Abedin RAKIPI - ROLI I DIJETARËVE MUSLIMANË NË REZISTENCËN SHQIPTARE NË ÇAMËRI

Abedin Rakipi

Çamëria, krahina jugore e trevave shqiptare, e merr këtë emër nga lumi Tiamis, qysh në kohën e fiseve ilire, që sot quhet Kalama, e që përshkon krahinën mes për mes. Në antikitet, në trevën e Greqisë, ka banuar fisi ilir i Thesprotëve. Kjo trevë, me një sipërfaqe prej 2400 km katror më 1912, ka pasur një popullsi prej 50000 banorësh.

Çamëria kufizohet në veri me lumin Pavel, në jug me gjirin e Prevezës, në Lindje me malet e Ajdonatit dhe në perëndim me detin Jon. Gjuha shqipe që flasin çamët, sipas albanologut danez Pedersen, është një nga dialektet më të pastra të shqipes. Enciklopedia e Madhe greke e botuar më 1923, jep këto karakteristika për çamët: Çamët janë shtatlartë, flokëzinj, të shkathët, luftëtarë, të zgjuar, krijues, të besës dhe shumë besimtarë në fenë e tyre Islame. Çamët ishin të shpërndarë edhe në vise të tjera të Greqisë veri – perëndimore, jashtë kufijve që përmendëm më lartë. Para sundimit turk, në Çamëri ka sunduar princi Gjin Bue Shpata.

Duke filluar qysh nga fundi i shekullit të XV, popullsia çame përqafoi masivisht islamizmin. Provë për këtë, është xhamia e Sulltan Bajazitit, e ndërtuar në qytetin e Parathimisë, që mban datën 1492. Rreth 80% e popullatës së Çamërisë, më 1912 ishte muslimane, kurse 20 % mbetën të krishterë ortodoksë.
Çamët përqafuan sektin Sunit dhe Çamëria, ishte e vetmja trevë e populluar nga shqiptarët, që nuk njohu sekte dhe tarikate të tjera islamike.

Në çdo katund të Çamërisë, kishte hoxhë dhe xhami, ndërsa në qytetet kryesore, si Filati, Gumenica, Margëlliçi, Pramithia, Arta dhe Preveza, funksiononin medresetë. Një nga medresetë më të përmendura, ishte ajo e Parathimisë, e ndërtuar më 1870. Qysh kur çamët, përqafuan islamizmin, presioni greko – sllav, erdhi duke u rritur në progresion gjeometrik.
Dijetari çam, Haki Hamzai, ishte frymëzuesi i vëllait të tij, Myrte Hamzait, i cili më 1794, grumbulloi 8000 çamër të armatosur, për t’u mbrojtur nga agresioni greko – rus. Trupat ruse nën komandën e admiraleve Orlov dhe Ushakov, mbasi pushtuan Korfuzin dhe ishujt e Jonit, të nxitur nga kisha greke, u orvatën të pushtonin edhe Çamërinë.

Myrte Hamzai luftoi me heroizëm së bashku me çamët e tij, duke bërë që të dështonin planet shoviniste të ortodoksizmit ruso – grek. Për t’u hakmarrë nga disfata e pësuar, admirali rus Ushakov, pushkatoi në ishullin e Korfuzit, një përfaqësi çame, në gjirin e së cilës bënte pjesë dijetari Haki Hamzai dhe disa hoxhallarë. Më 1809 u formua “Lidhja Çame”, në të cilën aderuan Ali Formaqi, kreu i Shqiptarëve të Peloponezit dhe Teodor Kollokotroni (bythëguri), përfaqësuesi i arvanitasve të Greqisë. Në këtë lidhje, mendimi dhe fjala e dijetarëve çamë ishte parësore. Kjo Lidhje, zhvilloi disa beteja, për të mbrojtur të drejtat e popullsisë çame, të marra nëpër këmbë nga pashallarët dhe nëpunësit e Portës së Lartë.
Më 1850, çamët u ngritën përsëri me në krye Ago Pronjën nga Paramithia.

Familja e Pronjëve ishte një nga familjet më në zë në trevat çame dhe ka luajtur një rol të rëndësishëm për mbrojtjen e identitetit kombëtar për mëse një shekull. Ago Pronja me një forcë prej 5000 vetash, luftoi kundër andarteve grekë, që kishin filluar të depërtonin në tokat çame, qysh nga krijimi i shtetit grek më 1829. Kongresi i Berlinit, më 1878 me vendimet e tij të pa drejta, shtyri aneksimet greke akoma më në veri, duke i dhënë Greqisë disa nga trojet e Çamërisë, duke përfshirë edhe qytetet e Prevezës dhe të Artës. Ushtria greke, me të hyrë në këto krahina, dogji dhe rrafshoi xhamitë, medresetë dhe gjithçka shqiptare dhe islame. Ata vranë parinë e vendit dhe e detyruan një pjesë të popullatës muslimane çame, të shpërngulej në pjesën tjetër të Çamërisë, ose në Turqi. Një rol të rëndësishëm në këtë përiudhë për mbrojtjen e interesave kombëtare të mbarë shqiptarëve, luajti dijetari i shquar çam Hasan Tahsin, i lindur më 1811 në katundin Ninat të Konispolit, një ndër teologët kryesorë të Lidhjes së Prizrenit.

Hasan Tahsini, bëri një punë të palodhur për konsolidimin e Islamit në trevat çame. Ai hapi me shpenzimet e tij medresenë e Filatit më 1860 dhe rindërtoi shumë xhamira të dëmtuara. Ai ishte i ditur si Avicena dhe i mprehtë si Dekarti. Feja, atdheu dhe dituria ishin pasionet e tij për gjithë jetën. Në Stamboll kreu medresenë, kurse në Paris, studioi për 12 vjet, shkencat natyrore. Veprat e këtij dijetari të madh të kombit shqiptar dhe të fesë islame, u mblodhën dhe u botuan në sajë të kujdesit të nxënësit të tij Nadiri Fevzi. Një nga kryeveprat e Hasan Tahsinit, “Ilmi Ruh” (Dituria mbi shpirtin) e përktheu në gjuhën shqipe më 1979, stdiuesi dhe orientalisti i talentuar, Vexhi Buharaja. Dijetari Hasan Tahsin Çami ndërroi jetë më 1881. Për nder të kujtimit të tij në qytetin e Sarandës, është ndërtuar një bust, i cili u dëmtua me turbullirat e 1997, nga grekomanët.

Më 1881 trupat greke pushtuan trevat e Çamërisë së jugut dhe Artën. Bandat e andartëve, të armatosur nga qeveria greke dhe të frymëzuar nga kisha ortodokse, ushtruan terror mbi popullsinë çame muslimane. Në Prevezë dhe rrethinat e saj u masakruan mbi 120 çamër muslimanë, midis tyre edhe myftiu i Prevezës. Qëllimi i qeverisë greke ishte largimi i çamëve muslimanë nga trojet e tyre etnike. Për të përballuar presionin greko – ortodoks, u formua një forcë vullnetare e përbërë nga çamër muslimanë, nën komandën e trimit Muharrem Rushiti. Dijetarët dhe hoxhallarët çamë, e ndihmuan Muharem Rushitin si nga ana financiare ashtu dhe për shtimin e rradhëve të luftëtarëve të tij. Ai zhvilloi shumë beteja dhe i shkaktoi shumë humbje grekëve. Muharem Rushiti gjatë periudhës kohore 1870 – 1920 u plagos pesë herë dhe mori 12 plagë në trup të tij. Me zemër të plagosur dhe trup të sakatosur, Murahem Rushiti u largua nga Çamëria e tij e dashur më 1920, në moshën 70 vjeçare i ndjekur këmba – këmbës nga andartët grekë. Ai u vendos në qytetin e Sarandës ku vdiq në varfëri të plotë në 1931, në moshën 81 vjeç. Kisha greke edhe të vdekur nuk e la të qetë këtë mbrojtës të identitetit kombëtar dhe të islamizmit. Ajo dërgoi njerëz të paguar për t’i prishur varrin.

Që në fillimin e Luftës së Parë Ballkanike, më 1912, ushtria greke invadoi Çamërinë. Me mijëra çamë, luftuan për mbrojtjen e Janinës për pesë muaj rrjesht duke bërë heroizma të padëgjuara. Lufta e Bezhanit, që njihet nga shqiptarët me emrin lufta e “pesë puseve” i shkaktoi grekëve humbje të rënda. Ushtrinë greke e drejtonte vetë mbreti i Greqisë Kostandin, i ndihmuar nga një repart special francez. Në një telegram që i drejtonte myftiu i Filatit, Mehmet Zeqiraj, Ismail Qemalit më 1 dhjetor 1912 i njoftonte, se e gjithë Çamëria ishte në agoni dhe i kërkonte ndihma në armë dhe në njerëz.

Në mars të 1913, Janina ra në duart e grekëve. Një terror i padëgjuar shpërtheu mbi popullsinë muslimane. Shumë familje muslimane çame u larguan nga Janina të tmerruar duke u vendosur në trojet shqiptare të papushtuara, ose në Turqi. Vetëm në krahinën e Parathimisë grekët masakruan 72 krerë të krahinës, midis tyre edhe myftiun e qytetit, Dalan Prënjasi. U shtuan presionet për ndërrimin e fesë islame, për ndalimin e festave islame, për ndalimin e përdorimit të gjuhës shqipe në zyrat e administratës, shtimin e taksave dhe shumë masa të tjera me pikësynim largimin e popullatës çame muslimane nga trojet e tyre. Konferenca e fuqive të mëdha në Londër, më 1913, që u konsakrua me Protokollin e Firences në gusht të po atij viti, ia dha krahinën e Çamërisë shtetit grek. Brenda kufirit shqiptar mbetën shtatë katunde çame me kryeqendër Konispolin.

Ky ishte coptimi më radikal që iu bë trevave të Çamërisë. Pazarllëqet e shtetit grek vazhduan, për shpërnguljen e çamëve nga trevat e tyre duke nënshkruar marrëveshjen e 14 majit 1914 me shtetin Turk. Në bazë të kësaj marrëveshjeje, mbi 10000 çamër muslimanë u shpërngulën me forcë në Turqi dhe 1000 familje çame për t’i shpëtuar persekutimit grek, u vendosën brenda kufirit shqiptar. Mbas përfundimit të luftës greko – turke u nënshkrua marrëveshja e Lozanës më 1922, që parashikonte këmbimin e minoritetit turk në Greqi, me grekët e Azisë së Vogël. Qeveria greke me paturpësinë më të madhe i quante çamët muslimanë minoritet turk, duke iu mohuar kështu identitetin kombëtar shqiptar. Çamët refuzuan të bëhen plaçkë tregu në këtë pazar të ndyrë. Duke hasur në kundërshtimin energjik të tyre qeveritarët grekë vunë në përdorim thikën dhe dhrahminë. Të ndjekur me armë dhe me mashtrime, shpërngulën me lot në sy nga vatrat e tyre rreth 30000 çamër. Ata u vendosën në Anadoll, e sidomos në krahinën e Izmirit. Çamët, që mbetën brenda kufijve të mbretërisë greke, iu nënshtruan represioneve të panumërta. Kjo shtypje mori përmasa të pakrahasueshme kur më 1936, në krye të shtetit grek u vendos diktatori Joan Metaksai. Në këtë kohë në Çamëri filloi një proces i egër helenizmi. Filloi zëvendësimi i emrave të katundeve me emra greke. Kështu p.sh. katundi i Varfaj u quajt Parapetamo, Picari u quajt Aites, Spadari – Trikos etj. U ndërruan dhe emrat e lumenjve, fushave, maleve dhe çdo gjë që mbante emra shqip u zëvendësua me fjalë greke. U ndalua mësimi i fesë islame nëpër mejtepe dhe medrese. U ndalua komunikimi në gjuhën shqipe në gjykata, në ushtri dhe në zyrat qeveritare. U vendosën taksa shumë të larta dhe ua morën një pjesë të pasurisë së patundshme. Nga kisha greke, predikohej hapur se ata çamër që do të konvertoheshin në orthodhoksë do gëzonin të gjitha të drejtat dhe do të përjashtoheshin nga taksat. Çamet i rezistuan edhe kësaj stuhije greke, duke ruajtur fenë islame, e cila ishte bërë pjesë e identitetit kombëtar të tyre.

Çamët që mbetën ortodoksë u asimiluan nga grekët, humbën identitetin e tyre shqiptar dhe sot shumë prej tyre janë bërë më grekër se grekët. Në vitet e sundimit të diktatorit fashist Metaksa, shumë dijetarë dhe hoxhallarë çamë i kthyen shtëpitë e tyre në vende të lutjeve dhe të mësimëve të fesë islame. Është për t’u përmendur në këtë drejtim, hoxha nga Paramithia, Muharem Sali Bollati, i cili edhe pse u kërcënua nga autoritetet greke, nuk hoqi dorë nga predikimet e fesë islame.
Një tjetër dijetar çam që ia kushtoi gjithë jetën fesë islame dhe kombit shqiptar është Murat Ferhat Canaj. Studioi për teologji në Kajro në fillim të shek. XX. Zhvilloi aktivitet të vrullshëm për të penguar shpërnguljen e çamëve nga trojet e tyre etnike për në Turqi në periudhën 1923 – 1924, duke u zgjedhur kryetar i një komiteti shqiptarësh, që vepronte atëherë në Çamëri. Vjen disa herë në Shqipëri dhe krijon lidhje me kryetarin e nacionalistëve shqiptarë Mid’hat Abdyl Frashëri. Dënohet nga një Gjykatë ushtarake greke më 1936 me vdekje në mungesë. Kur Çamëria çlirohet nga thundra greke, kthehet në Çamëri dhe zhvillon një aktivitet të ethshëm fetar dhe kombëtar. I ndjekur nga zervistët grekë, largohet nga Çamëria duke lënë në flakë shtëpinë dhe gjithë pasurinë e tij. Qeveria komuniste e Enver Hoxhës e arrestoi për aktivetetin fetar dhe kombëtar të kryer në Greqi dhe ia dorëzon grekëve, të cilët e dënojnë me burgim të përjetshëm në burgun e Janinës. Mbasi vuan disa vjet burg në Greqi, lërohet për arsye sëmundjeje dhe kthehet në Shqipëri. Përsëri burg dhe internim deri sa vdes më 1953.
Pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia fashiste, qeveria greke e Metaksait mori një sërë masash represive kundër popullsisë çame muslimane. Rreth 2000 të rinj çamër u mobilizuan në repartet e punës të ushtrisë greke. Ata detyroheshin të bënin një punë prej skllevërish në hapje llogoresh dhe ndërtime ushtarake. 4000 burra muslimanë çamë, u internuan në kampet e përqëndrimit të Kretës dhe të Mitilinit gjatë muajve shtator – tetor të vitit 1940. Rreth 500 prej tyre gjetën vdekjen nga trajtimi mizor i autoriteteve greke. Një fat tragjik pati myftiu i Filatit, Mehmet Zeqiraj, i lindur në Filat më 1865 një nga dijetarët më të shquar të trevës së Çamërisë. Për shumë kohë kishte qenë drejtori i medresesë së Filatit dhe kryemyftiu i gjithë Çamërisë. Gëzonte një autoritet dhe simpati në të gjithë popullatën çame. Në moshën 75 vjeçare, në shtator të 1940, arrestohet nga qeveria greke dhe internohet në kampin Kaqino afër Pireut. Me urdhër të kryeministrit Metaksa, merret nga kampi dhe dënohet me vdekje nga një gjykatë ushtarake greke. Pushkatohet publikisht në Paramithi, më 30 tetor 1940. Gjatë tërheqjes së ushtrisë greke nga trevat çame edhe në maj të 1941, ushtria greke vrau rreth 300 çamë dhe grabiti me mijëra kokë bagëti. Largimi i pushtetit të urryer grek u prit me hare nga popullata myslimane çame. U la i lirë përdorimi i gjuhës shqipe, u hapën shkollat, xhamitë dhe medresetë. Çamëria nuk u bashkua me Shqipërinë, por atje u vendos një administratë ushtarake italiane. Duhet theksuar se flamuri kombëtar shqiptar në disa qytete çame, u hoq nga pushtuesit italianë me nxitjen e autoriteteve kolaboracioniste greke.

Hoxhallarët dhe dijetarët çamë ishin të parët që propagandonin për bashkimin me Shqipërinë dhe ndihmuan për formimin në Filat, të një force ushtarake çame prej 2000 vetash, nën komandën e Nuri Dinos dhe Dine Kalos. Kjo forcë, kishte për qëllim mbrojtjen e trevave çame, por u kufizua vetëm në Filat dhe Gumenicë. Si gjithmonë edhe në këtë periudhë muslimanët çamë nën mësimet e dijetarëve dhe hoxhallarëve, treguan një tolerancë për t’u lavdëruar ndaj armiqve të tyre. Në asnjë rast nga hoxhallarët çamë nuk ka patur thirrje për urrejtje dhe hakmarrje ndaj ortodoksëve grekë. Në të kundërt, janë strehuar në shtëpitë e hoxhallarëve çamë, shumë grekë dhe familjet e tyre që ndiqeshin nga okupatorët. Po kështu janë strehuar në shtëpitë e muslimanëve çamë me dhjetëra familje hebreje të ikur, nga Janina, Korfuzi dhe ishujt e Qefalonisë.

Pranvera e lirisë Çame vazhdoi vetëm 3 vjet (1941 –1944). Në fillim të 1944, forcat shoviniste greke, të udhëhequra nga gjenerali Napoleon Zerva dhe të armatosura gjer në dhëmbë nga aleatët anglo – amerikanë, filluan përgatitjet e ethshme për të sulmuar trevat çame. Forcat e gjeneral Zervës që numëroheshin në 10000 vetë ishin shumica me prejardhje çamësh shqiptarë, por të helenizuar nga kisha orthodhokse greke. Edhe vetë gjeneral Zerva, ishte një i tillë. Këto forca vepronin simbas urdhërave që merrnin nga qeveria greke në emigrim, me seli në Kajro. Përballë kësaj force agresive ndodheshin reparte të vogla çame muslimane të armatosura keq dhe të paorganizuara. Më 27 Qershor 1944, 5000 forcat greke të komanduara nga vetë gjenerali Zerva, filluan sulmin masiv kundër fshatrave dhe qyteteve çame. Grekët me bajoneta, çanin barqet e grave shtatzëna dhe hidhnin në flakë të gjallë fëmijë dhe pleq. U dogjën xhami, shkolla dhe gjithçka që identifikonte kombësinë shqiptare. Në një xhami në qytetin e Parathimisë u dogjën të gjallë rreth 40 gra dhe fëmijë që kishin shkuar atje për të gjetur strehim. U dogj medreseja e qytetit dhe të gjitha xhamitë në qytet dhe në fshat. Grekët vranë myftiun e Parathimisë, dijetarin Hasan Efendiun së bashku me hoxhallarët Mulla Çafaja, Haxhi Shehun dhe hafiz Esat Ademin. Vetëm në krahinën e Parathimisë dhe Margëllëçit në datën 27 qershor u vranë 782 veta. Forcat zerviste me thika ndër dhëmbë dhe ura të ndezura në duar, u vërsulën si ujq të tërbuar, drejt veriut, duke e kthyer Çamërinë në një tokë të djegur. E vetmja rezistencë e armatosur u bë në vendin e quajtur Munin, gusht 1944 ku 72 çamë luftuan heroikisht për 24 orë kundër 5 batalioneve zerviste të përbërë prej 2500 vetash. Të 72 çamët ranë në fushën e betejës duke i shkaktuar forcave greke 400 të vrarë dhe 600 të plagosur.

Napoleon Zerva që drejtonte nga një majë kodre, në fund të betejës i deklaroi korrespondentit të B.B.C. se muslimanët çamë i kishin asgjësuar lulen e ushtrisë së tij. Masakrat greke vazhduan në Gumenicë dhe Filat, duke shkaktuar 2400 të vrarë dhe një numër të madh të plagosurish. 27 Qershori i 1944-ës me vendim të Parlamentit të Republikës së Shqipërisë, ka hyrë në historinë e Shqipërisë si dita e genocidit të popullsisë çame. Forcat greke, vazhduan masakrat dhe plaçkitjet prej 27 qershorit deri më 1 nëntor të 1944-ës. Gjatë kësaj kohe, ata vranë përveç Hasan Efendiut, myftin e Parathimisë, edhe Izet Cukarin, myftin e Pargës, Qamil Abazin, myftin e Margëlliçit dhe shumë hoxhallarë të tjerë. Në katundin Drizë të Margëlliçit, grekët dogjën të gjallë, hoxhën e fshatit së bashku me djalin e tij 11-vjeçar. Zervistët dogjën me qindra shtëpi dhe grabitën krejt gjënë e gjallë, që llogaritet në 400.000 dele, dhi, lopë dhe mushka. 22.000 çamë të ndjekur nga fërshëllimat e plumbave me foshnja në duar dhe me një bohçe në krah, hynë në kufirin e Shqipërisë si muhaxhirë të mjeruar. Ata lanë mbrapa pasurinë e tyre të vënë gjatë brezave që llogaritet me vlerë, 4 miliardë dollarë.

Shtëpitë, ullishtet, kopshtijet, pyjet dhe zabelet iu dhanë grekëve dhe vllehëve të shpërngulur nga zona e Gramozit, gjatë luftës civile 1945 – 1949. Autoritetet greke nuk e ndalën dorën e tyre edhe ndaj varreve të çamëve muslimanë. Me buldozerë, ata rrafshuan të gjitha varret, kudo që ishin. Mbi Çamërinë gjatë shekujve, frynë erërat e ftohta të ortodoksisë greke, por uragani i tmerrshëm i 1944-ës, i çrrënjosi çamët, nga trojet e tyre etnike. Përgjegjësi indirekte për këtë genocid, mbajnë edhe fuqitë aleate, të cilët nuk lëvizën as gishtin. Me qëndrimin e tyre ata inkurajuan shovinistët grekë, për të kryer masakrën çame. Aktualisht në Çamëri, zyrtarisht nuk ka mbetur asnjë çam i besimit musliman. Atje mund të gjesh vetëm ca rrënoja të xhamive dhe medreseve, që kanë ekzistuar para vitit 1945.

Qeveria diktatoriale komuniste e Shqipërisë, i la në mëshirën e fatit çamët e ardhur nga Greqia dhe nuk bëri asnjë përpjekje, për t’iu siguruar strehim, bukë dhe punë. Me forcat e veta dhe me përkrahjen e popullsisë shqiptare, ata u vendosën në zonën e Shqipërisë së Mesme, sidomos në Vlorë, Durrës dhe Tiranë. Çamët, shikoheshin me dyshim nga qeveria e Tiranës dhe trajtoheshin si qytetarë të dorës së dytë. Më 1948, qeveria komuniste e Tiranës urdhëroi mobilizimin e disa qindrave çamëve, për të dërguar në Greqi që të luftonin në radhët e komunistëve grekë. Çamët refuzuan me këmbëngulje dhe s’pranuan të bëheshin mish për top, për interesat komuniste. Mbi 1000 çamë u arrestuan dhe u dërguan në kampin e përqëndrimit, ne Lozhan. Nga trajtimi çnjerëzor, vdiqën rreth 80 vetë. Persekutimi i çamëve në Republikën e Shqipërisë, vazhdoi gjer më 1991. Me qindra çamë u pushkatuan dhe u dënuan me burgime të rënda. Sot në Republikën e Shqipërisë, jetojnë rreth 150000 çamë. Ata janë nga muslimanët më të devotshëm, midis popullatës shqiptare. Në Shqipërinë e Jugut dhe të mesme, shumë hoxhallarë janë me origjinë nga trevat e Çamërisë.

Historia e Çamërisë është historia më e trishtuar e trevave të kombit shqiptar. Kjo histori, është trajtuar nga historianë dhe publicistë jo vetëm shqiptarë por edhe grekë. Historiani arvanitas, Aristidh Kola, në librin e tij “Shqipëtarët e Greqisë” dënon denocidin grek ndaj çamëve muslimanë dhe thotë se çamët kanë lënë gjurmë të thella në kulturën greke. Historiani grek, Niko Zenga, në librin e tij “Imperalizmi Englez dhe rezistenca greke 1940 – 1945″ ndër të tjera shkruan: “Të na vijë turp para historisë dhe të fshehim fytyrën me duart tona, për aktet e shëmtuara që janë kryer ndaj popullsisë çame”. I gjithë kombi shqiptar është i obliguar për zgjidhjen e problemit çam, që sot është i ezauruar si nga qeveria greke, ashtu dhe nga fuqitë e mëdha botërore. Nuk duhet harruar kurrë tragjedia çame dhe trevat shqiptare të aneksuara nga shovinisët grekë.

Shënim.

Në këtë studim, është shfrytëzuar artikulli i Sali Bollatit “Vështrim i shkurtër historik mbi trevën e Çamërisë” botuar në gazetën “Iliria” të New Yorkut më 1998 dhe janë intervistuar nga autori me qindra çamë, dëshmitarë okularë të masakrave greke.

Erhan TÜRBEDAR - VERSIONI TURK PËR HISTORINË SHQIPTARE*

Erhan Türbedar

Debati për librat shkollorë të historisë në Kosovë, ka zgjuar interes edhe në Turqi. Në numrin e sotëm të “Sunday’s Zaman”, Erhard Turbedar merret versionin e tij turk të historisë së shqiptarëve në epokën osmane. Ai është analist për politikë të jashtme në Fondacionin e Turqisë për Hulumtimin e Politikave Ekonomike (TEPAV). Artikullin e tij, të titulluar “Imazhi osman në Ballkan: rasti i Kosovës”, do ta botojmë të plotë.

Një nga temat që ka lënë gjurmë në agjendën e brendshme të Kosovës në gusht 2011 – por që ende vazhdon – është debati mbi imazhin turk dhe osman në librat kosovar të historisë.

Ajo çka nxiti debat ishte deklarata e ministrit turk të Arsimit, Omer Dinçer, i cili vizitoi Kosovën gushtin e kaluar dhe i cili tha se duhet të fshihen nga librat kosovar të historisë, shprehjet negative në lidhje me osmanët dhe turqit. Kjo çoi në shkrimin e shumë artikujve mbi raportet turko-shqiptare, ndërsa çështja është diskutuar edhe në disa transmetime televizive.

Edhe pse ka pasur disa vlerësime të favorshme për statusin e shqiptarëve në shtetin osman, skenën e mbizotëruan ata me idetë e gabuara historike në lidhje me osmanët.

Ministri i Jashtëm turk, Ahmet Davutollu, i cili bëri një vizitë zyrtare në Kosovë më 26-27 gusht, tha se historianët e Kosovës duhet ta lirojnë veten nga historiografia ideologjike e Luftës së Ftohtë.

Shqiptarët kishin status të privilegjuar në shtetin osman. Interesat e tyre përputheshin dhe harmonizoheshin me ato të osmanëve, që nga pranimi i islamit. Sipas Bilal Simsir, 28 vezirë të Perandorisë Osmane ishin me prejardhje shqiptare. Historian Dennis P. Hupchick tërheq vëmendjen te fakti se nuk ka pasur rrethana në epokën osmane që ta bëjnë të nevojshme kryengritjen e përgjithshme shqiptare. Historiani i njohur i Ballkanit, Noel Malcolm, pretendon se ishin shqiptarët jashtë vendit ata të cilët në periudhën para vitit 1878 kërkuan krijimin e një shteti të pavarur shqiptar. Charles dhe Barbara Jelavich thonë se shqiptarët nuk kishin asnjë kërkesë për pavarësi nga osmanët, deri në vitin 1912, dhe se ata u përcaktuan vetëm për autonomi. Ata besojnë se shqiptarët kishin frikë nga pushtimi i tokave të tyre nga vendet fqinje, ndaj i druheshin copëtimit të Perandorisë Osmane.

Në fakt, shqiptarët ishin në mesin e më të goditurve gjatë procesit të shpërbërjes së shtetit osman. Kur formësimi i identitetit perëndimor shqiptar u bë i domosdoshme gjatë procesit të ndërtimit të shtetit modern shqiptar, shqiptarët nisën ta shkruajnë historinë e tyre duke lustruar të kaluarën e saj osmane. Kjo çoi në shfaqjen e elementeve anti-osmane dhe anti-turke në librat shqiptar të historisë. Siç ka thënë Malcolm, historianët shqiptarë paraqitën vetëm disa etapa të kryengritjeve – të bëra vetëm për të kundërshtuar rritjen e taksave, bashkë me zyrtarët shtypës osmanë – si pjesë e luftës së pavarësisë kundër administratës osmane.

Bërja e historisë, në të njëjtën mënyrë, vazhdoi edhe gjatë epokës komuniste, kur librat shkollorë përdoreshin për të shërbyer qëllimet e establishmentit, për politikat dhe ideologjitë e tij.
Është ende e mundur të shohësh sot – në botimet e Akademisë Shqiptare të Shkencave – artikuj dhe tekste që kualifikojnë osmanët si fanatikë dhe jotolerantë. Pikëpamja e gjerë e pranuar është se shqiptarët ishin të dërrmuar nga taksat e rënda nën administratën osmane dhe se ishin të privuar nga të drejtat elementare të njeriut.

Kjo mënyrë e të shkruarit të historisë duket se është miratuar edhe në Kosovë.

Sa u përket fakteve, paraqitja e historisë osmane është e njëanshme, e gabuar dhe jo e plotë, jo vetëm në tekstet shqiptare por te të gjitha vendet e Ballkanit. Derisa historiografia turke tenton të portretizojë periudhën osmane si “epokën e artë” të Ballkanit, e cila më vonë u trazua nga lëvizjet nacionaliste (një qasje po ashtu e diskutueshme për shumë historianë), popujt e Ballkanit dhe qeveritë janë të prira për ta perceptuar këtë histori të përbashkët në një mënyrë të ndryshme. Kontrastet mund të shënohen në mënyrën se si nacionalistët e caktuar në Ballkan fajësojnë epokën osmane për të gjitha të këqijat dhe fatkeqësitë e vendeve të tyre.

Është e mundur të shpjegohen paragjykimet kundër shtetit osman me dy faktorë kryesor. E para është se popujt e Ballkanit në shekullin e XIX ishin të ekspozuar ndaj romantizmit dhe nacionalizmit etnik perëndimor. Nacional-romantikët e Ballkanit jo vetëm që kanë luajtur një rol të suksesshëm në formimin e identiteteve nacionale dhe në nxitjen e dëshirës për pavarësi, por edhe kanë shtruar themelet që historia osmane të interpretohet duke qethur faktet objektive. E dyta është se kujtesa kolektive e shoqërive nuk ka shkuar shumë larg mbrapa. Popujt e Ballkanit mund të thuhet se kujtojnë epokën osmane kryesisht me zhvillimet gjatë shekullit të XIX dhe fillimit të shekullit XX. Megjithatë, këto ishin periudhat kur trazirat dhe parregullsitë administrative, si dhe trazirat e brendshme janë harlisur në të gjitha vendet e territoreve osmane, përfshirë edhe Anadollin.

Një analizë e teksteve shkollore në vendet e Ballkanit sot dëshmon se mënyrat me të cilën osmanët trajtohen janë të pjesshme, se nuk ka hapësirë për pikëpamjet alternative në disa tema të diskutueshme dhe se tekstet janë të mbushura me diskursin nacionalist që ndonjëherë përmban edhe gjuhë fyese. Është gjithashtu e mundur që nëpër libra të ndjehen shqetësimet ideologjike dhe politike të autorëve.

Ajo që është gjithashtu e rëndësishme në këtë drejtim është se librat flasin – në pjesën më të madhe – për aspektet ushtarake dhe politike të shtetit osman, duke lënë shumë pak hapësirë për ngjyrimet sociale, kulturore dhe fetare të perandorisë.

Sidoqoftë, një pikëpamje më objektive e historisë osmane kërkon një ekzaminim të plotë të Ballkanit të atyre viteve, të jetës shoqërore dhe kulturore, të strukturës familjare, sistemit arsimor, marrëdhënieve midis grupeve shoqërore, institucioneve fetare dhe komuniteteve. Për sa kohë shteti osman shihet nga perspektiva e ushtrisë dhe e politikës, njerëzit në Ballkan vështirë mund të mësojnë disa faktorë të rëndësisë jetike, siç ishte toleranca fetare e shtetit osman dhe kontributet e tij në restaurimin e kishave.

Historia osmane dhe sundimi mbi Ballkan është shumë më kompleks dhe historianët e Ballkanit duhet të gërmojnë më thellë e të bëjnë një lexim më komplet – të tërë periudhës së historisë osmane – për të pasur një pikëpamje më të balancuar.

* Autori është analist për politikë të jashtme në TEPAV.

Prof. dr. Beqir ISMAILI - MEHMET (MUHAMED) ALI PASHA THEMELUES I EGJIPTIT MODERN

Prof. dr. Beqir Ismaili

Me rastin e 200 vjetorit të ardhjes së Mehmet Ali Pashës në Egjipt, më 12 Maj të 2005, në ambjentet e agjensisë së informacionit “Alba Press” në Kairo, u mbajt një tryezë historike me temë “Mehmet Ali Pasha, themeluesi i Egjiptit modern”. Përveç të tjerëve, në këtë tryezë ishin të pranishëm dhe personalitete të historisë dhe kulturës egjiptiane si dhe përfaqësues të trupit diplomatik të akredituar në Kairo. Me këtë rast, Prof. Dr. Beqir Ismaili bëri një rezyme të shkurtër të jetës dhe veprës së Mehmet Ali Pashës, duke vënë theksin në madhështinë e kësaj figure të ndritur të historisë shqiptare.

Mehmet Ali Pasha, ky pinjoll i trojeve shqiptare, i njohur me emrin Muhamed Ali Pasha, është një nga bijtë më të shquar që ka nxjerrë toka shqiptare në historinë e saj.

Mehmet Aliu ka lindur me 1769, në një familje shqiptare. Pasi u mor për një farë kohe me tregëti nëpër Çamëri, vendosi të bashkohet me ushtrinë shtetërore Osmane.

Mehmet Aliu nuk e kishte arsimim e duhur ushtarak. Ai mësoi shkrim dhe lexim, me shumë vështirësi, në të dyzetat e tij, por ai shquhej për aftësinë e tij në planifikim dhe mprehtësi mendimi në zgjerimin e kulturës dhe ardhmërisë së vendit që ai udhëhiqte. Mehmet Aliu ishte një njeri i mençur dhe largpamës, gjë që i mundësoi atij të bëjë karrierë në ditët e mëpasme të jetës.

Me ardhjen e forcave pushtuese franceze në Egjipt në 1798, Perandoria Osmane, në krye të së cilës ishte Sulltan Selim Khan, djali i vëllait  të ish Sulltan Abdul Hamidit, që ndërroi jetë më 1796, filloi të përgatisë kundërsulmin për dëbimin përfundimtar të francezëve nga Egjipti. Për këtë qëllim u thirrën ushtarë vullnetarë nga e gjithë Perandoria. Nga viset shqiptare u grumbulluan disa mijëra vullnetarë ku vetëm nga zona e Kavallës u paraqitën treqind ushtarë vullnetarë shqiptarë, të stërvitur dhe të paisur me armatime dhe të gatshëm ti përgjigjeshin thirrjes për luftë, në çdo moment.

Njësia ushtarake shqiptare, e cila udhëhiqej nga Ali Aga, filloi të lëvizë nga trojet shqiptare në drejtim të njërës prej bazave ushtarake detare në Detin Egje. Në këtë port, ishin në pritje anije të shumta ushtarake dhe disa anije të tjera, të ardhura nga anë të ndryshme të Perandorisë, të mbushura me materiale të nevojshme për këtë ndërmarrje ushtarake.

Pak para mbërritjes së forcave osmane në Egjipt, Ali Aga e pa të pamundur të vazhdonte të drejtonte formacionin shqiptar dhe për këtë arsye ia dorëzoi komandën Mehmet Aliut.

Pas përpjekjeve të shumta luftarake me francezët, ushtria osmane më në fund arriti t’a çlirojë Egjiptin nga zgjedha Bonopartiste. Formacioni shqiptar i udhëhequr nga Mehmet Aliu luajti një rrol shumë të madh në këtë luftë.  Falë strategjisë së përdorur nga komandanti shqiptar, francezët u shpartalluan dhe u larguan përfundimisht nga vendi.

Pas mposhtjes së francezëve, forca të shumta të cilat kishin qëllime kontradiktore, u orvatën të merrnin në dorë sundimin e këtij vendi. Këto forca i shpallën luftë njëra – tjetrës duke luftuar secila për llogari të vet.

Fuqia më e madhe ishte Shteti Osman, i cili e udhëhiqte Egjiptin që prej tre shekujsh dhe dëshironte që ky vend të mbetej në duart e tij.

Një tjetër fuqi me synime ndaj Egjiptit ishin anglezët, të cilët gjithmonë kishin qenë të gatshëm të ishin prezentë në këtë vend. Për këtë arsye anglezët po bënin të gjitha përgatitjet për t’a okupuar Egjiptin, për tia arritur kështu qëllimit që nuk nuk mundën t’a arrinin gjatë kryqëzatave. Britania kishte për qëllim që me pushtimin e Egjiptit t’i hapte rrugë vetes në Detin e Kuq dhe në Detin Mesdhe e të siguronte kështu mbizotërimin e saj në vijën kryesore bregdetare e prej këtu të lidhej me Indinë.

Pretendues për sundimin e Egjiptit ishin dhe mamlukët (feudalët vendas), të cilët në realitet vepronin sipas pëlqimit të osmanllinjëve.

Pas çlirimit të Egjyptit dhe mosmarëveshjeve të ndryshme civile, më në fund në vitin 1805, Muhamed Aliu me propozimin e Sheikhut të Al-Az’harit- udhëheqësi më i lartë fetar në vend, njëkohësisht dhe Rektor i Universitetit më të madh dhe një nga më universitetet më të vjetër të botës, mori fermanin nga Sulltani për t’u bërë Guvernator i Egjiptit dhe njëkohësisht iu dha titulli “Pasha”. Në 1805, zë fill dinastia shqiptare e zotërimit të Egjiptit. Mehmet Ali Pasha, shqiptari reformator, iu përvesh punës për modernizimin e vendit të Nilit. Krejt i pavarur, në luftë me të gjithë, madje edhe me sulltanët, Muhamed Aliu arriti deri në portat e Stambollit.

Koha e Mehmet Alit u shqua si kohë e fitimit të betejave të shumta, ushtarake dhe ekonomike. Mehmet Ali Pasha, me zgjuarsi dhe strategji të rrallë arriti të shuajë shumë mosmarrëveshje mes mamlukëve dhe osmanlinjve.

Këto arritje të Muhamed Aliut nuk i shkuan për shtat atyre që donin të ishin  dominues të Egjiptit, anglezëve, të cilët të penduar për tërheqien e tyre nga Egjipti vendosën në 1807 të riktheheshin përsëri. Duke përdorur politikat e tyre dhe duke shfrytëzuar tradhëtinë e disa udhëheqësve mamlukë që, nuk posedonin aspak atdhedashuri dhe kulturë dhe që interesat e tyre personale i kishin më të shtrenjta se vendi dhe populli i tyre, anglezët provokuan një kryengritje të cilës i printe admirali Frizer. Ofensiva nuk vazhdoi shumë, por u zmbraps me dy sulme në Aleksandri dhe Reshidë. Duke mos pasur rrugëdalje tjetër, Frizeri u largua nga deti.

Mehmet Aliu e priti me keqardhje të madhe tradhtinë e mamlukëve. Për të vënë në vend nderin e nëpërkëmbur të Egjiptit, në Mars të 1811-ës ai i thirri prinjësit tradhëtarë “të penduar” mamlukë, në një darkë në kështjellën e tij. Qëllimi i  tij i vërtetë ishte, të lante hesapet një herë e mirë me mamlukët. Dhe është pikërisht kjo darkë që shënon fundin e mamlukëve në Egjipt. Ai e shpartalloi përfundimisht udhëheqjen e mamlukëve dhe bëri ankeksimin e forcave mamluke në rradhët e ushtrisë së tij, duke hapur me këtë veprim një faqe të re në historinë e  Egjiptit.

Mehmet Aliu ishte largpamës dhe ambicioz. Ai ëndërronte të themelonte një perandori të gjerë. Që në momentin e marrjes në dorëzim të fronit ai e kuptoi se që Egjipti të shkonte përpara, duhej të bashkohej. Kështu ai punoi e luftoi gjithë kohën për t’ia arritur këtij qëllimi. Ndërkohë ai i zgjeroi kufinjtë e pushtetit të tij deri në Kerdefan dhe Nubeh dhe në 1821-1823 themeloi Hartumin, kryeqytetin e Sudanit të sotëm.

Pas zgjerimit të kufinjve filloi të ashpërsojë qëndrimin e tij ndaj Portës së Lartë në Stamboll dhe filloi të distancohet nga osmanët. Djemtë e tij ishin përkrahësit e tij kryesorë. I biri, Ibrahim Pasha, që në shpejtësi të madhe kishte pushtuar Sirinë dhe kodrat e Turusit, nuk u mjaftua me kaq por depërtoi në Azinë e vogël drejt Stambollit. Në të njejtën kohë Muhamed Aliu kërkoi të rriste epërsinë e tij të mëtjeshme të kufijve depërtues në Siri në mes dy lumenjve, e me këtë rast dëshironte të depërtonte deri në Bagdad në mënyrë që të hapte rrugët e tregëtisë me Indinë.

Në 1824, Sulltan Mahmudi i II-të, i cili nuk mundi të shtypte kryengritjet e grekëve, thirri në ndihmë Mehmet Aliun. Ky i fundit, caktoi djalin e tij Ibrahim Pashën, në krye të ekspeditës kundër grekëve, i cili arriti t’i shuaje dhe t’i shtypë revoltat në Greqi. Si shpërblim të kësaj fitoreje, Sulltani e emëroi Mehmet Aliun Guvernator të Kretës.

Triumfi dhe epërsia e ushtrisë së Mehmet Aliut nuk i shkoi për shtat Shtetit Osman dhe fuqive Europiane, të cilëve u cënoheshin kështu interesat e tyre në rajon e më gjerë. Për këtë arsye, në Korrik të vitit 1840, u grumbulluan në Londër kundër Mehmet Aliut. Ato vendosën që Egjipti të rikthehet në kufijtë e vjetër, të jetë pjesë e Shtetit Osman dhe t’i paguaj haraç vjetor Sulltanit, ushtria të mos numërojë më shumë se 18.000 trupa si dhe të mos prodhojë shpata apo armë luftarake.

Për të qetësuar Mehmet Aliun dhe për ti dalë përpara mundësisë së reagimit nga ana e tij, ato e shpallën Mehmet Aliut zëvendës mbret të Egjiptit dhe të drejtën e trashëgimisë së fronit mbretëror, ia kaluan pjestarëve meshkuj të familjes së tij.

Arritjet e Mehmet Aliut janë të shumta dhe i përkasin fushave të ndryshme. Përveç suksesit në strategjinë ushtarake, ai konsiderohet i pari moderator i botës Islame. Ai ishte i pari që ndërtoi sisteme moderne shtetërore për vendet që udhëhoqi, futi në përdorim shtypshkronjën, ndërtoi fabrika, projektoi dhe realizoi furnizimin me ujë të Aleksandrisë nga krahina Mahmudie, etj. Krijimi i Egjyptit si shtet, modernizimi, ndërtimi i qyteteve, qendrave tregtare, industriale etj, bëri që në Egjipt të fillojë epoka e lulëzimit, lirisë dhe pavarësisë. Kjo i dha mundësi Egjiptit  të fitojë krenarinë dhe madhështinë shpirtërore dhe materiale. Vlen të theksohet këtu se Egjipti u bë qendra e diasporës shqiptare, opozitare e Portës së Lartë.

Krijimi i shtetit të Sudanit, emancipimi i shoqërisë sudaneze dhe dhënies, kësaj shoqërie, nje fizionomie qytetare ndryshe nga fizionomia fshatare që Sudani kishte para ardhjes së Mehmet Aliut, konsiderohen si arritjet titanike të këtij strategu të madh. Emancipimi i shoqërisë Egjyptiane, që sot është zemra e botës arabe, nëpërmjet aktivizmit të vendaseve endacake-fshatarë në jetën shoqërore qytetare, e bënë Mehmet Aliun arkitektin e intelektualizmit dhe iluminizmit arab, të sistemit të ri, të krijimit për herë të pare, në botën arabe, të një ushtrie me të vërtetë profesioniste dhe shumë më të avancuar se ushtria osmane.

Suksesi i ushtrisë së Mehmet Aliut, i tregoi sultan Muratit se sistemi osman ishte vjetëruar. Kjo bëri që Sulltani të formulojë një strategji të re ushtarake, sipas modelit të Mehmet Pashës, por që asnjëherë nuk arriti suksesin e tij.

Vlerat e Mehmet Aliut, për zemrën e sotshme të botës Arabo – Islame janë të panumërta.

Në ditët e fundit të jetës së tij Mehmet (Muhamed) Ali Pasha shprehet: “Nuk kisha menduar se do të arrijmë në këto suksese në të cilën jemi sot. Shpresat e mia sot janë forcuar dhe po të vihej në pikëpyetje ndërtimi dhe përparimi i Egjiptit, po të lindte nevoja, do të flijoja dikë nga familja ime, vetën e vetëm që të ecte përpara ky vend dhe ky popull.”

Me sëmundjen e Mehmet Aliut, në vitin 1848, mëkëmbës i Egjiptit u shpall i  biri Ibrahim Pasha. Mehmet Ali Pasha vdiq më 1849, por dinastia e krijuar prej tij vazhdoi të udhëheqë Egjiptin deri në vitin 1952.

Vendasit dhe të huajt sot shohin një Egjipt të konsoliduar, qendër të zhvillimit dhe civilizimit, djep i kulturës arabe dhe islame, por asnjëherë dhe përasnjë çast nuk harrojnë se në themel të gjithë këtij zhvillimi qëndron figura e atij që është cilësuar si “Bonaparti i Botës Arabe”, e projektuesit dhe arkitektit të përparimit të këtij Egjipti modern, shqiptarit Mehmet Ali Pasha.

Dorian KOÇI BEKTASHIZMI NË EGJIPT GJATË DINASTISË SHQIPTARE (1805-1952)

Dorian Koçi

Bektashizmi është një nga sektet mistikë islamë më të vjetër në Shqipëri. Si i tillë ai mendohet u përhap në fillimet e shekullit të XVII, shekull i cili përkon dhe me islamizimin masiv të shqiptarëve. Shumë shpejt brenda një shekulli sekti i Bektashinjve u bë një nga sektet mistikë më popullorë dhe më me influencë në Shqipëri. Megjithëse  Bektashinjtë pretendojnë se kanë qenë prezentë në Shqipëri përpara Otomanëve qysh në shekullin e XIII, pretendim ky i mbështetur në legjendat e shekullit të XIII të  Sari-Salltikut me qendër qytetin e rrethinat e Krujës[1], ishte vetëm fundi i shekullit të XVIII që shënon dhe fuqizimin e tij. Rritja dhe fuqizimi i sektit mistik të Bektashinjve ka tërhequr vëmendjen e studiuesve të ndryshëm të cilët kanë dhënë arsye të ndryshme për ta shpjeguar këtë fenomen. Hulumtimet e tyre janë përqendruar më shumë në të ashtuquajturin natyrë liberale të sektit si dhe manipulimin e situatës religjioze në Shqipërinë e pushtimit otoman[2].Shpesh herë këto përfundime janë kundërshtuar nga mendimtarët bektashinj ku ndër ta spikasin Baba Rexhepi në veprën e tij “Misticizma Islame” dhe Baba Selim Kaliçani, kur ky i fundit nënvizon në veprën e vet “Testamenti Bektashian” se bektashinjtë jo vetëm që kryejnë namazet e përditshme në mejdanet e tyre dhe besojnë tërësisht në Shari’at por kryejnë dhe dy falje të tjera të rekomanduara në mëngjes dhe në mbas dite[3].Mbështetja e fuqishme që kish sekti nga feudalët shqiptarë si Ali Pasha Tepelena në fakt zbulon një faktor tjetër përcaktues për fuqizimin e tij në këtë periudhë.[4] Ajo lidhet ngushtë me mbështetjen që kishte sekti në radhët e ushtrisë në Perandorinë Otomane. Sekti i Bektashinjve kish përfaqësuar tradicionalisht trupat jeniçerë pasi besohej gjerësisht se në sajë të influencës së Haxhi Bektash Veliut këto të fundit kishin pranuar Islamin dhe kishin shënuar në këtë mënyrë një numër të madh fitoresh për sulltanët otomanë. Shekujt e XVI-XVII përkojnë dhe me zgjerimin e vazhdueshëm të Perandorisë Otomane ku trupat jeniçere luanin një rol të madh në fushatat pothuajse të përvitshme të otomanëve në të tre kontinentet Evropë , Azi dhe Afrikë. Është e rëndësishme të theksohet se përreth 100 oficerë të lartë të jeniçerëve ishin shqiptarë , çka përbën një fakt më tepër për të kuptuar vlerësimin dhe reputacionin që gëzonte sekti në qarqet religjioze, politike dhe natyrisht mes popullit të thjeshtë.[5]

Nga ana tjetër shqiptarët ishin të njohur në Perandorinë Otomane për shërbimet mercenare që afronin. Duke qenë ushtarë në trupat e zgjedhura jeniçere ata ishin në kontakt të vazhdueshëm me Bektashizmin dhe praktikat e tij. Shpesh herë ata vendoseshin në vendet në të cilat shërbenin duke mbajtur gjallë praktikat e tyre fetare. Kështu që Bektashizmi përveçse rolit të një doktrine dhe sekti fetar islamik për të përmbushur kërkesat shpirtërore të shqiptarëve që shërbenin në trupat jeniçere shpesh herë shërbeu dhe si formacion ideologjik për të artikuluar qëndrimet e tyre politike dhe vet identifikuese në detin e gjerë të kombësive që përbenin Perandorinë Otomane.

Një rast i veçantë i përfshirjes të shqiptarëve dhe ndoshta më i suksesshmi në krijimin e një dinastie sunduese në tokat e Perandorisë Otomane është karriera e Mehmet Ali Pashës- krijuesit të Egjiptit modern. Instalimi i tij në Egjipt, marrja e pushtetit dhe themelimi i dinastisë sunduese janë interesante jo vetëm për sa i përket fatit të një oficeri të ushtrisë mercenare Otomane, por dhe për të zbuluar botën shpirtërore, religjioze të elitës  që mori pushtetin në fillimet e shekullit të XIX në një nga truajt më të lashtë të civilizimit botëror. Mehmet Ali Pasha dukej se i përkiste sektit të bektashinjve[6]. Ai kish lindur në Kavala një qytet në Maqedoninë Otomane shumë afër qendrave bektashianeve të Turbalisë dhe Dimiotekës. Gjatë sundimit të tij dhe dinastisë të trashëgueshme që krijoi Bektashizmi nuk do të përhapet dhe fuqizohet si në rastin e pashallëkut të Ali Pashë Tepelenës, por do të ruhet më tej trashëgimia bektashiane që ai gjeti në Egjipt dhe gjithmonë sekti dhe teqetë e tij do të trajtoheshin me respekt.

Bektashizmi në Egjipt para se të vinte në pushtet Mehmet Ali Pasha nuk ishte një sekt i panjohur por në të njëjtën kohë nuk ishte dhe aq i përhapur si në Ballkan. Ky kufizim në përhapjen e tij nuk kish ardhur si rezultat i prosiletismit të dobët nga ana e misionarëve bektashinj por i dedikohej më tepër konkurrencës së gjatë midis Kajros dhe Stambollit se kush do të ishte qendra e Kalifatit Islam. Në vitin 1517 kjo situatë ndryshoi, pasi sulltan Selimi I pushtoi Kajron duke i dhënë kështu fund kalifatit të Kajros dhe duke zhvendosur qendrën e tij në Stamboll. Ai u bë në këtë mënyrë, Sulltani i parë turk që mbante këtë pozitë. Në këtë periudhë besohet se Bektashizmi fillon të rrisë prezencën e vet në Egjipt, sepse midis trupave pushtuese ishin dhe rreth 5000 trupa jeniçere[7]. Gjithsesi kjo prezencë nuk shënon ndonjë popullarizim të madh të sektit në popullsinë vendase. Një arsye  që sekti i Bektashinjve nuk fitoi popullaritet të menjëhershëm në Egjipt si në vendet e Ballkanit mund të ketë qenë se popullata e Kajros- një nga kryeqendrat e Islamit Sunni që nga kohët më të hershme të përhapjes së fesë Islame, e kishte të vështirë të pranonte sufizmin e tribuve turkmene. Ashtu si është pranuar gjerësisht, Bektashizmi i kish rrënjët e tij në lëvizjen të njohur si “Turkmen Baba”. Ndjekësit e sektit flisnin turqisht dhe sillnin në praktikën e tij, praktika të vjetra fetare si tipare shamaniste, priftërinj magjistarë që thërrisnin shpirtrat, fjalë tabu etj[8]. Një shembull i mirë për të ilustruar këtë vështirësi të Bektashizmit për tu bërë popullor në Kajro është fakti se dhe kur u hap teqeja e parë bektashiane eKaygusuz Sulltanit në Kajro, vendasit nuk mund ta shqiptonin emrin e teqesë dhe e ndryshuan atë në teqeja e Sheh Abdullah al- Maghauari(i shpellës)[9]

Egjipti, në fakt dhe pas pushtimit otoman mbeti një nga provincat më të pa stabilizuara të perandorisë dhe për tre shekuj u bë një shesh beteje midis jeniçerëve dhe mamlukëve. Këta të fundit edhe pse u mposhtën nga sulltan Selimi i I, vazhduan të mbajnë pozita të forta në pashallëkun e Kajros. Duke e konsideruar Bektashizmin si sektin e jeniçerëve, ata e luftonin vazhdimisht atë. Kjo armiqësi dhe arsyet që përmendëm më  bënë të mundur që nga tre teqe që përmenden se ekzistonin në Egjipt më 1570, të mbijetonte vetëm një deri në vitet 50’ të shekullit tonë.[10]

Ardhja në pushtet e Mehmet Ali Pashës nuk ndryshoi balancat porsa i përket realitetit fetar që mbizotëronte në Egjipt. Kjo ndodhi pasi dhe shqetësimi i tij kryesor nuk ishte besimi fetar por sigurimi i vazhdimësisë së pushtetit të vet. Duke gjendur një realitet të ndryshëm fetar nga ai i Ballkanit, sundimtari i ri i Egjiptit u mundua të depërtonte në brendësi të  këtij realiteti dhe jo ta ndryshonte. Nuk ka të dhëna nëse ai u mundua të mbështeste pushtetin e vet në një stabiliment bektashian si u mundua të bënte Ali Pasha Tepelena,[11] por disa aspekte të influencës së Bektashizmit në qeverisjen e tij mund të vërehen.

Në fillim, duke e kuptuar rëndësinë që përbënte pushteti fetar në Kajro ai u mundua që ta bënte për vete këtë pushtet. Pasi ia arriti qëllimit që të kishte me vete si Umar Makram, kryetarin e ashraf(pasardhësit e Profetit Muhamed) dhe Sheikun e Al-Azharit universitetit më të vjetër të kulturës Islame, ai u përpoq ta dobësonte këtë pushtet duke luajtur rolin Makiavelik e nxitjes së mërisë dhe dualitetit midis tyre.[12]Ashtu si dhe në fushat e tjera të pushtetit, sundimtari i ri i Egjiptit i rezervoi vetes rolin e gjykatësit sipëror duke mos lejuar që fjala e tij të bëhej dysh. Duke pasur këtë plotfuqishmëri në vendimmarrje ai bëri të mundur të ushtronte një politikë të brendshme deri atëherë të paparë në Pashallëkun e Kajros. Baza e kësaj politike ishte toleranca fetare e cila ashtu si dhe në pashallaket shqiptare në Ballkan kish dhënë rezultat në çlirimin e energjive të reja dhe në administrimin më të mirë të territorit. Ai do të bëhej pionieri i përfshirjes së të krishterëve koptë, armenasve dhe grekëve në administratën e tij. Besnikët dhe bashkëpunëtorët të tij ishin jo vetëm myslimanë por dhe koptë, ortodoksë, grekë e armenë, hebrenj dhe të krishterë të Perëndimit. Barazia e fesë ishte e shkruar me ligj.[13] Kjo praktikë madje u shtri dhe në territoret e tjera të Levantit që Mehmet Ali Pasha qeverisi për më se 10 vjet, 1830-1840. Mësime tolerante islamike porsa u përket popullsisë jo myslimane të cilat më parë krijonin komunitete gjysmë të izoluara u vunë në praktikë pasi administrata egjiptiane deklaroi barazi midis racave dhe besimeve fetare. Dallime të vjetra midis komuniteteve u ndaluan,liria fetare dhe taksat e rënda ndaj pelegrinëve të krishterë që vizitonin Jerusalemin u hoqën.[14] Kjo politikë vazhdoi dhe në situatat e rënda të luftës, kur flota e tij në Peloponez u shkatërrua në betejën e Navarinos, ai nuk ndërmori masa represive ndaj komunitetit grek që banonte në territoret e tij ashtu si ndodhi në Stamboll menjëherë pas shpërthimit të Revolucionit grek. Procedura tradicionale diskriminuese u ndaluan me ligj dhe postet qeveritare u bënë të mundur të punësoheshin dhe të krishterë, të cilët filluan të shërbejnë si përfaqësues të Këshillave administrative duke shtruar kështu rrugën e harmonisë fetare në vend.[15]

Harmonia fetare krijoi bazën e duhur për të fituar simpatinë dhe përkrahjen e gjithë Egjiptit në konfliktin e tij të mëvonshëm me Perandorinë Otomane. Në fakt, pa kuptuar Mehmet Ali Pasha me politikën e tij të brendshme hodhi bazat e formimit të kombit egjiptian. Edhe pse gjatë kohës së sundimit të tij shënon valën e emigrimeve të shqiptarëve të cilët në një pjesë të madhe i përkisnin sektit të Bektashinjve pasi vinin nga jugu i Shqipërisë[16], Bektashizmi por dhe koncepti iShqiptarisë[17] nuk evoluan drejt një statusi më të privilegjuar. Kjo ndodhi për shkak të dualitetit që Mehmet Ali Pasha dhe pasardhësit e tij ndjenin ndaj etnicitetit të tyre dhe identifikimit me vendin që sundonin, besimit të tyre fetar dhe besimit fetar të gjithë vendit. Gjatë një diskutimi që ai pati me princin Pucler-Muskau ai tha atij se: “Unë kam marrë pjesë në shumë beteja të frikshme dhe pavarësisht kësaj unë kam zhvilluar një ndjenjë të veçantë që më lidh mua me Egjiptin, atdheun tim të adaptuar. Asnjëherë nuk jam bekuar me pushim dhe paqe dhe kjo ka ardhur pasi Egjipti për mua i ngjan një fëmije të privuar që s’mund të gjejë njeri ta ndihmojë, një fëmijë që ka ndenjur për shumë vite në gjumë. Unë duhet të luaj për të rolin e prindit, të zotit dhe shërbyesit, të gjykatësit dhe mësuesit.[18] Kjo ndjenjë e thellë ndaj vendit të tyre të adoptuar zbulon sesa i rëndësishëm ishte për të Egjipti.

Gjithsesi jo të gjithë shqiptarët e diasporës në Egjipt mendonin në të njëjtën mënyrë. Kur filloi zgjimi kombëtar i shqiptarëve 1840-1912, kolonia shqiptare e Egjiptit u shndërrua në një nga kolonitë më aktive për sa i përket Rilindjes Kombëtare. Teqeja e Kaygusuz Sulltanit në Kajro u bë një vend takimi për gjithë shqiptarët në Egjipt. Numri i tyre besohet se ishte rreth 50.000 që nga koha e ardhjes në pushtet e Mehmet Ali Pashës. [19]Një pjesë e madhe e tyre ishin pasues të sektit të bektashinjve pasi vinin nga radhët e ushtrisë por influenca e sektit ishte e dukshme dhe në komunitetin e krishterë shqiptar të Kajros. Kështu kur Andon Zako Çajupi , poeti më i madh i kolonisë së Kajros botoi përmbledhjen e parë të poemave në gjuhën shqipe, titulli i saj ishte “Baba Tomori” që i referohej vendit të shenjtë të bektashinjve në Shqipëri.

Komuniteti shqiptar i Kajros kish përkrahjen dhe mbështetjen e familjes së Khedivit( zëvendës mbretit) jo vetëm për të ushtruar lirisht aktivitetin politik por dhe në fushën e besimit fetar. Ekzistojnë disa të dhëna që tregojnë hapur respektin e madh që kishin pasardhësit e Mehmet Ali Pashës për teqenë eKaygusuz Sulltanit dhe baballarët bektashinj. Kështu pas masakrës të jeniçerëve në 1826 në Stamboll, sekti i Bektashinjve u lejua të riorganizohej sërish në 1839 dhe shumë prej tyre emigruan në Egjipt ku familja sunduese u dha mbështetje[20]. Edhe në kohët moderne pas dëbimit të Bektashinjve nga Turqia në 1925 ata u mirëpritën në Egjipt. Kur Baba Ahmet Sirri Dede dhe pasuesit e tij u larguan nga Turqia , ai lundroi drejt Aleksandrisë, ku i uroi mirëseardhjen mbreti Fuad. “Këtu ata kanë një foto ku mbreti i puth dorën Baba Ahmedit dhe i uron mirëseardhjen në bordin e anijes. Baba Ahmet Sirri Dedi u mirëprit me të gjitha nderet sipas rangut të tij. Nuk duhet harruar se familja mbretërore ishte shqiptare dhe e konsideronte atë si një udhëheqës shpirtëror.[21]”Për më tepër në teqenë bektashiane ndodhen dhe varret e disa pjesëtarëve të familjes mbretërore si varri i princit Qemaledin(1874-1932), djalit më të madh të Sulltan Husein Qemal. Pas vdekje së babait të tij më 1919, ai u hoqi dorë nga marrja e pushtetit, duke preferuar të ndjekë pasionet e tij në arkeologji dhe koleksionet e veprave të artit. Thuhet se ai ishte një vizitor i rregullt i teqesë. Një varr tjetër është ai i princeshës Zejnebe, vajzës së Ismail Pashës, nipit të Mehmet Ali Pashës.[22]Teqeja vizitohej shpesh dhe nga mbreti Faruk(1936-1952) [23]Edhe kur u mbyll teqeja në vitin 1952 një nga arsyet ishte se Baba Ahmet Sirri Dedi dhe pasuesit e tij u akuzuan si të huaj dhe menjëherë u soll në vëmendje se shumë dervishë dhe myhypëtë teqesë ishin shqiptarë dhe kishin gëzuar gjithmonë përkrahjen e familjes mbretërore.[24]

Kështu edhe pse historia e Bektashizmit në Egjipt nuk fillon me praninë e shqiptarëve aty, nuk mund të anashkalohet fakti se ai mundi të mbijetonte dhe të zhvillonte normalisht aktivitetin e vet derisa vazhdoi dinastia shqiptare të sundonte Egjiptin. Ai mbeti në fakt një çështje shpirtërore e diasporës shqiptare dhe nuk pati një masivizim në popullsinë vendase. Edhe pse ai daton në Egjipt qysh në shekullin e XIII, është vështirë të pretendohet për një histori suksesi si ajo e përhapjes së tij në Shqipëri. Bektashizmi në Egjipt veçanërisht pas vitit 1826 mund të konsiderohet një derivat i Bektashizmit shqiptar. Ai pati një efekt lokal në sjelljen afër të komuniteteve myslimane dhe të krishtera të shqiptarëve emigrantë dhe në të njëjtën kohë nëpërmjet influencës së vet në familjen mbretërore të Egjiptit kontribuoi në krijimin e kulturës së tolerancës së besimeve fetare në Egjipt. Kjo kulturë tolerance akoma e dallon Egjiptin mes vendeve të tjera të Lindjes së Mesme.

Bibliografi

Libra:

1. Baba Selim Kalicani, Testamenti Bektashian
2. Emin Azemi-Shkelzen Azemi, Shqiptarët e Egjiptit, Logos Shkup:1993
3. Ger Duijzings, “Religion and the Politics of Identity in Kosovo”, Hurst&Company London: 2000
4. Gilbet Sinoue, Faraoni i fundit. Globus R. Tiranë: 2006
5. Historia e shtetit,shoqërisë dhe qytetërimit osman, Volumi, I Tiranë 2009
6. Nathalie Clayer. Në fillimet e nacionalizmit shqiptar. Përpjekja. Tiranë 2009
7: Nexhat Ibrahimi, Islami në  trojet  Iliro-shqiptare gjatë  shekujve, Logos-A, Shkup 1998

Periodikë:

1. Fayza Hassan, “The people of the cave” Al-Ahram Weekly, 7-13, December 2000, Issue No. 511
2. Latifa Mohamed Salem, “Levantine experience”, Al-Ahram Weekly  27, October 2 November 2005, Issue No. 766, Special series Mohammad Ali (1805-2005)
3. Magdi Guirgus, Restructuring Egyptian society, Al-Ahram Weekly 15-21 September 2005 Issue No. 760, Special series Mohammad Ali (1805-2005)
4. Salah Abu Nar, Mohammad Ali’s ideological project, Al-Ahram Weekly 4-10 August 2005, Issue No. 754 Special series Mohammad Ali (1805-2005)

Sites: 1: Ali Akbar Ziaei “Sufism in Albania during Ottoman Empire”, http://sarajevo.icro.ir

[1] Nexhat Ibrahimi, Islami në  trojet  Iliro-shqiptare gjatë  shekujve, Logos-A, Shkup 1998
[2] Shih për më tepër Peter Bartl, Myslimanët shqiptarë në lëvizjen për pavarësi kombëtare, Dituria, Tiranë 2006, Ger Duijzings, Religion and the Politics of Identity in Kosovo, Hurst&Company London: 2000
[3] Baba Selim Kalicani, Testamenti Bektashian, faqe 48
[4] Shih për më tepër Peter Bartl, Myslimanët shqiptarë në lëvizjen për pavarësi kombëtare, Dituria, Tiranë 2006, Ger Duijzings, Religion and the Politics of Identity in Kosovo, Hurst&Company London: 2000
[5] Ali Akbar Ziaee “Sufism in Albania during Ottoman Empire”, http://sarajevo.icro.ir
[6] Ali Akbar Ziaee “Sufism in Albania during Ottoman Empire”, http://sarajevo.icro.ir
[7] Historia e shtetit,shoqërisë dhe qytetërimit osman, Volumi I Tiranë:2009, page 52-56
[8] Peter Bartl,Myslimanët shqiptarë në lëvizjen për pavarësi kombëtare, Dituria, Tiranë:2006, faqe 123
[9] Fayza Hassan, “The people of the cave” Al-Ahram Weekly ,7 -13 December 2000, Issue No.511
[10] Ibid
[11] Shih për më tepër Peter Bartl, Myslimanët shqiptarë në lëvizjen për pavarësi kombëtare, Dituria, Tiranë 2006, Ger Duijzings, Religion and the Politics of Identity in Kosovo, Hurst&Company London 2000
[12] Magdi Guirgus, Restructuring Egyptian society, Al-Ahram Weekly  15-21 September 2005 Issue No. 760, Special series Mohammad Ali (1805-2005)
[13] Gilbet Sinoue. Faraoni i fundit. Globus R. Tiranë: 2006, faqe 16
[14] Latifa Mohamed Salem, “Levantine experience”, Al-Ahram Weekly  27 October – 2 November 2005, Issue No. 766, Special series Mohammad Ali (1805-2005)
[15] Ibid
[16] Shih për më tepër Peter Bartl, Myslimanët shqiptarë në lëvizjen për pavarësi kombëtare, Dituria, Tiranë: 2006, Ger Duijzings, Religion and the Politics of Identity in Kosovo, Hurst&Company London 2000
[17] Shih për më tepër Nathalie Clayer. Në fillimet e nacionalizmit shqiptar. Përpjekja. Tiranë:2009. E kam fjalën për krijimin e identitetit kombëtar.
[18] Salah Abu Nar, Mohammad Ali’s ideological project, Al-Ahram Weekly 4-10 August 2005, Issue No. 754 Special series Mohammad Ali (1805-2005)
[19] Emin Azemi-Shkelzen Azemi, Shqiptarët e Egjiptit, Logos Shkup:1993, page 45
[20] Fayza Hassan, “The people of the cave” Al-Ahram Weekly ,7 -13 December 2000, Issue No. 511
[21] Ibid
[22] Ibid
[23] Emin Azemi-Shkelzen Azemi, Shqiptarët e Egjiptit, Logos Shkup:1993, page 76
[24] Fayza Hassan, “The people of the cave” Al-Ahram Weekly, 7-13 December 2000, Issue No. 511

Ylli SUBASHI SHQIPTARËT E EGJIPTIT

Arnautët (shqiptarët) në Egjipt gjatë namazit

Elementin shqiptar në Egjipt e hasim që nga shek. i XVI e mbrapa. Prania e këtij elementi është e natyrave të ndryshme duke filluar prej elementit të tipit qeveritar, tipit ushtarak (mercenar), tipit social-mërgimtar dhe tipit politik. Në literaturën e vendeve arabe, por edhe të vendeve të ndryshme hasim vrojtime të ndryshme mbi këta tipa të elementit shqiptar në Egjipt, por rëndësi më të madhe i është kushtuar tipit të elementit të qeveritarëve shqiptarë duke inkuadruar këtu edhe dinastinë shqiptare të Mehmet Ali Pashës.

Qeverisja e Egjiptit me pashallarë të Stambollit filloi që në shek. e XVII. Në mesin e këtyre dallohet plejada e pashallarëve dhe valinjve shqiptarë. Prej tyre mund të përmendim Sinan Pasha Topojanin, valiu i parë i Egjiptit në vitin 1569. Gjurmët e Sinan Pashës sot në Egjipt përmenden me simpati, siç është ndërtimi në kohën e tij i një xhamie në Kajro dhe i një medreseje e i një tjetër xhamie në Aleksandri. Pas Sinan Pashës dhe konkretisht në vitet 1619-1622 në krye të Egjiptit erdhi një tjetër vali shqiptar, Merre Hysen Pasha nga Peja. Në vitet 1637-1640 përsëri në skenën qeveritare të Egjiptit del një shqiptar, Mehmet Pasha, i cili arrin deri në postin e vezirit.

Në vitin 1650 pushtetin qeveritar në Egjipt e merr valiu shqiptar Ahmet Pasha Torhonxhi, i cili më vonë bëhet vezir i madh i Egjiptit. Pas tij si vali vjen Ibrahim Pasha (1622-1633). Nga plejada e qeveritarëve shqiptarë, padyshim një vend të veçantë zë figura e Mehmet Ali Pashës (lindur në Kavallë në vitin 1769), i cili arriti të zhvillojë strategjinë e tij qeverisëse, duke krijuar një dinasti të tërë qeveritarësh shqiptarë që dolën nga ai. Nga shumë historianë me të drejtë ai është quajtur “Napoloni i Lindjes”. Në historinë egjiptiane Mehmet Ali Pasha ka një rol të veçantë, sepse po të mos ishte ai, Egjipti i sotëm me siguri do të dukej ndryshe. Mehmet Ali Pasha vdiq më 2 gusht 1849. Sundimi i dinastisë shqiptare të Mehmet Ali Pashës vazhdoi edhe në kohën e pasardhësve të tij. Po përmendim disa prej tyre. Ibrahim Pasha djali i Mehmet Ali Pashës (1809-1848) ministër i financave dhe luftëtar i madh. Abaz Pasha sundoi në Egjipt në vitet (1849-1854), Sahit Pasha sundoi në vitet (1854-1863), Ismail Pasha sundoi në vitet (1863-1879), Sahit Taufik Pasha sundoi në vitet (1879-1892) dhe Abas Pasha i II-të (1892-1914); Hysen Qamili (1914-1917) dhe Ahmet Fuadi (1917-1936).

Mbreti i fundit egjiptian në damarët e të cilit qarkulloi gjaku shqiptar ishte mbreti Faruk, thuhet se ishte mbreti më i dashur, ndërkaq shqiptarët që jetuan në Egjipt në kohën e tij kishin privilegje të veçanta. Prezenca e elementit shqiptar sikurse thamë edhe më lart ishte edhe e karakterit ushtarak e tipit mercenar; kjo lidhet me kontributin e shqiptarëve nën petkun ushtarak dhe civilizues të Perandorisë Osmane. Në këtë aspekt mund të përmendim Hysen bej Arnautin, Ahmed Arnautin, Mehmet Arnautin, etj. Viti 1787 mund të konsiderohet si vit i vërshimit të ushtarëve shqiptarë në krye të të cilëve ishte Ismail Pasha. Në literaturën egjiptiane nuk precizohet nëse ushtarët e ardhur u larguan ndonjëherë nga Egjipti, fakt ky që flet se Egjipti po popullarizohej me një element të ri etnik. Por ky element shqiptar në Egjipt për shumë kohë u përshkrua me rënie dhe ngritje që vareshin nga pozita dhe influenca politiko-ushtarake e atyre që vinin në pushtet. Në këtë kontekst është i pandarë edhe një vështrim mbi qeverisjen e vetë shqiptarëve, sepse të flasësh për prezencën e shqiptarëve në jetën politike të Egjiptit, patjetër do të duhet të shpjegohet edhe fenomeni i mercenarizmit ushtarak shqiptar në tokat e tjera arabe. Fillimi i embrionit të kolonisë shqiptare të Egjiptit u krijua pikërisht nga prurjet e ushtarëve shqiptarë, të cilët kishin ardhur si vullnetarë aty nga gjysma e dytë e shek. të XVIII për t’u ngjitur pastaj në hierarkinë e pushtetit ushtarako-politik të Egjiptit.

Kontributi i ushtarëve shqiptarë shkëlqen sidomos në luftën e parë për dëbimin e francezëve nga Egjipti në vitet (1798-1801). Këto vite mbase ishin vendimtare për dhënien e provimit historik të shqiptarëve para asaj kthese radikale të zhvillimit të brendshëm të Perandorisë Osmane. Për historinë politike të Egjiptit kjo kthesë do të reflektohet në masat reformatore që do të ndërmerrnin personalitetet shqiptare sikundër ishte Mehmet Ali Pasha, themeluesi i Egjiptit modern. Ishte e rëndësishme edhe dukuria e ambientimit të shqiptarëve në këtë zhvillim të jetës së Egjiptit dhe në rimëkëmbjen e strukturës së vjetër ekonomike e politike në vend, kjo rimëkëmbje u intensifikua sidomos pas largimit të francezëve. Këtu fillon edhe ringritja e Egjiptit, pikërisht me ardhjen e Mehmet Ali Pashës në krye të tij. Emërimi i tij si vali i Kajros (1805) dhe ambiciet e tij reformuese, arritën ta bëjnë edhe më tepër joshës Egjiptin për mijëra shqiptarë të viseve etnike të Shqipërisë. Kjo shpjegohet edhe me faktin se ngritja ushtarake e Mehmet Ali Pashës arriti të bëhej pikërisht në saje të mercenarëve ushtarakë shqiptarë, të cilët vullnetarisht i përgjigjeshin ftesës për të luftuar në vende të ndryshme të Afrikës apo Arabisë. Të dhënat historike dëshmojnë për një numër të madh ushtarësh shqiptarë, sikurse konfirmojnë edhe burimet e historianit arab Al Xhabarti, sipas të cilit gjatë viteve 1803-1828 në luftërat e Egjiptit, Arabisë Saudite dhe Sudanit u vranë rreth njëzet mijë ushtarë shqiptarë, kurse vetëm në një betejë në Al Safra (Arabi) u vranë 5000 ushtarë shqiptarë. Praninë e elementit shqiptar në Egjipt e shikojmë edhe në rrafshin social-ekonomik.

Pushtimi turk do t’i detyronte shumë shqiptarë të merrnin rrugët e mërgimit. Valët e migrimit të shqiptarëve për motive social-ekonomike shtoheshin në varësi të shkallës së represionit në atdhe, këto motive do të ndikojnë edhe tek ata shqiptarë që vendosën të shpërngulen drejt Egjiptit. Kjo masë e madhe shqiptarësh në kohën pak para ardhjes në pushtet të Mehmet Ali Pashës në Egjipt numëronte rreth 50 mijë shqiptarë. Për të ruajtur këtë kolektivitet shqiptar ai themeloi një lokalitet me emrin Zemalek, vend ky që ndodhet ne mes të dy rrjedhave të Nilit. Emri i këtij lokaliteti ishte pagëzuar sipas të njëjtit vend që ndodhej në juglindje të Shqipërisë (mundet të jetë Zemblaku i Korçës). Kolektiviteti nacional i shqiptarëve u ruajt edhe nëpër qendra të tjera si Zuzazik, Benisufej, Mansura etj. Por vala e shqiptarëve u intensifikua sidomos në kohën e krizës së Perandorisë Osmane ku një numër i madh shqiptarësh iu drejtuan vendeve të ndryshme si: Amerikë, Rumani, Egjipt etj. Në Egjipt ata arritën të jenë edhe bashkëkohës të zëdhënësve të ideve të Rilindjes Kombëtare, të cilët në Egjipt arritën të formojnë një koloni të tërë mërgimtarësh. Spektri social-kulturor i kësaj kolonie ishte i larmishëm, mirëpo dominonte shtresa e mërgimtarëve të cilët në Egjipt kishin shkuar për shkaqe thjesht materiale.

Kohështrirja e vendosjes së këtij tipi daton deri në rënien e mbretit Faruk, atëherë kur faktikisht mori fund prestigji dhe mëkëmbja social-ekonomike e shqiptarëve. Elementi i fundit i migrimit të shqiptarëve në Egjipt është elementi politik. Gjeneza e vendosjes së këtij elementi lidhet me procesin e përgatitjes së platformës politike të Rilindjes Kombëtare në prag të pavarësisë së shtetit shqiptar. Egjipti do të jetë prej qendrave kryesore ku do të përgatitet kjo formë, ndërsa mërgimtarët që u lidhën me idetë e lindjes në farë mënyre do të lidheshin edhe me vetë Egjiptin, siç ishin: Thimi Mitko, Jani Vreto, Duçi Çajupi, Filip Shiroka etj. Valët e shpërnguljes së shqiptarëve në drejtim të Egjiptit nuk pushuan deri në fillim të shekullit të XX-të. Sa nga gjendja e rëndë ekonomiko-politike në atdhe, sa nga predispozitat që kishte Egjipti në atë kohë, prezenca e shqiptarëve në vend të Lindjes së Afërme u shndërrua në një sferë të zakonshme. Kjo aq më tepër kur në pushtet ishin pjesëtarë të dinastisë shqiptare të Mehmet Ali Pashës, dinasti kjo që udhëhoqi Egjiptin për 147 vjet. Ardhja masive e shqiptarëve dhe zhvillimi e aktiviteti i pasur i rilindësve më pas do të krijojnë kondita për një atmosferë progresive në planin e organizimit të programit politik ushtarak të Rilindjes Kombëtare shqiptare.

Veprat letrare, gazetat që do të botoheshin si dhe formimi i lidhjeve dhe shoqatave të ndryshme të shqiptarëve në Egjipt, do ta rrisnin nivelin e jetës e cilësinë e kuptimit politik e social-kulturor. Duke filluar nga viti 1875 kur u themelua shoqëria e parë shqiptare në Egjipt “Vllazëria e parë” e deri në dy dekadat e para të shek. të XX-të, Kolonia shqiptare e Egjiptit do të zhvillohej në saje të emancipimit politik e kulturor, mendimit dhe veprimit të organizuar të shqiptarëve dhe pas pavarësisë së Shqipërisë. Kajroja dhe Aleksandria do të bëheshin qendra të rëndësishme të njerëzve të edukuar me frymën atdhetare të Rilindjes Kombëtare. Si rezultat i këtij organizimi në Aleksandri në vitin 1894 do të formohej një shoqëri e re me emrin “Vllazëria shqiptare”, kryetar i së cilës u zgjodh Milo Duçi. Pas kësaj në 1910 organizimi i shqiptarëve do të arrinte në një nivel më të lartë me themelimin e “Vëllazëria e shqiptarëve të Misirit-Bashkimi” me qendër në Aleksandri, e cila kishte degë në disa qytete të Egjiptit. Në vitin 1918 nga gjiri i kësaj shoqërie, respektivisht nga dega e saj e Kajros u themelua “Komiteti i Shqiptarëve të Misirit”.

Ky komitet një vit më vonë, do t’i dorëzojë një memorandum ambasadorëve të Fuqive të Mëdha, në të cilin mbrohej dhe afirmohej çështja shqiptare. Po në atë vit në Kajro u themelua edhe një shoqëri e re “Vllazëria”, kryetar i së cilës u zgjodh Loni Kota. Në vitin 1920 u formua “Klubi i Shqiptarëve” në Kajro. Përveç aktivitetit shoqëror të shoqatave e bashkësive të shumta, Kolonia shqiptare e Egjiptit u dallua edhe për një numër të madh veprash letrare që ishin krenaria dhe progresi i kësaj kolonie. Pikërisht këto vepra do të hynin në fondin e letërsisë shqipe siç ishte “Bleta shqiptare” e Thimi Mitkos, botuar në vitin 1878 në Aleksandri. Kjo veprimtari botuese do të vazhdojë duke sjellë kapituj të rëndësishëm të begatisë shpirtërore të popullit shqiptar. Kështu në vitin 1892 Stefan Zurani do të botojë veprën kapitale “Historia e Shqipërisë”, ndërsa në 1902 Andon Zako Çajupi boton veprën “Baba Tomorri”, që do të lërë gjurmë të thella në krijimin intelektual e patriotik në komunitetin e shqiptarëve të Egjiptit. Çajupi ishte edhe autor i memorandumit të Kolonisë Shqiptare të Misirit, dërguar Konferencës së Paqes në vitin 1919. Po kështu Spiro Dine duke ecur në gjurmët e Thimi Mitkos mblodhi lëndë folkloriste të shqiptarëve të cilat i botoi në 1908 nën titullin “Valët e Detit”. Po në këtë fushë mund përmendim Loni Llogorin, i cili pati një veprimtari të gjerë në fushën e kulturës. Ai ishte autor i disa këngëve popullore, të cilat më vonë do të popullarizohen në radhët e rinisë shqiptare, siç ishin “Vemi, ah vemi”, “Drenovarja”, “Çelu, çelu”, etj. Nga Kolonia e Shqiptarëve të Egjiptit mund të përmendim edhe njërin nga personalitetet që njihej dhe gëzonte një reputacion të veçantë, Milo Duçin, njërin nga patriotët më aktiv të Rilindjes. Krahas veprimtarisë në fushën e kulturës e krijimtarisë në librat me tituj “Gjaku”, “E thëna”, etj., ai ishte themeluesi i gazetës së parë shqiptare në Egjipt në tetor të vitit 1900 me titull “Besa-besë” dhe i fletës së përmuajshme shqipe “Toska” në vitet 1901-1902. Ato u pasuan me vonë nga gazeta “Besa” (1904-1905) e drejtuar nga Thoma Avrami, “Shqipëria” (1906-1907), “Pellazgu” (1907) dhe “Sopata” (1910-1911) e drejtuar nga Jani Vruho në Fejum. Njëkohësisht me të në vitet (1910-1911) doli në Kajro edhe gazeta e përjavshme me tetë faqe “Shkreptima”, kryeredaktor i së cilës ishte Aleksandër Xhuvani. Gazeta e fundit që doli në Kajro ishte “Bisedimet” (1925-1926) drejtuar nga Milo Duçi.

Kjo veprimtari e pasur e Kolonisë Shqiptare të Egjiptit vazhdoi edhe më vonë. Lidhjet e saj me ngjarjet në atdhe ishin shumë aktive. Kjo u tregua sidomos me rastin e pushtimit fashist të Shqipërisë nga Italia më 7 prill 1939. Këtë akt pushtues shqiptarët e Egjiptit të udhëhequr nga idetë e Rilindjes Kombëtare e pritën me protesta dhe trakte të shpërndara në rrugët e Kajros e Aleksandrisë. Vlen për t’u përmendur me këtë rast qëndrimi burrëror dhe patriotik i përfaqësuesit të Legatës Shqiptare në Egjipt, Abdyl Sulës që nuk ua dorëzoi legatën italianëve, por qëndroi aty tërë kohës. Ky qëndrim i tij u çmua edhe nga qarqet zyrtare të Egjiptit. Aktiviteti patriotik i shqiptarëve të Egjiptit nuk do të pushojë deri në rënien e mbretit Faruk. Rezultatet e këtij aktiviteti i shohim edhe në themelimin e shoqërisë së fundit shqiptare me emrin “Bashkësia Shqiptare në Egjipt” në vitin 1929, funksionimi i së ndaloi vetëm atëherë kur Naseri përmbysi gjithçka që lidhej me shqiptarët.

Largimi i mbretit Faruk nga Egjipti në njëfarë mënyre do të jetë i kobshëm për shumë shqiptarë, të cilët do të detyrohen të marrin rrugët e botës duke u shpërngulur rreth 4000 familje shqiptare. Pas kësaj kolonia shqiptare e Egjiptit do të mbetet vetëm në kujtesën e pak shqiptarëve që mbetën aty për të ruajtur praninë e shqiptarëve në këtë vend të Afrikës.

Por respekti i vendasve dhe i qarqeve zyrtare egjiptiane edhe sot është evident për shqiptarët. Në shenjë të këtij respekti janë ngritur përmendore për Mehmet Ali Pashën (në Aleksandri) dhe Ibrahim Pashën (në Kajro). Ndërsa sot kur bëhet fjalë për pasardhësit e Kolonisë Shqiptare të Egjiptit përmenden personalitete me origjinë shqiptare si Azis Izet Pasha me origjinë nga Tirana dhe ambasador i Egjiptit në Angli në kohën e mbretit Faruk, Abedin Pasha që pas viteve ’40 ka qenë komandant xhandarmërie në Kajro. Po ashtu përmenden Haqif Qazimi nga Elbasani, njëri nga shqiptarët më aktiv në jetën ekonomike e tregtare të Kajros, Evangjeli Avrami nga Korça, që themeloi studion e filmit “Ahram” si dhe projektuesi e arkitekti i famshëm Qemal Butka, gjykatësi Mexhit Selmani, mjeku Dilaver Osmani etj.

Po kështu me respekt kujtohen studentët e parë shqiptarë të universitetit të Al-Az’harit në Kajro si Hysni Hoxha, Qerim Haxhiu, Vehbi Ismaili etj. Lista e shqiptarëve të dalluar në jetën publike të Egjiptit është e gjatë dhe vazhdon me Abdyl Azizin dhe Hasan Husman Kurtli, ushtarakë të dalluar; Ahmet Rami, poet dhe këngëtar, Ahmet Nemsheri poet, Ahmet Mazari, ylli i kinematografisë egjiptiane, Osman Kemal Arnauti diplomat etj. Të gjithë këta emra me gjak dhe ndërgjegje kanë trashëgimi shqiptare. Por për sa i përket ruajtjes së kësaj trashëgimie etnike e kulturore të shqiptarëve të Egjiptit, sot fatkeqësisht s’ekzistojnë dokumente të ruajtura nga vetë shqiptarët.

Komuniteti shqiptar në Egjipt ka ekzistuar dhe ekziston edhe sot e kësaj dite, por sot ndoshta si asnjëherë më parë ai po shkon drejt zhdukjes. Ndonëse tani nuk ka ndonjë aktivitet të organizuar të shqiptarëve të Egjiptit, megjithatë janë të vetëdijshëm për pasojat që sjell mosorganizimi.

Me keqardhje sot themi se shumë shpejt mund vijë dita kur do të duhet të komunikojmë me bashkëkombësit tanë në Egjipt me anë të gishtave, një përfundim ky i pamerituar për atë gjeneratë mërgimtarësh të cilët emrin shqiptar e ruajtën dhe e shqiptuan me krenari.

Gëzim SELACI EUROPIANIZIMI I TRILLUAR I KOSOVËS

Gëzim Selaci

Ka një dallim të qartë ndërmjet përmbushjes së standardeve europiane dhe europianizimit të trilluar të Kosovës. Për të parë dallimin, mjafton vetëm të krahasosh retorikën e “sukseseve drejt integrimit në BE” të politikanëve tanë me gjendjen faktike të një kosovari mesatar.

Përse ne kosovarët kemi udhëheqës politikë që na shërbejnë kaq për të keq? Duke iu falënderuar zhdërvellësisë propaganduese të politikanëve tanë si dhe ndonjëherë liderëve të “shteteve mike” që për liderët tanë flasin në superlativ, në ligjërimin politik dhe mediatik në Kosovë, paralel me realitetin, po krijohet një narrativ që quhet “procesi i integrimit të Kosovës në Bashkimin Europian” e që është krejt i rrejshëm. Kjo rrenë ka prodhuar një tablo kafkiane ku gjatë gjithë kohës pseudo-mediat e pseudo-intelektualët ua paraqesin qytetarëve një panoramë të thjeshtëzuar të ecjes sonë me nxitim drejt Europës.

Mirëpo, ky diskurs është shumë, shumë i largët nga realiteti në të cilin jetojmë ne, qytetarët e Kosovës. Në të vërtetë, realiteti është një narrativ më i komplikuar: vendi jonë po izolohet, ndërsa shoqëria jonë gjithnjë e më shumë po i ngjan shoqërive autoritare se sa atyre europiane dhe, përveç bazës ligjore të ndërtuar qysh nga koha e UNMIK-ut që ka pasur për qëllim të krijojë një sistem ligjor sipas standardeve europiane dhe harmonizimit të ligjit të Kosovës me ligjin e Bashkimit Europian (acquis communautaire), Kosova fare pak ka bërë drejt plotësimit të standardeve për anëtarësim në BE.

Europianizimi si retorikë

Vetportretizimi i Kosovës në media lokale dhe në retorikën qeveritare është tepër i idealizuar, ndërsa gjendja faktike është shumë ndryshe. Ndërsa qeveria shpalos të arriturat e saja ekonomike, banorët e Kosovës vazhdojnë të mbesin më të varfërit në rajon dhe në Europë ku rreth gjysma e popullësisë që do të kishin mundur me punu janë të papunë. Ndërsa i shpallet zero tolerancë korrupsionit, Kosova kryeson listën e vendeve më të korruptuara ku tenderët kontrollohen nga qeveria. Ndërsa udhëheqësit politikë gojën e kanë pot demokraci dhe sundim të ligjit, Kosova vazhdon të ketë zgjedhje problematike, sistem të patronazhit politik, shërbime publike në nivelin më të ulët si dhe sundim të të fortëve, në vend të sundimit të ligit. Ndërsa qeveritarët flasin për “partneritet me Bashkimin Europian”, pasaporta e Kosovës është e vetmja në rajon të cilës i duhet vizë për të hyrë në zonën e Shengenit. Ndërsa harxhohen para të majme për fushata artificiale “Young Europeans” (që më tepër shënjojnë qytetarët e vendit se sa të jashtëm), Kosova as që ka bërë hapin e parë formal drejt anëtarësimit në BE (nuk është përfshirë në Procesin e Stabilizimit dhe Asocimit, por për të, si shtet “sui generis”, është sajuar njëfarë dialogu po ashtu “sui generis” me BE-në, e që e kanë quajtur “Stabilisaton Tracking Mechanism”). Ndërsa modeli i arsimit të lartë në Kosovë na paraqitej si një që ia ka lakmi rajoni, universitetet tona vazhdojnë të japin diploma që zor se kanë ndonjë vlerë në vend, e aq më pak jashtë vendit. Sistemi arsimor, i ideologjizuar së tepërmi, riprodhon provincializëm të intelektualëve që për të qenë diku dhe dikushi janë të shtyrë të hyjnë në raporte klienteliste me patronë nga radhët e partive politike në vend duke humbur autonominë intelektuale dhe çimentuar kulturën konformiste.

Dhe përkundër vargut të gjatë të dështimeve afatshkurtëra, ne ende duam të besojmë në suksese  afatgjata kur të gjithë do të kemi punë të mirë, e jo vetëm politikanët, familjarët e militantët e tyre; ku të gjithëve do të na mbesin para në xhep edhe pasi të kemi paguar shërbimet komunale; ku do të kemi dinjitet qytetar, e jo të jemi vetëm letëra në kuti të votimit dhe do të jemi pjesë e bashkësisë së shteteve të Europës ku e ndjejmë se përkasim.

Europianizimi si vetëlegjitimim

Derisa raportet e progresit të BE-së viteve të fundit e kanë paraqitur Kosovën shtet më të varfër dhe më të korruptuar në Europë, ku tenderet dhe transmetuesi publik kontrollohet nga qeveria dhe askush nuk jep llogari për miliona të humbura nga buxheti i Kosovës, një raport i Departamentit amerikan pati raportur për elemente të korruptuar brenda qeverisë së Kosovës.[1] Raporte të shumta të agjencive të jashtme tregojnë se Kosova është bërë vend trafikimi i drogës dhe prostitucionit. Hiq më pak kritik nuk ka qenë as European Broadcasting Union që vazhdimisht konludon se në transmetuesin publik të Kosovës (RTK) ka përzierje serioze nga politika.[2] Tablo jo më pak skandaloze na japin edhe raportet e Human Rights Watch, Freedom House, Bankës Botërore, e kështu me radhë…

Pavarësisht rëndësisë që kanë këto raporte për Kosovën dhe popullësinë e saj, qeveritë e Kosovës nuk mund të qëndrojnë indiferent para këtyre raporteve dhe vlerësimieve. Është simptomatike se kur qytetarët e vendit ndeshen me skamjen e prapambeturinë, pasigurinë e korrupsionin në çdo hap e çast të jetës, pushtetarët tonë as që marrin mundin për të reaguar në ndonjë mënyrë, por kur konstatimi i gjendjes vjen nga raporte të agjencive ndërkombëtare, atëherë zyrtarët reagojnë në mënyrë që në rastin më të mirë mund të përshkruhen si qesharake (si për shembull “as pozitiv, as negativ, por real” për Raportin e fundit të progresit), patetike (kur qeveria vlerëson raportet në fjalë si asgjë më tepër se shumë e perceptimeve tendencioze të shoqërinë civile të vendit), e kështu me radhë.

Në të vërtetë, kjo pandjeshmëri ndaj gjendjes së popullsisë dhe opinionit publik në vend në njërën anë, dhe paniku ndaj asaj që thuhet në BE e në Perëndim është tregues i fortë se pushteti politik në Kosovë nuk synon të ndërtojë një marrëdhënie legjitimuese me popullin që kishte me kriju një raport përgjegjshmërie të qeverisë ndaj të qeverisurve. Kjo mungesë e marrëdhënies legjitimuese e pushtetit me popullin zëvendësohet me premtime për integrim në familjen e Bashkimit Europian dhe për ndërtim e forcim të miqësisë me ShBA-të dhe shtetet e Europës. Kështu, vënia dhe afirmimi i miqësisë me këto shtete dhe integrimi në BE janë e vetmja bazë vetlegjitimuese e pushtetit politik në vend.

Tashti, është një gjë tjetër se si të lexohet ndërtimi “i miqësisë”, por një gjë dihet me siguri: kjo klasë politike jo medoemos e ka marrë seriozisht detyrën e integrimit në BE. Ky, më tepër, është një premtim përrallor që si me magji do të çojë një shtet të brishtë e të skamur në bashkësinë e kamur e të prosperuar europiane. Ky premtim, natyrisht, nuk është i paqëllimtë: ajo është kartë që qeveritë të cilat vijnë e shkojnë e përdorin për t’u vetëlegjitmuar.

Fatos BAXHAKU : SHQIPTARËT QË DIKUR SUNDONIN IRAKUN

Fatos Baxhaku

Guvernatorë, ushtarakë, klerikë, madje edhe histori dashurie ndriçojnë një lidhje të vjetër me zonën e trazuar.

Iraku, vendi i Babilonisë së lashtë dhe vendi i përplasjes së madhe mes dy pjesëve të mëdha të muslimanëve: mes sunitëve dhe shiitëve. Të parët, politikisht kanë pasur gjithnjë në krah Perandorinë Osmane, të dytët mbretërit e Iranit. Nga ky konflikt sikurse edhe tani kanë gjalluar konflikte të ashpra, gjakderdhje, mërira e luftëra. Që në kohë të herëshme shqiptarët kanë qenë protagonistë në këtë lojë të ashpër, me të cilën i lidhte vetëm një gjë: dëshira për t’i shërbyer ushtarakisht një fuqie të madhe. Aty nga 1508, Shahu i Persisë, mbrojtës i madh i shiitëve, Ismail-al-Safavi pat shtënë në dorë një pjesë të mirë të Irakut Verior, gjë që e pat shtyrë Sulltanin e atëhershëm, Selimi I të drejtonte një ekspeditë të madhe ushtarake për të rivendosur pushtetin e tij. Një nga komandantët më të suksesshëm të fushatës është një i quajtur AHMET PASHË DUKAGJINI. Letërsia arabe përshkruan gjërë e gjatë se si Dukagjini, i bërë mosleman, i drejtoi trupat osmane drejt fitores në Çalldiran në 1514. Fitorja ishte e rëndësishme. Aventura e shqiptarëve në troje të Irakut kishte nisur mirë.

Nga 1544 deri në 1548 në krye të Irakut ishte shqiptari AJAZ PASHA. Sikurse ndodh shpesh për gjithë të mëdhenjtë pavarësisht nga koha, Ajaz Pashës i janë kushtuar shumë poezi, ku sigurisht ai rrëfehet si njeri tejet bujar.

Vite më vonë, Porta e Lartë dërgoi në Bagdad një tjetër shqiptar, NASUH PASHËN. Njësoj si në historinë e Skënderbeut, valiu i ri shqiptar i Bagdatit, mësoi se qyteti i kishte rënë në dorë një vendasi falë një fermani të falsifikuar. Nasuhu nuk pati edhe aq fat në një betejë që u bë mes dy rivalëve në afërsi të Bagdadit. Iku i plagosur rëndë për në Stamboll, porse i ndihu fati dhe u bë, si shumë shqiptarë të tjerë, Vezir i Madh, pra Kryeministër, pasi qe martuar më parë me njërën prej vajzave të shumta të Sulltanit.

Historianët arabë ende i përmendin bëmat e disa komandantëve shqiptarë në vitet që pasuan. Në 1626 Tikriti, vendi i origjinës së Sadam Hyseinit, ishte ende në duart e persëve, të cilët e kishin pushtuar disa vjet më parë. Një shqiptar, OMER PASHA, luftoi në krye të një grushti njerëzish me një ushtri shumë herë më të madhe. Omer Pasha, komandanti, ishte i vetmi që shpëtoi nga masakra që pasoi. Legjenda thotë se e shpëtoi kali i tij i shpejtë. Ca vjet më vonë historia përsëritet. Tashmë është Ahmet KUÇUK PASHA, edhe ky shqiptar në shërbim të Sulltanit, që komandon trupat turke në betejat rreth Tikritit. Si e pa që nuk kishte shpëtim atëherë u ul dhe nisi t’i falej Allahut. Sigurisht që njëri nga ushtarët persë ia preu kokën dhe e dërgoi në Teheran. Shahu në shenjë respekti lejoi që koka e prerë e Ahmet Kuçuk Pashës të varrosej në një teqe në Damask, në Siri. Pashai plak e kishte menduar edhe këtë. Vite më parë kishte ndërtuar një vend të shenjtë për vete.

Nga fundi i shekullit XVII presioni i ushtrive iraniane gati sa se bllokoi ekonominë në Bagdad. Porta e Lartë u alarmua. Bllokimi i ekonomisë në këto anë donte të thoshte trazira edhe në vendet arabe fqinje. Sërish na shfaqet një shqiptar. Ai është ABDURRAHMAN PASHA, i cili u caktua vali i qytetit.
Abdurrahmani ishte njeri i drejtë. Ai nuk lejoi që nënpunësit të vidhnin në kurriz të popullit, liroi njerëzit nga taksat abuzive dhe arriti të sjellë normalizimin e tregut. Në historinë e Irakut shqiptari me emrin Abdurrahman mbahet mend edhe për dashamirësinë e tij ndaj poetëve dhe artistëve të tjerë, ndonëse nën zë thuhet se ai e kishte një çikë qef verën. Një xhami e ndërtuar prej tij ka qenë në këmbë deri vonë në Bagdad. Ajo quhej Maruf-al-Karhi.

Shqiptarët e kishin fort për zemër Irakun, madje aq për zemër saqë të arrijnë të themelojmë një dinasti shqiptare në krye të Bagdadit. I pari i kësaj dinastie shqiptare në zemër të Arabisë ishte dibrani HASAN PASHA, i cili nisi punë në këto anë në 1704. Hasani e nisi punën duke emëruarar djemtë e tij ndër provinca, duke kërkuar kështu bashkimin e njësive të coptuara irakene në një vilajet të vetëm. Më pas, duke u mbështetur në një ushtri të re krejt të reformuar, Hasan Pasha nga qëndrimi në mbrojtje ndaj iranianëve, i hyri detyrës së vështrië që të sulmonte. Nuk arriti ndonjë sukses të madh, megjithëqë kishte arritur të depërtonte në Iran. U varros me nderime të mëdha në Bagdad në vitin 1724. Thonë se në kryeqytetin iraken emrin e tij e mbajnë xhami e emra lagjesh.

Vendin e Hasan Pashës e trashëgoi i biri, AHMET PASHA, një i ri ambicioz, i cili e kishte ndarë mendjen të vazhdonte udhën e të atit. Ahmeti vazhdoi të sundonte deri aty afër fundit të shekullit XVIII. Pas kësaj dinastia shqiptare në Bagdad u përfshi nga një stuhi rëre, gjatë së cilës emrat e sundimtarëve vazhduan të zëvendësohen me ritme të shpejta.

Duhej të kalonin disa vite të trazuara derisa shqiptarët të shfaqeshin perseri në krye të Irakut. SYRI PASHA, vali nga 1899 – 1890, ka hyrë në historinë e Irakut si ndërtuesi i një dige të rëndësishme dhe si mbrojtës i madh i poetëve. Sipas historianëve vendas Syriu futi në veprim edhe një ide tjetër, atë të ndihmës shoqerore per të varfërit dhe vejushat. Syriu u dha udhë një veprimtarie me tradita në lëmin e poezisë.

I fundmi i dinastisë shqiptare në Bagdad ka qenë ABDULVEHAB PASHA, që qëndroi në rolin e valiut vetëm një vit. Për të dihen pak gjëra, nëse përjashtojmë ndonjë poezi oborri që servilat e kanë shkruar me zell për të.
Era e re kishte nisur të frynte gjithandej. Nuk kishte më nevojë për njerëz të luftës, a më mirë me thënë kishte nevojë për një luftë ndryshe.

Një tjetër shqiptar i shquar i ka njohur mirë këto anë. EQEREM BEJ VLORA, pinjoll i Vlorajve të famshëm, një nga mendjet më të mprehta shqiptare të dy shekujve të fundit, e ka rrëfyer në mënyrë brilante përshtypjet e tij në Irak e rrethinë. Në 1904, Eqerem Beu ishte një nënpunës i ri i Ministrisë së Jashtme të Stambollit. Bashkë me diplomatë të tjerë inspektonte asokohe hekurudhën e Hexhazit, atë që quhej një lloj paraleleje e Kanalit të Suezit, një arritje e madhe për kohën, njësoj si koridoret tona të sotme. Sytë e lodhur nga peisazhi, i mbuluar nga rëra e verdhëllemtë, i kanë shndëritur të riut shqiptar kur ka parë të kalëronte mbi një mëzat të zi arab një vajzë të re elegante. Diku andej nga Siria, në kufi me Irakun, zë fill kjo histori nostalgjie më shumë se sa dashurie. I riu shqiptar desh la mëndtë kur pa atë vajzë të re arabe që bashkë me të tjerët i bënte respektet e duhura sipas rregullave të shkretëtirës. Mësoi sakaq se perria e shkretëtirës ishte vajza e njërit prej krerëve lokalë, në çadrën e të cilit kishte bujtur. Dhe atëherë beu i Vlorës përmbahet, porse nuk mund të heqë dorë nga simpatia e tij. Nxjerr nga brezi pistoletën e tij, një Mauzer, i cili në atë kohë vlente sa qimet e kokës, dhe ia zgjat vajzës së re. Vetë Eqerem Beu rrëfen se u çudit pa masë kur pa se në këmbim vajza i kishte dhuruar mëzatin e saj të racës së pastër të kulluar arabe. Ndonëse të dy të rinjtë fati i përplasi në cepa të ndryshëm të Botës, mes tyre u lidh një letërkëmbim që do të vazhdonte gjatë.