin; eksplorim në jetën e …; për të bërë shopin; do të startojnë (Netët Apoloniane); ky event do të zhvillohet në Shqipëri; pjesë e kësaj galaje të madhe; terreni nuk lejon ekzekutimin e veprës; konfidenca ndërkombëtare; horror në Tiranë; të limitonte dëmet (nuk thotë dot i gjori njeri “të kufizonte dëmet”); për të disponuar listën e zgjedhësve; riskon të futet në këtë kategori; avionë militarë; a janë kapërcyer diskrepancat; të bëjë diferencën; fjalët kompetitive; elementë substancialë; na bëj një rezume të lajmeve që dispononi; nuk është një proces semplist; agrikultura përfaqësonte …; kërkon kualitativitet; bëjnë difinicionin e tyre; të definojë pozitën e vet; reshjet do të gjenerojnë edhe javën e ardhshme; duke avantazhuar importet; Shqipëria me soliditet; ka vënë fondamentin e shtetit; sipas termave që përcakton (= sipas kushteve); krijimi i një korridori rekreativ; për të intimiduar opozitën; ndryshime unilaterale; nuk mund të vazhdojmë të selektojmë; averturë e gazetës (të ishte, të paktën uverturë si në muzikë) etj. Shihni i nderuar lexues edhe gjashtë të thënat e mëposhtme (janë të thëna të një njeriu; brenda pak minutash): ta divulgoj thënien; për të deciduar votën; ka një diskordancë; prezumoj atë që thashë; për shkak të sensibilitetit; përsa u përket observatorëve (në zgjedhje). Po t’i ndash thëniet në dy pjesë, gjysma del shqipe, gjysma del e huaj. Se kështu di ai a se kështu do të duket ai.
Një arsye subjektive madhore na duket se gjendet te shteti e te roli i shtetit. Teorikisht, duket se shteti ka një politikë gjuhësore objektive përderisa Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, me një nen të posaçëm merr në mbrojtje trashëgiminë kulturore dhe gjuhën kombëtare; por, praktikisht, na duket se shteti ose nuk e ka autoritetin e duhur, ose nuk pyet për gjuhën, përderisa e bën një sy qorr dhe një vesh të shurdhër për institucione e veprimtari shqiptare, por me emërtime të huaja (tipi Albanian Screen, Albanian University, top story, art shoping etj.) e për tabela shitoresh e lokalesh (disa herë, edhe kryqëzime anglisht-shqip për të qeshur), sikur të kishte dygjuhësi në Shqipëri, përderisa në vetë Kuvendin e Shqipërisë e në vetë veprimtarinë shtetërore që jepet për t’u pasqyruar në televizione e në radio e në vetë botimet e shtetit (“Gazeta zyrtare” etj.) përdoren fjalë të huaja të panevojshme. Çfarë mund të bëjë shteti? Shteti ka në dorë ligjin për mbrojtjen e gjuhës kombëtare. Po të dojë shteti, nuk e emërton një pjesë të vetvetes “Ministria e Inovacionit (!)” ose “Ministria e … Shanseve (!) të Barabarta”. Po të dojë shteti, nuk i lejon reklamat televizive e radiofonike që dëmtojnë gjuhën kombëtare. Po të dojë shteti, nuk lejon të thuhet ei bi si (po ndiqni televizionin ei bi si, madje, edhe më keq se kaq – po ndiqni ei bi si njuz) sepse kemi emërtimin tonë alfabetik të shkronjave A B C. Po të dojë shteti , organizon, të paktën një diskutim në një komision të Kuvendit të Shqipërisë , që ka të bëjë me arsimin, me kulturën a me shkencën për të këshilluar rrugë e masa për ta ndaluar ndotjen e mjeteve të informimit masiv me fjalë të huaja të panevojshme. Po të dojë shteti, urdhëron të vihet redaktori gjuhësor në gazeta, radio e televizione.
Më se 450 vjet më parë, Gjon Buzuku ishte i shqetësuar se gjuha jonë “po bdaret”. A është për t’u frikësuar se mos gjuha jonë “po bdaret”? Natyrisht, jo. Për këtë ajo ka dhënë prova në kohë më të vështira. Por, fjalë të veçanta që na i zëvendësojnë me fjalë të huaja të panevojshme, mund të bdaren në mos sot, mot. Sot, p.sh. po bdaret fjala “mirë” në emisione televizive për sportin e për shëndetin, në tryeza televizive “opinion”, në veprimtari kulturore televizive (jo vetëm tek “E Diela Shqiptare”), madje, edhe në emisione për fëmijë (!), duke u zëvendësuar me anglicizmin “okei” (një fjalë e ligjërimit bisedor, me histori të paqartë formimi dhe në vetë anglishten amerikane). Akses, anuncoj, fokusohem, gjeneron, impakt, impenjohem, implementoj, kompeticion, laiv, lendfill, luk, performancë, relaks, relaksohem, resurs, startoj, shou, varion etj. janë bërë fjalë kuzhine në televizionet tona. A është për t’u trembur se mos fjalë të tilla të huaja të panevojshme mund të bëhen pjesë e gjuhës shqipe standarde? Edhe mundet (sidoqë gjuha bën të veten në të mirë të saj). Në ç’mënyrë? Fjala e huaj mund të hyjë në gjuhën e shkruar e më pas, edhe në fjalorë (sidoqë pasqyrimi në fjalorë bëhet sipas kritereve normative), sepse objekt themelor i fjalorëve është gjuha e shkruar. Përfundimi? Shtohet edhe më shumë rreziku i largimit të papërligjur të gjuhës standarde nga gjuha e folur e popullit. Nuk është ky roli i televizioneve dhe i radiove në punë të gjuhës. Roli i televizioneve dhe i radiove është të japin më të mirën në gjuhë . Si të veprojmë?
Të na dhimbset fjala shqipe. Të gjithëve. Atëherë, ju i nderuar deputet gjeni emërtimin shqip për komisionin (tuaj) regjional. Atëherë , ju i nderuar gazetar, folës a përkthyes në televizion mos përdorni event, sepse e dini që kemi fjalë tonë, ngjarje . Ju përdorni shoubiz, por ky emërtim (shoëbiz) është i ligjërimit bisedor edhe në vetë gjuhën angleze. Nëse na dhimbset fjala shqipe a formimi shqip, përse thuhet deciziv e jo vendimtar, preliminar e jo paraprak, intervent e jo ndërhyrje, eskortë e jo shpurë a përcjellë, represoj (një sajesë) e jo shtyp, startoj e jo nis a filloj, akord e jo marrëveshje? Nëse na dhimbset fjala shqipe, përse në emisionin e fëmijëve përdoren fjalët e huaja performoj (ju keni performuar shumë mirë), evident (talenti i saj është shumë evident)? A mendojmë për fëmijët tanë? Ata e marrin gjuhën aty ku e sjell brezi i mëparshëm. E, brezi i mëparshëm jemi ne. Ata mund të marrin nga ne edhe fjalën e gabuar. Edhe fjalën e huaj të panevojshme që në tekstet e tyre shkollore quhet barbarizëm.
Ta ruajmë sa më shumë që të jetë e mundur fjalën shqipe. Të mos themi agravoj kur kemi përkeqësoj, kompeticion kur kemi garë, resurs kur kemi burim, predator kur kemi pretar (ndaç për kafshë, ndaç për njerëz), insistent kur kemi këmbëngulës ose ngulmues, iniciues kur kemi nismëtar, iniciativë kur kemi nismë, prioritet kur kemi përparësi etj.
Ta kërkojmë fjalën shqipe. Ajo është. Ka fjalë shqipe për handikap, indikator, oshilacion, bllekaut, hidrik, aferë, pervers, perversitet, opsion e për dhjetëra fjalë të tjera të huaja që përdoren pa nevojë. Të hapim fjalorët e shqipes dhe fjalorët gjuhë e huaj-shqip, po s’e ditëm. Edhe fjalorët e termave. Janë botuar dhjetëra fjalorë të tillë. Kështu, p.sh., shumë nga termat e huaj që përdor ndonjë mjek në emisionet televizive, do t’i gjeni të shqipëruar në fjalorë të mjekësisë shqip – gjuhë e huaj ose gjuhë e huaj – shqip ; për fjalën overdraft do të gjeni formimin shqip në Fjalorin e bankës ; rrjedhje tatimore do ta gjeni në Fjalorin e termave të financës etj .
Të përdorim fjalë a formime, qofshin edhe të huaja a me prejardhje të huaj, por me traditë shkrimore në gjuhën shqipe, kur nuk kemi mundësi tjetër (le të themi personel në vend të staf). Të pranojmë edhe formime a përkthime pjesërisht shqipe, kur nuk kemi rrugë tjetër (p.sh., paraprojekt në vend të draft).
Një fshatar (bujk, por me arsim të mesëm e me dije) pyeti një herë përse përdorej aksh fjalë e huaj në gjuhën shqipe. Iu shpjegua se bashkë me sendin kishte ardhur edhe fjala etj. etj. Ai pyeti përsëri: Po, kur e kemi vetë sendin, pse i vëmë emër të huaj? Fjala e tij fliste shumë. Po ta “përktheje” fjalën e tij, ajo do të thoshte se gjuha nuk mund të mos varet nga njerëzit që e flasin dhe njerëzit që e flasin shqipen, jemi ne. Ne të gjithë.
*Plotësim:Në gjuhën e folur të televizioneve dhe të radiove bie në sy përdorimi i fjalëve të huaja të panevojshme për shqipen standarde që, jo vetëm e vështirësojnë të kuptuarit prej shikuesve dhe dëgjuesve, por dhe dëmtojnë atë. Më poshtë po japim një sasi fjalësh të tilla që ndeshen më shpesh në përdorim, të cilat i kemi shqyrtuar disa si shembuj dhe shumë të tjera që përdoren shpesh dhe nuk i kemi përmendur në këtë artikull.
Ka ca kohë që në televizionet tona nuk thuhet më divizioni (? !) i energjisë elektrike sepse ka hyrë Cez. Por, po të bësh një listë të fjalëve të huaja të panevojshme ose të formimeve nga fjalë të huaja të panevojshme që dëgjohen ditë për ditë, çfarë nuk thuhet: abandonoj, absorboj, aferë, afilacioj, agravim, alert, i animuar, anuncoj, aparent, aset, asistohet, atakoj, atraksion, atrakti ekstraparlamentar, ekuivalentohet, elaborim, eskortë, faliment, fans, fascinohem, fashinant, feërplej, fenotip, fiskal, fizibël, fizibilitet, fleboton, fleksibël, fokusoj, folk, fraksional, frekuent, frustrim, frustroj, frustruar (i), fondament, fundamental, galá, gjeneron, haker, handikap, heteroseksual, hidratim, hidrik, hidrologjik, horror, impakt, impenjim, impenjohem, implementoj, implikoj, impresion, incidencë, indeksion, ingranohem, inkorporoj, instalacion, interceptim, interceptiv, interkoneksion, intervent, intimidoj, intuboj, invencion, investigativ, investigator, investigim, investigoj, involvoj, kanceloj, kardinal, kolagjen, kolaps, komemorativ, kompatibël, kompatibilitet, kompeticion, kompetitiv, komplementar, konfidencë, konfidencial, v, audicion, avantazhoj, barrelë, barrierë, benefit, bilateral, bipartizan, bllekaut, badigard, çertifikoj, decidoj, deciziv, definoj, dehidratim, demontoj,disbursoj, disfunksional, diskomfort, diskordancë, diskordinim, diskrepancë, disponim, disponoj, diversitet, divulgoj, dizain, dizainer, djuti-fri, domen, dominoj, efiçencë (efiçensë), efiçent, ekstrakurrikular, konform, konkluzë, konkurrencial, ko(n)stant,konsistent, konstituim, konstituohet, konstabël, kontaminim, kontestiv, kontestoj, kontinuitet, kontravers, kontraversal, konvoj,koshiencë, kreativ, kreativitet, kredibël,kredibilitet, kualitativ, kualitativitet, laiv, lendfill, lider, lidership, limitoj, lukativ, luk, meikap, menaxhment, mukozë, multifunksional, naval, nonsens, nuklear, obligim, observator (për vëzhgues), obstruksion, obstruktiv, obstruktoj, okurrencial, oportunitet (për rast, mundësi), overdozë, performancë, performant, performim,perfomoj, permanent, pervers, perversitet, preliminar, premature, prevalent, prerogativ, prevalon, prezumim, prezumoj, privacion, procesion, produksion, programacion, promocion, promocional, prudent, puntatë, radiacion, receptoj, refleksion, refraktar, regjional, relaks, relaksoj, relaksohem, relatoj, relevant, remitancë, reperkusion, represion, represoj, rezort, rezume, riskoj, rivitalizim, sedentar, selektoj, septik, sindrom, sit, soliditet, stabil, stanjacion, starton, substancial, superohet, superoj, supervizion, suport, suportoj, surprizoj, shokues, shotgan, shoubiz, task fors, terciar, termin, tonus, transnacional, trend, trendi, turbulencë, unilateral, vakuum, varion, vizionalitet etj.
