GJENDJA ARSIMORE-EDUKATIVE NË KOSOVË NË PERIUDHËN OSMANE DHE POST-OSMANE*

Dr. Feti Mehdiu

Dy fjalë për Kosovën

Emri Kosovë, sidomos pas Luftës së vitit 1389 midis forcave luftarake të koalicionit të ushtrive ballkanike dhe forcave të Sulltan Muratit, është bërë i njohur për tërë opinionin shkencor dhe kulturor. Beteja e Kosovës e vitit 1389 është një nga ngjarjet më të rëndësishme për historinë e popullit shqiptar për shkak se kontakti që mori populli shqiptar me fenë islame ishte vendimtar për ta shpëtuar popullin shqiptar nga asimilimi i sllavëve të jugut.

Gjithashtu shqiptarët në këtë periudhë filluan për herë të parë në historinë e kulturës së tyre të shkruajnë gjuhën amtare. Pikërisht në vitin 1492 është shkruar dokumenti i parë në gjuhën shqipe i njohur me emrin Formula e Pagëzimit.

Kosova sot është një vend i vogël me 10.877 km katrorë, dhe gjendet në Ballkan – Evropa Juglindore. Këtu jetojnë shqiptarët, më shumë se 90%, dhe pakica të tjera: serbë, turq, etj.

98% e shqiptarëve që jetojnë në Kosovë i përkasin fesë islame, dhe vetëm 2% janë të krishterë të ritit romak – perëndimor. Deri në fillim të shekullit 20, në luftërat ballkanike – 1912, Kosova përbënte tërësinë e Arnautllëkut dhe ishte nën administrimin e Sulltanatit Osman[1], kurse pas luftërave ballkanike Vilajeti i Kosovës dhe pjesë të vilajeteve të tjera shqiptare, pushtohen nga Serbia dhe kështu vazhdon deri në vitin 1999.

Lufta e Parë Botërore Kosovën e la nën mbretërinë Serbo-Kroate-Sllovene, kurse Lufta e Dytë Botërore më 1941-1945, e la nën okupimin e Serbisë, e cila quhej Jugosllavi.

Kosova gjatë administrimit të Sulltanatit Osman ka pasur pozicione të ndryshme administrative politike e kulturore. Në shekullin e fundit Kosova ishte një vilajet me disa sanxhaqe. Kosova si vilajet, bashkë me tre vilajetet e tjera: Vilajeti i Manastirit, Vilajeti i Janinës dhe Vilajeti i Shkodrës, përbënin shtetin e quajtur Arnautlluk, i cili në gjysmën e dytë të shekullit 19 përfshinte një sipërfaqe prej 60.000 km.² Popullsia e këtyre vilajeteve – shteteve – ka qenë me shumicë shqiptare me gjuhë të veçantë, gjuhë e cila rrjedh nga ilirishtja, histori dhe tradita të veçanta që dallohen nga popujt e tjerë, kurse me përkatësi fetare gjithashtu shumica i përkiste fesë islame. Një pakicë e tyre ishin të krishterë. Në Vilajetin e Kosovës ka jetuar edhe një numër simbolik i hebrenjve.

Edukimi i përgjithshëm dhe arsimimi islam në Kosovë

Gjatë periudhës së administrimit osman në Kosovë u ndërtuan shumë objekte arsimore-edukative, disa prej të cilave i kanë bërë ballë historisë deri sot. Njohuri të rëndësishme lidhur me këtë mund të gjenden në veprën e dr. Hasan Kaleshit: Najstariji vakufski dokumenti u Jugosllaviji na arapskom jeziku. Nga kjo vepër mësojmë se në qytetet Shkup dhe Shtip, të cilët në vitin 1900 kanë qenë pjesë e Vilajetit të Kosovës, kurse sot gjenden në Maqedoni, përveç shkollave të emërtuara sipas rangut që kishin: mejtep, medrese, ruzhdije, Idadije, ka pasur edhe shkolla speciale si darul-kurra dhe daru-l-hadith, kurse në Prizren kishte edhe Daru-l-mual-limin. Njëra nga dëshmitë është edhe përdorimi i emërtimit të institucioneve arsimore-edukative të cilat janë ruajtur dhe përdoren deri në ditët  e sotme, siç janë: Medrese, Mejtepi, Mualimi, Talebeja, Softa, etj.

Evlija Çelebiu në udhëpërshkrimin e tij jep të dhëna për disa qytete të Kosovës së sotme, në të cilat asokohe kishte medrese dhe dijetarë të respektuar.

Këtu do të sjellim një pasqyrë të zhvillimit të sistemit arsimor-edukativ duke u përqendruar në Kosovën e sotme, me vështrim të veçantë në edukimin dhe arsimin  fetar islam.

Arsimimi dhe edukimi islam në Kosovë fillon në fund të shekullit 14 dhe fillimi i shekullit 15, me themelimin e institucionit dhe të ndërtimit të xhamisë. Kjo dëshmohet në bazë të infrastrukturës përreth xhamive dhe me anë të terminologjisë, e cila është kryesisht me prejardhje arabe – si themel i fesë islame ngase Kur’ani Kerim është në gjuhën arabe – por edhe me ndërtimin e kësaj terminologjie me mjete të gjuhës turke-osmane ose perse. Është shumë e njohur se me ndërtimin e xhamisë vijnë edhe hamami, shadërvani, mejtepi, medreseja, abdesthaneja, gusulhaneja, dershaneja, muderrizi, mualimi, imami, muezini, talebeja, softa, qitapi, etj.

Në Kosovë, qysh nga shekulli 16 ka shënime të mjaftueshme për gjendjen e arsimimit dhe edukimit të popullatës. Kjo shihet më së miri nga Vakufnameja e Kukli Begut, nga e cila shihet se në vitin 1538 në Prizren, përveç imamëve, hatibëve, myezinëve kishte edhe mual-lim, myderrizë, katibu-l-huruf, kurse nëpër shkollat e Prizrenit, përveç lëndëve: shkrim-lexim, fikh, Kur’an, matematikë, etj., mësohej edhe Kur’ani përmendsh – që do të thotë kishte filluar kultivimi i hifzit.

Në fund të shekullit 19 dhe fillim të shekullit 20, në kazanë e Prizrenit kishte 30 shkolla fillore, medrese, rushdije, idadije, madje kishte edhe një Daru-l-mual-limin, kurse kazaja e Prishtinës kishte 16 shkolla fillore, nga të cilat në qytetin e Prishtinës punonin 8 sibjan mektebe, një shkollë Rushdije dhe dy medrese. Këto qytete kanë pasur edhe biblioteka mjaft të pasura me libra e dorëshkrime.

Në periudhën postosmane, Kosova deri në vitin 1999 ka përjetuar një kufizim të skajshëm sa i përket arsimit dhe edukimit islam. Në këtë periudhë, sidomos pas vitit 1945, u ndalua rreptësisht që në shkollat e Kosovës të flitet për çështjet fetare. Pas vitit 1950 Jugosllavia, formalisht ka dhënë pëlqimin që në disa xhami të organizohet  edukimi fetar, por kjo bëhej në numër shumë të kufizuar, prej 10, 20 apo 30 nxënës, ashtu që në tërë Kosovën këtë mësimin e ndiqte një numër shumë i vogël fëmijësh.

Ata që nuk i përmbaheshin këtij urdhëri, siç ndodhte në Gostivar e Tetovë, ndëshkoheshin nga organet e pushtetit komunist dhe nuk u lejohej ta ushtrojnë këtë veprimtari.

Medresetë e themeluara qysh në kohën e Sulltanatit Osman në Kosovë, si Medreseja e Madhe në Gjakovë, e themeluar në vitin 1748, Mehmet Pasha në Prizren, Medreseja Piri Nazir në Prishtinë, pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, 1945-1948 u mbyllën nga sistemi i ri komunist.

*          *          *

Në territorin e Kosovës, sipas njohurive që disponojmë deri tash, deri në fund të shekullit 20 nuk ka pasur institucion arsimor-edukativ më të lartë se Medreseja – por ka pasur, sipas disa normave vendase, Medrese të Madhe, Medrese të Ulët dhe Medrese të Mesme. Medresja e Mesme vepron edhe sot në Prishtinë, që është e njohur si medreseja ALAUDDIN.

Në vazhdim, do të përmendim edhe disa të dhëna nga vakufnameja e Mahmud Pashë Rrotullës nga Prizreni, i cili në vakufnamen e tij kishte caktuar shpërblimet për tërë personelin i cili do të angazhohej në arsimimin dhe edukimin e fëmijëve. Sipas kësaj vakufnameje për mësimin e fëmijëve në mektep ai kishte caktuar shumën 140 grosh, kurse për myderrizin e medresesë së përmendur, haxhi Ali efendi, 1400 grosh.

Numri i shkollave dhe shtrirja nëpër qytetet e Kosovës, mund të shihet nga disa burime të ndryshme, si Salnamet ose Kamus al-Alam, i Shemsettin Sami Bej Frashërit etj.

Deri në fillim të shekullit 20 shkollat nuk ishin të ndara në shkolla fetare dhe laike siç janë edhe sot. Karakteri i shkollave mund të shihej nga numri i lëndëve që mësoheshin në ato shkolla. Po përmendim këtu shkollën shtetërore Idadije në Manastir, në të cilën, sipas sallnames së Vilajetit të Manastirit për vitin 1896, mësoheshin lëndët: filozofi, histori e përgjithshme, gjeometri, gjeografi, arabisht, persisht, turqisht, algjebër, histori natyre, frëngjisht, vizatim, gjuhë osmane, kaligrafi, ndihmë mjekësore, njohuri me besimin fetar.

Ndërkaq, ndërmjet dy luftërave botërore dhe pas Luftës së Dytë Botërore në Kosovë shkollat fetare vepronin të ndara nga shkollat laike dhe numri i tyre u reduktua tërësisht, dhe në Kosovë, pasi u mbyllën të gjitha shkollat fetare islame, në vitin 1951, në Prishtinë themelohet medreseja e përmendur Alauddin.

Pasi Allahu donte që në vitin 1951, në Prishtinë të fillojë punën medreseja Alauddin gjendja e arsimit islam deri diku u përmirësua. Në fillim mësimi zgjaste katër vjet dhe si medrese e ulët kuadrot këtu kualifikoheshin dhe aftësoheshin vetëm për të kryer detyrën e imamit. Në këtë medrese, përveçse nga Kosova, vinin nxënës edhe nga Maqedonia, Mali Zi dhe nga Sanxhaku. Këtu mësoheshin lëndët: Kur’an, akaid, gjuhë arabe, fikh, ahlak, histori islame, gjuhë turke, imamat, husnihat, imla arabisht, imla turqisht, kiraet arabisht, kiraet turqisht, që kishin një trajtim të lëndëve fetare si edhe lëndët që i quanin shkencore e shoqërore: gjuhë shqipe, gjuhë serbokroate, matematikë, histori, gjeografi, botanikë, vizatim, bukurshkrim, fiskulturë, fizikë, kimi, higjienë, paraushtarak, biologji, zoologji.

Nga kjo medrese, me këtë planprogram, deri në vitin 1963, dolën 115 nxënës, nga të cilët disa u bënë imamë e disa vazhduan shkollimin e mesëm në Sarajevë, e më vonë edhe në Prishtinë.

Që nga viti 1962/63, në Prishtinë, kjo medrese vazhdon punën si Medrese e mesme, e cila vazhdon punën edhe sot. Nga Medreseja e Mesme kanë dalë rreth  2000 kuadro me kualifikim të mesëm. Në fillim Medreseja e Mesme Alauddin ka qenë pesëvjeçare, kurse nga viti 1984 kthehet me sistem katërvjeçar si dhe shkollat e tjera në Kosovë. Sipas planprogramit të miratuar nga Kryesia e Bashkësisë Islame në Prishtinë, këtu mësohen lëndët vijuese: Kur’an, tefsir, Hadith, Akaid, Fikh, Ahlak, Usuli fikh, Imamat, Filozofi Islame, gjuhë shqipe, gjuhë arabe, gjuhë turke, gjuhë angleze, histori, gjeografi, histori islame, biologji, pedagogji-logjikë, psikologji, mbrojtje popullore, informatikë, edukatë fizike, matematikë, kimi dhe fizikë.

Me këtë sistem të shkollimit në medresenë Alauddin, nxënësit vijnë pas kryerjes së shkollës së plotë fillore – d.m.th., pas tetëvjeçares. Këtu fitohet kualifikimi i mesëm, shkalla e pjekurisë, e cila në tërë rajonin e Ballkanit quhet maturë. Pas përfundimit të maturës një numër i madh i tyre vazhdojnë studimet nëpër universitete të ndryshme të vendit dhe jashtë vendit. Një numër i madh prej tyre kanë përfunduar studimet në universitetet e vendeve islame, si në Az’har, Bagdad, Medine, Rijad, Stamboll, Ankara, Jordani, Kuvajt, Tunizi dhe në kohën më të re edhe në Universitetet e Malajzisë.

Ata kanë arritur grada shkencore të magjistraturës dhe të doktoraturës në shkenca të ndryshme dhe kontribuojnë në fusha të ndryshme të shkencave: Islamistikë, Filologji, Shkenca juridike, etj.

Me kontributin e këtyre kuadrove më vonë, janë themeluar edhe medresetë jashtë Kosovës, në Shkup në vitin 1984 dhe në Jeni Pazar (Pazari i Ri) në vitin 1990.

Në Kosovë, Medreseja Alauddin pas vitit 1990, pas prishjes së sistemit komunist, ka themeluar degët e veta në Prizren (1992) dhe në Gjilan (1993), si edhe medresenë e femrave në Prishtinë dhe në Prizren. Vlen të theksohet se medreseja e femrave në Prizren është ndërtuar me donacione të bamirësve nga Turqia.

Në vitin 1992 në Prishtinë fillon punën Fakulteti i Studimeve Islame, intitucioni i parë për arsimimin e lartë islam në hapësirat shqiptare. Themeluesi i këtij institucioni të lartë arsimor-edukativ nga fusha e dijeve islame është Meshihati i Bashkësisë Islame të Kosovës. Studimet këtu i vazhdojnë kryesisht  ata që kanë kryer medresenë Alauddin, por mund të regjistrohen edhe kandidatë të cilët kanë kryer shkolla të tjera të mesme, nëse në provimin kualifikues arrijnë shkallën e njohurive të parapara nga rregullorja e Fakultetit.

Me gjithë faktin e demokratizimit të Ballkanit, ku bën pjesë edhe Kosova, çështja e arsimimit fetar ka mbetur akoma thembra e Akilit.

Edhe më tutje në sistemin shkollor nuk është lejuar arsimi fetar nëpër shkolla. Kjo ka vazhduar si në kohën e pushtetit komunist. Kjo do të thotë se ata që dëshirojnë të marrin njohuri për fenë duhet të organizohen nëpër xhami, ose të organizohen nga shoqata humanitare të jashtme, të ardhura në Kosovë pas përfundimit të luftës në vitin 1999. Kjo veprimtari zhvillohet në objekte private jo të përshtatshme për këtë qëllim dhe jashtë kujdesit e interesimit të organeve kompetente arsimore e fetare.

Në Kosovë arsimi dhe edukimi fetar nuk është pranuar në sistemin shkollor.

Vlen të përmendet fakti se në Parlamentin e Kosovës kjo çështje është vënë në rend dite për diskutim por nuk është zgjidhur për shkak të pasojave që ka lënë sistemi komunist tek ata që e përbëjnë Parlamentin e Kosovës. Duhet shpresuar se me përpjekje edhe më të mëdha e më të organizuara kjo çështje do të zgjidhet në të mirë të arsimit dhe edukimit fetar në shkollat e Kosovës.

Pas vitit 1999 falë luftës së Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës dhe Forcave të Paktit Atlantikut të Veriut – Paktit NATO, Kosova administrohet nga UNMIK (United Nation Mission in Kosova), dhe pikërisht më 10 dhjetor 2007 pritet njohja ndërkombëtare e shtetit të Kosovës: Shtet i pavarur dhe Sovran, për të cilin akt ka nevojë dhe kërkon ndihmën e shteteve tuaja. Me ndihmën e Allahut, kur ju të ktheheni nga ky simpozium në vendet tuaja do të mbartni me vete këtë porosi dhe sigurisht përkrahja juaj nuk do të mungojë.

Stamboll, tetor 2007.

/Orientalizmi Shqiptar/

Ky artikull është botuar në revistën “URA”, nr. 3, Vjeshtë-Dimër, Tiranë 2009, organ i “Qendrës Shqiptare për Studime Orientale”, acfos_albania@yahoo.com

Burimet dhe literatura

Dr. Zija Kazixhi, Historia e arsimit islam, Tiranë, 2001.
Dr. Jashar Rexhepagiq, Zhvillimi i arsimit dhe i sistemit shkollor të kombësisë shqiptare në territorin e Jugosllavisë së sotme deri në vitin 1918, Prishtinë 1970.
Feti Mehdiu, Institucionet edukativo-arsimore islame në Kosovë dhe në Maqedoni (Educational-Islamic instiutions in Kosova and Macedonia), Perla nr. 1-4, Tiranë 2001.
Feti Mehdiu, Pasqyrë e shkurtër mbi veprimtarinë e medresesë Alauddin në Prishtinë, Edukata Islame, nr. 15-16, Prishtinë 1976.
Evlija Çelebi, Shqipëria para tre shekujsh, Tiranë, 2000.
Evlija Çelebi, Putopis, Sarajevo, 1973.
Glasnik VIS-a, nr. 1-3, 1959, Sarajevo, str. 57.
Hasan Kaleši, Prizren, Kao kulturni centar za vreme turskog perioda, Albanološka istraživanja, 1., Priština, 1962.
Hasan Kaleši, Najstraiji vakufski dokumenti u Jugoslaviji na arapskom jeziku, Priština, 1972.
Hasan Kaleši – Ismail Eren, Prizrenac Mahmud Paša Rotul, njegove zadužbine i vakufnama, Starine Kosova VI-VII, Pristina, 1973.
Sh. Sami Frashëri, Kamus al-Alam, I, 1889, Istanbul.
Manastir vilajeti mahsus salnamesi, 1314, Istanbul.
Feti Mehdiu, Institucionet arsimore në vilajetin e Manastirit… nga fundi i shekullit 19, Gjurmime Albanologjike, nr. 30, Prishtinë, 2003, (seria e shkencave historike).
Feti Mehdiu, Në shkolla nuk mësohet për Zotin, por fëmijët edukohen ashtu si e kërkon Zoti, Epoka e Re, Prishtinë, 17.6.2003.
Feti Mehdiu, Kërcënim – jo, mirëkuptim dhe drejtinterpretim po, Epoka e re, Prishtinë, 9-10 mars, 2004.
Sadik Mehmeti, Të dhëna arkivore për Medresenë e Piri Nazirit 1935, Vjetar, XXXI-XXXII, Prishtinë, 2004. (Arkivi i Kosovës)
Haki Kasumi, Shkollat fetare islame në Kosovë ndërmjet dy luftërave botërore, Gjurmime Albanologjike, nr. 12, Prishtinë, 1982, (seria e shkencave historike).
Osmanli arşiv belgelerinde KOSOVA VILAYETI, Istanbul, 2007.

---

* Ky tekst është prezantuar në vitin 2007 në Stamboll, në simpoziumin kushtuar arsimit dhe edukimit islam në Sulltanatin Osman.

[1] Në këtë artikull do të përdoret termi Sulltanati Osman në vend të Perandoria Osmane, për arsye se ky shtet nuk është udhëhequr nga perandorët por nga sulltanët.

Fatmira NIKOLLI : RRËFIMI I MBESËS SË KONICËS: PAKTI I ENVERIT QË SHPËTOI FAMILJEN

Randa Azem Konica

Randa Azem Konica është mbesë e Faik dhe Mehmet Konicës. Pinjolle e një familjeje në zë në Shqipërinë mëmë, Randa ka trashëguar prej tyre fisnikërinë e një familjeje aristokrate, që pothuaj 100 vite më parë ka pasur në dorë fatet e kombit. Ajo ka lindur dhe është rritur në kryeqytetin e Sirisë, Damask. Me një nënë shqiptare, bijë e Mehmetit dhe vajzë e vëllait të Faik Konicës e baba sirian, kujtimet e saj nga më të hershmet e deri tek këto të fundit lidhen me Shqipërinë. Të ëmën e quanin Lavdie Konica dhe nga rrëfimet e Randës mundesh të imagjinosh lehtë, një grua zonjë, pothuaj një shqiponjë, që ka bërë çmos që e bija të dijë për vendlindjen e saj dhe gjuhën, po aq sa dinte ajo. Kushërirë e Ahmet Zogut, e Toptanasve dhe e Sulejman Delvinës, jeta e pinjollëve të Konicajve ka qenë një endje nëpër cepat e globit, por sot, kur mendohej se kish mbetur vetëm emri, vjen edhe lajmi i mirë se Konicajt janë dhe se kanë identitet shqiptar, ndonëse prej më shumë se 60 vitesh janë dhjetëra kilometra larg…

Ajo flet një shqipe të rrjedhshme, një gjuhë letrare që tek-tuk anon nga dialekti tosk. Nuk ka problem as me mbiemra e emra që mund të mos i ketë hasur më herët. “Nikolli? Po, e kuptoj lehtë edhe emrin dhe mbiemri tuaj, Fatmira”, – pëshpërit me mirësjellje. Është shumë e këndshme në pamje dhe në bisedë, e lirshme dhe shumë sqimatare. Na sqaron se emri i saj është Randa dhe jo Eranda, e që në shqip do të thotë lule. Randa Al Azem Konica rrëfehet për herë të parë në një media shqiptare e më gjerë. Pinjollja e Faik Konicës, mbesa e shkrimtarit dhe patriotit, por edhe e diplomatit Mehmet Konica, rrëfen gjithçka mbi ‘dinastinë’ e mbiemrit të saj. Si i ikën regjimit komunist shqiptar dhe si përfunduan në Sirinë e largët? Pse është kthyer nga Siria në Tiranë pinjollja e aristokratëve?! Cila qe marrëdhënia me Mbretin Zog dhe takimi me mbretëreshën Geraldinë…

Për ne shqiptarët, ju jeni Randa Konica, ndërsa për sirianët Randa Al Azem. Cila është lidhja juaj me Mehmet dhe Faik Konicën?

Si fillim, duhet të them se çdo gjë që unë di për Shqipërinë e kam mësuar nga nëna ime, Lavdie Konica. Ka qenë ajo që më ka folur për të atin, Mehmet Bej Konicën, dhe xhaxhain e saj, Faik bej Konicën. Unë jam mbesë e tyre. Pra, gjyshi im ka qenë Mehmet beu, ministër i Jashtëm i Mbretërisë Shqiptare. Unë kam lindur dhe jam rritur në Siri, nga nëna ime shqiptare dhe babai sirian…

Çfarë ju thoshte nëna juaj për ta?

Nëna më ka folur shumë, si për të atin e si për xhaxhain, i cili ishte në Amerikë ambasador. Më ka folur për bibliotekën që Faik Konica kishte në New York, më ka treguar për idetë dhe mendimet e tij.

Ju jeni e vetmja pinjolle e familjes Konica? Sa pasardhës të tjerë ka ‘dinastia’ juaj?

Pasardhës në linjë mashkullore nuk ka. Mehmet Konica kishte dy vajza, nënën time, Lavdien dhe tezen time, Merushen, pra nuk kishte djalë. Pasardhës të familjes Konica sot jam unë dhe tre vajzat e tezes sime, si edhe djali i tezes.

Mehmet Konica vdiq në Itali. A mund të në tregoni për fundin e jetës së tij?

Gjyshi ka vuajtur shumë nga kanceri dhe vitet e fundit të jetës i ka kaluar duke marrë ilaçe për t’u kuruar ndaj kësaj sëmundjeje. Gjyshi ka qëndruar në Shqipëri deri në kohën e pushtimit, kur edhe mbreti iku nga Tirana. Pas ikjes së Zogut, edhe ai u largua, por shkoi drejt Italisë. Në Romë i kërkuan që të kthehej në Shqipëri dhe të bëhej kryeministër i Shqipërisë nën Italinë, por ai nuk pranoi të bashkëpunonte me fashistët. Ndërkohë që gjyshi ishte në Itali, gjyshja me nënën dhe tezen time ishin në Shqipëri. Herë pas here, këto të tria shkonin ta vizitonin, aq më tepër kur qe i sëmurë.

Po në varrim ishin, apo nuk u lejuan nga komunistët?

Jo. Nuk arritën të shkonin në varrim. Kur gjyshi vdiq më 1946, ato gjendeshin në Tiranë dhe regjimi komunist nuk i lejoi të shkonin. Ai vdiq në Romë dhe u varros nga italianët. Eshtrat e tij, ende sot gjenden atje.

Mehmet Konica vdes dhe varroset ne Itali, familja mbetet në Tiranë. Si arritën të ikin nga Shqipëria gruaja dhe dy vajzat e Mehmet Konicës?

Me shumë vështirësi kanë dalë nga Shqipëria. Im gjysh Mehmeti, ka pasur marrëdhënie shumë të mira me anglezët. Gjyshen time, nënën dhe tezen, regjimi komunist i kishte dënuar me vdekje, për shkak se ishin familja e Mehmet Konicës, i cili kishte ikur në Itali dhe kishte bashkëpunuar me anglezët. Kanë qenë anglezët ata që kanë bërë një marrëveshje me Enver Hoxhën, marrëveshje nga e cila, tri femrave të familjes Konica iu shpëtoi jeta. Sipas kësaj ujdie, Enver Hoxha binte dakord që gjyshja, nëna dhe tezja të shkonin në Itali, me kusht që nipi i Enver Hoxhës, që vuante nga një sëmundje e rëndë, të merrej për kurim nga Italia. Për këtë marrëveshje biseda është bërë me Koçi Xoxen, por për interesat e Enver Hoxhës. Xoxe dhe anglezët kanë bërë bisedime, nga të cilat përfitonte familja e Mehmet Konicës dhe nipi i Enver Hoxhës. Nuk e di nëse ky nip i Enver Hoxhës, ishte djali i vëllait, i motrës apo se ç’lidhje kishte tamam me të, por di që kjo ka qenë marrëveshja.

Si kanë udhëtuar nga Shqipëria në Itali dhe kush i ka shoqëruar?

Kanë udhëtuar me avion ushtarak dhe bashkë me ta ka qenë edhe ky nipi i Enver Hoxhës. Ishin të lumtur, se po i shpëtonin dënimit me vdekje.

Në ç’moshë ishte asokohe nëna juaj?

Ka qenë rreth 25 vjeç e po ashtu edhe tezja. Ishin të reja dhe të pamartuara. Kishin kryer shkollën në Tiranë dhe në Itali. Dinin disa gjuhë të huaja.

Në Itali ku shkuan, ku qëndruan?

Kanë qëndruar në kampe, në Romë.

Faik Konica ka vdekur më 1942, ndërsa Mehmet Konica vdes më 1946. Dy vajzat dhe gruaja e tij, si përfunduan në Siri?

Mbreti shqiptar, Ahmet Zogu kishte miqësi me mbretin Faruk të Egjiptit, i cili kishte origjinë shqiptare dhe presidentin e Sirisë në atë kohë, Shukri Kuvetli. Unë di që kanë qenë duke ngrënë iftar, kur Zogu i ka thënë që ka disa kushërira të vetat që po jetojnë nëpër kampe në Itali dhe i ka kërkuar ndihmë presidentit sirian. Ai i ftoi në Siri, pas dy vitesh qëndrimi në kampet italiane.

Si ka qenë jeta e nënës suaj në Siri?

Mezi e ka përballuar. Gjithë jetën e saj, nuk pranoi të mësonte gjuhën e vendit, madje edhe kur u martua me sirian nuk mori dokumentet siriane, nuk pranoi. Kur udhëtonte, merrte leje kalimi. Ndërsa mua, më ka kërkuar ta mësoj shqipen më mirë se arabishten, nervozohej kur ngatëroja shkronjat zh apo sh. Ajo ma ka mësuar shqipen në shtëpi. Ajo vdiq dhe nuk dinte dy fjalë arabisht dhe me babain fliste frëngjisht. Kanë jetuar më vështirësi e me mall. Kanë qenë të lidhura shumë, nëna me tezen. E ndjenin veten të huaja.

Në ç’lagje jetonit?

“Al-kadem” dhe “Divanie”.

Po sot, sa e vështirë është jeta atje?

Situata në të cilën është Siria, dihet.

Sa e lidhur jeni ju me Shqipërinë?

Ne në shtëpi flisnim gjatë gjithë kohës për Shqipërinë. Mezi e prisnim ditën që të vinim e ta vizitonim. E ëndërronim!

Kur keni qenë për herë të parë në Shqipëri?

Kam qenë në vitin 1994 me nënën time. Për fat, ishte ende gjallë dhe mundi ta shohë edhe njëherë vendlindjen para vdekjes. Ajo takoi të gjithë njerëzit që njihte, kushërinjtë e të afërmit. Qëndruam në Tiranë plot 15 ditë dhe u kthyem.

Kë keni kushërinj?

Kemi delvinjotët. Ne kemi pasur të afërm edhe Sulejman Delvinën, ish-kryeministrin, kemi kushërinj edhe Toptanasit.

Ju mbiemrin Al Azem e keni nga babai?

Po. Familja e tim eti është një familje aristokrate e njohur jo vetëm në Siri. Prej familjes Al Azem kanë dalë valinj, pashallarë, kryeministra. Ka edhe një pallat familja Al Azem, dhe njerëzit vijnë nga të gjitha anët e botës për ta parë.

Çfarë ju ka thënë nëna juaj për fëmijërinë e vet në Tiranë?

Mamaja ime, Lavdia është rritur në Pallatin Mbretëror të Zogut. Kujtimet e saj të fëmijërisë lidhen me princeshat, motrat e Zogut me të cilat luante. Madje mbante mend se kur luanin kukafshehtas, shpesh ajo i kërkonte ndihmë mbretit Zog për t’u fshehur dhe ai e ndihmonte. Kur nëna ime u martua në Damask, atje erdhi ministri i Pallatit Mbretëror për të ditur se në ç’familje po jepej e bija e Mehmet beut. Duhej që të ishte dakord ai, para se të bëhej fejesa, dhe pa ‘ok’-ejin e tij, nuk mund të bëhej, sepse ai përfaqësonte dakordësinë e mbretit Zog, i cili interesohej për mirëqenien e vajzave të Konicës. Meqenëse nuk i njihnim njerëzit mund të ndodhte që të martohej me çdo njeri, prandaj, duhej interesuar më parë.

Si lidheshit ju me familjen e Zogut?

Edibe Zavalani ishte gjyshja ime, nëna e nënës sime dhe e bija e Dylbere Toptanit. Edibe Zavalani-Konica ka qenë e martuar me Mehmet Bej Konicën dhe ka pasur dy vajza, Lavdien, që ishte nëna ime dhe Merushen, që ishte tezja ime. Nëna e kishte mbretin kushëri nga nëna mbretëreshë, pra nga nëna e Ahmet Zogut.

Po të birin e Zogut, Lekën I, e keni takuar ndonjëherë?

Po, e kam takuar. Ka qenë shumë njeri i mirë. Kemi qëndruar me të 15 ditë në Jordani. Kanë qenë shumë ditë të bukura!

Leka I ishte vetëm apo me të ëmën, Mbretëreshën Geraldinë?

E kam takuar edhe vetëm edhe me të ëmën, sepse ne e kemi njohur nga afër edhe mbretëreshën Geraldinë. Ajo ka ardhur në vitin 1986 në Liban, dhe në këtë kohë e takuam. Ime më mezi priste ta takonte, sepse kishte mall për çdo gjë që e lidhte me Shqipërinë.

Keni mbajtur kontakte me familjen mbretërore vazhdimisht? Vinin në Damask?

Po, kemi mbajtur kontakte. Ata nuk vinin në Damask, por në Liban dhe ne shkonim nga Damasku në Liban ose në Jordani për t’i takuar. Mbretëresha Geraldinë erdhi në Liban më 1986-ën, ndërsa Lekën I e kemi takuar në Jordani më 1997.

Ergys MËRTIRI : TURQIZIMI I ARMIKUT TEK SHQIPTARËT

Ergys Mërtiri

Prej kohesh, shtypi shqiptar e ka shndërruar neo-osmanizmin në temën më të lakuar të komenteve kulturore e gjeopolitike në Shqipëri. Sidomos kur ka ndonjë ngjarje që lidhet me këtë temë – si psh. deklarata e Ministrit të Arsimit të Turqisë për rishikimin e teksteve shkollore të historisë, apo edhe deklarata e Kryeministrit Berisha për lidhjet e gjakut midis shqiptarëve dhe turqve – shtypi gëlon nga histeria antiturke, antiosmane e madje shpesh edhe antimyslimane. Një pjesë e mirë e opinionit publik ka vënë alarmin tashmë për neo-osmanizmin si një rrezik kombëtar, ndaj të cilit vëmendja e kombit duhet të jetë e nderë.

Jo vetëm kaq, por një mori shkrimesh në gazeta shfryjnë dufin e tyre deri tek telenovelat turke, që sot po çajnë tregun televiziv shqiptar, të cilat shihen prej tyre si pararojë e neo-osmanizmit në Ballkan. Këto telenovela kanë ndezur mërinë dhe indinjatën e shumë intelektualëve të cilët i shohin ato si mjete propagandistike të politikave asimiluese turke. Në fakt, më shumë se ndonjë efekt kulturor, këto telenovela kanë kontribuar në thyerjen e klisheve të deritanishme mbi turqit, për të cilat është investuar prej vitesh nga elitat shqiptare dhe ndoshta kjo është edhe arsyeja kyresore që i shqetëson shumë prej tyre sot. Për ta nuk ka rëndësi nëse produksione të tilla janë shumë herë më cilësore, më serioze e më edukative se surrogatot e më parshme braziljane, meksikane apo spanjolle. Problemi është se janë turke dhe si të tilla, nuk kanë të drejtë të konkurojnë në tregun shqiptar.

Refuzimi paradoksal i miqësisë

Në fakt, ka një paradoks të çuditshëm në gjithë këtë histeri kolektive kundra një shteti, tek i cili mund dhe duhet të gjejmë një partner të rëndësishëm. Turqia është sot një vend që shpreh afrimitet të madh me Shqipërinë dhe që ngulmon me forcë për të rritur marrëdhëniet e mira me të. Gjithashtu turqit si popull janë të vetmit në rajon e Europë që ushqejnë respekt për shqiptarët dhe vërtetë që në Turqi shqiptarët ndjehen më pak të huaj se kudo, në një kohë kur ata paragjykohen egërsisht në vendet përreth, si dhe në Europë. Nga ana tjetër Turqia është një vend që po bëhet një fuqi e madhe ekonomike e politike, gjë që e bën shumë jetësor partneritetin që na ofron. Në këto kohë krize Turqia mbetet e vetmja ekonomi që mund të sjellë investime serioze në Shqipëri. Por jo vetëm kaq. Turqia është ndoshta e vetmja aleate strategjike që shqiptarët mund të kenë në rajon, të rrethuar me fqinjë që ushtrojnë, në një masë të konsiderueshme politika shoviniste antishqiptare.

Të gjitha këto e bëjnë një luks krejtësisht të palogjikshëm ligjërimin antiturk në Shqipëri. Kjo do të thotë t’i mohosh kombit tënd një potencial të madh e të rëndësishëm në kushtet e vështira ku ndodhet, duke përzënë me pahir një aleat të fuqishëm, mjaft të vyer në xhunglën ballkanike. Dhe kjo ndodh kur politika shqiptare, si dhe koniuktura intelektuale pranon se kemi vetëm miq, në arenën ndërkombëtare, gjë që Hysamedin Feraj e ka konsideruar si reminishencë komuniste, prej periudhës kur kishim vetëm armiq. Në këtë linjë, shqiptarët kanë humbur ndërkombëtarisht orientimin gjeopolitik duke u armiqësuar me miqtë e duke u miqësuar me armiqtë. Kjo i ka ndihmuar së tepërmi apatisë së politikës së jashtme shqiptare, e cila duket se nuk ka asnjë objektiv konkret në arenën ndërkombëtare përveç fqinjësisë së mirë ose ndryshe politikës së pasivitetit. Kjo ka bërë që politika jonë prej kohësh të jetë pasive duke mos reaguar ndaj asnjë veprimtarie antishqiptare që ushtrohet në mjaft raste nga qarqe politike të vendeve përreth dhe të mos bëjë asgjë në shërbim të minoriteteve shqiptare që jetojnë në shtetet fqinje. Për rrjedhojë, kjo retorikë që sposton vëmendjen armiqësore drejt Turqisë mbetet të jetë krejtësisht antikombëtare, megjithëse bëhet në emër të kombit.

Sipas këtij diskursi, armiku kryesor i shqiptarëve janë turqit dhe jo qarqet ekstremiste shoviniste të fqinjëve ballkanikë serbë e grekë. Armiku është ai që na pengon nga Evropa dhe jo ai që na pengon nga integrimi kombëtar. Madje nuk ngurrohet që ky integrim i shqiptarëve mes njëri-tjetrit në rajon të shihet ligësht, duke u konsideruar më shumë si problem sesa si e drejtë. Një mori intelektualësh të kësaj kategorie ripërsërisin vazhdimisht refrenin e pakuptimtë se integrimi mbarëshqiptar do të vijë vetëm nëpërmjet integrimit europian. Sipas kësaj logjike integrimi i entiteteve kulturore të njëjta mund të bëhet vetëm nëpërmjet shkrirjes së përbashkët në një bashkësi entitetesh të ndryshme. Që të bashkohesh me të tutë duhet të bashkohesh fillimisht me të huajt.

E gjithë kjo tregon se shqetësimi i elitave shqiptare nuk është kombi, por modernizimi dhe europianizimi, gjë që buron nga një kompleks i thellë inferioriteti. Për pasojë armiku nuk definohet në bazë të asaj që përbën kërcënim kombëtar, por në bazë të asaj që presupozohet se pengon integrimin në Europë. Armiku i shqiptarëve nuk është ai që shkel të drejtat dhe jetën e tyre, por ai që pengon aspiratat europiane.

Armiku i domosdoshëm

Identitetet në shoqëritë moderne janë formuar kryesisht nëpërmjet një vetëdijeje distancimi prej tjetrit. Ideologjitë moderne që formojnë këto identitete janë përgjithësisht antagoniste duke u formësuar në kushte rivaliteti me ideologji të tjera. Në këto kushte, identitetet formohen në mënyrë negative, duke krijuar më parë armikun pastaj vetveten. Nëpërmjet armikut përcaktohet trualli i huaj kulturor që përbën sferën e përjashtimit dhe prej këtej mund ta ndërtosh identitetin tënd në mënyrë dialektike, duke u nisur nga dallimet me kundërshtarin, duke u vetëpërcaktuar si i kundërt me të. Në këto kushte, armiku është faktori i rëndësishëm nëpërmjet të cilit shoqëritë moderne krijojnë identitetet e tyre. Ai tregon se çfarë mbetet të jemi, pasi kemi përcaktuar se çfarë nuk duhet të jemi. Ai shërben gjithashtu si një faktor unifikimi duke realizuar eleminimin e diversitetit kulturor brenda vetë shoqërisë. Kjo bëhet e mundur nëpërmjet ndjenjës së kërcënimit të përbashkët që prodhon ideja e armikut. Për këtë arsye, me apo pa vetëdije, është e nevojshme që ideologët e kombit, të gjejnë fillimisht armikun e duhur për të ndërtuar shoqërinë që duan.

E njëjta gjë po ndodh praktikisht në Shqipëri. Elitat shqiptare po farkëtojnë armikun turk, si një kusht i domosdoshëm në prodhimin e një identiteti të ri shqiptar pas-komunist. Turku është tashmë katalizatori i nevojshëm për të ndërprerë lidhjet me të kaluarën dhe trashëgiminë etno-kulturore shqiptare, duke programuar një identitet krejt të ri, në përputhje me aspiratat sektare të grupeve të vogla brendakombëtare. Në funksion të kësaj, konstruktet historike prodhojnë mitologjinë e nevojshme të një armiqësie 500 vjeçare, për të mundësuar dekontekstualizimin e së shkuarës, për t’a vënë atë në shërbim të së tashmes.

Por historia nuk mjafton. Duhet tashmë një kërcënim i ri që të bëjë të mundur vijimsinë e armiqësisë për t’i dhënë akutalizim të kaluarës.  Çelësi i kësaj vijimsie po bëhet tashmë neo-osmanizmi. Neo-osmanizmi është kërcënimi i së shkuarës ndaj së ardhmes, mundësia për tu rikthyer në “errësirën 500 vjeçare”.

Kjo ideologji shihet gjithashtu si një shtysë e kundërt me aspiratën europiane të shqiptarëve. Në këtë kuptim, neo-otomanët konsiderohen si falanga që synojnë të kthejnë mbrapsht rrjedhën e historisë në periudhën e tij më obskurantiste. Për këtë arsye, ata nuk e meritojnë përkatësinë shqiptare dhe nuk meritojnë të jenë pjesë e kësaj shoqërie. Neo-osmanizmi përbën bregun e kundërt kulturor, të konceptuar mbi bazë të një ideologjie dialektike të ngritur mbi dikotominë lindje-perëndim, e cila prodhon antagonizmin themelor të diskursit kulturor në Shqipëri. Si një prej poleve të kësaj dialektike, ai bëhet i domosdoshëm për të vënë në funksionim logjikën përjashtuese që definon premisat e identitetit të ri kombëtar në kohët e sotme. Ai mban në këmbë tërë strukturën ideologjike, duke i dhënë të drejtë përpjekjeve për homogjenitet përjashtues.

Neo-osmanizmi po shndërrohet kështu në një konstruksion mitologjik themelor për shoqërinë shqiptare, i cili shërben si mjet kërcënimi në funksion të strukturave të ngurta identitare që ideologjia zyrtare në Shqipëri kërkon të prodhojë e imponojë. Ai përdoret gjithashtu si një mjet legjitimimi për një “spastrim etnik” brenda-kombëtar, duke përjashtuar pjesë të rëndësishme të shoqërisë, të cilat ushqejnë brenda vetes sentimente fetare Islame. “Feja e pushtuesit”, është një prej klisheve të rëndësishme që buron nga kumti i mitit të armiqësisë shekullore me turqit. Ky kumt nuk shërben shumë për të mbrojtur puritanizmin tonë kombëtar, sesa si një mjet propagandistik në funksion të një ideologjie që kërkon të polarizojë jetën kulturore duke ëndërruar një revansh fetar në emër të Evropës dhe modernitetit.

Frymzim DAUTI : MBAJTJEN E KONGRESIT TË MANASTIRIT E FINANCOI SULLTANI

Edhe pse alfabeti i Stambollit, si alternativ e alfabetit arab për shkrimin e shqipes, u përhap në të gjithë trevat shqiptare dhe u pranua nga shumë shqiptarë, kishte të tillë që e refuzuan atë. Më të zëshëm në refuzimin e përdorimit të këtij alfabeti ishte kleri katolik në Shqipëri.

Historia e shtrembëruar shqiptare na mëson se Kongresi i Manastirit ishte vendimtar për përpilimin e alfabetit shqip. Kjo nuk është e vërtetë.

Dihet se shqipja e shkruar (jo vetëm në alfabetin arab) mësohej shumë më herët në shkollat në Shqipëri. Shkolla në Korçë ishte hapur 20 vite përpara se të mbahej Kongresi i Manastirit dhe aty shqipja mësohej me alfabetin e Stambollit. Librat dhe revistat në shqip botoheshin në Stamboll që prej vitit 1879. Në po këtë vit u soll vendimi i qeverisë së Perandorisë Osmane për përpilimin e alfabetit shqip. Për kryerjen e kësaj detyre u ngarkuan zyrtarët shqiptarë që vepronin në Stamboll. Emrat e tyre janë të njohur për ne, përveç njërit që nuk përmendet nga “historianët” zyrtar shqiptarë. Është fjala për kryetarin e shoqatës shqiptare të Stambollit- Ferid Pashë Vlora. (Ferid Pasha nuk përmendet pasi ai u emërua kryeministër i Perandorisë Osmane pikërisht për shkak se përfaqësonte lobin shqiptar. Ai po ashtu nuk përmendet pasi që ishte edhe kushëri i parë i Ismail Bej Qemalit). Pasi që zyrtarët shqiptar-osman e përpiluan alfabetin (e Stambollit), ata një kopje ia dërguan edhe Sulltan Abdulhamidit të II, me qëllim që ta informonin për suksesin e arritur. Sulltani atë lajm e priti me gëzim, bile ai shprehu interesim që të mësonte të shkruaj shqipen me alfabetin e ri. Këtë e dëshmon Mit’hat Frashëri te broshura e shkruar për Naim Frashërin dhe po ashtu Ekrem Vlora në kujtimet e tija. Këta të dy ishin nipër të përpiluesve të alfabetit të Stambollit, gjegjësisht të Sami Frashërit dhe Ferid Pashës, dhe prandaj dëshmia e tyre mund të pranohet si e besueshme.  Po ashtu mund të supozojmë që Sulltan Abdulhamiti i II e fliste shqipen pasi në pallatin e tij, gjatë gjithë kohës, ai ishte i shoqëruar nga shqiptarët dhe prandaj shprehte dëshirë që të mësonte drejtshkrimin e shqipes.

Edhe pse alfabeti i Stambollit, si alternativ e alfabetit arab për shkrimin e shqipes, u përhap në të gjithë trevat shqiptare dhe u pranua nga shumë shqiptarë, kishte të tillë që e refuzuan ate. Më të zëshëm në refuzimin e përdorimit të këtij alfabeti ishte kleri katolik në Shqipëri. Ata dirigjoheshin nga perandoria katolike e Austro-Hungarisë dhe prandaj insistonin në shkrimin e shqipes me alfabet latin. Kishte edhe shqiptarë të tjerë që financoheshin nga Austro-Hungaria dhe të cilët insistonin në shkrimin e shqipes me alfabet latin. Njëri prej tyre ishte Faik Konica, i  cili në revistën “Albania” përdorte alfabetin kroat për shkrimin e shqipes.

Shkrimi i shqipes me alfabet latin i zemëronte autorët e alfabetit të Stambollit, të cilët kishin dhënë mund për përhapjen e atij alfabeti tek shqiptarët. Prandaj dhe kishte polemika në shtypin e kohës që mos të përdoret alfabeti latin por vetëm alfabeti i Stambollit. Në një letër të Mit’hat Frashërit dërguar Faik Konicës, kritikohej ashpër tentimi i propagandës që bënte revista Albania në përhapjen e alfabetit latin për shkrimin e shqipes. Mit’hati mes tjerash shkruante: “Qe njëzet vjet e tëhu Shqipëtarët zgjodhnë një palë shkronja të cilat sot më tepër se 50 000 njerëz i njohin të tyre. Shkronjat që zgjodhi shoqëri e Stambollit s’kanë as sa një qime të metë: janë të lehta, të bukura, të thjeshta dhe të mbaruara. […] Abetareja jonë ka mirësinë që ç’do letrë të ketë një zë të veçantë, e ç’do zë ka një shkronjëzë për të; s’ka m’e rëndë e m’ e shëmtuarë gjë se sa të bashkojmë dy a tri shkronjëza për të nxjerr një zë.[…] Shqipëtarët shkronjëzat i kanë: ay që s’i di le të mësoj!”. Mirëpo veprimet e Konicës në atë kohë dirigjoheshin nga propaganda austriake dhe ai vazhdonte me avazin e vjetër.

Në vitin 1908, pas hyrjes në fuqi të Kushtetutës së Perandorisë Osmane, u formuan disa klube shqiptare. Njëri nga klubet e rëndësishme të shqiptarëve u formua në Manastir, i njohur si Klubi i Shqiptarëve “Bashkim”. Pasi e formuan klubin, ata menjëherë e informuan me telegram edhe Sulltanin. Në gjuhën diplomatike ky telegram ndaj Sulltanit nënkuptonte se ata kërkonin ndihmë financiare për realizimin e qëllimeve të tyre. Mirëpo për shkak të hyrjes në fuqi të kushtetutës, kompetencat absolute të Sulltanit i takonin së kaluarës. Buxheti i shtetit tani aprovohej nga parlamenti, i cili parlament po ashtu e zgjidhte edhe qeverinë. Prandaj Sulltani për ta ndihmuar financiarisht këtë klub, në një kohë sa më të shkurtër, kishte vetëm një mundësi legale. Ajo mundësi ishte financimi i klubit shqiptar nga pasuria e tij personale. Me këtë rast Sulltani i dërgoi klubit të Manastirit 100 lira nga pasuria e tij. Këtë lajm e konfirmon edhe gazeta “Lirija” e Mit’hat Frashërit në një artikull: “Më 16 të gushtit (F.D. viti 1908) Pleqësia e Bashkimit i çoi një tejshkrim L.M. së T. Sulltanit, me anë të Shkronjësit (F.D. sekretarit) të Parë. Dy ditë më pastaj Sulltani me anë të Shkronjësit dërgoj përgjigje dhe një dhuratë 100 lirash. Klubi i bëri një përgjigje të bukurë ku i falë të Lartë Madhësisë së Tij nga kjo dashuri q’i rëfeu kombit Shqipëtar që ka qenë gjithënjë kaq besnik të Mbretërija dhe fëmija Osmanli.”. Sulltani e veçoi për ta ndihmuar financiarisht klubin në fjalë pasi që ishte i informuar për iniciativën e tyre. Sulltani ishte po ai i njëjti që e kishte përkrahur iniciativën e përpilimit të alfabetit shqip nga zyrtarët shqiptar-osman para 30 viteve. Nga artikulli në fjalë kuptojmë që 100 lirat në llogari të klubit të Manastirit u dërguan më 18 gusht 1908. Në përllogaritje me kalendarin e sotëm kjo datë i bie diku më 1 shtator 1908. Shuma prej 100 lirash në përllogaritje të sotme ka vlerë 400.000 dollar. Kjo shumë parash ishte më se e mjaftueshme për ftimin e përfaqësuesve të klubeve shqiptare nga të gjitha trojet shqiptare dhe të diasporës me qëllim të mbajtjes së kongresit për alfabetin e shqipes në Manastir. Menjëherë pas sigurimit të mjeteve financiare u caktua data për mbajtjen e kongresit dhe u ftuan përfaqësuesit që të marrin pjesë më 14 nëntor 1908 në Manastir.

Ndër të ftuarit ishte edhe Faik Konica. Mirëpo Konica insistonte në mbajtjen e një Kongresi për alfabetin e shqipes me financim të Austro-Hungarisë. Atij nuk i pëlqeu ideja e mbajtjes së kongresit në Manastir me financim të Sulltanit. Prandaj në vend që të merrte pjesë në Kongresin e Manastirit, Konica i ofendonte pjesëmarrësit në atë Kongres. Ftesa drejtuar Konicës nga Hristo Qiriazi në emër të Klubit të Manastirt kishte këtë përmbajtje: “I dashur Mëmëdhetar, [….] u bëjmë të njohur se kombi ynë ka nevojë të madhe, për njerëz të këtij, si dhe zotërija juaj për të dhënë funt kësaj çështje aq të vëjuerë. Mbesojmë se lutja jonë do të dëgjohet dhe do tu kemi nga të parët ndë këtë punë.[…]”. Konica nga ana e tij Kongresin e Manastirit e quante Kongresi i Shqiptarëve Xhonturq dhe në përgjigjen e ftesës në mes tjerave shkruante: “Një Kongresë për abenë (F.D. alfabetin) do të mblidhet, mos kini frikë. Po “the right Congress, by the right men, in the right time, at the right place”. U a përktheni këta fjalë pilafçive turq dhe këmbë-lëpinjësve të krishterë që kini mbledhur më aq nxitim aty në Maqedhonië. Një gjë më pëlqen te i vetë-thëni “kongres” t’uaj: ana poetike e tij. Jini më të shumët çobanë,[…]”.

Në Kongresin e Manastirit, me insistim të klerit katolik, u pranua që shqipja të shkruhej edhe me alfabetin latin. Ky vendim me pastaj zgjoi reagime negative tek shqiptarët mysliman. Ata tani refuzonin që në shkolla shqipja të mësohej edhe me ate alfabet. Qeveria osmane, për t’i balancuar kundërshtimet në mes shqiptarëve, lejoi që në shkollat publike shqipja të mësohej ashtu sikur që do të vendosin vendasit, qoftë me shkronja arabe, latine apo të alfabetit të Stambollit. Me rëndësi ishte që të iu mundësohej të mësonin në shqip ata që e dëshironin atë.

Prof. Dr. Zyhdi Dervishi : SHQIPTARËT PËRBALLË SFIDAVE TË MIRËKUPTIMIT NDËRFETAR

Dr. Zyhdi Dervishi

Në studimet sociologjike shqiptare të dhjetëvjeçarit të fundit është argumentuar se krahas vlerës kulturore të besës dhe të mikpritjes, toleranca, ose më saktësisht mirëkuptimi ndërfetar i shqiptarëve, përbënte dhe përbën një nga profilet më të spikatura të modelimit psikokulturor të shqiptarëve në të kaluarën dhe në ditët tona. Ndërkohë, në mjaft shoqëri më të urbanizuara, në rrjedhën e disa shekujve, madje edhe në ditët tona, konfliktet ndërfetare kanë qenë dhe vazhdojnë të mbeten një sfidë e rëndë problematike në shumë rrafshe, sociale e politike, fetare e psikokulturore etj. Në këtë sfond ndërkombëtar, ku rilevohen dukshëm konfliktet ndërfetare, mirëkuptimi ndërfetar i shqiptarëve ngjan si një gur i çmuar me rrezatim të veçantë për gjithë mozaikun. Mendojmë se vlera kulturore e tolerancës, e mirëkuptimit ndërfetar të shqiptarëve është pak e studiuar, pak e argumentuar. Ndaj çdo përpjekje për depërtimin në thelbin e një vlere të tillë komplekse, shumëfunksionale, për ta evidentuar atë përmes strukturave konceptuale sociologjike, ka rëndësi të veçantë teorike e praktike, jo vetëm për shoqërinë shqiptare, por edhe më gjerë. Duke bërë objekt të një studimi të gjerë vlerën kulturore të tolerancës, të mirëkuptimit ndërfetar të shqiptarëve, z. Genti Kruja provon me dinjitet se ka formimin e plotë teoriko-sociologjik, intuitën e kultivuar të studiuesit profesionist për t’u orientuar drejt në morinë e problemeve që ofron realiteti shqiptar. Natyrisht, mirëorientimi përbën arritjen e parë, ndër mjaft arritje të këtij punimi studimor, disa prej të cilave po i rendisim në vijim. Duke pasur arsimim universitar të profilit të mirëfilltë sociologjik, të realizuar në një fakultet ku gërshetohen përvojat sociologjike të Lindjes dhe të Perëndimit (siç është Stambolli), z. Genti Kruja ka shfrytëzuar literaturë të pasur teorike të përpunuar nga autoritetet kryesore sociologjike të botës shkencore Perëndimore e Lindore. Veç të tjerash, një formim i tillë teorik e ka ndihmuar autorin e këtij punimi të mos bjerë në kurthin e paragjykimeve për kulturat lindore dhe besimet fetare të lidhura me to, të cilat kanë qenë dhe ende janë mjaft të përhapura, mjaft problematike, sidomos në Gadishullin Ballkanik. Ky studim është ngritur mbi bazën e hulumtimit e të qëmtimit të një literature të pasur teorike, historike e dokumentare, të fakteve të shumtë, të natyrave të ndryshme, të krahasimit të realiteteve fetare të shoqërisë shqiptare me ato të disa shoqërive të tjera Perëndimore e Lindore. Nga tërësia e fakteve autori ka përzgjedhur me profesionalizëm ato që ndriçojnë më mirë e në mënyrë të pakontestueshme veçoritë e tolerancës, të mirëkuptimit ndërfetar të shqiptarëve, të cilët, së paku në rrjedhën e dy-tre shekujve të fundit, janë të anëtarësuar në katër eklesi ose dinominejshën dhe në dhjetëra kulte fetare. Pa dyshim, shqiptarët janë populli me densitetin më të lartë të multifetaritetit në të gjithë botën. Ndonëse të përndarë në shumë organizata fetare nga më të shumëllojshmet (gati-gati populli shqiptar mund të karakterizohet si një kampion që përfaqëson pothuajse gjithë besimet fetare më të përhapura në shkallë botërore), shqiptarët nuk janë konfliktuar njëri me tjetrin për çështje fetare. Madje, në shumë aspekte, dallimet fetare kanë “funksionuar” si një faktor që ka fashitur ose tejkaluar edhe konfliktet e provokuara për motive të tjera. Kështu, sikurse nuk ndodh në asnjë vend tjetër të botës; dallimet fetare në Shqipëri veprojnë si faktor kundërkonfliktues. I udhëhequr nga parimi metodologjik i skepticizmit të organizuar, autori i këtij punimi ka shqyrtuar në mënyrë kritike edhe ide të autorëve më të shquar, madje herë-herë ka polemizuar me ata. Vlen të theksohet se polemika të tilla janë artikuluar me argumentime teorike të thella, të qarta, larg patetikës publicistike, që konstatohet rëndom në studimet shqiptare të dhjetëvjeçarit të fundit. Madje, argumentet më së shpeshti janë ilustruar edhe me fakte jetësore me domethënie më të spikatur, me shqyrtimin e mendësive përkatëse, çka e përforcon profilin sociologjik të këtij punimi. Studimet sociologjike për realitetin shqiptar karakterizohen nga proliksiteti në tematikë dhe në përdorimin e temave. Ndërsa ky studim fokusohet në mënyrë të ngulët në çështje të tolerancës, të mirëkuptimit ndërfetar dhe karakterizohet nga saktësia në përdorimin e strukturave konceptuale sociologjike, nga një gjuhë e qartë që nuk lejon kurrfarë keqkuptimi e keqinterpretimi, ndonëse problematika që trajtohet është nga më delikatet. Siç ndodh përgjithësisht me sociologët e kualifikuar, edhe z. Genti Kruja e ka mjaft të kultivuar shpirtin e autorefleksionit ndaj vërejtjeve e sugjerimeve, këmbënguljen për të paraqitur në trajtë sa më të përshtatshme, deri në perfeksion, çdo paragraf të këtij punimi mjaft të mirë, që përbën fillimin e suksesshëm të një perspektive studimore afatgjatë.

Prof.Salih KABASHI SREBRENICA DHE KOSOVA – NJË SREBRENICË HISTORIKISHT DISA HERË E PËRSËRITUR

Prof.Salih Kabashi

Pas shprehjeve raciste serbe e proserbe kundër boshnjakëve në stadiume futbolli dhe pallate sportive, në Slloveni po kërkon shteg ideja që të sanksionohen shprehjet e brohoritjet që vënë në dyshim gjenocidin serb në Srebrenicë. Shkrimi i mëposhtëm sjell dëshmi të rrënqethshme të vrasjeve, therjeve e shkatërrimeve në Bosnje e Hercegovinë, repriza e të cilave poaq gjakatare dhe mizore i ndodhi edhe Kosovës jo vetëm në luftën e fundit.
TALLJA E MADHE E DAYTONIT DHE HAAGËS. Srebrenicën e kishin vrarë. Tetë mijë burrat asaj ia kishin shfarosur. Krimi kundër njerëzimit nuk u dënua kurrë. E kundërta, bashkësia ndërkombëtare në Dayton shpërbleu serbët me territor dhe për pasojë edhe me ndjenjë triumfalizmi. Radovan Karadxhiq, arkitekti i gjenocidit, në gjykatën ndërkombëtare është kthyer në një pop-yll. Përmbaruesit të punës, gjeneralit Ratko Mlladiq, kasapit mbi mijëra njerëz, i është bërë e mundur që të mishërohet e shfaqet në rol viktime.

RASHIDI I SREBRENICËS DHE KRENARIA E GJAKATARËVE. »Teli, thika, Sre-bre-ni-ca!«, »Teli, thika, Sre-bre-ni-ca!«, »Teli, thika, Sre-bre-ni-ca!« Ose në origjinal « Nozh, zhica, Srebrenica » ishin thirrjet e para dy javëve që mbushën tribunat e Pallatit të sporteve Tabor në Maribor, ku me vendasit po luante ekipi hendbollistike i Gradaçacit të Bosnje Hercegovinës, ekip për të cilin luan edhe srebrenicasi Rashid Osmanoviq. Rashidi në gjenocidin e Srebrenicës ka humbur shumicën e familjarëve të tij meshkuj. Ato që u brohoritën në Maribor, satrapët serbë i kishin brohoritut më 11 e 12 korrik tek po zbrisnin në Srebrenicë, në « zonën e mbrojtur » dhe nën mbikqyrjen e helmetave të kaltra të Kombeve të Bashkuara. Kjo thirrje, kjo brohoritje monstruoze, është edhe pjesë e tekstit të hip-hop bendit obskur serb, i cili edhe e kishte hedhur në Facebook një profil pikërisht me emrin « Nozh, zhica, Srebrenica »! Dhe deri në momentin kur administratorët e internetit e bllokuan, ai ishte profil shumë i adhuruar. Profili tregonte se thirrja u kushtohej të gjithë atyre « që janë kundër islamit, kundër fundamentalizmit islamik, kundër muxhahidinëve dhe të gjithë atyre që nderojnë veprën e gjeneral Mlladiqit si dhe të gjithë atyre që mendojnë se muslimanët duhen pjekur e të zier në acid sulfurik ».

Kështu kishte menduar edhe Franc Kos, satrapi slloven nga Srebrenica, kundër të cilit më 14 dhjetor të vitit të kaluar në Sarajevë ka nisur një proces gjyqësor.

SHKRIMTARI PËR GJENOCIDIN. Aleksandar Hemon, një shkrimtar boshnjak që jeton në Shtetet e Bashkuara thotë se definicioni i gjenocidit nuk është vështirë të kuptohet. «Pos në Republikën e Pyjeve dhe në hapësirat mjekroshe të Serbisë dhe të Malit të Zi. Pasojat e gjenocidit janë të paimagjinueshme: Është zhdukur gjithçka që ka qenë jetë dhe gjithçka që ka mundur të bëhet jetë.. Janë shkatërruar botëra të tëra».

QAMILJA NËN MËSHIRËN E SATRAPËVE. Srebrenica është një qytet i qetë dhe i përvajshëmr. Është si një permendore e së keqes njerëzore. Në arenën e krimit më të rëndë në Evropë pas Luftës së Dytë Botërore janë kthyer shumë pak boshnjakë. Qamila Omanoviq me para të veta e ka ringritë shtëpinë në qytetin e saj të lindjes. Më 12 korrik 1995, kur therrja e boshnjakëve ishte në kulmin e saj, ajo merrte pjesë në takimin e njohur për të keq me Ratko Mlladiqin në Hotelin Zlatna Fontana të Bratunacit. Ratko Mladiqi u kishte thënë grave muslimane të Bosnjes: Ju mund të mbijetoni vetëm nëse dorëzohen burrat tuaj…

Në shesh, në qendër të qytetit, rreth vetes kishte parë mijëra gra, fëmijë, foshnje. Donim strehim në bazën e Kombeve të Bashkuara në Potoçari duke menduar se atje do të ishin të qetë e të sigurt. Forcat serbe e sulmuan menjëherë sapo kolonat e të zhvendosurve nisën të dalin nga qyteti… Qamilja bashkë me fëmijët hyp në kamionët për të cilët nuk dihej ku po i çonin. Një ushtar serb u kishte thë: Shpejt do ta shihni çka ju pret në Bratunac… Qamilja kishte këcyer nga kamioni dhe u ishte afruar helmetkalërve. Thirrjet e saj përcjellë me lot nuk deshi t’i kuptonte askush nga ata. Në vrasjet e therjet që po shihte me sytë e saj Qamilja humbi tërë shpresat. Mendoi të vriste veten. E kërkoi të vëllanë që t’i ndihmonte në vetëvrasje. Kishte hallin e fëmijëvet sepse ata ishin në duart e serbëve. Vëllau i tregoi konopin që e kishte bërë gati për vete. Qamilja e mori konopin, hypi mbi një arkë, lidhi litarin dhe kërceu poshtë me lak në fyt… Kishte menduar se vrau veten, ndërkaq u zgjua disa ditë më vonë kur e pa veten në spitalin e UNPROFOR-it. Më vonë me ndihmën e Kryqit të Kuq, bashkë me të plagosur të tjerë, arriti në Tuzlla. Trupin e burrit të saj e gjetën në një varrezë masive me 11 korrik 2004.

TRE VITE NËN BRESHËR GRANATASH. Njësitë serbe të përbëra nga pjesëtarët e ushtrisë së Republika Srbskës, mbetjeve të APJ-së, njësive paramilitare si shkorpionët që komandoheshin direkt nga Ministria e Punëve të Brendshme të Serbisë, arkanovcat, beli orlat, grupe mercenarësh grekë…, të gjithë këta sulmuan kolonat e refugjatëve duke i ndarë në dy pjesë. Meshkujt më të vjetër se 16 vjet i detyruan që këmbë të shkojnë kah Bratunaci dhe Tuzlla. Gratë, pleqtë dhe fëmijët, pas rrahjeve, dhunimeve dhe plaçkitjeve i futën nëpër autobusë dhe kamionë.

Serbët gjatë kësaj kohe vranë 700 fëmijë…

Rrallëkush mendonte t’i kishin mbetur shumë orë jete. Mbi kolonën me 12 mijë njerëz filluan të shtënat nga të gjitha anët. Pak kohë u mbrojtën, më pas u bë e kotë çfarëdo përpjekje për mbrojtje. Njerëzit po ecnin mbi kufoma njerëzish.

Për tri vite me radhë Srebrenica po provonte garanatimet serbe. Srebrenicasit ishin të rraskapitur, të uritur, gjysmë të vdekur. Qytetin po mbrohej me dhjetë herë më pak njerëz se sa po sulmohej. Serbët e kishin mbështetur për muri qytetin. Serbët bashkë me helmetkaltërit premtonin se mund të dilnim të sigurt nga Srebrenica. Ata që mbijetuam u hallakatën maleve. Ndërsa edhe atje i prisnin kurthet, thikat, dhunimet, hedhjet në varreza masive…

ABDULLAHU. Është këshilltar i Fondacionit Srebrenica, kujdeset për qendrën memoriale dhe për varrezat. Kujtohet se ato ditë kishte arritur disi të shkonte deri në Tuzëll. Nga trishtimi ishte nemitur dhe për gjashtë muaj me radhë nuk kishte arritë të nxirrte nga goja as edhe një fjalë të vetme. Gjenocidi i Srebrenicës, nga familja e ngushtë i mori babanë dhe dy vëllezërit. Jetën e tij të mëpastajme ua kushtoi kërkimit të trupave të tyre. Sot ai sjell ndër mend se si mbyllej në dhomë, ku pothuajse as hante as flinte. Kishte vendosur të vdiste. Nuk ekzistonte. Më nuk i frikësohej vdekjes.. Viteve në vazhdim shihte në ëndërr vrasjet, vdekjen, granatat, kufomat, britmat e zhurmat e padurueshme. Ishte i vdekur. Kishin tretur qeshjet. Barkun e kishte si të kalbur, trupin të rënduar.«Na kanë mbytur edhe ne të gjallëve… Kam humbur 30 familjarë të mi… Këtu nuk do të lindin më foshnje boshnjake. Ata srebrenicas që janë kthyer, kanë ardhë vetëm që të vdesin në trollin e tyre. Aty ku kanë vdekë bijtë, vëllezërit, miqtë. Srebrenica është një kujtim i dhimbshëm. Por vetëm për ne, vetëm për ne viktimat e saj…».

Senati farncez para dy muash ka votuar projektligjin, i cili parasheh që mohimi i genocidit turk mbi armenët është vepër penale. Në Gjermani është vepër penale mohimi i gjenocidit mbi qytetarët ebrej.

Çka do të duhej bërë që mohimi i gjenocidit në Srebrenicë të trajtohet si vepër penale? Kjo pyetje ka nisë të shtrohet gjithnjë e më zëshëm në Slloveni. Kjo do të hapte rrugë të gjerë edhe për vetë BE-në që të inkurajojë edhe të tjerët të bëjnë penalizime të tilla. Në të njëjtën kohë Serbia do të kishte rastin e këndelljes, kur do të njihte e pranonte të kaluarën e saj kriminale, e cila ka shkaktuar aq gjak, lot e dhimbje në territoret jashtë shtetit serb, veçmas mbi shqiptarët.

Shteti i Kosovës do të duhej të ishte më i vendosur në insistimin e tij pranë organizmave ndërkombëtare, shteteve të fuqishme të botës që bota njohë gjenocidn serb të programuar dhe të zbatuar për mbi 150 vjet mbi shqiptarë. Krimi serb në Bosnje e Hercegovinë dhe në Kosovë është lehtë i dokumentueshëm. Edhe në kontaktet me Serbinë, pala kosovare do të duhej të ngulte këmbë në njohjen nga Serbia të gjenocidit të ushtruar mbi shqiptarët.

Politikanët dhe historianët tanë, ndërkaq, duhet të jenë shumë, shumë më të papritueshëm.

SHQIPTARI QË THEMELOI GJUHËSINË TURKE

Sami Frashëri

Megjithëse ka dhënë një kontribut të madh në letërsinë dhe kulturën shqiptare, Sami Frashëri konsiderohet themelues i gjuhësisë turke. Për kontributin e tij në fushën e gjuhësisë, me një ligjëratë u paraqit studiuesi Mehdi Polisi, i cili theksoi se Samiu është dijetar i kalibrit ndërkombëtar.Ndonëse ka kaluar një kohë e gjatë, afër 110 vjet, prej nga Sami Frashëri është ndarë nga kjo botë, megjithatë, emri i tij, për shkak të punës së tij vëllimore dhe pa dyshim dhe cilësore, vazhdon të jetë në kujtesë të secilit njeri që sadopak është i lidhur me boten e letrave. Për Sami Frashërin dhe veprimtarinë e tij janë bërë shumë studime si nga studiues shqiptarë ashtu dhe nga studiues të huaj.

Për të kujtuar kontributin e Frashërit në fushën e gjuhësisë, studiuesi Mehdi Polisi mbajti të martën një ligjëratë në amfiteatrin e Fakultetit të Filologjisë, në kuadër të Seminarit Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare. Sipas Polisit, secili që ka shkruar për Sami Frashërin ka shkruar në mënyrën e vet, e ajo që, siç u shpreh ai, është e rëndësishme të thuhet këtu është fakti se të gjithë studiuesit e veprës së Sami Frashërit takohen në një pikë, të thonë se Sami Frashëri është dijetar i madh, dijetar i kalibrit ndërkombëtar.

“Dhe sigurisht nuk gabojnë, sepse këtë cilësim Samiu e meriton. Për veprën e enciklopedistit Sami, megjithëse, siç u tha është shkruar shumë, prapë për të gjithmonë mbetet për t’u thënë diçka më tepër. Thënë shkurt, vepra e tij është vëllimore, cilësore dhe e shumanshme. Sa është ajo e tillë, këtë më mirë mund ta dëshmojnë ata të cilët janë të rrethuar me të, e shumë më mirë ata të cilët janë të detyruar ta shfrytëzojnë atë: albanologë, orientalistë, turkologë, letrarë, historianë, gjeografë etj”,- u shpreh Polisi.

Në këtë ligjëratë ai shpalosi disa mendime e pikëpamje të Samiut nga fusha e gjuhësisë, fushë kjo në të cilën Samiu dha kontributin e tij më të çmuar shkencor.
Polisi theksoi se Sami Frashëri ka qenë një poliglot që ka njohur disa gjuhë të perëndimit dhe të lindjes dhe sipas tij, njohja e gjithë atyre gjuhëve në mënyrë të thellë, mësimi sistematik i fushave të ndryshme të dijes, guximi shkencor e intelektual, e ndihmuan Samiun të shtrihet e të shkelë në shumë disiplina kulturore e shkencore, duke filluar nga viti 1872, kur del për herë të parë me shkrime në opinion, e deri në vdekje më 1904.
“Të shkruash gjithë ato vepra (mbi 65 vepra, disa me më shumë vëllime) ose shprehur me faqe, mbi 20 mijë faqe, pa llogaritur veprat e tij në dorëshkrim dhe artikujt e shumtë nëpër gazeta e revista të shumta të kohës, me tema nga më të ndryshmet dhe në gjuhë të ndryshme: shqip, turqisht, arabisht, frëngjisht, greqisht, persisht etj, për një periudhë 32-33 vjeçare, është pa diskutim punë e madhe, punë që vetëm mendja e ndritur e Samiut ka mundur ta bëjë”, u shpreh Polisi.

Një nga fushat kryesore në të cilat Sami Frashëri dha kontributin e tij të çmuar është padyshim gjuhësia. Sipas Polisit, mendimet e Samiut për gjuhën, me ndonjë korrigjim të vogël edhe pas njëqind e sa vitesh vazhdojnë të mbesin vlera dhe si të tilla i kanë qëndruar kohës dhe kanë bërë që të tërheqin vëmendjen e studiuesve. Ai theksoi se Sami Frashëri është i pari që shkruan për probleme të ndryshme gjuhësore, filologjike në Perandorinë Osmane.
“I pajisur me një kulturë të gjerë gjuhësore e filologjike, Samiu kishte mundësi të ndiqte arritjet e gjuhësisë në Evropë dhe më gjerë, pikërisht në kohën kur ajo nisi të përparonte me shpejtësi. Pikëpamjet e tij për gjuhën, si dukuri shoqërore dhe si një nga veçoritë më të rëndësishme të njeriut, si mjeti kryesor që bën dallimin midis njeriut dhe gjallesave të tjera, për rëndësinë e njohjes dhe studimit të gjuhëve të lashta e të reja, për dallimin midis zërit të artikuluar dhe tingullit (britmës), për dallimin e gjuhëve për sa i përket numrit të tingujve, për lidhjen e gjuhës me mendimin, për përcaktimin e emrave dhe shfaqjen e fjalëve, për lidhjet e gjuhësisë me gjeologjinë, antropologjinë dhe historinë, për shfaqjen dhe zanafillën e gjuhës, për ndarjen e gjuhëve nga aspekti tipologjik (në gjuhë monosilabike, aglutinative dhe flektive) dhe evoluimi, për klasifikimin e gjuhëve nga aspekti gjenealogjik: gjuhë ariane, gjuhë semite e hamite dhe gjuhë turanike, për grupimin, degëzimin dhe afritë e gjuhëve, duke marrë shembuj përkatës edhe nga gjuha shqipe, si dhe shumë e shumë çështje të tjera kanë zënë vend në veprën e tij gjuhësore ‘Gjuha'”, u shpreh Polisi. Në këtë vepër Samiu, siç pohoi Polisi, ka prekur shumë probleme që kanë qenë objekt diskutimi para dhe në kohën e tij. Për të gjitha ato probleme Samiu nuk ka qëndruar vetëm vëzhgues, por me përgatitjen e tij gjuhësore, ai është përpjekur që për çdo problem të japë dhe mendimet e tij origjinale. Polisi përmendi se mendimet e Samiut në të shumtën e rasteve kanë qenë më të avancuara se ato të bashkëkohësve të tij në Perandorinë Osmane në të gjitha disiplinat gjuhësore, sidomos në leksikologji.

Në ligjëratën e tij, Polisi trajtoi edhe shumë çështje që kanë të bëjnë me librin ‘Gjuha’ të Sami Frashërit dhe me pikëpamjet e tij për çështjet gjuhësore.