Çelo Hoxha.
Fillimisht ishte shqipja, pastaj shqiptarët. Naimi i ka kënduar me ngazëllim asaj, Fishta me dashurinë e tij të rreptë, ndërsa Mjeda, fjalëpaku, me elegancë.
“Mbani mënt se rritja dhe lartësimi i kombeve ka gjetur fuqi tek inspirimi i dhënë prej vjershëtorëvet,” vëren Mid’hat Frashëri.
Faik Konica e modeloi shqipen sipas shijeve të tij dhe ra në dashuri me statujën e saj, aq sa hyri në sherr me të gjithë dhe gjithçka. Ai sulmoi dhe Kongresin e Manastirit, 1908, megjithëse ndikimi i tij në vendimet e kongresit, ku ai nuk mori pjesë, ishte më i madh ose po aq sa ndikimi i drejtuesve të tij. Mid’hat Frashëri i studionte fjalët e shqipes si objekte arkeologjike, në përpjekje për të mbërritur në zanafillë të gjërave. Nebil Çika (i Vjetri) ishte i mendimit se gjuha është veprim kulturor, mbartëse e shpirtit, në thelb: dritë. Branko Merxhani e shihte shqipen si pasqyrën e shpirtit kombëtar, “mbase vegla më e mirë e nacionalismës,” dhe binte dakord me Fichte-n, që gjuha ndikon jo vetëm karakterin e njeriut, por dhe organizmin e tij. Kur nuk shkruante vargje, Fishta i thoshte në prozë gjërat e përjetshme: “Nuk ka Shqipni pa gjuhë shqipe”.
Konkluzioni i Fishtës është rreptësisht i saktë. Sikur shqiptarët ta kishin identifikuar veten me fenë, sot nuk do të kishte as shqiptarë, as Shqipëri dhe gjuha shqipe do të ishte fshirë nga faqja e dheut si shumë të tjera.
Shqipja është po aq e vjetër sa sankritishtja, latinishtja, greqishtja e vjetër, persishtja etj, shoqet e saj, të cilat, thotë Konica, “çuditnë botën me lulëzimin e tyre”. Greqia e lashtë dhe Roma mund ta kenë çuditur botën me qytetërimet e tyre, por në afat të gjatë është shqipja ajo që çudit ose duhet të çuditë me faktin që vazhdon të ekzistojë pa e çuditur kurrë me qytetërimin e saj botën. Ndoshta filozofët duhet të debatojnë rreth asaj se çfarë mund të quajmë qytetërim të lartë e të lulëzuar, prodhimin kulturor të popujve që në fund zhduken nga faqja e dheut, apo mënyrën e të jetuarit të një populli të lashtë që vazhdon të jetojë i barabartë mes popujve të shpikur bashkë me modernizmin. Këtu mendoj se është i nevojshëm një sqarim: për shqiptarët kuptimi i modernes zë fill me vitin një. Koservatorizmi shqiptar nuk fillon me kishën, por me kohët para saj. Kjo e shpjegon faktin si shqiptarët e kanë patur të lehtë të pranojnë besime të ndryshme dhe të ruajnë një identitet etnik fillimisht, e kombëtar më vonë, të përbashkët.
Shqipja është një nga gjuhët e shkruara më vonë në Europë, por shqiptarët nuk kanë pse t’i qasen me drojë këtij fakti. Për mua, ata s’kanë qenë të prapambetur, ata thjesht nuk e kanë parë të arsyeshme ta shkruanin atë. Të thuash shqipja nuk u shkrua më herët sepse populli ishte i prambetur, është njësoj si të thuash që Europa nuk e zbuloi Amerikën më herët, ngaqë për të njëjtën arsye. Duke parë të resurset që Bota e Re i ofroi Europës, sigurisht që ajo do ta kishte zbuluar më herët po ta kishte ditur se oqeani kishte dhe anën tjetër të tij. Zbulimin e Amerikës e bënë europianët, por ata mund të mos e kishin shkuar kurrë në mend lundërimin në atë drejtim, sikur mos të ishin detyruar nga osmanët. Nëse perandoria osmane do t’i kishte bllokuar më herët rrugët e tregëtisë në Mesdhe, europianët padyshim do të kishin nisur më herët të kërkonin rrugë alternative për të shkuar në Indi dhe, për pasojë, historia e Botës së Re do të kishte zanafillë tjetër.
Mbijetesa e shqipes nuk është vetëm një kuriozitet, ajo është faktori kryesor i rehatisë që shqiptarët përjetojnë në lidhje me identitetin e tyre. Pas krijimit të kombeve, problemet e Ballkanit janë shkaktuar ose nga grekët e rinj, ose nga sllavët, asnjëherë nga shqiptarët. Krijimi kombeve kishte nevojë për dy gjëra: një popull dhe një territor. Shqiptarët s’kanë shfaqur kurrë ambicje për të pushtuar territor më tej se ai që zotëronin, ndërsa grekët dhe serbët kanë zotëruar territore shqiptare, prej të cilave më vonë i kanë spastruar nga pronarët origjinalë të tokës. Por edhe kjo nuk ka mjaftuar dhe kanë shpikur legjendat e lashtësisë së tyre për të legjitimuar pretendimet. Shqiptarët s’e kanë çarë kurrë kokën për identitetin e tyre. Kur erdhën romakët, ata ishin bregun perëndimor të Adriatikut. Pas romakëve erdhi bizanti, shqiptarët ishin sërish aty. Pas bizantit erdhën osmanët, shqiptarët ishin prapë aty dhe aty vazhdojnë të jenë, ndërkohë që s’ka më as romakë, as bizantë, as osmanë. Ndoshta mbijetesa e shqiptarëve në Ballkanin e egër ka shumë për t’i mësuar botës.
Shikoni ç’ndodh me Greqinë dhe Maqedoninë, ose me ato që sot i thërrasim Greqi dhe Maqedoni. Këto dy shtete janë zhytur në konflikt për pronësinë e një fjale të vetme: Maqedoni. Zoti ka mijëra mënyra për t’i ndëshkuar njerëzit, por grekët dhe maqedonët e kanë mbushur kupën dhe ai ka vendosur të marrë masa ekstreme. Shqipja ka një mallkim që i shkon shumë për shtat konfliktit të fqinjëve të saj: rrofshi e u turpëroshi.
Maqedonët këmbëngulin se shteti i tyre duhet të quhet Maqedoni, sepse, sipas tyre, ata janë pasardhësit e Aleksandrit të Madh. Grekët pretendojnë se emri Maqedoni i përket kulturës greke, sepse, sipas tyre, Aleksandri i Madh ka qenë grek etj. Ato që dihet me saktësi është se maqedonasit nuk flasin gjuhën e Aleksandrit të Madh, gjuha e tyre është sllave dhe sllavët kanë ardhur në Ballkan në shekullin e shtatë. Aleksandrin e Madh e ndajnë nga ardhja e sllavëve në Ballkan afërsisht dhjetë shekuj.
Historinë e Greqisë së sotme e njohin mirë gjithë ballkanasit, me përjashtim të grekëve. Krahina, brenda Greqisë, që grekët e thërrasin Maqedoni është bërë pjesë e shtetit të sotëm grek pas largimit të perandorisë osmane nga Ballkani, 1912-1913. Që nga shpallja e pavarësisë së Greqisë, 1828, territoret greke janë zgjeruar disa herë, me vendimet arbitrare të Fuqive të Mëdha në Kongresin e Berlinit, 1878, dhe konferencën e Londrës, 1913. Greqisë iu dhanë territore që s’kishin qenë kurrë territore të ndonjë shteti grek, por pjesë të perandorive të ndryshme, ashtu siç kanë qenë gjithë territoret ballkanike, të cilat sot janë kthyer në shtete kombëtare.
Grekët, nga ana tjetër, pretendojnë se janë grekë, kur është e freskët ndryshimi që ata i bën gjuhës. Greqishtja e re me greqishten e vjetër kanë lidhje sa shqipja me kinezçen apo një gjuhë tjetër. Njeriu nuk mund ta ndërrojë, me lehtësinë që grekët ndërruan gjuhën, pa brerje ndërgjegje diçka që e ka të vetën, ose akoma më pak, diçka që e ka të trashëguar.
Përballë kësaj komedie ballkanike, qëndron gjuha shqipe, e cila është shkruar më vonë se të gjitha. Ajo është tipari themelor i kombit shqiptar. Grekët kanë ortodoksinë, e cila fillon me bizantin, ose, po e çuam më thellë në histori, mund të shkojmë deri te Krishti, por jo më tej. Greqia vazhdon të jetë një vend teokratik, nga frika e shkërmoqjes së identitetit të saj. Ironia është se BE u kërkon vendeve si Shqipëria të plotësojnë disa kushte për anëtarësimin në të, përfshi dhe lirinë e besimit, ndërsa Greqia është anëtare e BE-së, me të drejtë vetoje, prej tre dekadash, dhe nuk e ka plotësuar kurrë kushtin e lirisë së besimit.
Mid’hat Frashëri ka një fragmnet në esenë historike “Shqiptarë dhe sllavë”, i cili është i vërtetë dhe për grekët, të cilin po e parafrazoj me pak ndryshime. Ndërsa sllavët dhe grekët, për të imponuar sundimin e tyre, patën në shërbim kishat, bandat e armatosura, thikën dhe dinamitin dhe, çka është akoma më efikase, mbështetjen e fuqive të mëdha… Përpara kaq shumë mjeteve në dispozicion të sllavëve dhe grekëve, shqiptarëve u mbetej vetëm ndjesia e të lindurit në vendin e vet.
Ky sistetizimi i jashtëzakonshëm shpjegon dhe historinë e kombit shqiptar. Ata s’kanë qenë kurrë në pararojë të ndryshimeve dhe kjo e ka shpëtuar racën e tyre nga tronditjet. Shqiptarët u janë përshtatur ndryshimeve që janë imponuar nga të tjerët: kristianizmi, ortodoksia, myslimanizmi, por filli kulturor që nis në periudhat pagane nuk është këputur kurrë.Shqipëria është një konstruksion jo me themele të zakonshme ndërtesash, por me rrënjë organike, si të pemëve. Të gjitha ndryshimet që i kanë imponuar perandoritë kanë ndodhur mbi sipërfaqe.
Shqipja është fija më e dukshme që na lidh me zanafillën e gjërave. Grekët dhe serbët janë munduar t’i interprtojnë dialektet e saj si gjuhë të ndryshme, si dallime thelbësore, për të vënë në dyshim identitetin e shqiptarëve. Duke patur parasysh terrenin e ashpër shqiptar, mungesën e komunikimit mes zonave të ndryshme për shkak të mungesës së infrastukturës, dallimet e dialekteve janë minimale. Greqishtja, serbishtja e gjuhë të tjera mund të mos i kenë këto dialekte pikërisht sepse janë gjuhë të vona, të krijuara jo pas shpikjes së rrotës, por pas anijes me avull. Për krahasim, në Angli dialektet dallojnë shumë me njër-tjetrin, ndërsa në Australi thuajse nuk ka dialekte, sepse anglishtja ka shkuar aty së bashku me hekurudhën dhe elementët e tjerë të komunikacionit.
Rëndësia e Kongresit të Manastirit gjithmonë është politizuar, në varësi të rrethanave; komunistët e ia zbehën vlerën, postkomunistët e mbivlerësojnë orinetimin perëndimor të tij. Zgjedhja e një alfabeti bëhej për të lehtësuar komunikimin mes shqiptarëve, por ekzistenca e dy alfabeteve nuk na bënte më pak shqiptarë. Varianti latin fitoi me kalimin e kohës vetëm për shkak të prakticitetit, jo për shkak të orientimit perëndimor të shqiptarëve siç duan ta përdorin sot kriptokomunistët. Perëndimi është një koncept më i ri dhe nga anija me avull. Rëndësia e Kongresit të Manastirit qëndron në faktin që shqiptarët e zonave dhe dialekteve të ndryshme u mblodhën dhe vendosën të bënin atë që Porta e Lartë ua kishte refuzuar prej 30 vjetësh: të bashkonin katër vilajetet shqiptare, me anë të alfabetit. Dhe ia dolën.
