“Robinja” nga Marsel Prust

0

Nga Marcel Proust

Ndonjëherë, kur shkoja të merrja ndonjë libër në studion e babait, mikja ime, e cila më kërkonte leje të shtrihej pak, aq e lodhur ishte nga shëtitjet e gjata në ajër të pastër në mëngjes dhe pasdreke, boll të largohesha qoftë dhe për një minutë, binte në gjumë dhe mua më vinte keq ta zgjoja.

E shtrirë sa gjerë gjatë në shtratin tim, në një pozë më se të natyrshme, më ngjante si një lastar i lulëzuar që e kishin vendosur atje, dhe e tillë ishte në fakt: aftësia për të ëndërruar, që më vinte vetëm kur e kisha larg, më rikthehej ato çaste afër saj, sikur duke fjetur, ajo të qe kthyer në një bimë. Kështu, dremitja e saj, në një farë mënyre, ushqente dashurinë time; kur isha vetëm, mendoja për të, por ajo më përvidhej, nuk e zotëroja dot. Kur e kisha pranë, flisja me të, por mendja ime fluturonte gjetkë. Kur flinte, s’kishte nevojë për fjalë, tani që ajo nuk më shihte, s’ishte e nevojshme të jetoja në sipërfaqe të vetvetes.

Me mbylljen e syve, duke u kredhur në pavetëdije, Albertina, zhvishte njëri pas tjetrit personalitetet e ndryshme njerëzore që më kishin zhgënjyer që ditën e parë që e kisha njohur. Gjallonte thjesht falë jetës së pavetëdijshme prej bime, peme, jetë e ndryshme nga e imja, më e çuditshme, por që më përkiste më shumë.  Uni i saj nuk më bishtnonte më, si për shembull në rastet kur flisnim nëpërmjet mendimeve të nënkuptuara dhe vështrimeve. Në gjumë, ajo kishte thëthirë brenda vetes gjithçka që shfaqte jashtë saj; ishte kruspulluar, ngujuar, mbledhur grusht brenda trupit të saj. Kur e vështroja, e prekja, kisha ndjesinë që e zotëroja të gjithën, ndjesi e cila më mungonte kur ajo ishte zgjuar. Jeta e saj më përkiste, më lëshonte në fytyrë frymëmarrjen e saj të lehtë.

Mbaja vesh atë flurim shushuritës, të mistershëm, të ëmbël si një puhi deti, përrallore si dritë hëne, që ishte dremitja e saj. Për sa kohë zgjaste, mund të ëndërroja për të dhe ta soditja, ndërsa kur dremitja kthehej në gjumë të thellë, ta prekja, ta puthja.  Ajo që ndieja në ato çaste ishte dashuri për një krijesë aq të pastër, aq të patrupëzuar në ndjenjat e saj, aq misterioze, siç do të isha ndjerë para krijesave të pajeta që janë bukuritë e natyrës. Por sapo ajo binte në një  gjumë më të thellë, reshte së qeni bima e fillimit; gjumi i saj, buzë të cilit ëndërroja, me një endje prej së cilës nuk lodhesha kurrë dhe që mund ta shijoja pa fund, ishte për mua një peizazh më vete. Gjumi i saj më sillte paqe dhe një endje epshndjellëse porsi netët me hënë në gjirin e Balbekut që qetësohej porsi një liqen, ku s’lëvizte as gjethja, teksa  shtrirë në  breg, mund të dëgjoje pa fund llokoçitjen e valëve.

Kur kthehesha në dhomë, qëndroja në këmbë të pragu i derës, pa pipëtirë dhe dëgjoja vetëm zhurmën e frymëmarrjes që dilte nga buzët e saj, në intervale të shkurtra dhe të rregullta, si një përplasje valësh, por më gjumëndjellëse dhe më e ëmbël. Në çastin kur veshët e mi përpinin atë zhurmë hyjnore, më dukej sikur brenda saj, ishte shkrirë i gjithë personi, e gjithë jeta e robinjës sime të bukur, të shtrirë para syve të mi. Karrocat kalonin zhurmshëm në rrugë, balli i saj mbetej po aq i palëvizur, po aq i paturbulluar, frymëmarrja e saj po aq e lehtë, e katandisur thjesht në firomën që nevojitet për të jetuar. Pastaj, kur shihja që asgjë s’ia trazonte gjumin, ecja në majë të gishtave, ulesha në karrigen buzë shtratit, më pas mbi shtrat.

Kam kaluar mbrëmje të këndshme duke folur, luajtur me Albertinën, por as që krahasohen me mbrëmjet kur e kundroja duke fjetur. Më kot shfaqte, teksa bisedonte,  luante me letra, një natyrshmëri që asnjë aktore s’do mund ta kishte, në gjumë ajo ngjante më e natyrshme se kurrë. Floknaja që i zbriste nëpër fytyrën bojë rozë, derdhej përkrah saj në shtrat, ndërsa ndonjë cullufe e veçuar, si vijë e drejtë, krijonte idenë e perspektives si pemët hënore, hollake dhe verdhacuke që duken në sfond të tablove rafaelike të Elstirit. Edhe pse buzët e Albertinës ishin të puqura mirë, nga vendi ku e shihja, qepallat e saj nuk puthiteshin plotësisht saqë pyesja veten nëse flinte vërtet. Gjithsesi, qepallat e ulura i jepnin fytyrës së saj një njëtrajtshmëri të  përsosur që nuk prishej nga sytë. Ka njerëz fytyra e të cilëve merr një bukuri dhe një madhështi të çuditshme kur nuk u duken më sytë.

Masja me sy Albertinën e shtrirë në fund të krevatit. Kishte çaste, kur dridhej nga ndonjë fërgëllimë e lehtë dhe e pashpjegueshme, porsi gjethet që drithërohen për një hop nga  një puhi e papritur. Ajo prekte flokët e saj, pastaj, ngaqë i vinte mirë nga kjo gjë, lëvizte dorën sërish me prekje të rregullta, të vullnetshme saqë më dukej sikur po zgjohej. Por jo; qetësohej prapë në gjumin e paprishur. Rrinte palëvizur. Kishte vendosur dorën mbi gjoks me një gjest aq fëmijëror saqë më duhej të mbaja, duke e kundruar, buzëqeshjen që na shkaktojnë fëmijët e vegjël me seriozitetin, pafajësinë dhe hijeshinë e tyre.

Unë që shihja disa Albertina brenda një personi të vetëm, kisha ndjesinë sikur dhe shumë të tjera po pushonin aty bri meje. Qerpikët e saj, të harkuar si asnjëherë më parë, rrethonin lakoren e qepallave si çerdhja e ngrohtë e një pulëbardhe. Soji, atavizmat, veset flinin mbi fytyrën e saj. Sa herë që lëvizte kokën, krijonte një grua tjetër, që s’e kisha njohur kurrë më parë. Më dukej sikur zotëroja jo një, por mijëra vajza të reja. Frymëmarrja e saj, që sa vinte e thellohej, ia hovte lehtazi kraharorin, dhe bashkë me të, duart e kryqëzuara, perlat e hallakatura në mënyrë të çrregullt nga e njëjta lëvizje, porsi barkat, zinxhirët e ankorimit që përkunden nga llokoçitja e ujit.  Kur ndieja që ajo ishte në kulmin e gjumit dhe që nuk rrezikoja të përplasesha me shkëmbinjtë e vetëdijes, tashmë të mbuluar nga batica e gjumit të thellë, kërceja pa zhurmë mbi shtrat, shtrihesha përbri saj, ia hidhja një krah rreth belit, vendosja buzët mbi faqen dhe zemrën e saj; në pjesët e tjera të trupit, shëtisja dorën time të lirë, e cila ngrihej  porsi perlat nga frymëmarrja e Albertinës; madje unë vetë isha zhvendosur pakëz nën lëvizjen e rregullt të trupit të saj: barka e gjumit të Albertinës më kishte marrë me vete. Ndonjëherë, më kapnin ca dëshira jo fort të dëlira. S’kisha nevojë për asnjë lëvizje, hidhja këmbën time mbi të sajën, si një rremë që e lëmë jashtë barkës, duke i dhënë herë pas herë ndonjë shtytje të lehtë, të ngjashme me rrahjen e herëpashershme të flatrave të zogjve që flenë në fluturim. Teksa e vështroja, zgjidhja të shihja atë anë të fytyrës që askush s’ia kishte soditur më parë dhe që ishte kaq magjepse.

Është e kuptueshme, deri diku, që letrat e një personi, edhe pse pak a shumë të ngjashme me njëra-tjetrën, ju japin imazhe të ndryshme të shkruesit sikur ai të kishte disa fytyra.  Por është vërtet e çuditshme se si dy gra shkrihen në një të vetme, porsi motrat siameze Rosita dhe Dodika[1], me bukuri dhe karaktere të ndryshme, aq sa për të soditur bukurinë e njërës, duhet ta soditësh në profil, ndërsa për ta vënë re te tjetra, duhet ta shohësh përballë.  Frymëmarrja e saj që rëndohej mund të ngjante si gulç kënaqësie dhe kur e imja arrinte kulmin, mund ta puthja pa ia prishur gjumin. Më dukej, në ato çaste, sikur e zotëroja akoma më shumë, si një send i  pajetë dhe i nënshtruar i natyrës memece.  Nuk bëhesha merak për fjalët që i shpëtonin teksa ishte në gjumë, s’e kuptoja domethënien e tyre, për më tepër, dhe sikur t’i drejtoheshin një personi tjetër, ishte pranë dorës sime, faqes sime, që dora e saj, shpesh e dridhur nga një rrëqethje e lehtë, fërgëllonte për një çast. E shijoja gjumin e saj me një dashuri shpirtgjerë, qetësuese, ashtu siç rrija orë të tëra duke dëgjuar përplasjen e dallgëve. Mbase është e shkruar që qeniet që ju bëjnë të vuani më shumë ju japin, në çastet e qetësisë, një paqe po aq lehtësuese sa dhe vetë natyra.  S’kisha nevojë t’i përgjigjesha , siç e kërkonte etika në një bisedë, por dhe kur heshtja, teksa ishte ajo që fliste, nuk arrija të depërtoja thellë brenda saj. Por kur dëgjoja, përpija, çasti pas çasti, murmurimën, qetësuese si një puhi tejet e lehtë, të frymëmarrjes së saj të kulluar, një prani trupore shpalosej para meje dhe për mua; ashtu siç rrija i shtrirë në plazh, nën dritën e hënës, mund të qëndroja aty duke e soditur, duke e dëgjuar.

Ndonjëherë dukej sikur deti po fryhej, sikur stuhia po ndihej deri brenda gjirit, dhe unë porsi gjiri, dëgjoja gërhitjen gjëmuese të frymëmarrjes së saj. Ndonjëherë, kur kishte vapë, ajo hiqte, si në jerm, kimononë të cilën e hidhte mbi kolltuk. Kur  flinte, mendoja që të gjitha letrat e saj ishin në xhepin e brendshëm të kimonosë, ku i mbante përherë. Një emër, një takim do të kishin mjaftuar për të vërtetuar një gënjeshtër ose për  të  davaritur një dyshim. Kur e ndieja që Albertina ishte në gjumë të thellë, largohesha nga koka e shtratit prej ku e kundroja prej një kohe të gjatë pa pipëtirë dhe bëja një hap, i mbërthyer nga një kureshtje përvëluese, drejt së fshehtës që e kisha në pëllëmbë të dorës, të brishtë dhe të pambrojtur, në atë kolltuk. Mbase veproja kështu sepse isha i mpirë nga qëndrimi pa lëvizur duke e soditur.  Në majë të gishtave, duke  kthyer kokën herë pas herë për të parë se mos zgjohej Albertina, shkoja deri te kolltuku. Aty ndaloja, shihja për një kohë të gjatë kimononë ashtu siç kisha kundruar për një kohë të gjatë Albertinën.  Por s’e preka kurrë kimononë (mbase bëra gabim), as e futa dorën në xhep, as i pashë letrat. Si përfundim, duke parë që s’e ndaja dot mendjen, kthehesha prapë në majë të gishtave, pranë shtratit të Albertinës dhe e shihja prapë tek flinte, atë që nuk do më thoshte kurrë asgjë, teksa kimonoja mbi krahun e kolltukut mund të më kishte zbuluar shumë gjëra. Ashtu si njerëzit paguajnë një qind franga nata për një dhomë në Hotelin e Balbekut për të thithur  ajrin e detit, më dukej normale të shpenzoja akoma më shumë për Albertinën, sepse ndieja frymën e saj në faqe, buzët e saj që çeleshin mbi të mijat, jetën e saj që rridhte nëpërmjet gjuhës sime.

Por kënaqësia kur e shihja të flinte, po aq e madhe sa kur e ndieja pranë, zëvendësohej nga një kënaqësi tjetër kur zgjohej. Kjo ishte, por në një shkallë më të plotë dhe më misterioze, e ngjashme me kënaqësinë që më jepte jetesa nën të njëjtën çati. Pa dyshim, më përkëdhelej sedra pasditeve kur ajo zbriste nga karroca dhe kthehej në shtëpinë time. Kënaqësia rritej kur, nga thellësia e gjumit, ajo ngjiste shkallët e fundit të ëndrrave, rilindte dhe përmendej në  dhomën time, duke pyetur veten për një çast “ku jam”, por teksa shihte sendet që e rrethonin, abazhurin drita e të cilit i vriste sytë, e quante veten në shtëpi duke kuptuar që zgjohej në dhomën time. Në atë çast të parë pasigurie të ëmbël, më dukej sikur e zotëroja akoma më shumë atë, sepse, kur kthehej nga arratisja, në vend që të ishte në dhomën e saj, ndodhej në dhomën time, të cilën që nga çasti kur Albertina e kishte parë, do ta mbërthente, gllabëronte, pa u dukur as shqetësimi më i vogël në sytë e saj, të qetë sikur të mos kishte fjetur fare tek unë.

Përgjumja që dukej falë mënyrës si heshtte, s’ekzistonte në sytë e saj. Megjithatë sapo hapte gojë, thoshte: “Imi….” ose “I shtrenjti im…: që pasoheshin si njëra apo tjetra nga emri im i pagëzimit, i njëjtë me atë të shkrimtarit të këtij libri, që po t’ia vinim dhe rrëfimtarit do të jepte “Marseli im”, “I shtrenjti im Marsel. Që atëherë, nuk i lejoja më të afërmit e mi, kur më thërrisnin “i shtrenjtë”, t’ia zbehnin vlerën e paçmuar atyre fjalëve të ëmbla që më thoshte Albertina.  Kur i shqiptonte, ajo mblidhte buzët të cilat ktheheshin në një puthje. Ajo zgjohej po aq shpejt sa ç’e zinte gjumi.

Më shumë se krahasimi i dy periudhave, më shumë se fakti që kundroja një vajzë të re ulur pranë meje nën dritën e llambës që e ndriçonte ndryshe nga drita e diellit kur ajo shëtiste buzë detit, a nuk ishte ky pasurim i vërtetë, ky progres i pavarur i Albertinës, shkaku i vërtetë i ndryshimit të mënyrës se si e shihja tani dhe asaj si e shihja dikur në Balbek? Mund të kishin rrjedhur shumë vite të tjerë pa shkaktuar një ndryshim kaq rrënjësor midis dy imazheve; por ndryshimi kishte ndodhur, thelbësor dhe i beftë, kur kisha marrë vesh që mikesha ime ishte rritur nga mikja e Znjsh.Vëntëj. Nëse dikur shkrihesha nga kënaqësia kur shihja mister në sytë e Albertinës, tani qetësohesha vetëm kur ata sy, madje dhe faqet, shprehëse po aq sa sytë, kaq të ëmbla, por që vrenjteshin sakaq, zbrazeshin nga çdo gjurmë misteri.

Imazhi që ëndërroja, që më qetësonte, pranë të cilit do doja të vdisja, nuk ishte ai i Albertinës me një jetë misterioze, por i një Albertine që e njihja mirë (dhe kjo ishte arsyeja pse kjo dashuri do të zgjaste vetëm për sa kohë do të ishte fatkeqe, sepse si e tillë, ajo ushqehej nga misteri), i një Albertine që nuk pasqyronte një botë të largët, që s’dëshironte asgjë tjetër –dhe kishte çaste, kur më dukej vërtet kështu- veç të ishte me mua, e ngjashme me mua, i një Albertine, shëmbëllimi i së cilës më përkiste mua dhe jo të panjohurës. Nëse dashuria lind nga një gjendje ankthi që na shkakton një person, nga pasiguria a do mund ta mbajmë atë apo do të na lerë, ajo dashuri mban vulën e turbullirës që e shkaktoi dhe e ka të pamundur të kujtojë se si e përfytyronim të njëjtin person më parë. Kështu mbresat e mia të para nga një Albertinë me detin në sfond,  mezi kishin mbijetuar në dashurinë time për të: në të vërtetë, këto mbresa të dikurshme zënë një vend të papërfillshëm në një dashuri të tillë;  me tërbimin e saj,  vuajtjen, nevojën për ngushëllim dhe strehim te një kujtim i ëmbël, qetësues ku duam të strukemi dhe të mos dimë më asgjë për personin që duam, edhe sikur të kishte diçka të tmerrshme që duhej ditur- madje, akoma më keq, me dëshirën për të jetuar vetëm me kujtimet e dikurshme- një dashuri e tillë ka një tjetër brumë!

Ndonjëherë, e fikja dritën para se ajo të vinte.  Ashtu në errësirë, e orientuar thjesht nga dritëza e një thëngjilli, ajo shtrihej përbri meje.  E ndieja me duar, me faqe, pa mundur ta shoh me sy, me ata sy që shpesh druheshin se mos e shihnin të ndryshuar. Kështu falë kësaj dashurie të verbër, ajo mbulohej me një dhembshuri më të madhe se zakonisht. Herë tjetër, zhvishesha, shtrihesha, ndërsa Albertina rrinte ulur buzë shtratit, kështu ia nisnim lojës ose bisedës që ndërpritej nga puthjet; të përfshirë nga dëshira, e vetmja që na nxit të kemi interes për ekzistencën dhe karakterin e një personi tjetër, jemi besnikë ndaj vetes (ndonëse i ndërrojmë njëra pas tjetrës qeniet që dashurojmë), sa që një herë, duke u parë në pasqyrë në çastin kur përqafoja Albertinën duke e quajtur “shpirt i vogël”, çehrja e përvuajtur dhe e përndezur e fytyrës sime, e ngjashme me çehren që duhej të kisha pasur me Zhilbertën por që tani nuk më kujtohej më, e ngjashme me atë që do kisha një ditë pranë një femre tjetër nëse do më duhej të ndahesha nga Albertina, më bëri të mendoj që pavarësisht se kush ishte personi ( instinkti bën që e dashura e momentit të na duket gjithnjë si personi i duhur), unë përmbushja detyrën e një përkushtimi të zjarrtë dhe torturues që i -blatohej  rinisë dhe bukurisë femërore. E megjithatë, dëshira, që i thurte himn hyjnor rinisë, kujtimeve, përfshirë ato nga Balbeku, pleksej, në nevojën që kisha për ta pasur afër Albertinën çdo mbrëmje, me diçka që deri më sot ishte e panjohur për mua, të paktën në jetën dashurore, në mos kisha një ide të turbullt për të në jetën e zakonshme. Ishte një fuqi ngushëllimi e atillë që s’e kisha ndjerë më që nga mbrëmjet e dikurshme në Kombre, kur mamaja, e përkulur mbi shtratin tim, më uronte natën e mirë me një puthje. Sigurisht, s’do më vinte mirë asokohe,  po të më thoshin që po tregohesha i lig, lëre pastaj po të më thoshin që po kërkoja ta privoja dikë nga kënaqësia. Sigurisht, që s’e njihja dhe aq mirë veten atëherë, sepse dëshira për të pasur Albertinën në shtëpinë time ishte po aq e mbrapshtë sa dhe dëshira për ta veçuar nga njerëzit, ku çdokush mund ta shijonte sipas qejfit, vajzën në lule të moshës, prania e së cilës jo vetëm s’më bënte shumë të lumtur mua, por privonte dhe të tjerët nga kënaqësia. Ambicia, lavdia nuk më hynin në sy. As urrejtjen s’e përballoja dot. E megjithatë, të zotëroje fizikisht dikë do të thoshte të ngadhënjeje mbi të gjithë rivalët.  S’do ta shpjegoj kurrë ashtu si duhet, por mbi të gjitha ishte një ndjenjë ngushëllimi. Më kot, para se Albertina  të  vinte në shtëpi, dyshoja për besnikërinë e saj, e përfytyroja në dhomën e Monzhuvanit, sapo ulej përballë meje e veshur me penjuar, ose siç ndodhte më shpesh, sapo ulesha në cep të shtratit, ia zbrazja dyshimet e mia, ia dorëzoja që të më  lehtësonte nga barra, me përuljen e një besimtari që bën lutjen e tij. Tërë mbrëmjen, e mbledhur kruspull si çapkëne mbi shtratin im, ajo mund të luante me mua si macja me miun; hunda e saj e vogël bojë rozë, majuci i të cilës bëhej dhe më i vockël nën vështrimin prej kokete që i jepte hijeshinë e njerëzve paksa topolakë, i jepte një çehre rebele dhe kokëshkretë; ndonjëherë linte një cullufe flokësh të zinj t’i binin mbi faqen prej dylli rozë dhe me sytë gjysmë të mbyllur dhe krahët e hapur, dukej sikur thoshte: “Bëni ç’të doni me mua”; kur vinte çasti për të ikur dhe ajo avitej për të më thënë natën e mirë, ishte ajo ëmbëlsi, pothuajse pjesë e pandarë e jetës sime, që puthja në të dy anët e qafës së saj të fortë, që atëherë s’më dukej as e zeshkët dhe as me prekna, sikur cilësitë fizike  të ishin tregues të një mirësie fisnike tek Albertina.

E kishte radhën Albertina të më thoshte natën e mirë duke më puthur nga dy anët e qafës, floknaja e saj më përkëdhelte si një flatër me pupla të serta dhe të buta. Dhe pse ato puthje paqeje as që krahasoheshin me njëra tjetrën,  Albertina më rrëshqiste në gojë blatimin e gjuhës së saj, si një  blatim i Shpirtit të Shenjtë, më jepte bukën e kungimit, më mbushte me një ndjesi paqeje po aq të ëmbël sa ajo që më jepte mamaja kur vendoste mbrëmjeve, në Kombre, buzët mbi ballin tim.

Dritat në shtëpinë e të tjerëve

Një rrëfim plot ndjenjë i kalvarit të jetës, në dukje banale, të banorëve të një pallati, që arrijnë të çelin baulen e të vërtetave të tyre para një vogëlusheje jetime.

Maria, administratorja e një pallati të vogël e të zakonshëm humb jetën në një aksident. Ajo lë pas një vajzë të vogël, Mandorlën, dhe një letër, në të cilën rrëfen se i ati i vajzës jeton në ndërtesën që ajo administron. Të gjithë burrat e ndërtesës gjenden kështu nën akuzë, por askush nuk pranon të jetë babai i vajzës dhe as t’i nënshtrohet testit të ADN-së. Për pasojë, familjet e ndërtesës vendosin ta rrisin vajzën së bashku, me radhë. Kështu, Mandorla do të rritet me shumë prindër dhe do të udhëtojë nga zhgënjimet e para të fëmijërisë deri te dashuritë e adoleshencës. Falë saj, lexuesi do të hedhë një sy pas perdeve të këtyre shtëpive dhe do të zbulojë se familja përmban një alkimi të papërcaktueshme elementesh: Ata që e kanë, rrezikojnë ta shkatërrojnë; ata që s’e kanë, e shohin si të vetmen rrugë drejt lumturisë. Chiara Gamberale ka krijuar një roman ku arketipat tradicionalë përzihen me dramat bashkëkohore, ku e vërteta dhe e rremja shkëmbehen dhe i japin jetë një zëri origjinal dhe të paharrueshëm që na udhëheq drejt një fundi befasues. “Nën petkun tërheqës të një parade jetësh interesante e origjinale, të përgjuara shtëpi pas shtëpie, ky është një libër për humbjen e vetvetes dhe për frikën e mosekzistencës” – e ka cilësuar shkrimtari Walter Siti librin në një recensë në të përditshmen La Stampa. Një libër për të gjithë, por sidomos për adoleshentët, sepse shpreh përsosmërish trazirat dhe shqetësimet tipike të kësaj moshe.

Chiara Gamberale është shkrimtare italiane. Ajo ka fituar çmimin Cavour dhe çmimin Campiello. Sot, ajo është një nga autoret më të lexuara në Itali, me 11

vepra të botuara, si dhe e përkthyer në shumë gjuhë të botës. Ajo është autore dhe drejtuese programesh televizive dhe radiofonike si Quarto piano scala a destra në Rai Tre dhe Chiara e L’oscuro në Radio Due. Bashkëpunon me La Stampa, Vanity Fair dhe Io Donna tëCorriere della Sera-s.

Borges rreth dorëheqjes nga të qenit Borges

0

Nuk kam kaluar një adoleshencë të lumtur, por e vërteta është se nuk doja të isha i lumtur. Doja të isha një Princ Hamlet, një Raskolnikov, madje edhe një Verter dhe me shumë mundësi u bëra i tillë, por nuk e kuptoja që po luaja rolin e një të riu romantik, ashtu siç bëjnë të gjithë “të rinjtë zemërakë”. Këto janë lojëra romantike, të kota dhe do të thosha, të parëndësishme. Nuk e di nëse tani kam hequr dorë nga kjo, por ndihem relativisht i lumtur. Ndoshta sepse tani jam pak a shumë ai që jam.

“Princi i lumtur” i Oskar Uajldit (Oscar Wilde) është një histori e vitit 1888 dhe bën fjalë për një statujë metali që u miqësua me një zog. Horge Luis Borges e përktheu atë në spanjisht kur ishte nëntë vjeç. Kur mbushi dymbëdhjetë ai lexoi Hamletin dhe në moshën pesëmbëdhjetë vjeçare dëshironte, siç e ka thënë më lart, të bëhej Princi i Danimarkës. Në të pesëdhjetat Borgesi u verbua totalisht si pasojë e një sëmundjeje gjenetike, por edhe pse nuk ishte më i aftë të lexonte, ai nuk reshti së shkruari. E ëma u bë sekretarja e tij personale gjatë pjesës më të madhe të jetës së tij, dhe përpara se të vdiste në moshën 99 vjeçare ajo u përpoq ta martonte të birin e saj të verbër me një grua, e cila të mund të kujdesej për të. Cili ishte Borgesi, statuja prej metali apo zogu? Kjo është një nga intervistat e tij më gjithëpërfshirëse, dhënë për shkrimtarin amerikan, Richard Burgin.

A ka pasur ndonjë rast kur nuk ke qenë i dashuruar me letërsinë?
Jorge Luis Borges: Jo. Gjithmonë e kam menduar veten si shkrimtar, që përpara se të shkruaja një libër. Madje mund të them se që përpara se të shkruaja ndonjë gjë, e dija që mund ta bëja. Nuk e mendoj veten si një shkrimtar të mirë, por e dija se e ardhmja dhe fati im ishin të lidhura me letërsinë. Nuk kam menduar kurrë të bëhesha diçka tjetër.
Nuk keni menduar kurrë të nisnit një karrierë? Dua të them, yt atë ishte një avokat.
JLB: Po. Por përveç kësaj, u përpoq të ishte një letrar dhe dështoi. Shkroi ca sonete mjaft të këndshme. Por ai mendoi se ky ishte fati që duhej të përmbushja unë, jo? Dhe më porositi që të mos nxitoja për të botuar.
Por ju botuat kur ishit mjaft i ri. Rreth të njëzetave.
JLB: Po, e di, por ai më tha: “Nuk ke pse nxiton. Shkruaj, kontrolloje çfarë ke shkruar, shkatërroje, merr kohën tënde. Ajo që është e rëndësishme është që kur të botosh diçka duhet ta mendosh si diçka mjaft të mirë, ose së paku më e mira që ti ke mundur të bësh”.

Kur keni nisur të shkruani?
JLB: Kur isha i vogël shkrova një doracak dhjetë faqesh mbi Mitologjinë Greke, në një anglishte mjaft të varfër. Kjo është gjëja e parë që kam shkruar.
E keni fjalën për diçka origjinale mbi mitologjinë, apo ndonjë përkthim? 
JLB: Jo, jo, jo, jo, jo. Ishte një material sqarues, si t’jua them, “Herkuli bënte punën e dymbëdhjetë punëtorëve”, ose “Herkuli vrau Luanin e Nemeas” .
Pra, ju i kishit lexuar këto libra kur keni qenë shumë i ri.
JLB: Po, sigurisht. Jam shumë i dhënë pas mitologjisë. Megjithatë, nuk ishte ndonjë gjë e madhe, ishte diçka jo më shumë se pesëdhjetë faqe… me historitë e Bashkës së Artë, Labirintit dhe Herkulit, ai ishte i preferuari im, dhe diçka rreth dashurive të perëndive dhe rrëfenjave të Trojës. Ajo ka qenë gjëja e parë që kam lexuar. Mbaj mend që doracakun e kam shkruar me një shkrim dore mjaft të keq, sepse kisha probleme me shikimin. Vetëm kaq mund të them rreth këtij libri. Në fakt, më duket se nëna ime e ruajti një kopje të tij për një farë kohe, por meqë ishim vazhdimisht në udhëtim, ajo humbi, dhe sigurisht që kështu duhej të ndodhte, sepse nuk kishim ndonjë vlerësim tjetër për atë libër, përveç faktit që u shkrua nga një djalë i vogël. Më pas kam lexuar dy kapituj nga “Don Kishoti”, pastaj u përpoqa të shkruaj në spanjishten e vjetër. Kjo më shpëtoi nga përpjekja për të shkruar në anglisht sërish, pesëmbëdhjetë vjet më pas. Pasi unë e kisha provuar një herë dhe kisha dështuar.

A mbani mend shumë nga fëmijëria juaj? 
JLB: Kam pasur probleme me shikimin, ndaj kur mendoj për fëmijërinë, mendoj për librat dhe ilustrimet e tyre. Mund të kujtoj çdo ilustrim të “Hakëlber Finit”, “Jeta në Misisipi” e kështu me radhë. Gjithashtu, edhe ilustrimet e librit “Netët arabe”, të Dickens-it, Cruikshank-ut dhe Fisk-ut. Ruaj gjithashtu kujtime nga koha kur isha në fshat, kalërimet në fermë, kur isha në Uruguai dhe në Argjentinë. Mbaj mend shtëpinë e prindërve të mi me oborrin e saj të madh, e kështu me radhë. Por ajo që mbaj mend kryesisht janë gjërat e vogla. Sepse ato ishin gjëra të cilat mund t’i shihja vërtet. Ilustrimet e enciklopedive dhe fjalorëve i mbaj mend mjaft mirë. “Chambers Encyclopedia” ose variantin amerikan të “Encyclopaedia Britannica” me gravura kafshësh dhe piramidash.
Pra, ju mbani mend më shumë librat e fëmijërisë suaj se sa njerëzit.
JLB: Po, sepse ato mund t’i shihja.
A keni mbajtur letërkëmbime me shkrimtarët e tjerë?
JLB: Jo.
E mora me mend. Keni qenë tip vetmitari.
JLB: Përveç kësaj, unë nuk shkruaj shumë letra. Jam shumë i dhënë, për shembull, pas nënës sime. E dua shumë. Mendoj gjithmonë për të. Pastaj, mua më duhet t’i diktoj letrat. Por edhe kur jam larg saj, i dërgoj gjithmonë letra shumë të varfra, sepse në një farë mënyre unë e kuptoj që ajo e di se si ndihem unë pa pasur nevojë të them asgjë. Mund të jem i prerë, gazmor apo i zakonshëm, por ajo e kupton ekzaktësisht gjendjen në të cilën ndodhem në çdo moment. Ndaj letrat që unë i dërgoj asaj – nganjëherë janë edhe kartolina për të më ardhur në ndihmë – mendoj se janë krejt të pakuptimta për cilindo, por që kanë një kod sekret shkrimi mes nesh, megjithëse asnjëri nga ne nuk kemi folur kurrë për të. Ajo më njeh mua dhe unë e njoh atë. Mendoj se mund të kalojnë gjashtë muaj pa marrë një letër prej saj dhe nëse e di që është mirë, nuk do të më bënte përshtypje. Edhe ajo do të ndihej pak a shumë kështu në lidhje me mua. Sigurisht që unë shqetësohem se mos sëmuret apo se mos i ndodh ndonjë gjë. Por nëse sigurohem nga të gjitha burimet që ajo po ia del mbanë, unë nuk kam pse shqetësohem për të, dhe ajo nuk ka pse shqetësohet për mua.
Duhet të jetë një grua e pashoqe.
JLB: Është një grua e pashoqe. Ka qenë në burg në kohën e Peronit. Edhe motra ime gjithashtu.

Keni vërejtur diçka mjaft interesante tek “Don Kishoti”. Që ai nuk vrau kurrë një njeri përgjatë gjithë aventurave të tij, edhe pse shpesh ai përfshihej në dyluftime. 
JLB: Ah, po! Më ka habitur kjo gjë.
Dhe ju shkruat diçka rreth kësaj alegorie.
JLB: Besoj se arsyeja e vërtetë mund të jetë që Servantes ka dashur ta mbante veprën brenda kufijve të farsës dhe nëse ai do të kishte vrarë një njeri, atëherë libri do të ishte shumë real. Nuk mendoni kështu? Dua të them, nëse Kishoti vret dikë, atëherë ai në një far mënyre është një njeri i keq, sido që ta justifikojë ai veprimin e tij. Nuk besoj se Servantes ka dashur të shkojë aq larg, jo? Ai ka dashur ta mbajë librin e tij brenda disa caqeve të caktuara dhe nëse Kishoti do të kishte vrarë një njeri, kjo nuk do t’i kishte sjellë Servantesit kurrfarë të mire.

Ju keni përmendur gjithashtu se në disa raste, në libër, autori bëhet vetë personazh kryesor. Kështu që ndoshta Servantesi nuk ka mundur dot të vrasë një njeri, nëse ai është bërë Don Kishot.

JLB: Po, por ma ha mendja se ai duhet të ketë vrarë shumë gjatë jetës së tij si ushtar. Por kjo është ndryshe, apo jo? Sepse kur një ushtar vret dikë, ai nuk e vret atë personalisht. A nuk mendoni kështu? Dua të them, nëse ju vrisni dikë si ushtar, ju nuk e keni vrarë atë. Ju jeni thjesht një vegël. Dikush tjetër e ka vrarë atë nëpërmjet teje. Ju nuk keni pse merrni asnjë përgjegjësi. Nuk e besoj se një ushtar ndihet fajtor për njerëzit që ka vrarë. Përveç atij që hodhi bombën në Hiroshima.

Shumë prej tyre janë çmendur. E kam fjalën për njerëzit që kanë pasur të bëjnë me atë bombë.
JLB: Po, por në një farë mënyre, mendoj se ju jeni, nuk duhet t’jua them këtë…

Epo, thuajeni.
JLB: Nuk mendoj se Hiroshima ka qenë më e keqe se çdo betejë tjetër.

Çfarë doni të thoni?
JLB: Ajo i dha fund luftës brenda një dite. Fakti që janë vrarë shumë njerëz nuk ndryshon nga fakti kur vritet një njeri i vetëm. Çdo njeri përjeton vdekjen e tij dhe mund të vdesë në një pafundësi mënyrash. Pastaj, vështirë që dikush i njeh të gjithë ata që u vranë në Hiroshima. Në fund të fundit, Japonia përkrahte dhunën, perandorinë, luftën, mizorinë; ata nuk ishin të krishterë të hershëm apo asgjë e tillë. Në fakt, nëse do ta kishin pasur ata bombën, do t’i kishin bërë të njëjtën gjë Amerikës.

E di që nuk duhet t’i them këto, sepse më bëjnë të dukem i pashpirt. Por, nuk e di përse, nuk kam qenë kurrë në gjendje të ndjej diçka tjetër rreth Hiroshimës. Ndoshta diçka e re po ndodh me njerëzimin, por mendoj se nëse e pranon luftën, duhet ta them këtë, nëse e pranon luftën duhet të pranosh edhe mizorinë; atëhere duhet të pranosh kasaphanën, gjakderdhjen dhe të tilla gjëra. Në fund të fundit, të vritesh nga një pushkë, apo të vritesh nga një gur, ose nga një thikë, është në thelb e njëjta gjë. Hiroshima ndryshon, sepse u përfshinë shumë njerëz të pafajshëm dhe sepse gjithçka ndodhi brenda një çasti të vetëm.

A keni lexuar shumë përpara se të nisnit të shkruani, apo i keni lënë që këto të dyja  të zhvillohen së bashku?  

JLB: Kam qenë gjithmonë më i mirë si lexues se si shkrimtar. Fillova ta humbas shikimin përfundimisht në vitin 1954 dhe që prej asaj kohe kam lexuar nëpërmjet dikujt tjetër. Kur dikush nuk është në gjendje të lexojë, mendja e tij punon në një mënyrë tjetër. Në fakt, mund të them se ka njëfarë përfitimi në të mos qenit i aftë të lexosh, pasi mendon se koha rrjedh ndryshe. Kur shikoja, nëse më duhej të kaloja qoftë edhe gjysmë ore pa bërë ndonjë gjë, çmendesha, sepse duhet të lexoja. Por tani mund të qëndroj vetëm për një kohë të gjatë, nuk më bezdisin udhëtimet e gjata me tren, ose të qëndroj vetëm në një hotel, apo të shëtis rrugëve, sepse, nuk mund të them se jam duke menduar gjatë gjithë kohës, pasi i bie të mburrem.
Mendoj se jam në gjendje të jetoj pa preokupime. Nuk kam pse të bisedoj me njerëz apo të bëj ndonjë gjë. Nëse dikush ka dalë jashtë dhe unë vij dhe e gjej shtëpinë bosh, atëherë do më pëlqente të ulesha për dy ose tre orë dhe pastaj të dilja për një shëtitje të shkurtër, por nuk do të ndihesha i trishtuar apo i vetmuar. Kjo ndodh me të gjithë ata që janë verbuar.
Çfarë mendon gjatë asaj kohe – ndonjë problem specifik apo…

JLB: Mund të mos jem duke menduar asgjë. Thjesht jetoj. Mund ta lë kohën të rrjedhë, ose ndoshta mund të rrëmoj në kujtimet e së shkuarës, ose mund të jem duke ecur përgjatë një ure duke u përpjekur të kujtoj pasazhet e mia të preferuara, ose ndoshta mund të mos jem duke bërë asgjë, mund të jem thjesht duke jetuar. Kurrë nuk e kam kuptuar përse njerëzit thonë se janë të mërzitur ngaqë nuk kanë asgjë për të bërë. Nganjëherë unë nuk kam asgjë për të bërë, por nuk ndihem i mërzitur. Fakti që nuk jam duke u marrë me diçka gjatë gjithë kohës më kënaq.

Nuk jeni mërzitur kurrë gjatë jetës tuaj?
JLB: Nuk e besoj. Patjetër, kur mu desh të qëndroja dhjetë ditë i shtrirë pas një operacioni, u ndjeva në ankth, por jo i mërzitur.

Ju jeni një shkrimtar metafizik, por shumë shkrimtarë si për shembull, Jane Austin, Fitzgerald, apo Sinclair Lewis duket sikur nuk kanë kurrfarë ndjeshmërie metafizike.

JLB: Kur flisni për Fitzgeraldin e keni fjalën për Edward Fitzgerald, apo jo? Apo për Scott Fitzgerald?

Për këtë të fundit.
JLB: Ah, po.
Ishte thjesht për t’iu përmendur një shkrimtar që duket se nuk ka ndonjë ndjeshmëri metafizike.

JLB: Ai ka qenë gjithmonë sipërfaqësor, jo? Në fund të fundit përse të mos e përmendnit?

Sigurisht që shumë njerëz duket se jetojnë dhe vdesin pa menduar vërtet për problemet e kohës, hapësirës apo pafundësisë.

JLB: Kjo ndodh sepse ata e marrin universin për të mirëqenë. Ata i marrin gjërat për të mirëqena. E marrin veten për të mirëqenë. Kjo është e vërteta. Nuk mrekullohen kurrë me asgjë. Ata nuk e mendojnë se është e çuditshme që u duhet të jetojnë. Herën e parë që e kam ndjerë këtë, ishte kur im atë më tha: “Është një gjë mjaft e dyshimtë që më duhet të jetoj, ashtu si thonë të tjerët, brenda kufijve të asaj çfarë shohim dhe mendojmë. Pyes veten, a ka kuptim kjo?” Kjo ishte hera e parë që e ndjeva këtë dhe nisa ta mendoj seriozisht, pasi e dija se çfarë ishte duke thënë. Shumë njerëz e kanë të vështirë ta kuptojnë këtë. Ata thonë: “Po ku mund të jetosh tjetër?”

A mendon se ka diçka në mendjen e njerëzve që ua bllokon kuptimin e të mrekullueshmes, ndoshta diçka që shumë qenie njerëzore e kanë të përbashkët dhe që nuk i lejon të mendojnë rreth këtyre gjërave? Sepse, në fund të fundit, nëse ata e kalojnë kohën duke menduar rreth mrekullive të universit, nuk do kenë kohë për të bërë punën mbi të cilën varet fati i qytetërimit dhe mbase nuk do të bënin asgjë.
JLB: Por mendoj se sot janë arritur shumë gjëra.
Po, sigurisht.

JLB: Sarmiento shkruan se si një herë u takua me një fshatar, i cili i tha, “fshati është kaq i bukur sa nuk kam pse të mendoj për shkaqet e kësaj bukurie”. Është shumë e habitshme, apo jo? Është një lloj përfundimi llogjik. Ai duhet të kishte filluar të mendonte se çfarë e shkakton atë bukuri. Por ma merr mendja se ai ka dashur të thotë se është dehur nga gjithë ajo bukuri, e cila e ka bërë të ndihet mjaft i lumtur dhe nuk e ka parë të udhës pse të thellohej në mendime. Në përgjithësi, mendoj se burrat janë më të prirur drejt mrekullisë metafizike se sa gratë. Unë mendoj se gratë e marrin botën për të mirëqenë. Gjithashtu edhe gjërat, veten dhe rrethanat. Sidomos rrethanat.

Ato e shohin çdo moment si të veçuar nga njëri – tjetri dhe nuk mendojnë për rrethanat që të çojnë drejt tyre.
JLB: Jo, sepse ato besojnë për…

Ato i marrin gjërat me radhë.
JLB: Po, ato i marrin gjërat një e nga një dhe pastaj kanë frikë se mos bëjnë figurë të keqe, ose e shohin veten e tyre si aktore. Sikur e gjithë bota po i shikon dhe, sigurisht, po i admiron.

Duket sikur janë më të ndrojtura se burrat në gjithçka. Shkrimet e tua e kanë gjithmonë burimin nga librat e tjerë?
JLB: Po, është e vërtetë. Kjo, sepse unë e mendoj leximin e një libri si një eksperiencë jo ndryshe nga ajo e të udhëtuarit, apo e të rënit në dashuri. Mendoj se të lexosh Berkley-n, Shaw-n, apo Emersonin, për mua është eksperiencë po aq reale sa një vizitë në Londër. Sigurisht, unë e shoh Londrën përmes Dickens-it, Chesterton-it dhe Stevenson-it. Shumë njerëz janë të prirur ta mendojnë jetën nga njëra anë, që do të thotë dhimbje dhëmballe, dhimbje koke, udhëtime, etj. Pastaj është ana tjetër, jeta imagjinare dhe e sofistikuar, pra, artet. Por unë nuk mendoj se ka dallime mes këtyre. Besoj se gjithçka është pjesë e jetës. Për shembull, sot po i thosha gruas sime që kisha udhëtuar, nuk mund të them nëpër gjithë botën, por nëpër gjithë perëndimin. Megjithatë, shoh që kam shkruar poezi më së tepërmi për qoshet e zymta të rrugëve. Nuk kam shkruar kurrë poezi mbi ndonjë subjekt të madh, dua të them, për një subjekt të famshëm. Për shembull, më pëlqen shumë New York-u, por nuk mendoj se do të shkruaj ndonjëherë për të. Ndoshta do të shkruaj për ndonjë qoshkë të tij, pasi shumë të tjerë kanë shkruar për New York-un.

Cili shkrimtar mendoni se është i aftë të krijojë personazhe? 
JLB: Conrad dhe Dickens. Conrad me siguri, sepse tek ai e ndjen që gjithçka është reale dhe në të njëjtën kohë shumë poetike. Do ta vendosja Conrad-in shumë më lart se Henry James-in.  Kur isha i ri mendoja se Dostojevski ishte shkrimtari më i madh. Afro dhjetë vjet më vonë, kur e lexova, u ndjeva shumë i zhgënjyer. Ndjeva sikur karakteret nuk ishin reale dhe ishin të gjithë pjesë e një komploti. Sepse në jetën reale, edhe në një situatë të vështirë, edhe nëse je i mërzitur shumë për diçka, edhe nëse ndjen ankth ose urrejtje – unë nuk kam ndjerë kurrë urrejtje – ose dashuri, apo tërbim, ti jeton gjithashtu edhe në linja të tjera, apo jo? Dua të them, kur një burrë është i dashuruar, ai në të njëjtën kohë është i interesuar edhe për kinemanë, ose mendon rreth matematikës, poezisë, ose politikës. Ndërsa në shumë romane, personazhet jetojnë vetëm nëpërmjet asaj çfarë u ndodh atyre. Mbase kjo mund të ndodhë tek disa njerëz shumë të thjeshtë, por unë nuk mendoj se kjo është diçka që ndodh.

A mendoni se një libër si “Uliksi”, për shembull, ishte ndër të tjera, një përpjekje për të treguar tërë spektrin e mendimit? 
JLB: Po, por mendoj se “Uliksi” është një dështim. Gjatë kohës kur e lexon njihesh me mijëra rrethana nëpër të cilat kalojnë personazhet, por vetë personazhet nuk i njeh. Nëse mendoni për personazhet e Joyce-it, ju nuk mendoni për ta në të njëjtën mënyrë siç mendoni për personazhet e Stevenson-it apo të Dickens-it, sepse në rastin e personazheve të ndonjë vepre të Stevenson-it, për shembull, një njeri shfaqet dhe mund të zgjasë vetëm një faqe, por gjithsesi keni një ndjesi sikur e njihni, ose shikoni tek ai shumë gjëra që duhen zbuluar. Por në rastin e “Uliksi”-t, të thuhen me mijëra situata rreth personazheve. Për shembull, e dini që ata shkuan dy herë në dhomën e ndenjes, i njihni të gjithë librat që lexojnë, e dini me saktësi pozicionin e tyre kur ata rrinë ulur ose në këmbë, por ju nuk i njihni fare ata. Është tamam sikur Joyce t’u ketë kaluar sipër me mikroskop.

Keni qenë i lidhur me Henry James-in dhe Kafkën më parë – duket sikur në mendjen tuaj jeni i lidhur me ta për disa arsye.
JLB: Mendoj se ka një ngjashmëri mes tyre. Tek gjërat që bëhen të paqarta, të pakuptimta, tek ideja e të jetuarit në një univers pa kuptim, tek gjërat që bëhen të shumanshme dhe në fund janë të pashpjegueshme. Henry James i shkruante vëllait të tij se ai e mendonte botën si një muze diamanti, një muze përbindëshash. Mendoj se ai e ka ndjerë jetën në të njëjtën mënyrë.

Megjithatë personazhet e James-it dhe Kafkës janë gjithnjë në luftë për të gjetur diçka të qartë. Ata kanë gjithnjë qëllime të qarta.

JLB: Ata kanë qëllime të qarta, por nuk i arrijnë kurrë ato. Sapo lexon faqen e parë të romanit “Procesi” e kupton që ai nuk ka për ta marrë vesh kurrë përse po gjykohet, përse po i bëjnë gjyqin. E njëjta gjë ndodh edhe me personazhet e Henry James. Që në momentin kur merr vesh që burri i është vënë pas letrave të Aspernit, ju e kuptoni që ai nuk ka për t’i gjetur kurrë ato, por edhe nëse do t’i gjejë, ato do jenë të padobishme. E ndjen këtë.

Atëherë i bie që të jetë më shumë një ndjesi pafuqie se sa paqartësi. 
JLB: Janë të dyja bashkë. Në veprën e Henry James, “Poshtërimi i Northmorëve”, e gjithë historia tregohet si një rrëfenjë hakmarrjeje dhe në fund lexuesi nuk e kupton nëse hakmarrja është zgjidhja e duhur. Sepse, në fund të fundit, letrat e bashkëshortit të vejushës mund të publikoheshin dhe asgjë të mos dilte prej tyre. E gjithë historia, pra, ka të bëjë me ndjenjën e hakmarrjes, por kur arrin në faqen e fundit nuk e merr vesh nëse gruaja do ta arrijë qëllimin e saj, apo jo. Një histori shumë e çuditshme… Supozoj se ju pëlqeni Kafkën në vend të Henry James.

Jo, për mua ata janë shumë të ndryshëm nga njëri-tjetri.

JLB: Vërtet?

Nuk e menduakëshit  njësoj si unë, por unë mendoj që Henry James besonte tek shoqëria, ai nuk e vuri kurrë në diskutim rendin shoqëror.

JLB: Unë nuk mendoj kështu.
Unë mendoj se ai e pranonte shoqërinë. Ai nuk mund ta perceptonte botën pa shoqërinë, besonte tek njeriu dhe, për më tepër, besonte në disa marrëveshje të caktuara. Ai ishte një student i sjelljes njerëzore. 
JLB: Po, e di, por ai besonte tek ata dëshpërimisht, sepse ishte e vetmja gjë që mund të rrokte.

Kishte ndjesinë e rendit.

JLB: Por nuk mendoj se ishte i lumtur.
Imagjinata e Kafkës ishte shumë më metaforike.
JLB: Po, por mendoj se mund të marrësh shumë më tepër gjëra nga James se ç ’mund të marrësh nga Kafka. Për shembull, tek Henry James je i prirur të ndjesh që ka një domethënie pas çdo përvoje, ndoshta më shumë se një. Ndërkohë te Kafka kupton që ai di shumë më tepër se ti rreth kështjellës, gjykatësve apo gjyqit. Sepse kështjella dhe gjyqtarët janë simbole të universit dhe askush nuk pritet të njohë ndonjë gjë rreth universit. Por në kështjellën e Henry James, ju mendoni se ai mund të ketë pasur një teori të tijën personale, ose e ndjeni që ai di më shumë nga ç’ thotë. Dua të them që edhe pse historitë e tij mund të jenë shëmbëlltyra të subjektit, ato nuk janë shkruar nga ai për të qenë shëmbëlltyra. Mendoj se ai ka qenë shumë i interesuar tek zgjidhja e konfliktit, mbase ai ka pasur dy ose tre zgjidhje dhe në këtë pikë e shoh Henry James-in shumë më kompleks se sa Kafkën, por kjo mund të jetë një dobësi e tij. Ndoshta forca e Kafkës qëndron tek mungesa e kompleksitetit.

A e pranoni lidhjen e emrit tuaj me atë të Kafkës dhe a e pëlqeni lidhjen që ju bëjnë me të?
JLB: Unë mendoj se Kafka më mësoi të shkruaja dy histori të dobëta, “Libraria e Babelit” dhe “Shorti i Babilonisë”. Sigurisht, unë i kam një borxh Kafkës. E kam shijuar atë. Në të njëjtën kohë, nuk mund të vazhdoja të lexoja Kafkën gjatë gjithë kohës, ndaj e lashë me kaq. Shkrova vetëm dy histori duke ndjekur modelin e tij, pastaj hoqa dorë. Sigurisht që i detyrohem shumë Kafkës. E admiroj atë, ashtu siç besoj që e admiron çdo njeri i arsyeshëm.

Tek “Libraria e Babelit” ju keni futur një fjalë: Qaphqa. Mendoj se e vetmja mënyrë për ta shqiptuar atë është Kafka. E keni përdorur këtë fjalë për të treguar se keni qenë i vetëdijshëm që po shkruanit si Kafka?  

JLB: Sigurisht që po.
Çfarë admironi veçanërisht tek Stivensoni?
JLB: Admiroj çdo gjë tek Stivensoni. Admiroj njeriun, punën, guximin. Nuk mendoj se ai ka qenë indiferent qoftë edhe ndaj një rreshti të vetëm. Çdo fjali në veprën e Stivensonit është aty ku duhet. Është gjithashtu edhe një shkrimtar tjetër që unë admiroj: Chesterston. Po ai nuk do të ishte ai që është po të mos kishte qenë Stivensoni. Për shembull, nëse lexon “At Braun”-in e Chesterstonit,  “Njeriu që ishte e enjte”, ose “I Gjalli”, ne shohim të njëjtën Londër përrallore që u krijua apo u ëndërrua nga Stivensoni tek “Netët e reja arabe”. Mendoj se duhet të jem falenderues ndaj Stevensonit. Ne të gjithë duhet të jemi falenderues ndaj tij. Nuk e kuptoj se pse ma bëre këtë pyetje. Kjo është e qartë si drita e diellit.

Në Cincinnati, kur një admirues ju tha: “Jetofsh një mijë vjet!”, ju iu përgjigjet : “Po eci me gëzim drejt vdekjes”. Çfarë keni dashur të thoni me këtë? 
JLB: Kam dashur të them që, kur nuk jam i lumtur, dhe kjo është diçka që na ndodh shpesh të gjithëve, unë gjej ngushëllim tek mendimi se brenda pak vitesh, ose brenda pak ditësh mund të vdes, pastaj nuk më hyn më në sy asgjë. Por nëse mendoj se vdekja ime është thjeshtë një iluzion, që jeta ime do vazhdonte edhe pas vdekjes, atëherë do të ndihesha shumë, shumë i pikëlluar. Realisht, më ka ardhur në majë të hundës me veten.

Përktheu Marsel Lela

10 mendjet brilante të historisë dhe llojet e drogave që kanë përdorur

1- Charles Dickens – Opium

Kur ky autor i njohur ecte nëpër rrugët e Londrës, në to mbizotëronin strofullat e opiumit. Ai i përshkroi ato në punën e tij të fundit të papërfunduar – Misteri i Edwin Drood. Dickens-i sikur shumë autor të njohur të periudhës viktoriane, ishte i varur për shumë kohë në një tretësirë të opiumit të njohur si laudanum, dhe e përdori për shumë vite sidomos në periudhën pak para se të vdiste.

2- Morgan Freeman – Marihuanë

“Asnjëherë mos hiqni dorë nga kanabis”, – tha në një intervistë për The Guardian aktori i njohur Freeman. Ai gjithashtu e quajti atë si bari (kanabisi) i Zotit.

3- Vincent van Gogh – Absinth

Të gjithë e dimë që van Gogh, edhe pse një artist tejet i talentuar, kishte një anë të çmendur. Çfarw nuk është shumë e ditur është droga e tij e preferuar, absinthi dhe droga digitalis, të cilat kanë mundur të ndikojnë në punën dhe sjelljen e tij. Ai i ka përdorur absinthin dhe digitalis për të trajtuar epilepsinë, ankthin dhe depresionin. Fatkeqësisht të dyja substancat ndikojnë që të shihen objektet me ngjyrë të verdhë dhe me pika të verdha – çfarw thotë shumë për pikturat e tij!

4- Steve Jobs – LSD

Para se të ndryshonte rrjedhën e teknologjisë, Steve Jobs ishte vetëm një adoleshent i zakonshëm që rrinte në konviktin e tij duke i dëgjuar Pink Floyd. Sipas një kolegu të tij Daniel Kottke “ata ishin në kërkim të kuptimit më të mirë të vetëdijes duke përdorur një variacion të LSD-së të quajtur Rreze e diellit e portokalltë.”

5- Sherlock Holmes – Kokainë dhe morfinë

Jo, Sherlock Holmes nuk është person real, por ai kishte një mendje briliante dhe shumë njerëz nuk e kanë kuptuar që në libra ai ishte përdorues i rregullt i drogës. Holmes përdorte kokainën dhe morfinën për të ikur, siç thoshte ai, nga “rutina e mërzitshme e ekzistencës” dhe si mënyrë për të stimuluar “trurin e tij tepër aktiv në periudhat kur nuk kishte raste interesante për t’i zgjidhur.”

6- Sigmund Freud – Kokainë

Ishte viti 1884 kur babai i psikoanalizës moderne porositi gramët e parë të kokainës prej farmacisë lokale ku jetonte ai. “Në depresionin tim të fundit mora kokainë përsëri dhe një dozë e vogël më qoi në qiellin e shtatë. Në këtë moment jam duke mbledhur literaturë për këngët lavdëruese që i janë bërë kësaj substance magjike,” i shkroi ai më vonë të fejuarës së tij.

7- Francis Crick – LSD

Francis Crick është fitues i çmimit Nobel dhe babi i gjenetikës moderne. Pas vdekjes së tij në vitin 2004 u bë e ditur që ai ishte nën ndikimin e LSD-së kur për herë të parë ra në përfundim të strukturës spirale të dyfishtë të ADN-së, para 50 viteve.

8- Thomas Edison – Eliksir të kokainës

Në vitin 1863, kimisti francez Angelo Mariani shpiku “Verë Mariani”, një verë Bordo (Bordeaux) të bërë me gjethe të kokës, përbërësi aktiv i kokainës. Edisoni ka qenë njëri prej shumë njerëzve të asaj periudhe që rregullisht kishte konsumuar këtë eliksir të pasuruar me kokainë.

9- Carl Sagan – Marihuanë

Sagan-i mund të jetë i vetmi në univers që mund të përshkruhet si astronom, astrofizikan, kozmolog dhe konsumues i rregullt i marihuanës. “Eksperienca e kanabisit më ka përmirësuar shumë vlerësimin për art, një subjekt që kurrë më parë nuk e kam vlerësuar shumë,” shkroi ai. “Kuptimi i qëllimit të artistit, të cilin e arrijë kur jam nën ndikim të marihuanës, mbartet edhe kur më lëshon efekti i saj. Kjo është një nga shumë kufijtë e njerëzimit që kanabisi më ka ndihmuar ta tejkalojë.”

10- Oliver Stone

Regjisori legjendar i filmave ka “tymosur marihuanë në të gjithë botën, nga Vietnami dhe Tailanda deri në Xhamaika dhe në Sudanin Jugor. Por ai tha se marihuana më e mirë bëhet në ShBA dhe mund të jetë industri e madhe në rritje për taksapaguesit, nëse do të legalizohej,” raporton Huffington Post.

Akademikët grekë: Greqishtja – gjuhë teknike edhe jo gjuhë e popullit

Akademikët grekë tregojnë se ‘’nuk ka asnjë gjuhë greke që vjen nga mijëvjeçari i dytë’’.

Ne shqiptarëve, si nga ana shkencore edhe nga ana etnike, na duhet të kemi njerëz të shkolluar në studimet klasike të gjuhëve të vjetra që janë folur e shkruajtur në pellgun tonë sepse gjuha jonë lidhet drejperdrejtë me studimet klasike. Ne, jo vetëm që nuk kemi akademikë të specializuar por, mbështetemi tek bizantinologë si z Pellumb Xhufi apo tek specialist me kurse gjashtë mujore në epigrafi si Faik Drini. Asnjeri nga këta edhe shumë të tjerë si këta nuk i ka studimet e duhura shkencore të flasi për kohët klasike. As Beqir Meta, as Ledia Shamku, as Seit Mansaku e Kolec Topalli edhe askush tjetër nuk është specializuar në fushën e studimeve klasike edhe as nuk e kanë një studimin e tyre në lidhje me këtë periudhe por, nga ana tjetër, të gjithë këta që përmenda më sipër edhe shumë të tjerë, marrin mbi shpatulla, me mllef të madh, të mohojnë gjithçka pellazgjike edhe pa asnjë studim elementarë, që të rrezonin të paktën Hahnin në se kanë akademizëm, nuk bëjnë gjë tjetër vetëm se shfryjnë fjalë në erë.

Ndërkohë që akademikët tanë e injorojnë çeshtjen paragreke,pellazgjike, akademikët grekë tregojnë se ‘’nuk ka asnjë gjuhë greke që vjenë nga mijvjecari i dytë’’. ‘’Gjuha greke rrjedh nga shartimi i një dege indoeuropiane mbi një lastarë të huajë’’. ‘’Athinasit, të parët, e krijuan gjuhën greke edhe e përhapën me favorizim nga Aleanca e Dilos’’. Para greqishtes flitej edhe shkruhej ‘’gjuha jone’’ të cilën nuk e njohim por me alfabetin e saj është shkruajtur mbishkrimi Pellazgjik i Limnos e po ashtu mbishkrimet Eteokretane. Kjo gjuhë teknike që ‘’mësohej në letër e nuk mbinte në buzët e popullit’’ do i duhej kujtdo studiesi akoma edhe më shumë fushës së prof Xhufit pasi kështu do kishte një ide më të mirë për ‘gjuhën greke në Bizantë’’

Ora të flasim me fjalët e akademikëve grekë:

“Te vetmet përfundime të sigurta që mund të nxjeri kush, nga te dhëna gjuhësore të këtij tipi (emrave vendore) janë këto: të paktën një gjuhë flitej në Greqi më parë se të vinin Grekët . Gjuha greke lindi nga SHARTIMI i një bisku indoevropian mbi një trung jo grek”
M. Z. Kopidakis. “Historia e gjuhës greke”, Athinë 2000, f. 23

“Athinasit dhe te huajt që banonin në Athinë, saktë me propozim të këtyre të fundit, ndaluan nga një kohë e caktuar dhe më vonë të shkruajnë Joniken dhe filluan të shkruajnë Atiken”

M. Z. Kopidakis. “Historia e gjuhës greke”, Athinë 2000, f. 302

“Vertetësisht është një problem lidhja e gjuhës së folur Jone dhe shkrimit pezik Jonik. Fillimisht të parën thuajse nuk e njohim….”
F. R. Adrados. “Historia dela lengue Griega”, përkthimi në greqisht, f . 234

“Perfundimisht përsoset krijimi i një shkrimi pezik të jonishtes, por rreshqitja e gjuhës së pastër Jone drejtë atikes së Jonizuar është më se e sigurtë. Hapin e fundit e bëri Gorjas me krijimin e një gjuhe Atike”
F. R. Adrados. “Historia dela lengue Griega”, përkthimi në greqisht, f. 250-251

“Pas përfundimit të luftrave me Midët, udhëheqien politikoshpirtërore e mori Athina. Rreziku Pers i bashkonte grekët dhe ky bashkim favorizonte dialektin Atik. Aleanca e Athinës me qendër faltoren e Apolonit në Dilo e bënë detyrimisht Athinën qendrën e takimeve të shumë qyteteve dhe ishujve. Këtu mblidheshin dijetarë të shumë degëve. Që të bashkoheshin, ardhësit në qytetërimin pretendues Athinas, detyroheshin të adoptonin mënyrën e jetesës Athinase mbi të gjitha të përdornin me lehtësi dialektin e zgjedhur Atik. Qytetërimi i Athinës është tashmë “pritanio e diturisë” ose “shkolla e grekëve”. As lufta e pafat e Peloponezit, as therjet civile, as ngritja e forcës maqedonase nuk e ndërpreu zhvillimin e atikishtes si organ gjuhësor të gjithë grekëve. Përkundrazi Filipi II e vendosi atikishten si gjuhën e parë të shkollimit e të organizimit të shtetit të tij. Aleksandri dhe pasardhësit e aristokratëve të familjeve maqedonase ishin shkolluar në gjuhën atike. Sulmi i shkëlqyeshëm gjithë grek në lindje përhapi elenizmin deri në Baktriani. Në qytetet shumë kombëshe merr jetë thënia e famëshme e Isokratit se “Grekët janë ata që marin pjesë në shkollimin grek”. Dhe shkollim para së gjithash do të thoshte të mësoje gjuhën greke”
M. Z. Kopidakis. “Historia e gjuhës greke”, Athinë 2000, f . 84

“Atikun e ashpër e pranoi më së fundi si gjuhë të parë dhe kisha e krishterë…. Çmimi i kthimit mbase ishte shumë i rëndë. Këmbëngulia e atikistëve në të shkuarën e lavdishme si dhe kundërshtimi i prerë që të pranojnë të vetëvertetuarën se gjuha shëndrrohet e çoj vëndin në dygjuhësi e cila e mundoi kombin për 2000 vjet dhe do të thellonte hendekun midis pakicës së të shkolluarve dhe popullit të thjeshtë. Hyrja në pasurinë e shkollimit kërkonte një punë shumëvjeçare me një organ gjuhësor që nuk mbinte në buzët e popullit por mësohej në letër. Vlerësimi i padrejtë i nje vepre me kriterin e vetëm gjuhën në të cilën ishte shkruajtur bëri që të lihen mënjanë shkruajtësit që shkruanin në gjuhën e thjeshtë. Përfundimi i trishtueshëm i këtij mendimi të prapambeturçoi në humbjen e shumë veprave shkencore”

M. Z. Kopidakis. “Historia e gjuhës greke”, Athinë 2000, f. 92-93

DE RADA DHE VIKTOR HYGOI

0

Nga MOIKOM ZEQO

Viktor Hygo (1802-1885), shkrimtar i jashtëzakonshëm, me një talent kaq të rrallë sa duket sikur ka dalë nga mungesat e shekujve në një formë vullkanike dhe të papërsëritshme. Fama e Viktor Hygoit shpjegon librat e tij në poezi dhe në prozë. Këto libra janë edhe një heraldikë inkandeshente e Romantizmit Francez dhe Europian, me një sqimë dhe autoritet kaq të padiskutueshëm saqë, gjenia e Viktor Hygoit dukej se ishte sui generis, për të mos u përsëdytur. Në 1829 Viktor Hygoi boton librin e tij poetik “Orientalet”. Parafjala e shkruar prej tij në këtë libër paraqet një optikë grishëse dhe të pazbehur deri në ditët tona. Hygoi tregon se koncepti i Orientit kishte një fuqi magjike depërtuese në poezinë e tij. Ai thotë se “ngjyrimet orientale” kanë ardhur si nga vetvetja, për të lënë gjurmë në krejt mendimet e tij, në krejt ëndërrimet e tij, ëndërrimet dhe mendimet e tij kanë qenë, thuajse pa i kuptuar, edhe hebraike, turke, greke, persiane, arabe, madje edhe spanjolle, sepse Spanja është ende Orienti, Spanja është gjysmë afrikane, Afrika është gjysmë aziatike.

I njohur me këto kultura të Orientit Hygoi kishte përvetësime të forta, sepse shihte brenda tyre një poezi të lartë, ku ai shuante etjen. Sepse, në Orient në aspektin poetik gjithçka është e madhe, e pasur, e çuditshme, hapësira plot dete poezie. Ndaj, ky qytetërim i largët është edhe i afërt, ashtu siç është “Epoka moderne” (ajo e kohës së Hygoit) brenda shekullit të Luigjit XIV, apo lashtësia brenda Romës dhe Greqisë, por edhe brenda Orientit. Tërë këto plazma poetike shkapërderdhen dhe harlisen edhe në Mesjetë për të ujitur edhe pyllin e Romantizmit. Hygoi nënvizon se: “Tashmë baraspesha e Europës duket gati e prishur, status quoja europiane është e krimbur dhe e plasaritur, po kërcet nga ana e Kostandinopojës. Gjithë kontinenti po anon nga Orienti. Do të shohim gjëra të mëdha. Barbaria e vjetër aziatike ndoshta nuk është aq e zhveshur nga njerëz të mëdhenj saç pandeh qytetërimi ynë. Duhet rikujtuar se ajo prodhoi të vetmin kolos që ky shekull mundi ta vërë ballëpërballë Napoleon Bonapartit, atë njeri gjeni, me të vërtetë atë Ali Pasha që është për Napoleonin çka është tigri për luanin, skifteri për shqiponjën”.

Në librin “Orientalet” janë disa poezi dhe poema me motive shqiptare. Poezia “Dervishi” tregon një subjekt, atë të takimit të Ali Pashë Tepelenës me një dervish që e mallkon për krimet, dhe në këtë ballafaqim i pafrikshmi dhe tirani Ali Pashë Tepelena thoshte nga anatema: “Motivet shqiptare kanë lidhje pikërisht me epokën e luanit të Janinës. Në to madhështia është e hibridizuar me tmerrin, trimëria me krimin. Është një përshkrim fantazmagorik me potenciale të mëdha ndjesore dhe reflektuese. Viktor Hygoi e përmend emrin e Shqipërisë në romanin e tij “Katedralja e Shën Mërisë”.

Por pika e takimit më e famshme e Viktor Hygoit me 

Shqipërinë janë pikërisht fjalët që ai ka thënë për De Radën. Këto fjalë hygoiane paraqiten si kredenciale të mëdha lavdie për poetin tonë. Ato janë përmendur nga shumë autorë që e kanë studiuar De Radën, citohen edhe sot në studimet e përgjithshme, por ato kërkojnë një vështrim afirmativ të plotë. Studiuesi Mikelanxhelo La Luna ka shkruar për paradigmën “De Rada dhe Franca”. Ai ka hulumtuar dhe ka reflektuar. Ai i kushton një syth më vete gjykimit të Viktor Hygoit mbi De Radën dhe siç thotë ai pikërisht për Milosaon. Siç thotë vetë De Rada, kur ishte më 1834 vetë në Napoli nisi të lexojë frëngjisht dhe në këtë gjuhë lexoi shkrimtarë e poetë, tekstet e teatrit frëng, por edhe përkthimet e veprave të Shekspirit, Shilerit, Gëtes dhe Kalderonit. Ai lexonte filozofët materialistë dhe iluministë francezë, por që i shkaktojnë turbullira në paradoks e në mendim. Pa dyshim që De Rada e ka njohur krijimtarinë e Viktor Hygoit, të paktën disa nga librat përfaqësues të tij. Babai i De Radës, Mikele, i dërgon të birit një letër nga Koriliano më 5 janar 1840 duke e këshilluar De Radën t’i dërgojë një kopje të “Odeve shqiptare” Viktor Hygoit. Mikele shkruan:

“I dashur bir,

Mbasi t’i shtypësh “Odet shqiptare” nuk duhet t’i kursesh paratë që nevojiten për t’i dërguar një kopje Viktor Hygoit, dhe nëse do të mund të shtypen në përkthim me shtyp në Paris, mund të lidhesh me kohë me ndonjë botues, nëse nuk do mund ta financosh këtë punë vetë. Të kesh megjithatë shumë kujdes, dhe nëse s’të pëlqen ndonjë ode, lëre mënjanë, vendose alfabetin edhe në këtë vepërz, dhe përpiqu që ajo të mos jetë më e dobët sesa Milosao”.

De Rada është e sigurtë që i ka dërguar Viktor Hygoit me postë Milosaon, por edhe ndonjë kopje klandestine të Canti Storici Albanesi Di Serafina Topia, Napoli, 1839, të bllokuara nga censura.

Por çfarë ndodhi më vonë? A i mori në duart e tij krijimet e De Radës? Kuptohet të përkthyera në italisht. Vetë De Rada tek Autobiologjia nuk e përmend fare këtë histori, ndonëse edhe për shkak të prirjes së tij për famë do t’i pëlqente patjetër që ta shënonte. Përse nuk e përmend De Rada historinë e tij nëpërmjet postës me Hygoin? (Dihet se De Rada nuk e ka takuar kurrë fizikisht Hygoin). Kjo heshtje duket e çuditshme. Por ndoshta edhe e pa shpjegueshme. Viktor Hygoi vdiq në vitin 1885.

De Rada ishte gjallë, por nuk shohim që ta përmendë Hygoin në publicistikën e tij a në shkrimet e tjera, ku ai nuk lë pa përmendur shumë emra të famshëm. Ajo që e shton më tepër çudinë është se arbëreshi Vincens Dorsa që në vitin 1844, pra 41 vjet më parë se sa të vdiste Viktor Hygoi citon dhe tregon publikisht vlerësimin e Hygoit për De Radën. Në një letër të shkruar nga Kozenca, Dorsa thotë se ka botuar në numrin XVIII të “Il Calabrese” një recension mbi këngët e Serafina Topisë, vepër me të cilën sipas tij De Rada tregonte se kishte arritur pjekurinë e tij të plotë poetike. Po këtu vë në spikamë edhe lëvdatën e Hygoit, i cili e quan De Radën “një poet origjinal dhe sublim”. Letrën Dorsa e shkroi pak ditë pas takimit me De Radën në Napoli.

Në këtë letër Dorsa thotë se “pati kënaqësinë t’ju sodisë nga afër, dhe nderimi për ju u rrit njëqind fish. Por si t’ua shprehja? Rasti u shfaq me këngët tuaja të Serafinës. Këto bënë tek unë ashtu si te pak njerëz të zellshëm dhe të pasionuar përshtypje më të madhe, meqë ju kanë vulosur namin e drejtë, si një poet origjinal dhe sublim, dhe elozhet ledhatuese me të cilët një herë Viktor Hygoi ju nderoi dhe bashkë me ju kombin tuaj”.

Nga teksti nuk del qartë se kush e ka thënë këtë të dhënë për Viktor Hygoin. A mos ndoshta vetë De Rada në bisedë me mikun e tij, siç ndodh rëndom midis njerëzve të artit i ka thënë atij se atë (De Radën) e ka vlerësuar vetë Viktor Hygoi dhe Dorsa e ka besuar këtë gjë si të mirëqenë, ose me vërtetësi absolute dhe pa ngurruar e ka botuar në shtyp, duke e bërë një fakt publik? Ka gjasa që të ketë ndodhur kështu. Dorsa në artikullin e tij “Canti albanesi di Serafina Topia principessa di Zadrina nel secolo XV volti in italiano ter Giralamo de Rada. – Napolo, Presso, domenico, capasso 1843” botuar në periodikun e Kozencës “Il Calabrese”, faqe 138-139 e citon më të plotë atë që ka thënë Viktor Hygoi. Ja teksti i Dorsës:

“Viktor Hygoi ka thënë se “ai që dëshiron të shohë realizimin e përkryer të poezisë moderne romantike, të lexojë Këngët e Milosaos të Zotit Jeronim de Rada.” Kështu shkrimtari shumë i shquar i Francës, e vlerësonte poetin shqiptar”.

Dy tekstet vlerësuese që i dedikohen Hygoit nuk janë identike. Po këto vlerësime të shpallura në shtyp u parapëlqyen. Studiuesi Markianovi e vlerëson citimin e Hygoit, e vlerëson, “si një gjykim të ri dhe të vërtetë edhe pse të paplotë dhe sipërfaqësor”. Markianovi citon diçka me shumë interes. Ai thotë se e ka gjetur vlerësimin e Hygoit për De Radën te vëllimi “Studi letterari”, Vittoria, Velardi, 1881 të Francesko Mangos, ku lexon: “Deri dhe Viktor Hygoi si poet i njerëzishëm (humanist), e shihte përkryerjen e poezisë romantike moderne te “Milosao” (faqe 40)”. Ndërkaq, studiuesi Vittorio Guatieri në monografinë e tij “Girolamo de Rada, poeta albanese”, Palermo, Sandrom, 1930, faqe 69, shënimi IV, nuk beson në autencitetin e vlerësimit hygoian. Guatieri mbështet tezën, që në dallim nga vlerësimet e tjera të rëndësishme si ato të Lamartinit, të Mistralit, të Tomazeos, të Kantusë, De Rada nuk flet kurrë për Hygoin në veprat e tij.

Problemi shkencor për të zhbiriluar dhe sqaruar këtë të vërtetë ose të pavërtetë asnjë hedhje poshtë apriori të dëshmisë hygoiane për De Radën, por as edhe një afirmim apo besim të verbër për gjithçka. Nëse Hygoi do të kishte dërguar një letër (scripta manent) De Rada do ta kishte botuar patjetër. Ndoshta ka mundësi që vlerësimet për De Radën, Hygoi mund t’i ketë bërë te të tjerët në formë bisedimore, pastaj në formë e një thënie të dëgjuar nga njerëz deri diku të besuar, i është përcjellë De Radës dhe padyshim që kjo gjë e ka ngazëlluar. Për mendimin tim vlerësimi i Viktor Hygoit për De Radën nuk është bërë në formën epistolare.

Studiuesi shqiptar Dashnor Kokonozi për vite të tëra u përpoq ta sqaronte këtë enigmë. Ai shkoi edhe në ishullin Xhersi, ku Viktor Hygoi jetoi mbi 20 vjet, si emigrant politik gjatë kohës që në Francë ishte në fuqi Napoloni III dhe pati rastin të shikonte skedat dhe inventarin e librave të bibliotekës së Hygoit. Në të vërtetë ai e gjeti një shënim që në bibliotekën e Hygoit ka qenë një vepër e De Radës, konkretisht “Këngët e Serafina Topias”. Pra, lidhja e De Radës me Hygoin nëpërmjet postës e ka një dëshmi konkrete: arritjen e një libri të De Radës te biblioteka e gjeniut të Francës. Por, është e pamundur ta sqarosh të vërtetën nëse Hygoi e ka lexuar këtë vepër, dhe për më tepër është shprehur për të.

Nga pikëpamja konceptuale është në stilin dhe në natyrën e Viktor Hygoit ato shprehje lakonike që i atribuohen. Marrim të dy tekstet, qoftë edhe apokrife të Hygoit.

“Një poet origjinal dhe sublim”. Ky gjykim është i vërtetë për pjesën e parë të vlerësimit. De Rada është padyshim dhe pa asnjë mëdyshje një poet origjinal. Sublim? Vlerësime të tilla të epërme janë të shumta në prozën e Hygoit. Po duke menduar me gjakftohtësi mund të themi se në të vërtetë jo vetëm në këngët e Serafinës, por edhe në tërë artin e tij, kategoria e sublimes gati mungon.

Citati tjetër: “Ai që dëshiron të njohë realizimin e përkryer të poezisë moderne romantike të lexojë “Kënët e Milosaos” të zotit Jeronim de Rada”. Le ta analizojmë këtë tekst të shkurtër dhe lakonik. Teksti është një vlerësim sipëror. Hygoi e quajka De Radën si realizuesin e përkryer të poezisë moderne romantike, është diçka tepër e skajshme për ta besuar. Që poezia deradiane ka modernitet poetik kjo nuk mund të mohohet. Po si vallë Hygoi duke lexuar një vëllim të vogël të përkthyer në italisht të De Radës të ketë arritur në këtë konkluzion madhor, pa lexuar asgjë tjetër dhe pa e ditur në substancë krijimtarinë tjetër të De Radës? Nga ana tjetër, Hygoi, ishte një nga kolosët e Romantizmit Europian. Moderniteti i tij i poezisë romantike ka përmasa universale. Ka më tepër logjikë që statusin e “realizmit të përkryer të poezisë moderne romantike” Hygoi ta nënkuptonte me të drejtë për veten e tij. Do të ishte shumë retorike dhe emfatike që Hygoi t’ia kursente vetes këtë status dhe t’ia atribuonte një shqiptari poet, por krejt të panjohur në Francën letrare, ku ngriheshin shëmbëlltyra të pashembullta poetike në atë kohë, si Artur Rembo dhe Sharl Bodler, për të cilët Hygoi me të drejtë ka shprehur vlerësimin dhe nderimin e tij. Nga ana tjetër del sikur Hygoi i paska lexuar “Këngët e Milosaos”, por në shënimet e bibliotekës së Hygoit nuk flitet për këtë fakt, siç e vë re Kokonozi. E gjithë kjo histori sa intriguese aq edhe interesante e përbën megjithatë një dukuri. Një dukuri e cila ka qenë e lëvruar dhe e përhapur edhe në shekuj.

De Rada

Për mendimin tim thëniet e Hygoit për De Radën nuk janë asgjëkundi të shkruara, edhe ndonëse mund të jenë thënë në trajtë shprehjesh në biseda të rastit, prapëseprapë ato kanë një karakter apokrif, ndonëse në thelbin e tyre ato e tregojnë qoftë edhe tërthorazi se madhështia dhe lartësia poetike e De Radës kishte mbërritur deri në Francë, dhe jo dosido, dhe jo rastësisht, por deri tek “Katedralja Nodre Dame e Romantizmit” që ishte vetë Viktor Hygoi.  Nëse ne akoma edhe sot i citojmë këto vlerësime për De Radën nuk është se bëjmë ndonjë blasfemi. E vërteta më e qenësishme buron nga vetë substanca poetike e “Milosaos”. Statusi artistik i “Milosaos” është i tillë që dinjitetin dhe vlerësimin t’i shtjellojë në mënyrë kaq të besueshme sa ato që thuhen, që mund të jenë thënë ose mund të mos jenë thënë për Milosaon t’i abstrajojë dhe t’i strukturojë në një logjikë të pranueshme. Nëse i quajmë apokrife thëniet e Hygoit për shkak të korrektesës dhe akribisë shkencore, gjithsesi kjo jo vetëm nuk e ul vlerën e De Radës, por e bën atë një motiv njerëzor të ndërlikuar të epokës së tij, një tipologji të shkrimtarit europian të shekullit XIX , të sharmit, të vlerësimeve, të pohimeve dhe të mohimeve, të lavdërimeve dhe të vetëlavdërimeve, të të vërtetave reale dhe të vërtetave apokrife, duke dhënë me besnikëri adekuate klimën e kohës.