Intervistoi: Vera Pelaj
Zonja Flutura, ju jeni shkrimtare, poete dhe botuese e njohur në letërsinë tonë shqiptare dhe në fushën e botimeve. Ndër krijimet tuaja më të njohura, do të veçoja romanin “Ku je” dhe “Kukullat nuk kanë Atdhe”. “Ku je?”, është roman që i kushtohet Drita Çomos, vajzës së një ish-funksionareje në kohën e Enver Hoxhës. Ndërsa, ju jeni e para që keni shkruar për të. Cili ishte motivi që ju shtyri të vëni në pah jetën e Drita Çomos?
Unë jam nga të pakët njerëz (jashtë familjes) që kam pasur mundësi të shfletoj ditarin e plotë të saj, pasi pjesa e botuar e tij nën titullin “Dritë që vjen nga humnera”, është vetëm një fragment i shkurtër. Kjo ka ndodhur vite më parë, diku nga fundi i viteve 90-ta, dhe qysh atëherë më la mbresë të thellë. I lidha ëndrrat e Drita Çomos me veten time, dëshirën e saj për t’u bërë shkrimtare, pa mundur dot kurrë të bëhej. Ishte po e njëjta përpjekje që kisha gjetur tek vetja vite të tëra, duke përmbajtur ëndrrat e mia, në kushtet e një robërie, siç ishte diktatura shqiptare. Drita Çomo është një nga karakteret e romanit tim të katërt “Ku je?”, roman i vendosur në vendlindjen time, në Elbasan, hartë ku është endur edhe vetë ajo. Fare pak kohë pas botimit të “Ku je?”, u publikua edhe “E penguara” e Kadaresë, që ka në qendër pakashumë të njëjtin personazh të inspiruar nga i njëjti njeri, me aq sa mund të lejojë letërsia që realiteti të bëhet pjesë e saj. Ishte një rastësi që mund ta dëmtonte Ira Gjormin (Drita Çomon) time, por asgjë nuk ndodhi, përkundrazi u lexua edhe më me etje, që do të thotë se zgjedhja ime nuk kishte qenë e gabuar dhe kjo ngaqë Drita Çomo është një figurë e pasur; si e tillë mund të frymëzojë edhe shkrimtarë të tjerë më pas.
Jeni dëshmitare e epokës së skëterrshme të diktaturës, pre e së cilës është dhe personazhi juaj. “Ku je?”, është thirrje, pyetje, apo bëhet fjalë për ndonjë nocion tjetër të fshehur?
“Ku je?” është një vaj, një thirrje më e thellë se një pyetje e thjeshtë që të vjen nga të lexuarit rrafsh të titullit. Në krye e kisha titulluar “Kuja”, çka do t’i ngushtonte kufijtë romanit. Ndaj e ndryshova, pasi jam e bindur se e ka edhe ngarkesën e vajit ku doja unë të mëshoja me titullin tim të parë. Secili prej nesh, një çast i vetmuar e bën këtë thirrje, që mund të jetë ndaj gjithçkaje munduese e munguese që kemi, ndaj kujtdo për të cilin na zë malli, i gjallë ose i vdekur qoftë. Është thirrja më e rëndomtë e jona, madje më e shpeshta e bisedave tona telefonike, por njëherësh, më e thella në çastet tona të humbjes. “Ku je?” është thelbi i romanit dhe, kur e lexon, e kupton se çdo titull tjetër do të ishte më pak i nevojshëm.
Keni qenë redaktorja e ditarit të Drita Çomos, i keni ndjerë njëkohësisht edhe përjetimet e saj, ndërkohë që në romanin tuaj ka shumë personazhe, por duke iu referuar kohës, nuk dalin personazhe negative? Është ky justifikim, apo përpjekje për ta shpjeguar ndjenjën njerëzore?
Nuk e di nëse kjo është e qëllimtë në roman, pavarësisht një angazhimi social që mund të ketë shkrimtari në të shkruarit e një vepre, ajo mbetet produkt shpirtëror pa skllavërime që vijnë nga qëllime të caktuara. Ndaj, një vepër e vërtetë letrare është, para së gjithash, produkt i spontanitetit. I tillë është edhe ky roman. Duke e njohur se sa e rëndë është tema që lidhet me vitet e errëta të diktaturës, unë e ndryshova perspektivën e romanit, e lashë në roman të plotë absurdin e asaj kohe dhe shpesh ti qeshë me ngjarjet që ndodhin dhe, madje, bëhesh pjesë në këtë lojë. Ndryshe, romani do të ishte i lodhshëm, veçmas për një brez të ri, i cili është ftohur nga letërsia, por edhe më, ka një neveri ndaj veprave me motive të kohës së diktaturës. Mbase është i lodhur nga ripërtypja e gjatë që i bëjnë prindërit atyre asaj kohe, të cilët e kanë jetuar me të gjithë dramën e saj dhe, mbase, do të vdesin me tatuazhin e saj në trup. Unë nuk doja të bëhesha moraliste, të nxirrja konkluzione, të merrja anë politike. E lashë ngjarjen të rrjedhë siç kishte ndodhur, siç e kam përjetuar unë atë kohë. Por është ende triler, por një triler i furnizuar shumë nga e vërteta e jetuar. Ka shumë nga fëmijëria ime, nga njerëz të dashur që më rrethonin e që kam takuar, prania e të cilëve e bëri diktaturën të dukej më pak e egër për sytë e një fëmije e më pas të një vajze të re si unë. Këta njerëz të dashur na mbrojtën nga e liga, ndaj dhe ky roman ka këtë qasje që ju vëreni. Egërsinë e kohës ju e lexoni kudo, por më parë duhet të eksploroni fatet dhe përditën e karaktereve që e jetojnë atë.
Romani juaj i fundit “Kukullat nuk kanë Atdhe”, u vlerësua shumë, madje u shpall edhe romani më i mirë i edicionit të 15-të të Panairit të librit në Prishtinë. Pse iu mungon Atdheu kukullave tuaja dhe, edhe kur iu mungon, gjithkund Atdheu i tyre është me shkronjë të madhe?
Po, më vjen mirë që e keni vërejtur. Si e gjithë vepra ime, edhe ky roman e ka një angazhim social. Unë nuk do t’ia pranoja vetes rolin e një historishkrueseje të rëndomtë; po të doni rrëfenja, lexoni përralla. Ky është një libër për Atdheun, një qëndrim personal si qytetare që zotëron një medium të fuqishëm për ta thënë fjalën e saj, një akuzë ndaj kohës dhe përçudnimit të shanseve që liria na dha. “Kukullat” janë metafora në funksion të këtij qëndrimi. Shihni andej e këtej kufirit ku jetojnë e qeverisin shqiptarët, hidhini një sy çfarë po i bëjmë Atdheut? E zhveshëm nga pyjet, ia shkatërruam lumenjtë, ia vramë zogjtë, ia zumë tokat me fjetore, iu çakërdisëm banorët me dhunë nga ekranet, i polarizuam në ekstrem prej një tufe politikanësh të papërgjegjshëm që na drejtojnë. Cili Atdhe nuk dhemb pas kësaj? Kjo nuk është një retorikë patriotike boshe, por një dhembje për gjeneratat që vijnë, dhe të cilave nuk u kemi lënë më Atdhe, ose më mirë një Atdhe të shfytyruar.
Në qasjen e së vërtetës mbi subjektin e këtij romani shquhet një veçori tejet filozofike, që ka të bëjë me numrat: pse kukullat tua kanë numra dhe s’kanë emra?
Përtej metaforës, për të cilën ju fola, unë doja që ky roman, jo vetëm të lexohej (dhe për fat të mirë është lexuar nga mijëra lexues deri tani), por të mbahej mend, siç mbahen mend të këqijat që të kujtojnë të mos i përsëritësh. Lexuesi nuk do ta mbante mend librin nëse do t’u kisha dhënë emër kukullave të mia. Lexuesi nuk mund të harrojë lehtë Kukullën 13, Kukullën 6 dhe i identifikon fare lehtë kukullat e këtij libri, edhe kukullat meshkuj, edhe pse këto i kam lënë me emër. Ky është pozicioni i gruas shqiptare në shoqërinë tonë, ai i kukullës. Kështu na shohin dhe kështu shpesh kemi dëshirë të jemi. Shqetësimi më i madh i grave shqiptare sot, është si të duken më bukur para burrin që duan, ndryshe janë të kërcënuara nga braktisja, ajo shpirtërorja më shumë. Këtë atmosferë unë e kam etiketuar “shturje sociale”, diçka është prishur në thelbin e raporteve tona dashurore, një ndjesi mosbesimi na i ka bërë marrëdhëniet tona më vulnerabël, dhe ne vetë shumë më të prekshëm nga sindroma e mosbesimit. Kjo është stuhia që vjen bashkë me lirinë. Çështja është: si sillemi ne me mundësitë që na jep liria.
E shfaqni një realitet të egër jetësor në kryeqytetin e Atdheut, i cili është i frikshëm dhe kukullat që marrin frymë, e kanë të pamundur t’i realizojnë ëndrrat e tyre pa devijime deri te caku. Ju, përmes zhanrit artistik, romanit, e ndjeni që e keni arritur qëllimin e mesazhit tuaj?
Nuk e di. Letërsia nuk mund të qortohet pse nuk i ndryshon fatet, sepse ajo nuk diktohet, por vjen vetë si nevojë, si një shkarkesë, edhe në qiejt e ngarkuar të kohëve të reja shqiptare. S’mund t’ia kërkosh letërsisë atë që s’është detyrë e saj, por mund të qortohet nëse është e shkujdesur me këto fate. Por, edhe kjo varet nga autori, nga natyra; ka mes tyre të angazhuar me shoqërinë dhe shqetësimet e saj, ka nga ata që nuk e lidhin letërsinë me atë çfarë i rrethon. Letërsia ecën me një ritëm ndryshe nga historia, nga vetë shoqëria, sepse ka nevojë që perceptimet e saj të kalojnë filtrin e maturuar të reflektimit. Të shkruash për kohën në të cilën jeton, është një kurth i madh, sepse mund të biesh lehtë në gabime që vijnë nga përputhja e kohës së shkrimit me kohën kalendarike. Unë besoj se “Kukullat nuk kanë Atdhe” kanë mundur ta shmangin këtë përplasje dhe ia ka dalë të japë atë mesazh që unë projektova në mendje tek e shkruaja
Është thënë se romani përmban edhe elemente të pornografisë. Janë këto, vërtet, elemente pornografike apo shantazhe ndaj kukullave pa Atdhe? Përse keni zgjedhur figurën e një zhigoloje, si viktimë të të tjerëve dhe, njëherësh, si hero të mbijetesës së unit…?
E kam dëgjuar ndonjëherë këtë çështjen e elementeve të pornografisë, që natyrisht vjen nga lexues që lexojnë rrafsh, ose mbase vetëm ato faqe që ata mendojnë se janë të tilla. Nëse flitet kështu për romanin tim, do të thotë se ata nuk e njohin pornografinë, sepse, letërsinë jo se jo, dhe ndonjë element i tillë në roman, është vetëm për efekt letrar, jo për vëmendje dhe kurthe leximi. Unë nuk mund të merrem me kufijtë e moralit, me kodet, të cilat në sytë e mi janë vetëm forma të diktatit. Letërsia është si kozmosi, pa kufi. Asnjëherë në letërsi nuk mund të thuhet: kjo është shumë pornografike, kjo është shumë vulgare, kjo është shumë lirike. Nuk ka “shumë” në letërsi, sepse nuk ka matësa për këtë. Nëse ka, ato janë sajesa të moralit njerëzor, për kufijtë e të cilit unë kam dyshimet e mia. Figura e Zhigolos nuk ka qenë e trajtuar në letërsinë tonë më parë, besoj, as edhe shumë tema dhe subjekte që, nisur nga natyra ime dhe e shkrimit tim, për mua nuk bëjnë befasi, siç ndodh me shumë lexues që kanë lexuar “Kukullat nuk kanë Atdhe”. Dhe kjo është e kuptueshme; fundja një libër është argëtim, por kur ai sjell një shkallë të re emancipimi të shoqërisë, përse të mos e bëjë?!
Figura e ‘burrit’ në letërsinë tuaj, priret drejt përfektes, aq sa duket se edhe të metat e tij, nga pena jote marrin një lloj vlere unifikuese me vlerat e nocionit tuaj për burrin. Përballë Mond Shpalit dhe Ed Zagorisë, vjen një personazh i ‘lloji’ thuajse i frikshëm, i neveritshëm dhe, në fund, vrasës. Pse kaq i suksesshëm ky lloj personazhi në Atdheun tonë…?
Është e trishtueshme të arrish në këtë përfundim, por kjo është e vërteta. Është modeluar figura e një burri në thelbin e të cilit vërehet vetëm ethja për para, produkt i një pasurimi të shpejtë që vjen më së shumti nga të qenit pjesë i sistemit të korruptuar shoqëror. Siç e thashë, e gjitha kjo erdhi nga korruptimi i lirisë, dhe ky është rreziku më i madh që ka shoqëria e sotme dhe, jo vetëm ajo shqiptare. Tek shoqëria shqiptare ajo është në ekstremin e vet, pasi ka terrenin e duhur prej mentalitetit, traditës, pasigurisë, mosveprimit të ligjit, shkujdesjes dhe, mbi të gjitha, nga shpërfillja e detyrës së parë të secilit prej nesh: Të lemë mundësira edhe për gjenerat që vijnë. Ne jetojmë një kohë kaosi të thurur prej nesh. Dhe në epiqendrën e këtij kaosi, është modeli i këtij burri si Vokërr Delia dhe modeli i gruas homologe me të. Por ka edhe burra “të bukur” të cilët e meritojnë kujdesin tim si karaktere në roman, por edhe dashurinë time dhe mirënjohjen time në jetën reale. Të tillë burra, unë kam patur fatin të takoj; kjo mbase më ka bërë më pak feministe, si grua, dhe më pak të pozicionuar në gjini, si shkrimtare.
Për lexuesit, të cilët nuk e njohin realitetin e kryeqytetit të atdheut, mendoni se e kanë të vështirë ta kuptojnë edhe romanin?
Nuk e besoj, por gjithsesi ky nuk është shqetësimi im. Lexuesi, kushdo qoftë ai, lexon ngjarjen, si shkëmbim të realitetit. Nëse e njeh edhe realitetin mbi të cilin ngrihet realiteti fiktiv, aq më mirë. Kjo ka ndodhur me shumë lexues, të cilët janë tronditur. Shumë prej tyre më kanë shkruar të shqetësuar, se si e shihnin përditë se diçka nuk shkonte para syve të tyre, por iu desh “Kukullat nuk kanë Atdhe” për ta kuptuar se çfarë. Dhe fundja, kjo është detyra e letërsisë, të raportojë ndjesi të deleguara prej të tjerëve, ta bëjë të dukshme atë çfarë njeriu e ka dhe nuk e sheh shpesh nga shkujdesja, por shpesh ngaqë nuk di se si ta shohë. Letërsia di ta bëjë të lehtëperceptueshme.
Për një shkrimtare, si është të pihet një kafe në kryeqytetin e kukullave?
E mërzitshme, ka shumë show dhe pak qenësi në gjithë këtë kaos. Ajo, shkrimtarja, pi rrallë e më rrallë kafe nëpër bare…
Për juve, është më e dashur poezia apo proza?
Janë dy gjendje të ndryshme të muzës sime. Poezia është dhembja ime, por proza – fryma ime. Dhembjen nuk do ta ndieja, nëse nuk do të frymoja, por edhe po të mos e kisha dhembjen, do të thoshte se nuk frymoja, pra nuk jam e gjallë. Janë si dy të dashur, që shpesh grinden mes tyre se cili do të më posedojë, ngaqë e dinë se nuk kam zgjedhje mes tyre.
Veç tjerash, jeni edhe botuese e një shtëpie prestigjioze në viset shqiptare “Skanderbag Books”, ku keni sjell në gjuhën shqipe edhe veprat e nobelistëve, siç është Orhan Pamauk. Madje, autorin fizikisht e keni sjellë edhe në Shqipëri. Sa e vështirë është për një botuese të realizohen të gjitha këto?
Nuk është e lehtë, veçmas në një shoqëri për të cilën ti je një kukull, si të gjitha gratë e tjera, që janë pak të besueshme të jenë të barabarta me burrat në punëra të tilla. Flas në krye, por nga ajo kohë kanë kaluar 25 vite, mjaftueshëm për t’i mbijetuar këtij asimilimi gjinor. Kanë qenë vite të vështira, dhe në vite të ngarkuara me ngjarje të shumta politike, siç janë ato të tranzicionit shqiptar, libri është hallka më e dobët në zinxhirin shoqëror. Në zërin e financave të shtetit shqiptar, është pothuajse i papërfillshëm, po kështu në buxhetin e varfër të familjes shqiptare, është thuajse periferik. Për shqiptarët libri është ende luks dhe, sa të jetë i tillë, botuesit shqiptarë do të mbeten vetëm idealistë. Personalisht nuk botoj shumë tituj që të kërkoj mirënjohje nga tregu i librit, por kam botuar libra të mirë, më mirë të them, autorë shkëlqyer, autorë të shijeve të mia të cilët nuk i njihte biblioteka shqiptare, por që kanë arritur pas kaq vitesh të vijnë tashmë me kolanë të plotë dhe me lexues të sigurt. Autori e sjell veprën dhe, bashkë me të, edhe lexuesin. Kjo është motoja e “Skanderbeg Books”: Ne sjellim autorë, autorët sjellin veprat.
Sa ia vlen në ditët e sotme të shkruhet, të përkthehet dhe të botohet?
Ti nuk nisesh nga kjo shtysë; po ta bësh këtë, më mirë zgjidh një profesion tjetër. E kam fjalën si botuese. Ndërsa si shkrimtare, kjo nuk është dilemë. Ti shkruan, sepse ke nevojë të shkruash. Madje, në syrin tim, shkrimtarët janë në radhët e artistëve më fatlumë, sepse kanë një mjeshtri që është shumë individuale. Ti dhe vepra jote përballë njëri-tjetrit; çështja e publikimit është një fazë e dytë dhe nuk është vendimtare për raportin tënd me talentin tënd. Pa mendoni aktorët, muzikantët, të cilët më së shumti janë të detyruar të performojnë në një komunitet të caktuar, fijet mes elementëve të të cilit është shumë e vështirë t’i lidhësh, t’i mbash në baraspeshë dhe ta bësh të suksesshëm ansamblin e tyre. Shkrimtari ka nevojë vetëm për vetveten për të bërë artin e tij dhe ky është një fat i madh, që nuk varet se në çfarë ditësh jeton ai. Fati ose pafatësia lidhet vetëm me mundësitë e botimit, por ky është një diskutim i gjatë e që kërkon kohë.
Ç’ka pas “Kukullat nuk kanë Atdhe”?
Mbase poezi. Tanimë po punoj me një tekst historik, i pari imi i kësaj natyre. Është sa joshëse aq edhe e lodhshme, sepse ndryshe nga një rrëfim tërësisht i trilluar, siç u tha deri tani, ky është një roman i mbështetur në fakte historike dhe përgjegjësia është pjesë e tij.
Diçka për fund të kësaj bisede?
Po ja, e kam borxh një libër për Kosovën, për Prishtinën, të cilën kam nevojë ta njoh më mirë, edhe pse kam vite që vi pareshtur. Nëse do të më shihni ndonjë ditë rrugëve të Prishtinës, besojeni se unë kam vendosur ta shkruaj atë libër.
