Pastërtia e gjuhës shqipe në media
Gjuha jone, sa mediat e mbajne te paster
Nga prof. dr. Hajri SHEHU
Kemi bere objekt vezhgimi gjuhen e mjeteve te informimit masiv. Se pari, si pjese thelbesore e stilit publicistik, pra, ne fund te fundit, si pjese e gjuhes shqipe standarde; se dyti, me se shumti, jo vetem si objekt kritike, por per nga vete gjeresia rrezatuese e ketyre mjeteve, edhe si fushe e si faktor subjektiv me mundesi te medha e me rol e ndikim te fuqishem per ngritjen e kultures se gjuhes dhe normativizimin e zhvillimin e metejshem te gjuhes shqipe standarde; se treti, sepse mendojme se shumica e fjaleve te huaja (te panevojshme ose te nevojshme qofshin ato) hyjne nga gjuha e shkrimit (kryesisht nga gazetat, lajmet televizive, perkthimet politike, informative etj.) dhe nga gjuha e folur e televizioneve dhe e radiove.
Kur flasim per mjetet e informimit masiv, sic u tha, kemi parasysh edhe gjuhen e shkruar - gazetat, lajmet, filmat televizive e programet e tjera te televizioneve e te radiove, qe parapergatiten, edhe gjuhen e folur - konferencat e shtypit, intervistat, takimet e bisedat politike etj. qe nuk parapergatiten. Por, edhe pse e paparapergatitur, gjuha e folur eshte forme e gjuhes, e normativizuar dhe e levruar deri ne kufijte e gjuhes se shkruar, domethene, edhe ne nje bisede, interviste etj. folesi domosdo duhet te orientohet nga normat e gjuhes se shkruar. Prandaj, edhe gjuha e folur nuk eshte e nuk mund te jete me pak standarde se gjuha e shkruar. Vec te tjerash, edhe per arsye jashtegjuhesore. Shperdorimi i fjaleve te huaja (si ne gjuhen e shkruar, ashtu edhe ne gjuhen e folur) eshte, sic do te mundohemi ta argumentojme me tej, ne udhe te kundert me standardizimin e metejshem te gjuhes.
Eshte fakt i njohur e shume domethenes qe ne mjetet tona te informimit masiv ka shkrime, ligjerime e kumtime mjaft te mira edhe ne pune te gjuhes e vecanerisht, te zgjedhjes se fjales. Gazetaria e Abdi Baletes, Andi Bushatit, Ardian Klosit, Ardian Vehbiut, Edlira Birkos, Elton Metajt, Fatos dacit, Halil Lalajt, Mehmet Elezit, Mimoza Dervishit, Mustafa Nanos, Rudina Xhunges, Shaban Sinanit etj., e ligjerimi i mjaft njerezve politiko-shoqerore, jane deshmi e perpjekjeve per te qendruar larg fjales se huaj te panevojshme.
Por ka edhe shkrime, ligjerime e kumtime, ku perdoren shume fjale te huaja te panevojshme, sidomos anglicizma, ose formime nga fjale te huaja, gjithashtu, te panevojshme, per te thene gjera fare te zakonshme e kur shqipja i ka mjetet e saj te shprehjes. Kesisoj, duken edhe te habitshme. Ja disa shembuj (ne skedarin tone kemi edhe shume shembuj te tjere): divizioni i shperndarjes se energjise elektrike; shkelin kondicionet e sigurise; drejtues te shtetit qe jane investuar direkt ne arrestimin e tij; autoritetet sanitare boterore; jam nje njeri qe persistoj; skuadra duhet te performoje; kemi alokuar fonde; Shqiperia vinte pas dy shokeve te forta; ndarje fraxhile e Kosoves; ekonomi ne oshilacione; per ta agravuar situaten; ka nje handikap; personazhe qe jane involvuar; nje bestseller; kam qene interlokutor; nje pjese e policise suportojne krimin; per evadimin e mbetjeve urbane; rreth 10 000 performues moren pjese ne parade; nderhyrjet njerezore (?!) –aksesore ne demtimin e tubacionit; nuk besoj qe marredheniet tona te dipendojne nga nje bisede politike; qeveria mund te ishte e premierit; e konsideroj nje defekt gjeneral; a ka disraport…?; vendi me atraktiv; burime hidrike; dekonfliktohem; sherbim inovativ; kane asistuar punen…; interferojne interesat; ne nje kompeticion; ka kapacitetet e duhura per te certifikuar situaten ne vend; termat e kesaj kredie; kur u signatua nga qeveria shqiptare; do te njoftoj per intensionet e qeverise; incentiva qe jep qeveria; prohibicion apo emancipim; opozita kontestoi; maturimi i marredhenieve; Tirana – zone e diversifikuar; a do ta pranoje Kosova secesionin gjuhesor; ne derbin e kryeqytetit; per shkak te eskalimit te dhunes; nominohet kandidate; ne anketat e pollet qe behen; mjuzikhollet do te sjellin dicka te re; rruge terciare ne Tirane; presing i skuadres; depresion i madh ne ekonomi; Komiteti internacional i selektimit; risku i moskthimit te thesarit; sa e sa punime te tjera … jane prova tangibile te nje personaliteti madhor; shifrat jane shume irrelevante; ne gjithe faktoret relevante; ne margjinat e konferences do te komunikoj me te; reverendi Dom…; nuk mund ta bejme target…; ka pergatitur raportin integral; radiacioni i ketyre shperthimeve ka prekur …; arriti ta prevenoje …; jam e fascinueme nga…; Aleanca po te kishte akseptuar …; ligji te adoptohet ne kushte te reja; ndeshja do te jete decizive; do te merren masa komplementare; takimi synonte nje mediacion ne mes vendeve te botes arabe; recesioni boteror; sapo u festua…, disa impresione per kete; per te suportuar kete kerkese ne rritje; qyteterim vulnerabell; ka rendesi aparenca; linja e interkoneksionit…; ambasadoret dhe vendet respektive; marredheniet bilaterale; per te gjeneruar kontributet; eshte gjeneroz; ka punonjes abuzive; vaniteti i disa qarqeve politike; prezentatori i mirenjohur; ripublikimet me luajale; i kemi qendruar opsionit; nuk ka aset; ka inkompatibilitet; t’i jape suport industrise; ky fjalor eshte induktuar nga…; prezantimi i performances, i cili duhet te jete kompatibel; shoqeria te absorboje; eshte kondicionuar nga shume suporte; ne rast se ka indiferenca; per te dhene definicion; per te dhene previzionin; per ta shprehur nominalisht; nuk do te bjere ne dipendence; lider okult; kredo politike; fondamental per afrimin e Shqiperise ...; (doni muzike) laiv apo plejbek; etj.
Eshte e habitshme te veresh se si fjale te huaja, me se shumti, anglicizma po zevendesojne fjale a formime shqipe me jete te qendrueshme ne gjuhe jo vetem ne ligjerimin libror, por edhe ne ligjerimin bisedor, te perditshem. Mendesi e viteve ’30 te shekullit te kaluar (shih gazeten “Drita” te atyre viteve) po zevendesohet me mentalitet, kryeqyteti / kryeqendra me metropol, rend (i dites, i mbledhjes) me axhende, berthamor me nuklear, cilesi me kualitet, bashkim me union (ne paranteze: union eshte ne zanafille dysor me onion = qepe), mire (shkodranet kane edhe mirakandas) me okei (me prejardhje te paqarte edhe ne vete gjuhen angleze) etj. Kostandin Kristoforidhi, qe me 1904 ka ne jeten dhe ne Fjalorin e tij fjalen ndergjegje (si gjuhetar, por ndoshta, edhe per mbushamendjen tone jep ne kllapa motivimin fjaleformues shqip: nder-gjegjem), kurse sot, ka fjalimmbajtes qe e zevendesojne pa te keq me fjalen e huaj koshience. Mundet qe nen ndikimin e anglishtes, Ministria e Arsimit te behet Ministria e Edukimit dhe kafeja me e mire te shkoje me tej se top kafé e te behet tip top kafé (! ) e pervec top story, top shou, top model, top list, qe na zene syte e veshet ne gazeta e televizione, te kemi (!) edhe top sekret, top nivel, top person, top ekzekutiv e te tjera keshtu soji me top.
Sidoqe me pak, ne mjetet e informimit masiv ka edhe huazime te panevojshme kuptimore e perkthimore. Keto e demtojne me shume ligjerimin sepse sjellin krejt mekanikisht menyra te huaja te menduari dhe perkthimi. Shihni shembujt e meposhtem: prodhon pasoja / kjo situate prodhon / te prodhoje feste / gruaja te prodhoje politike / prodhon art kualitativ / prodhon stabilitet; te dorehiqet kryeministri; te behet me teper i konsiderueshem; bashkesia nderkombetare e ka mbledhur me ne fund guximin per …; do te vuajme mungesa; pedagoge te rekrutuar per keto universitete; ne konsiderojme …/ Banka eshte duke konsideruar (zanafilla e fjales ne gjuhen nga ka ardhur, eshte astrologjia); te vihet ne operim; oficeret tane te kredise; etj. Ata e ato qe dine anglisht, nuk e kane aspak te veshtire te gjejne prejardhjen e drejtperdrejte te ketyre fjaleve, shprehjeve a perkthimeve. Ka edhe sajesa te habitshme fjaleformimi e bashkelidhjeje fjalesh, nisur keq nga gjuha e huaj: multiplikatoj, multigrindje (?!), superoj (a mendoni se Verdi e ka superuar veten?; sajesa vjen nga super = mbi, per te thene, besojme tejkaloj); emetojne dashamiresi, jam kultivuar atje (pra, nuk emetohen vetem kartemonedha, por edhe dashamiresia (!) ; nuk kultivohen vetem bimet e lulet, por edhe njerezit (!) ).
Jo fare rralle, fjale te huaja ose me prejardhje te huaj, te ligjerimit bisedor te perditshem ngjiten krejt pa nevoje deri ne ligjerimin libror: ligji pret okein. Fatkeqesisht, edhe turqizmi zahire, nje fjale e ligjerimit te perditshem, bisedor, sidomos fshatar, na eshte ngjitur lart e lart e eshte bere emertim i nje emisioni te perjavshem ne nje televizion. Se c’lidhje ka zahireja (domethene, ushqimet qe pergatiten e vihen menjane per dimer, ose si e thote populli me fjalen joturke “teremotje”) me opinione e opinioniste nuk e gjejme dot.
Ka edhe me keq: fjala e huaj ose formimi sipas fjales se huaj perdoret krahas fjales shqipe a formimit shqip me nje dhe ose pa dhe (detyrimet dhe obligimet; helmime dhe intoksikime; ata qe proklamuan, qe shpallen; baby talk, gjuha e foshnjave etj.), ose edhe me keq se kaq: fjala e huaj perdoret per te sqaruar (nga sforcimi fizik ose efforti // nenvizimi me te zeze eshte yni – H.Sh.). Na ka zene syri edhe emra te pervecem shqiptare, shkruar keq, sipas burimit te huaj. Kosovo e Ohrid nuk duhej te kishte as ne gazetat angleze etj., por, kurrsesi, tejshkrime te tilla ne nje gazete shqiptare; ka Kosove – Kosova e Ohri e Liqeni i Ohrit.
A ka arsye per ardhjen e fjaleve te huaja? Sigurisht, ka; me se shumti, subjektive. Nder arsyet subjektive (kemi parasysh perdorimin pa vend e pa nevoje te fjaleve te huaja, sidomos angleze) mund te pervecoheshin: formimi i pamjaftueshem gjuhesor i aksh gazetari, redaktori, politikani etj. e njohja e pamjaftueshme e kultures se gjuhes. Te njohesh kulturen e gjuhes, nuk do te thote te njohesh vetem normat gramatikore, drejtshqiptimore e drejtshkrimore, por edhe normen fjalesore (leksikore) e stilistikore, pra ta zgjedhesh e ta perzgjedhesh fjalen, shprehjen etj. per thenien tende. Po japin nje shembull. Eshte thene ne nje televizion tonin: “Do te startojne ditet e trashegimise kulturore…; Partia Demokratike starton zyrtarisht fushaten e zgjedhjeve”. Dhe: “Apdejtimi i kuadrit…”. Nga pikepamja fonetike e gramatikore, sajesat startojne e apdejtimi jane te rregullta: njera folje me –oj, tjetra emer me –im, sic mund te ishin fluturoj e fluturim. Por ato nuk jane te rregullta nga pikepamja e normes leksikore e stilistikore – nuk jane fjale vendi, jane fjale te huaja (nga anglishtja start “nis, filloj” e update “perditesoj, freskoj, rifreskoj”), krejt te panevojshme sepse kemi fjalen shqipe a formimin shqip (nis, filloj / perditesim, freskim, rifreskim), pra, jane barbarizma. Mbase, ne nje rast te tille, Shteti mund te fliste, sic ka folur Shteti i Pavaresise: “Te gjithe ta dine mire se ne diten fatbardhe qe Shqiperia dolli me vehte, gjuha shqipe u be gjuha zyrtare e vendit. Tani cdo dege e administrates duhet te kete nepunes qe ta njohin mire gjuhen me goje, me shkrim e kendim… Edhe nepunesit qe jane ne sherbim, do te japin provim ne gjuhen shqipe. Te zotet do te konfirmohen, te tjeret per nje kohe te mesojne, po qe se duan te mbeten ne sherbim”. (“Perlindja”, 30.08.1913). Ndoshta (besojme te jene arsye shoqerore te perkohshme), edhe njefare qendrimi kozmopolit a prirja intelektualiste per t’u dukur i ditur e i mesuar para te tjereve e edhe kryemevetja e ndonje shkruesi, folesi etj. Ndoshta, edhe njefare shkujdesjeje a pakujdesie.
Nje arsye subjektive madhore, na duket se gjendet te roli i shtetit. Teorikisht, duket se shteti ka nje politike gjuhesore qe u pergjigjet kerkesave objektive te zhvillimit, te pasurimit e te pastrimit te metejshem te gjuhes standarde shqipe, perderisa Kushtetuta e Shqiperise, me nje nen te posacem merr ne mbrojtje trashegimine kulturore dhe gjuhen kombetare. Por, praktikisht, na duket sikur shteti ose nuk e ka autoritetin e duhur, ose nuk pyet per gjuhen, perderisa nuk e shohim ta institucionalizoje e as ta vleresoje sadopak mendimin shkencor por edhe publik (ky i fundit ka dale edhe me thirrje ne shtyp) per ta ruajtur e cuar me tej pastertine e gjuhes sipas parimeve e kritereve shkencore, perderisa shteti e ben nje sy qorr e nje vesh te shurdher per emertime shitoresh e veprimtarish, per reklama e tabela, per etiketa, per fjalen angleze open pas fjales shqipe hapur ne dyer dyqanesh, sikur ne Shqiperi te kishte dygjuhesi, perderisa vete veprimtaria shteterore qe jepet per t’u pasqyruar ne mjetet e informimit masiv e vete botimet e shtetit lene nje shije jo fort te kendshme ne pune te perdorimit te fjaleve te huaja, perderisa shteti ende nuk ka vendosur me ligj redaktorin gjuhesor.
Fjalet e huaja te panevojshme (me se shumti, anglicizma) ne mjetet e informimit masiv jane te tilla qe nuk i kerkon as ligjerimi i ngritur (p.sh. ky shou u mundesua nga …; ka nje bekgraund te pasur; ka asistuar ne…; Turqia merr lidershipin e BE-se; eshte nje triangel; komision bipartizan; shqyrtoi veprat e paraqitura ne kompeticion; nen promocionin e nje politike; Moisiu in Nano’s ****; luku i saj terheqes; ligji i luftes eshte nje nonsens; mori pjese edhe first-leidy; etj.), as ligjerimi i perditshem (shih, p.sh. qe, per te thene se ndeshja mund te shihet pa pagese, ne gazete shkruhet per ta pare ndeshjen free dhe per na mesuar si lahen petkat, ne reklame degjohet: menyre e larjes perfekte; per tullat: tulla me cilesi perfekte; kurse ne nje lajm, per koshat e plehrave thuhet: inekzistenca e koshave te plehrave, dhe per karnavalet: nuk kane resurse per karnavalet).
Fjale te tilla te huaja jane te papranueshme. Per disa arsye:
1. Sic dihet, gjuha eshte nje ndermarrje bashkepunimi e ortakerie: lexuesi, shikuesi a degjuesi eshte ortak i shkruesit a i folesit. Eshte e vertete se ka nje lexues, shikues a degjues, pergjithesisht me nivel jo te vogel kulturor, me nje fjalor aktiv e pasiv, gjithashtu, jo te vogel, madje, nje pjese, edhe me njohje gjuhesh te huaja. Por ka edhe nje lexues qe nuk e ka kete nivel e kur perdoren fjale te huaja, bashkepunimi e ortakeria prishen, sepse demtohet aftesia kumtuese e shprehese e thenies, demtohet qartesia e kuptueshmeria e saj. mbase, edhe ata me nivel jo te vogel kulturor nuk do t’i kuptonin te thena te tilla: strukturat e bujqesise do te jene agresive…; kerkojme promocion agresiv per implementimin e ligjit antiduhan; kopje libri te dekoruara me ar; monedhat jane konservuar; dosje qe jane ekzekutuar; ceshtja do te kete nje solucion; divizioni i energjise elektrike…; konkurrence e konkordancave; ne substance … (= ne thelb) etj.
2. Nder fjalet e shenjuara stilistikisht ne faqet e gazetave (kryesisht ne kryeartikuj, ne artikuj publicistike e shkencore etj.), sic dihet, me se pari, jane ato librore. E, fjala e huaj tingellon domosdo librore ne krahasim me fjalen vendesore. Pra, jo vetem, thjesht si te huaja, por si librore, ato e rendojne gjuhen dhe vete mjetin e informimit masiv.
3. Natyrisht, gazetat, televizioni e radioja, si mjete te informimit masiv, kane edhe shkrime e emisione me rreze te gjere, nga te gjitha fushat e jetes, pra, edhe shkencore, teknike, fetare etj. Nderkaq, lexuesit, shikuesit e degjuesit u perkasin grupeve te ndryshme sipas shkollimit, profesionit etj. dhe i duan te tilla shkrime e emisione. Kjo do te thote qe nuk mund te mos kete shkrime e emisione qe u perkasin rretheve te tilla lexuesish, shikuesish e degjuesish; kjo do te thote, atehere qe nuk mund te mos intelektualizohet gjuha e shkrimit a e emisionit e nuk mund te mos perdoren fjale te shkences, te teknikes etj. (terma), pra, nuk mund te mos kete ne keto shkrime e emisione vlera te domosdoshme gjuhesore nderkombetare, qe pasqyrojne zhvillimin e kultures boterore (nderkombetarizma - fjale nderkombetare, huazime te vjetra greke, huazime latine, angleze, italiane etj.). Ketu, sigurisht ortakeria e thjeshtesia mund te mos jene te kenaqshme. Por ajo qe eshte per t’u qortuar ne mjetet tona te informimit masiv eshte: a) perdoren te tilla fjale te huaja, jo vetem ne tekste shume speciale (qe gjithsesi, te tilla tekste nuk duhet te kene vend aty sepse shtypi, televizioni, radioja nuk jane tubime specialistesh, financieresh, mjekesh etj.), por edhe ne tekste me karakter shkencor-popullarizues e edhe me keq, edhe ne shkrime, emisione etj. te zakonshme [shih, p.sh.: promocioni, ashtu sic eshte, s’mund te perballoje sfida, si duhanpirja dhe obeziteti; forma nuk eshte ne vetvete evil, thoshte …; pornografia ndahet ne soft dhe hard; skuqja e fytyres qe themi se zgjat pese ore, quhet flashing; ju mund te merrni nje pije free (njoftim e reklame); living room show prezanton live ne Tirane (reklame) etj.]. b) Nuk kerkohen terma te motivueshem, te analizueshem nga pikepamja kuptimore e fjaleformuese, domethene, nuk kerkohen fjale shqipe, formime shqipe a edhe huazime te perkthyera nga ndonje gjuhe e huaj (gjuhesisht: kalke). Nje shembull. Kohe me pare, per ndertesat shumekateshe qe u shkaterruan barbarisht me 11 shtator ne Amerike, u perdor fjala billding, madje, gazetari televiziv beri edhe shumesin billdingje. Kurse ne nje emision per Tokion u perdor fjala italiane gratac(i)ele, e cila eshte vete perkthim (kalk) nga anglishtja. Por, sipas gjedhes (model) popullore, ne shqipe ka nje formim shume te kendshem – rrokaqiell (si formimi popullor djegagur), me motivim te brendshem qe perputhet me nocionin “ndertese aq e larte sa rrok qiellin” e me shprehesi me te madhe edhe se perkthimi i dikurshem qiellgervishtes a qiellgerryes. Por, pikerisht te shprehesia e te motivimi i brendshem eshte edhe nje nga vlerat e fjales vendese ose te formimit vendes dhe nje nder mundesite per ta debuar fjalen e huaj te panevojshme. c) Nuk ruhen lidhjet me gjuhen e gjalle te popullit e nuk shfrytezohet gjuha e popullit. Perfundimi: jemi ne udhe te kundert me demokratizimin e metejshem te gjuhes se gazetes, te televizionit a te radios.
4. Perdorimi pa vend i fjales se huaj e burokratizon gjuhen e shtypit, te televizioneve e te radiove. Ne permasa te ndryshme, kete soj burokratizimi e sheh ne mjetet tona te informimit masiv. Fjale a shprehje te huaja, te marra drejtperdrejt a te perkthyera drejtperdrejt keq nga gjuhet e huaja, kryesisht nga anglishtja jane bere simbol e stil te kumtuari e jane kthyer gati-gati ne zhargon (staf e draft, impakt e implementim, selektoj e artikuloj, certifikoj e involvohem, eficense e bekgraund, shou e emergjence, kompeticion e prioritet, asistoj e inicioj, lider e lidership, risk e resurs, lancoj e monitoroj, promocion e akses, opsion e handikap, suport e suportoj, supervizoj e investigoj, prononcim e kontestim, evazion fiskal e ne respekt / te ligjit etj.). Jo rralle, ato deshmojne jo vetem per thenie stereotipe, por edhe per keqkuptime e gabime ne shprehjen e mendimeve (shih, p.sh. pasi u instalua qeveria e re / u instaluan police rreth ambasades; strategji e instaluar; sherbim inteligjent / per sherbim zbulimi; policia veproi sipas inteligjences; veprimtaria e Etnas nuk mund te predikohet / nga predict(!) parathem, parashikoj; te procedojme me nje politike te re; operojne jashte ligjit / kam operuar ne te gjithe territorin; ajo qe duhet ekzekutuar ne kete cast; shnderrim aksidental; polici kriminale; borxh korent; per promovimin e grave ne zgjedhje etj.).
Le ta shpjegojme problemin me gjuhesisht. Sic dihet, shqipja ka aftesine t’i pervetesoje fjalet e huaja per nga shqiptimi, per nga shkrimi, per nga ndertimi gramatikor etj. Kujtojme hand’s (ne futboll), ne shqipe ence, ~ja si lule, ~ja (tashme, kjo eshte shqiperuar me goditje e lire), boycott, ne shqipe bojkotoj, si punoj etj. Kjo duket, sikur eshte e mire. E mire, sepse fjala e ardhur mund te mos ndihet si e huaj. Por, ne te vertete eshte e demshme, sepse subjektivisht hapet rruga per te depertuar edhe fjale te huaja te panevojshme, ngaqe u vishet natyra shqiptimore, drejtshkrimore, morfologjike etj. e shqipes, pra duken si te ishin fjale shqipe (shih, p.sh. surprizoj, killer, ~i, uikend, ~i, marinsa, fansa; etj. / te marinsa e fansa ruhet edhe shumesi i anglishtes; fan eshte shkurtim i fanatic) e kesisoj, jane miq te rreme te gjuhes shqipe.
Atehere, qe subjektivisht, te mos hapet shtegu per te depertuar fjale te huaja te panevojshme, sidomos ne mjetet tona te informimit masiv, a mund te biem ne nje mendje e te vendosim nje kriter themelor per pranimin ose mospranimin e tyre? Kriteri mund te ishte vlera e fjales se huaj ne gjuhen shqipe standarde. Sipas ketij kriteri, ne qofte se fjalet e huaja nuk shenojne sende, nocione, koncepte e dukuri te reja, nuk kane ngjyresa te reja kuptimore ose shprehese – emocionuese e stilistikore per gjuhen shqipe standarde, nuk ka pse te pranohen. Perse? Sepse jane thjesht dysore (dublete) te fjaleve shqipe. Duke qene dysore, ato nuk sjellin as rritje sasiore te fjalorit (leksikut) te shqipes, domethene nuk zene dot qeliza te tij te zbrazeta e aq me pak, nuk sjellin ndonje ndikim cilesor ne te. Perse? Sepse dysoret e huaj jane zakonisht te pjesshem, me pak percaktues, me pak shprehes (krahaso, p.sh. handikap dhe pengese, absentizem dhe mosmarrje pjese ne zgjedhje etj.); ne mjaft raste ata jane ne anerruge (periferi) te gjuhes, si shume librore a si terma teper te ngushte e speciale (krahaso, p.sh. konvertibilitet dhe kthyeshmeri), ose jane ne shtresat pasive te fjalorit (leksikut) (krahaso, p.sh. finish dhe mberritje); kane perdorim te kufizuar, sepse, sic u tha, nga pikepamja stilistikore i perkasin fjalorit te librave (leksikut libror). Pergjithesisht, fjala e huaj vjen me strukture te thjeshtezuar kuptimore e nuk e zgjeron me tej permbajtjen e saj kuptimore. Perse? Sepse sistemi fjalesor (leksikor) i shqipes reagon ta nxjerre jashte fjalen e huaj a me prejardhje te huaj. Per pasoje, te gjitha proceset kuptimore (zhvillimi i nje kuptimi te ri etj.) do te ndodhin te fjala shqipe: ajo do te perforcohet ne gjuhe, vellimi i saj kuptimor do te zgjerohet, kurse dysori i huaj ka prirje te shkoje drejt periferise ose drejt rregjimit. Keshtu, p.sh., per nocionin “ai qe qellon mire ne shenje” shqipja ka fjalen popullore shenjetar, qe dokumentohet ne Kartoteken e leksikut te shqipes qe ne vitet ’30 te shekullit te kaluar. Per arsye subjektive (njohje e pamjaftueshme e fjalorit te shqipes etj.) hyri fjala e huaj snaiper. Por, fjala e huaj nuk arriti te zgjerohej me kuptimin e figurshem “ai qe qellon mire kur flet, ai qe i bie shenjes”, kuptim qe eshte zhvilluar e gjallon te dysori shqip shenjetar. Edhe po te ndodhe qe fjala e huaj te zhvilloje nje kuptim te ri ne shqipe (kjo ndodh rralle), do te kemi kufizime te karakterit stilistikor: prejardhja e huaj e fjales e percakton vendin e te tilla kuptimeve, sic u tha, si librore (krahaso, p.sh. balast dhe barre). Te fjalet qe shenojne nocione politiko-shoqerore, kulturore a jetesore, i vetmi “zhvillim i tyre kuptimor” eshte ai vleresues-emocionues; madje, ngjyrimi vleresues-emocionues eshte arsyeja e pranimit te tyre ne gjuhe e sidomos, ne stilin publicistik. Krahaso, p.sh., lider e lidership. Ne te kaluaren, keto njesi e te tjera si keto, me permbajtje politiko-shoqerore shenonin ndryshime te karakterit ideologjik, politik e shoqeror dhe si ideologjizma e politicizma, nuk mund te kishin te njejtin ngjyrim (konotacion), domethene, nuk perputheshin ngjyrimet vleresuese-emocionuese midis fjales angleze ne anglishte dhe fjales angleze ne shqipe. Ne anglishte te tilla njesi jane asnjanese; ne shqipen kishin ngjyrese mospelqimi; krahaso theniet: lideret perendimore …, por udheheqesit e Partise dhe te shtetit… Sot keto fjale nuk e kane kete ngjyrim, sot kane mberritur ne kuptimin fillestar (denotacionin) qe kane ne gjuhen angleze, domethene, ato dalin teresisht si dysore krejt te panevojshem te fjaleve shqipe udheheqes e udheheqje/udheheqesì e prandaj perdorimi i tyre ne mjetet e informimit masiv eshte i gabuar. (Sigurisht, ka edhe arsye te tjera gjuhesore ne te mire te mosperdorimit te dysorit te huaj). Sipas ketij gjykimi, rritja subjektive e numrit te fjaleve te huaja do te ishte thyerje e standardit, e normes leksikore e stilistikore te shqipes. Ne kete hulli mendojme se mund te shihet perdorimi dhe shperdorimi i fjaleve te huaja a me prejardhje te huaj ne mjetet e sotme te informimit masiv dhe perpjekja e metejshme per pastrimin e tyre e ne pergjithesi, te shqipes standarde nga fjale te huaja te panevojshme.
A mund te quhet purizem perpjekja per te mos pranuar fjale te huaja te panevojshme ose per t’i zevendesuar ato me fjale a me formime shqipe?
Jemi te bindur se nuk mund te kete ne rrethet tona mediatike ndonje mendim qe e barabit kerkesen per te mos perdorur fjale te huaja te panevojshme me purizem, kur sic dihet, lufta per pastertine e shqipes ka qene e eshte edhe vete historia e qenia e saj. sidoqofte, le te pergjigjemi shkurt.
Kur flitet per pastertine e gjuhes, ceshtja me e pare qe mund te shqyrtohet eshte, sic u tha, ajo e fjaleve te huaja a me prejardhje te huaj. Dikush mund ta shohe hyrjen e fjales se huaj ne gjuhe si praje, si infektim. A jane te gjitha fjalet e huaja te tilla? Sigurisht, jo. Njihet teorikisht qe sendi a dukuria (le te themi nje shpikje teknike a teknologjike, nje loje etj.) hyn nga jashte bashke me fjalen, me te cilen shenohet. Ne latinishte, p.sh. ka shume huazime nga greqishtja. Por, po te ecim me tej ne histori, do te shohim se shume fjale teknike, shkencore etj., qe i quajme greke, kane ardhur nga pertej tokes greke: zenit, algjeber, algoritem, gjeni, kaliber etj. jane fjale arabe. Pra, huazime ka ne cdo kohe e nga shume drejtime, madje, mund te thuhet se huazimi eshte po aq i vjeter sa edhe qyteterimi, sepse nje send i dobishem a nje koncept nuk mund te krijohet dy here dhe mund te kaloje nga nje popull te nje tjeter bashke me fjalen qe e shenon. Fjala eshte dokument historik. Etimologet shqiptare, prof. Eqerem Cabej, prof. Idriz Ajeti etj. kane vertetuar rolin dhenes edhe te shqipes. Pra, te nisesh nga nje fryme paragjykuese e t’i shpallesh kryekeput te pavlefshme te gjitha fjalet e huaja eshte mbrojtja me e padobishme dhe zgjidhja me e padrejte.
Ne menyre te thjeshtezuar, problemi i huazimit te nje fjale te huaj mund te shembullsohej keshtu: Une kam molle ne kopshtin tim, por mollet e fqinjit jane me te mira. A te mos i marr ne qofte se fqinji me jep ndonje kokerr? Por, a duhet t’i marr shume apo te zgjedh, sic zgjedh qengji majat e barerave? Po ne qofte se mollet e mia jane po kaq te mira a edhe me te mira, perse duhet te marr te fqinji? Gjykimi i dyte mund te ishte ky: Sic dihet, futja e mosfutja e nje fjale te huaj ne aksh gjuhe nuk ka te beje me gjuhesine. Gjuhesia e gjuhetaret ndihmojne per ta latuar gjuhen, por, sidoqofte, i shkojne prapa asaj. Tre shembuj: Kush mund ta pengonte qe termat e muzikes te hynin ne shume gjuhe nga italishtja? Kush mund ta dinte, per shembull qe fjala satelit e jo sputnik e rusishtes do te hynte ne fjalorin (leksikun) e gjuhes shqipe? Kush mund ta ndalte fjalen pizhame te urdishtes a shampo te indishtes te pushtonin shume gjuhe te Evropes? Pra, gjuhet nuk njohin kufij shteterore dhe as ligje bllokuese. Por, me tej se kaq, gjuhet kane bere e bejne te veten ne te mire te fjales vendese dhe kane mjete e mekanizma per ta bere kete. Keshtu, edhe shqipja. Ajo ka mjete e mekanizma ne te mire te vetvetes: natyra e saj, fjalori i saj (teresia e fjaleve te saj), niveli i zhvillimit te stileve te saj, mjetet e mundesite e saj fjaleformuese, mundesite e saj sintaksore etj. e bejne ate te tille. Megjithate, gjuha e sidomos gjuha standarde nuk mund te mos varet nga kushtet e shoqerise, nga njerezit qe e flasin ate, pra nga faktori subjektiv, vecanerisht, ai kulturor. Faktori subjektiv e sidomos, kulturor ne zhvillimin e gjuhes standarde shfaqet permes veprimtarise njerezore, e cila mund te formulohet edhe si program i politikes gjuhesore (kujtojme, p.sh. programin kulturor te Rilindjes Shqiptare), permes qendrimit estetik te shoqerise ndaj gjuhes,domethene, te shijes gjuhesore kolektive (kujtojme, p.sh. fjalen bashki: perdorej para Clirimit, doli nga perdorimi, rihyri) etj.
E thene me qarte, askush nuk eshte kunder kontakteve gjuhesore (ne fund te fundit, sic u cek, ato nuk varen nga deshirat) me gjuhen angleze e me gjuhe te tjera evropiane, kur ndihet e nevojshme per te pasuruar gjuhen. Por keto kontakte mund te jene, me se pari huazime te terthorta, domethene, perkthime sipas gjedheve (modeleve) fjaleformuese te gjuhes se huaj e jo huazime te drejtperdrejta e aq me pak, te panevojshme, kur e kemi fjalen shqipe a formimin shqip. (Ne paranteze, ne mendojme qe nuk ka nevoje te preken as ato fjale a terma me prejardhje te huaj, por me shtrirje e me tradite te gjere perdorimi sepse gjuha parapelqen dysorin me te vjeter, ngaqe e ka pervetesuar ate; atehere, me mire paraprojekt se draft, me mire personel se staf, me mire dosje se fail, me mire kontradikte se kontradiksion etj.). Kesisoj, pastertia eshte mundesia per te ruajtur vlerat gjuhesore e kulturore kombetare, kurse purizmi eshte pastrim me cdo kusht, per te nxjerre nga gjuha standarde cdo fjale te huaj. Prandaj, perpjekjet per pastertine e gjuhes shqipe standarde duhen vleresuar gjithnje te dobishme. Vleresimi i kundert do te ishte me pasoja te demshme.
Por, a duhet pasur frike nga fjala e huaj e panevojshme? Duhet pasur njefare frike, sepse duke u perdorur shpesh, krijohet trualli per t’u futur ne gjuhe, per t’u ngulur ne trupin e shendoshe te gjuhes shqipe standarde, sic thote Qemal Murati (Prishtine), “si rriqra e t’i thithin gjakun e shendoshe pa u ndier” (sic ka hyre, p.sh. sipas nesh, perkthimi i gabuar vija e verdhe ne ndertim nga italishtja // ajo nuk eshte vije e verdhe, por vije e gjelber) e nuk do te jete e lehte te shkulen. Dhe, gjuhesisht njihen mekanizmat e menyrat e hyrjes ne gjuhe.
Atehere, ne – populli, gazetaret, shkrimtaret, gjuhetaret etj. cfare kemi ne dore? Ne kemi ne dore ligjerimin tone, te folurin tone, librat tane, emisionet tona, tekstet ose kontekstet tona, kulturen tone te ligjerimit, zgjedhjen e fjaleve e deri ne njefare shkalle, edhe fjaloret tane (shpjegues, dygjuhesh etj.). Shembull per t’u ndjekur jane, p.sh. njerezit e futbollit e fjalori (fjalet e shprehjet) sportiv i futbollit. Tashme, jane zhdukur nga fjalori i tyre e fjalori yne fjalet e huaja ence, gardaline, aut, penallti, faull etj. e ne vend te tyre perdoren fjale, formime etj. shqipe.
Ku mund te gjendet fjala shqipe? Gazetaret, publicistet e politikanet e dine fort mire. Me se pari, te visari popullor. Edhe per arsye historike qe dihen. Nga visari popullor, - thote prof. Androkli Kostallari “mund te jete thithur e aktivizuar nga gjuha letrare e shkruar jo me shume se 60%”. Pra, ka nje baze popullore shume te fuqishme nga mund te huazoje gjuha jone e gazetes, e televizionit, e intervistes, e fjalimit etj., para se te huazoje nga anglishtja, italishtja etj. (pse, a nuk mundet, p.sh. qe fjala perfush / vjen nga e folmja e Gurit te Bardhe, Mat, hetuar nga Rakib Lasku / ta zevendesoje mirefilli fjalen e huaj ekspozoj ne kuptim te figurshem?). Nje baze tjeter e fuqishme jane formimet brenda shqipes, sipas gjedheve te saj fjaleformuese (p.sh. peruroj per inaguroj, ndjeshmeroj per sensibilizoj etj.). Edhe huazimet e terthorta, sic u tha, mund te pelqehen (p.sh., a mund te themi njesit me detyre te posacme ne vend te task force ose beshmeri ne vend te fizibilitet?). Bejne pune edhe shqiperimet e pjesshme (parashtesa, prapashtesa etj. shqipe; p.sh., s’kemi pse themi panevropian, themi mbarevropian; ne vend te parking themi parkim; ne vend te bipartizan themi dypartiak etj.).
Besojme se ka libra te mjaftueshem per t’u keshilluar per fjalen shqipe. Jane fjaloret shpjegues te gjuhes se sotme shqipe (1954, 1980, 1984, 2002, 2006), fjalori “Per pastertine e gjuhes shqipe”, fjaloret e sinonimeve te shqipes, fjaloret e posacem te degeve te shkencave (terminologjike) te Institutit te Gjuhesise dhe te Letersise, te Akademise Ushtarake etj., “Fjalor i fjaleve te huaja” (Prishtine), “Fjalor i gjuhes shqipe” i Mehmet Elezit e shume fjalore te tjere krahinore te shqipes, “Gjuha letrare shqipe per te gjithe”, A. Xhuvani, vepra I, dy revistat “Gjuha jone” (Tirane), “Gjuha shqipe” (Prishtine), “Gramatika e gabimeve” (Shkup) etj. Mund te kishte edhe nje “Fjalor i shtypit”, sic e kane edhe gjuhe te tjera. Me mire se gazetaret nuk mund ta beje kush kete fjalor. Por, sigurisht, per fjale te tilla, si alinjohem (nuk pranon te alinjohet me …), alokoj (alokoj fonde), anuncoj, bajpas (Tirana eshte pa bajpase), benefit, bestseller, billbord (sa kushtojne billbordet?), bllekaut (Shqiperia ne bllekaut per dy ore), crucial, dekonfliktoj, diklin (profil ne diklin / anglisht decline), disponsibel, disraport, distributor, dominance, eficense, egzibicionist, eksit-poll (nuk kemi eksit poll), elaboroj, embarkoj, feirplei, fragile / fraxhile, frustrim, (realiteti shqiptar apo gjeneza e frustrimit), fulltaim, gjeneroz, i induktuar, impostoj, indikator (indikatore ekonomike), inefikas, insert (sa te bejme gati nje insert), inovativ, intension (do te njoftoj per intensionet e qeverise), interferoj, involvohem, irracionalitet, kast (pjese e kastit realizues), koherence, kompatabilitet, kompetitiv (avantazh kompetitiv), komportohet, konfident, konsistent, konstituohet, kontagioz (semundje kontagioze), kooperacion (kooperacioni italian), koperture, korent (borxh korent), lendfill, mental (gjendje e mire mentale), moderacion, multifaktoral, multiplikatoj, nominoj (ka nominuar nje panele komentatoresh), obligativ, obstruktiv, oshilacion, overdoze, parttaim, performance, prevaloj (prevalon e drejta e votes), previzion, prezumohem, probabilisht, promocion, promocional (aktivitet promocional), relaks, reputacion, rest (Perendimi eshte kunder restit te botes), restriksion, rokbande, spot, substancial, supervizoj, toplist, trend (ka nje trend pozitiv), vokabular, star (botoi starin e filmit), rikapitullim (per te bere nje rikapitullim), loboj (interesi i atyre qe e lobojne), superficialitet (tregues i superficialitetit te vizioneve te tij), menaxherial (gjendja menaxheriale), interceinxh (te interceinxhi, te ura …), underground (u fut ne nje underground), workshop (ndiqni nje speciale rreth nje workshopi per vlerat e …) etj. librat e mesiperm nuk mund te vlejne. Per to duhen fjalore dygjuhesh, sidomos, anglisht-shqip.
Ka botime te huaja qe tregojne si ta mbaje doren nje fjalimmbajtes kur pershendet ne nje takim popullor. Mire. Por, me shume se kaq, fjalimmbajtesit a te intervistuarit i duhet te perzgjedhe e te zgjedhe fjalen se e ka per te tjeret e jo per vete. Gjuha eshte e te gjitheve dhe ruhet e zhvillohet nga te gjithe; por shtypi, televizionet e radiot kane nje rol te vecante sepse kane shume lexues, shikues e degjues. Ka nje lexues, shikues a degjues kritik, qe e dallon c’eshte e drejte dhe c’eshte e gabuar; por ka edhe nje tjeter, qe ne menyre te pavullnetshme mund te pervetesoje edhe ate qe eshte e gabuar, ne rastin tone, fjalen e huaj te pavend. Prandaj mjetet e informimit masiv mund te ruajne veten, por mund te ruajne edhe te tjeret. Gjuha eshte kulture qe mesohet e edukohet. E, mjetet e informimit masiv kane ndikim te fuqishem ne mesimin dhe edukimin e te tjereve me kulturen e gjuhes, sepse kane ne dore fjalen, sepse jane propagandues e organizatore masive, sepse rrokin te gjitha anet e jetes shoqerore, prodhuese e kulturore, sepse i njohin ne menyre te drejtperdrejte rrethet me te gjera te lexuesve, te shikuesve e te degjuesve me dukurite e reja etj. Nuk mund te harrohet, gjithashtu, se u japim femijeve tane fjalorin e se ardhmes: femijet e marrin kete fjalor e kete gjuhe aty ku e solli brezi i meparshem. E, brezi i meparshem jemi ne. Atehere, le t’u mesojme atyre nis e filloj ne vend te startoj, miush ne vend te maus, burim ne vend te resurs, kryendeshje ne vend te derbi, rrokaqiell ne vend te gratac(i)ele, gare ne vend te kompeticion, i pernderuar ne vend te reverend, ujor ne vend te hidrik, perkeqesoj ne vend te agravoj, vertetesoj ne vend te konfirmoj e shume e shume te tjera! Shekspiri thote: (“Ku ka deshire / per te bere dicka, gjendet edhe rruga” (Where there is a Will, there is a Way), kurse profesor Ahmet Kamberi shkruan (ne “Revista Shqiptare e Kardiologeve”, 1, 2004, f. 9): “Ekziston sot nje faktor shume i fuqishem qe mund te ndihmonte ne zhvillimin e shendetit te pergjithshem. Ky faktor eshte media. Po te pajiseshin gazetaret me njohurite e per kuptimin e shendetit, ata do te luanin nje rol te jashtezakonshem ne dobi te tij, duke ndikuar si individin, ashtu edhe shtetin e shoqerine”. Le t’i paralelizojme thenien e dramaturgut te madh dhe thenien e mjekut te nderuar: Mjetet e informimit masiv e gazetaret kane ne dore edhe shendetin e gjuhes.
