Nga Prof.dr. Eshref Ymeri : Fabulanë penën e Nimfa Hakanit

Para pak kohësh më ra në dorë një libër i vogël me titull “Luani i fjetur. Rrëfenja dhe fabula” i shkrimtares Nimfa Hakani, e cila, që prej vitit 1994, është pjesë e diasporës shqiptare në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Me zonjën Hakani jam njohur përmes internetit, në faqet e të cilit kisha lexuar disa shkrime të saj të gjinisë së publicistikës. Por deri tani vonë, nuk kisha lexuar gjësend nga krijimtaria e saj artistike. Nga një letërkëmbim i kohëve të fundit që pata me të, mësova që ajo është autore librash artistikë, të cilët i ka botur jo vetëm në gjuhën shqipe, por edhe në gjuhën angleze.
Në faqen e internetit “Agjencioni Floripress” të datës 03 shkurt 2014, kritiku i mirënjohur Flori Bruqi kishte botur një shkrim me titull “Shkrimtaret e ekzilit” dhe përmendte konkretisht shkrimtaret Anilda Ibrahimi, Elvira Dones dhe Ornela Vorpsi, të cilat përbëjnë treshen shqiptare të mërgimit në Itali, që i boton librat e veta në italisht, në shtëpitë botuese “Feltrinelli” dhe “Einaudi”. Ai përmend edhe zonjën Besa Myftiu që jeton në Zvicër dhe librat e veta i boton në Francë, në shtëpinë botuese “Fayard”. Asokohe, po më 03 shkurt 2014, unë pata botuar në internet një shënim me titull “Katër burbuqet e magjisë shqiptare”.
Me këtë rast, dëshiroj të shtoj edhe një tjetër “burbuqe” të talentuar. Kjo është pikërisht zonja Nimfa Hakani, e cila, siç e përmenda më lart, jeton në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, në Karolinën e Veriut, një shkrimtare kjo sa e talentuar, aq edhe fjalëpakë, e cila, në nëntor të vitit 2015, botoi në Shqipëri tre libra: përmbledhjen me tregime me titull “Pacientja 101”, përmbledhjen me fabula dhe rrëfenja që përmenda më lart dhe një përrallë për fëmijë, me protagonist Gjeto Basho Mujin.
Këtë vit, dhe konkretisht më 25 prill, zonja Hakani botoi në gjuhën angleze një përmbledhje me tri novela, me titull “Under The Orange Tree” (Poshtë pemës së portokallit), me një vëllim prej 362 faqesh. Tematika e tri novelave ka për objekt fshatin shqiptar në jug të vendit, në periudhën midis dy luftërave botërore.
Përmbledhja me fabula dhe rrëfenja, të cilën autoria ma dërgoi ditët e fundit, lexohet me shumë kënaqësi, sepse eposi shtazor dallohet jo vetëm për karakterin rrëfimtar, por edhe për natyrën satirike.
Përmes një leksiku të zgjedhur me kujdes, autorja na paraqit tablo nga bota e kafshëve, në të cilën, në plan të parë, shpaloset elementi didaktik.
Është i njohur fakti që, në përmbajtjen e fabulës, cilësitë morale të njerëzve pasqyrohen në një mënyrë tjetërthënëse (alegorike) përmes figurave të kafshëve: dinakëria – në pamjen e dheplrës, pangopësia, egërsia – në pamjen e ujkut, pabesia – në pamnjen e nepërkës etj.
Në fabulën “Luani i fjetur dhe hiena”, autorja, me figurën e hienës, ka ravijëzuar hilenë, ligësinë në raportet njerëzore. Në këtë fabul, me një përmbajtje emocionuese, vihet re një përsiatje e nënkuptueshme në përfytyrimin e lexuesit: shinakotat, trillet e natyrës, sa ç’janë të papritura, befasuese në jetën e njeriut, po kaq tekanjoze janë edhe në botën e kafshëve.
Në rrëfenjën “Zagarët! Langonj të rrahur e të poshtëruar!” del në spikamë mënyra se si djallëzia, e lindur dhe e selitur me kujdes në shpirtin e njeriut, vetëm djallëzi do të kultivojë në “serën” e vetë, duke i shndërruar pasardhësit e bindur në modele të ligësisë njerëzore.
Fabulat e Ezopit në lashtësinë greke, të përkthyera dhe të imituara nga Fedri në lashtësinë romake, dhe fabulat e Pilnajit në lashtësinë indiane, patën shërbyer si një burim shumë i pasur për vjeljen e subjekteve nga ana e fabulistëve pasardhës, midis të cilëve patën rënë në sy shumë syresh në vende të ndryshme, si La Fonteni në botën perëndimore dhe Krëjllovi në Lindjen evropiane.
Me këtë vëllimth fabulash dhe rrëfenjash, autorja e ka pasuruar fondin e fabulistikës shqiptare, duke ecur në gjurmët e Naimit, të Santorit, të Çajupit dhe të Ferit Lamajt, i cili, pa mëdyshjen më të vogël, përfaqëson legjendën e fabulës sonë kombëtare.
Kolumbus, Ohajo
09 korrik 2016

Nga Ahmet Dursun* : Gazetari turk: Skënderbeu, “tradhtari” që shpëtoi dy qytetërime…

‘’Ti mund ta dish nëse fëmija që ke në bark është djalë, apo vajzë, por Zoti e di se ç’do bëhet me të deri në fund të jetës së tij/saj!”

Ky është përfundimi që nxjerr prej një pjesë të sures “Fatiha”, me të cilën hapet Kurani, dhe të lë të lirë që t’i bësh me dhjetëra interpretime, sipas kushteve në të cilat ndodhesh…

Sharlatani ciceron i cili mbahet si historian dhe akademik në Turqi, duke refuzuar të thotë suren “Fatiha” në tokën ku prehet Gjergj Kastrioti Skënderbeu, bëri një të mirë të madhe: Nuk e ndyu Kuranin, para njeriut që e shpëtoi po me aq besim edhe qytetërimin e pastër islam…

Të dashur miq,

Kam një përparësi para historianëve klasikë, sepse ua di gjendjen e urisë, pritjes, servirjes, ngrënies dhe ngopjes së parive që kanë drejtuar perandoritë më në zë të kohës. Për mua, historia mund të shkruhet drejt vetëm në saj të ritualeve, pasi ngjarjet sporadike pjellin veçse rastësi.

Në vitin 2002 pas hulumtimeve, udhëtimeve dhe dëshirës së madhe, nxora për herë të parë kulinarinë otomane jashtë kufijve të Turqisë. Qëllimi im ishte që kryeqyteti, pra Tirana, të ofronte një shije e cila kish bashkuar me dhjetëra kultura deri sa kish përfunduar në sofrën e sulltanëve dhe shumë prej jush e mbani mend se me çfarë fryme dhe sa të zhveshur nga rryma e “thellësisë strategjike të neo-otomanizmit” e trajtova këtë pasuri. (Për t’u ardhur në ndihmë përkthyesve dhe atyre që kanë pranë, nëse i kanë dëgjuar ndonjëherë këto emra të pjatave otomane: sefercelliyye, mutancene, salma asi, merserem, tuffahiyye, cessidiyye…)

Turqit për rreth 500 vite bënë udhëtimin më mbresëlënës në histori. Të detyruar nga sulmet mongole, në kushtet e një varfërie ekstreme dhe më pas me dëshirën për t’u zhvendosur sa më në perëndim, realizuan ëndrrën e tyre vetëm pas pushtimit të Stambollit…

Mehmeti II, një strateg i jashtëzakonshëm, shkencëtar, dijetar dhe më mendjehapur sesa mbretërit e asaj kohe të perëndimit, gjatë plaçkitjes legjitime tre ditore të Stambollit dha urdhër të mos digjet asnjë libër, dhe të spostohet kisha armene nga qyteti i Bursës në Stamboll… por nuk mund të ishte aq i fuqishëm, sa për të frenuar euforinë kolektive të perandorisë së sapokrijuar (u helmua 49 vjeç nga biri i tij).

Kulinaria zbulon jo vetëm mjedisin në kohën që Skënderbeu ishte në Portën e Lartë, por edhe frymën euforike që zotëronte mbi ushtarakët, ushtarët e këdo veçse për toka të reja. Egërsia e shfaqur me ushqime gjatë ceremonive të organizuara ku merrnin pjesë jeniçerët, tregonte qartë që kjo perandori do të synonte një zgjerim për në perëndim, por tashmë jo të studiuar si në rastin e Stambollit, por thjesht pa asnjë objektiv të qartë.

Pikërisht këtu del “tradhtari” Skënderbe, jo vetëm si një ushtarak i zoti, por me një diplomaci prej filozofi, u vendos në krye të një lëvizjeje për ta mbrojtur vendin nga ky sulm i çoroditur. Rezistenca e tij qartësisht tregon se sa mirë e ka njohur perëndimin, por edhe lindjen, dhe sa shumë i ka vlerësuar këto kultura që të mos hyjnë në një luftë direkte, e cila si fillim do të mund të shkatërronte perëndimin, por disa dekada më vonë një sulm i ngjashëm me ato të kryqëzatave mund t’i nxirrte turqit sërish nga Stambolli…

Sot Skënderbeu në perëndim vlerësohet si njeriu që pengoi këtë shkatërrim, ndërsa në Turqi ende po shihet si një tradhtar. Kjo sepse historianët e mirëfilltë nuk pranojnë të notojnë në “thellësi” strategjike, aq më tepër kur kanë përballë një cektësi të tillë dhe rrinë të mbyllur në katedra, apo në shtëpi…

Nëse nuk do të ishte Skënderbeu, sot në Stamboll ndoshta nuk do të festohej Bajrami, as kadaif, as bakllava dhe as imam bajalldi nuk do të gatuhej, por çdo menu do të fillonte me jahni prifti….

Prandaj Skënderbeu duhet të shikohet si njeriu që me “tradhtinë” e tij, shpëtoi si qytetërimin perëndimor dhe atë të lindjes, evitoi gjakderdhjet dhe e bëri Ballkanin vendin më me ngjyra të botës.

Sot, shumë shesheve të Turqisë duhet t’i vihet emri i tij, një universiteti, një xhamie dhe patjetër një urë që lidh Azinë me Evropën duhet të ketë emrin e tij…

Turqia a do ta bëjë një gjë të tillë?

Nëse vërtet e do Evropën, duhet!

E nëse do t’i mbajë ende për kallauzë kësi lloj sharlatanësh, edhe Ballkani do t’i shfaqet veçse në ëndrra…

*Gazetar turk

ZEF PERGEGA : STIL RRËFIMI ENDE I PA NJOHUR NË VJERSHËRIMIN SHQIP

ZEF PERGEGA

Refleksione rreth librit poetik “Ujavarë drite në zemër!” të Anton Nikë Berishës

Për shqiptaren e madhe me zë të përbotshëm Nanën Tereze janë shkruar mё shumë se 100 libra të gjinive të ndryshme. Kam lexuar disa prej tyre nga autorë nga vendi dhe të huaj. Të bën përshtypje se disa nga librat biografikë, të dhënat e përgjithshme të Nanës Tereze ndryshojnë nga botimi në botim. Shpresojmë se me shpalljen e saj shenjtore më 4 shtator 2016 do të kemi një biografi të saktë të saj, dhe me të drejtë për këtë do t’i referohemi në të ardhmen Selisë së Shenjtë.

Këto ditë mora në dorë librin poetik të Anton Nikë Berishës “Ujvarë drite në Zemër”, të botuar nga Misioni Françeskan i Tuzit, të cilin autori ma kishte dërguar me anë të P. Pashkut Gojcaj. Famullitari më pati thënë se duhej ta lexoja sa më parë, por unë po kërkoja kohën më të qetë për të hyrë në kodin e vargut poetik të Anton Nikë Berishës.

Në dejet e Nanës Tereze rrodhi plot energji engjëllore dhe u shpërnda si në rrënjët e një lisi arbëror në virtyt të qenies së saj e gjithë bota hyjnore dhe mistike e humanizmit njerëzor, duke i qëndruar besnike Zotit në tokë e në Qiell. Në krahët e dritës së një ëndrre, e vetmja në botë që ka realitetin më të shëndritshëm, që kurrë nuk iu nda në çdo gjurmë e në cdo hap…erdh koha e u ngjit në qiell. E tani sytë e saj që gjithmonë kanë shikuar lart, hedhin vështrimin poshtë, tek ne tek e lëshon atë dritë nga zemra në zemër, nga shpirti në shpirt, që gurrat e burimeve të mos pushojnë, për të na ushqyer me krojet e ëmbla jetën tonë. Etja e hirit shuhej në cdo pikë të gjakut të saj.

Ajo e sakrifikoi urdhrin e parë për urdhrin e dytë, brenda kishës, që doli në krye të urdhrave të tjerë, se ajo ishte dhe mbeti një laps i fjalës në dorën e Hyjit.

Nuk e di, më thotë P. Pashku, a i shëndroi kushtet në besë a besën në kushte! Sidoqoftë për ne ajo mbetet shembull se si duhet me e mbajtë besën, e sidomos kur i jepet Zotit!

Nana Tereze është filiz që gjithmonë gjethon në shpirtin e mëshirës, aty ku mbruhen misteret e lutjes, e siç pohon P. Pashku në parathënien e librit, “ajo e qet farën e thirrjes në të!”

Në një darkë në qelen e P. Pashkut në Tuz u çel biseda mes meshtarit dhe Anton Nikë Berishës. Aty e kuptova më së miri thelbin se këta dy personalitete ishin mishëruar deri në shenjtërim për të na sjellë atë mrekulli shpirtërore tek ne siç bënte Nëna me çdo njeri që lëngonte e copat e mishit dhe të kockave të rëna trotuareve apo zhemileve të indiferencës, ua mbidhte e, përsëri ato merrnin frymë e jetë nga Nana e globit dhe kripa e dheut shqiptar.

Po të ndjekur rrugëtimin poetik të vargjeve të veprës “Ujvarë drite në zemër”të Anton Nikë Berishës, na ndihmon parathënia përmbledhëse dhe me thellësi mendimi e P. Pashko Gojçajt. Ai më kishte thënë se ishte menduar disa herë për ta gjetur fillin dhe ta shkruante atë.

Katërmbëdhjet pamjet poetike që na i sjell Anton Berisha me horizontin e fjalës së vet, janë një përkim me 14 mundimet e Jezu krishtit deri në kryq! Ashtu siç thoshte Nëna Tereze:

“Krishti im, bën me mua atë që deshiron, pa asnjë kursim ndaj ndjenjave të mia dhe ndaj dhimbjes sime. Jam e jotja!”

Nëna e takoi Jezusin në flakën e dritës së yjeve dhe në kasollet e të varfërve, ku ndezi në çdo cep kandilin e shpresës. Nëpër hapat e matura eci me sy e me mendje në hartën e planeve të Zotit, që i realizoi me përkushtimin e papërshkrueshëm, deri në pakufi të harres së vetvetes. Arkitekti i shqiptimit të shpirtit gjithnjë në zbulim të Nana Terezes, Anton Nikë Berisha na tregon se plani i fundit i saj, hedhur bashkë me dheun e fundit, jeton në një shishe të mbyllur të amanetit se Krishti do të zbresë në varrin e Nanës shenjtëreshë, i veshur me petkat e bardha të varfërisë që do të gjejë aty me lot ndër sy të gjithë të varfërit, të cilëve u mblodhi kockat rrugëve të thyera nga indiferenca shtetërore e politike, të gjithë atyre që ua pastroi plagët, të gjithë ata që e deshën…të dëshmojë para Qengjit të flijimit se veprën e ka kryer me më të madhin përkushtim e nderim.

E poeti Anton N. Berisha shkruan se në vend të kurorës me gjemba në krye siç ia patën vu Krishtit, Nanës i silleshin gjembat e klithjeve të trazuara të njerëzve, si shkreptima rrufesh, veçmas të më të varfërve ndër të varfën, të atyre që vdisnin nëpër vende pa emër e pa kujdesje dhe të gërbulurve që përpiqej t’i qetësonte me dashurinë e Dritës së Hyjit.

Autori parapëlqeu me të drejtë ta vërë në kopertinën e parë të librit titullin “Ujëvarë drite në zemër”, me një kuptimësi sa të gjerë aq dhe të thellë, për të cilin Atë Pashku shkruan: “… në njânën anë kemi derdhjen ujvarës të hirit të Zotit në Nânën Tereze e në anën tjetër kemi derdhjen e fjalës poetike të autorit, lot dashuri e mjeshtri, mirënjohje, admirim, teologji e filozofi mbi të njâjtin person”!
Me hirin e fjalës dhe të dashurisë për të, autori depërton thellë deri në mister!

Duke shkëput një rrem nga vegimi i ujvarës poetike, ku festojnë ditën e natën yjet e qiellit, bashkë me lazdrimin engjëllor të ëndrrave të Anton Nikë Berishës, i cili më mahnit se të gjitha qeshin me zë të lartë deri në gulfim shpirti, në qerpik të syrit të tij ulet e ngjiz një këngë zogu të lirë, buzëqeshja e Nana Terezes, zëri i saj si një shkëlqim meteori në krahët e dashurisë, ku përkundin djepat e rritjes me ninullat e dhembjes. E në këtë vepër të Berishës, kur vargjet kërkojnë përpjekje e mund të interpretohen, pse ato gjakojnë në syrin e ujit të pagëzimit të saj, në dritën e prushtë të Hyut, në gacat e ndezura në gji të hirit të vatrës, të cilat Antoni i mban të ndezura në frymën e shenjtë.

Edhe pse poeti e freskon ballin në këtë ujvarë dhe i lag buzët me ujin e bjeshkëve të shpirtit të Nanës që kurrë nuk e harroi vendin e shqipeve të saj, përsëri ka etje. Ai ndalet tek një gur, merr cak dhe le një shenjë, për të kaluar në 14 pamjet, jo si një visitor kalimtar, por si një bletë që nektarin e mbledh dhe pa bujë e derdh në hojet e ëmbla të misionit të Nënës Tereze.

Pena e Anton Nikë Berishës ngjyhet në gjakimin e veprimit thellësisht krijues dhe krejt të veçantë në meditim në vetën e parë, pra flet autori me zërin e Nënës Tereze, të cilin nuk e emiton, por e qartëson besnikërisht në vijen melodike, që e sipas P. Pashkut “për njeriun e sotëm Nana Tereze bâhet sfidë, kur mundi ajo pse të mos mundemi ne - dhe frymzim – due edhe unë me iu përgjigj asaj”!

Anton Nikë Berisha ka shkruar në vetën e parë, por që e ka sfiduar këtë vetë, duke i dhënë një kuptim të përveçëm. Një ndërmarrje e vështirë, por që nuk është për t’u çuditur se autori me ujëvarën e zemrës së tij, me përjetimet që i kanë zgjuar syrin e mëngjezit të fjalës poetike e ka kaluar kalin përrallor që një ditë e zbuloi të fshehur brenda ëndrrës së vet: Në pamjen e parë: “Gjakojsha me e kap ngazëllimin e parë të dritës”, autori me një stil rrëfimi ende i pa gjetur në vjershërimin shqip të kohrave, që në fakt ka krijuar kohën e vet në rendin e kohërave, paraqet ëndrrën e Nana Terezes në çapitjet e para në etjen e jetës. Ai hyn e del në shpirtin e Nënës Tereze siç hyn e del dielli nëpër plasaritjet e gurëve të murimit të një kështjelle që rron në virgjerinë e lavdisë së shekujve.
Anton Nikë Berisha nuk e merr Nanën Tereze si personazh për t’i shtuar nota të reja lavdisë së vet, por e shkrin gjithë yndyrën e talentit të vet që vepra e Nënës Tereze të këndohet si hymn me të gjitha notat e pentagramit shqip se shqip foli goja e saj. Në fluturimin e ëndrrës së jetës për të tjerët kacavarej në ylberin magjeps dhe shëndrrohej në lojën e ngjyrave të tij. Anton Nika është autor i pa parë në zbulimin e ëndrrave. Ai ka aftësinë t’i kapë ato në lëndinën e imagjinatës, ashtu siç bënim në kohën e fëmijërisë për t’i kapur fluturat me krahë të qendisur në ngjyra dhe figura që shkëlqenin në pushin e tyre. Gjakimit të ëndrrave të bardha vetëm Anton ua di cakun… Nana Drane më merrte për dore e më përsërite âmbëlsisht:

“Je drita e jetës sime!”

Duke e ndjerë ngrohtësinë e diellësisë së dashurisë së saj, autori e ringjall këngën e fshehur dhe bën t’i dëgjohet zëri deri në kaltërsinë e qiellit e në shtigje pa kufi të ëndërrimit. Dhe ky shteg i çelur rishtas e ka emrin Anton Nikë Berisha. Në këtë shtegtim poetik ai nuk u ndahet ëndrrave, po u drejtohet me një lutje-premtim të pashpallur, që edhe kur ndonjëra shfaqet pa rend para tjetrës, jo si sfidë e xhelozi, por si synim plotësues, ai do të jetë i kujdesshëm se në kohën që do t’i paraqesë në logun e fjalës do t’u kushtojë vëmendjen e duhur dhe do t’i ndriçojë me gjithë dritën e syve të shpirtit të tij. Dhe kështu ka vepruar dhe kështu ia ka arritur mrekullisht.

Në shtegtimin e ândrrës së pa shueme.

Si shqipojë harendezun synojsha paanësinë e qiellit,


dritën e prushtë të Hyut që s’ka të sosun!

Poeti Berisha e ndjek ëndrrën e Nana Terezes deri në skaj të horizontit të misionit të saj, jo në mënyrë sipërfaqësore, por ai me kalin princor dhe vete si një princ legjendar që nuk ulet në poltronin e mbretërisë, por si shërbëtor i fjalës, kalëron thellë madje edhe në skutat më të errëta të dhembjes njerëzore, për të nxjerrë visare ndriçuese si një besnik i kureshtjes dhe banor i veprimit.
“Zani i Zotit si thirrje âsht ngjizë në shpirtin e saj që në bark të nânës kur u ndje gjallë!”
Anton Nikë Berisha është mjeshtër që u bie nji varg veglash të valedetit të shpirtit dhe më pas me të gjitha del në krye e ia thotë bukur mesazhit të tyre, duke i hedhur ndër ne si orizin e të djelave të nuseve. Ai e zhvesh vetën nga meritat, për t’ia deleguar ato një personazhi të shenjtë, që është kthyer në zemrën e botës njerëzore, në rrjedhën e zgjimit të ditëve, aty ku nisin të vallëzojnë ëndrrat e bardha të një realiteti të gjakuar.

Në jetë kam lexuar shumë libra, por nuk e kam ndeshur gjerë tani në letrat shqipe një rrëfim të tillë. Më ka mahnitur figuracioni letrar, plot me kroje metaforash dhe ylbere krahasimesh…
“Ngrohtsinë e diellit e qëndisja me shkëlqimin e yjeve e me puthjen e valëve të Drinit të Bardhë!”
Si Konstantinit që iu fanit fitorja e betejës së mëngjesit, ashtu poeti në një çast përsiatje të “ândrrave të erës” përjetoi një vegim dhe në atë vegim ai shikoi Nënën Tereze me një buzëqeshje të ëmbël, sytë e saj si dy yje dritëplotë që e vështronin me butësinë e qeshjes si të një fëmije të hareshëm dhe e dëgjoi zërin e saj të ngrohtë si shkëlqim agimi.

Derisa të kemi dritë, besoni në dritë që të bâheni bijë të dritës.

Rri në dritën e Hyut! Pse jo, rri në dritën e vargjeve të poemës së Anton Berishës, i cili jeton e shkruan me penën e njomur në krojet e dashurisë amtare, që ujin e kanë më të shumtë se lumenjtë. Ai ulet në gurin e burimit të marrë i pari fshehtësinë e Dranes që me aq shpirt, apo me gjithë pathosin e zemrës e përshkruan hyjnueshëm. Vezullimet i ka shkëputur një e nga një nga kjo masë uji, për të thurur një kurorë princeshës së humanizmit të pavdekshëm. Aq i butë e i thellë është mekimi i nënës Drane në shpirtin e njomë të bijës së saj Agnezes – Gonxhes:

Nëse rrin në dritën e Hyut,

Ai ka me shkëlqye në ty

e dritë për të tjerët do të bâhesh!

Në pamjen e katërt të paraqitur nga autori, dashuria e Hyut është si një lumë i padukshëm që buron e rrjedh në zemër; është diell brenda nesh që frymës sonë i jep mushkëri. Në rrëfimin e nanës Drane për bijën e vet që nuk arriti ta shohë, autori shkëput tri degët e trungut që përbëjnë dashurinë e Hyut.

Ati, krijuesi i çdo gjâje

i biri Jezu Krishti

i flijuem në kryq dhe i ngjallun së vdekuni

dhe Shpirti i Shêjtë, njisim i Qensisë njerzore!

Lutja âsht kërkim i Zotit, por edhe zbulim i tij. Në zjarrin e lutjes, njeriu e mat thellësinë e Zotit, ndaj autori me mjetet e tij poetike preferon ta ndjekë rrugën e kësaj thellësie që njerëzit e thërrrasin vetëm kur bien në nevojë.

Prof. Antoni me këtë libër është nderi i fjalës së tokës dhe nderi i fjalës së qiellit.Jezusi u tha bijëve të vet…dhe nxënësi shembullor me një emër shenjti në këtë botim, si një bir i odave fisnike të trinisë njerëzore, me mendje, me zemër, me shpirt, e shkroi këtë vepër të veçantë, siç është e veçantë jeta dhe vepra e Nënës Tereze.

E njeriu i shenjtë ka etje…e kush mbjell në shpirt do të ketë jetën e pasosur. Në etjen e Nënës Terezes lexojmë vargun poetik:

Në sytë e mendjes të shoh
Krishti im
në njimijë forma të etjes
e në shtegtimin gjakues
të gjitha rrugët
në zemrën tande të çojnë!

Për çdo poet, sa do i famshëm të jetë, vështirësia më e madhe është zbulimi i botës shpirtërore, por Anton Nikë Berishës ia ka falur Zoti mjetet, disa i ka latuar memprehtësinë e mendjes, disa i ka shëndritur me dritën e syve, disa zëre i ka dhënë nga zëri i zemrës e, të gjitha bashkë në korin e madh të Alelusë së bashkisë të humanizmit e ndjek solistin, poet klasik, që me fjalë të zgjedhura të këngës se tij mishërohet aq shenjtërisht në etjen e Nënës Terezes. Anton Nika në çdo fjalë shpreh bukurinë, në çdo rresht është modest dhe fisnik dhe ushtima e pamatshme e rrëfimit të tij e bën detin me dallgë dhe bregut ia krip buzët. Vetë Nëna Tereze e ka pohuar se është nusja shpirtërore e Krishtit, e nga trupi i tij i mbështjellë me cohe të bardhë në kryq, Ajo ia shkulur gozhdat me rënkimin e dhimbjeve të përgjakura.

Shkrimtari Berisha si shumë prova të tjera e ka kaluar edhe këtë me sukses të admirueshëm, ndonëse për mua ka qenë më e vështira, për faktin se ky libër me poezi nuk i kushtohet temave të lira të përjetimeve të autorit që rend degë me degë apo lule me lule, por i kushtohet një personazhi, thellësisht në paretet ndjesore e qiellore të zbuluara dhe të pazbuluara të Nënës Tereze. Gjetja e kodit sekret për të hyrë në botën mistike të saj, të një njeriu që rallë vjen në jetën tokësore, i takon vetëm Anton Nikë Berishës.

Në shtjellën e tundimit dhe të emocioneve që më dhuroi ky libër, ndoshta, dhe jam i sigurt se nuk e kam përmbushur gjithcka që ka brenda poezia e tij që vjen në sytë tanë e rritet e rritet, derisa shpallet në shenjtërim.

Po i mbyll këto radhe për mikun tonë të përbashket të armatës së poetëve, Anton Nikë Berisha, me fjalët e P. Pashkut Gojcaj :

“Lexues të dashtun! Tue qenë së bashku mirnjohës ndaj autorit që na jep ketë libër, dhuratë të çmueshme që po e boton Misioni Franceskan i Tuzit, të këshilloj ta lexosh me përkushtim e vëmendje. Jo vetëm kaq, por mundohu ta përjetosh. Libri âsht nji sfidë dhe frymzim për cdo njânin prej nesh. Ndoshta ne nuk mundohemi me qenë si Nana Tereze, por e jona âsht të mundohemi me ec gjurmave të saj drejt Atit. Vetëm atëherë libri ia mbërrin qëllimit ç’ka âsht synimi i vetë autorit!”

Detroit korrik 2016​

Maria Magdalena, Ungjilli i mëkatares dhe festa e Shënjtes

“Gruaja e Birit të Zotit është Miriami nga Magdala. Mësuesi e donte Miriamin më shumë se dishepujt e tij. Shpesh ai e puthte në buzë. Dishepujt  e shikonin se ai e dashuronte Miriamin dhe i thanë: “Përse e do më shumë sesa ne të gjithë?..

Luan Rama

Nga Ungjilli i Filipit, apokrif.

S’ka pak kohë që një dekret i Vatikanit u nxor për të kremtuar ditën e Shenjtes, Maria Madalena, ithtares së flaktë që e dashuronte aq shumë Jezusin. Dekreti i Vatikanit shkruante se data e 22 korrikut do të hyjë tashmë në kalendarin roman të festave të Vatikanit dhe se “kjo bëhet në një kohë kur kisha po reflekton gjithnjë e më shumë për dinjitetin e gruas; se shenjtja Mari e “donte shumë Krishtin dhe se Krishti e donte jashtëzakonisht atë”; se “ajo shihet si një model i gruas në shërbim të Kishës”. Ky dekret na rikthen në një refleksion të shumhershëm rreth mëkatares Maria Magdalenës dhe historisë së saj. Çfarë dimë ne për të?
Ky personazh i botës kristiane, që përmes shekujve ka ngacmuar aq shumë fantazinë e letrarëve dhe artistëve, vazhdon të jetë një personazh kontradiktash e “betejash” historike, veçanërisht midis Vatikanit dhe atyre historianëve që kur ndeshen me fakte të reja të historisë së vjetër, duan t’u japin atyre vlerën që kanë, edhe pse doktrinat e kanë vulosur në një farë forme fatin e tyre.
Maria Magdalena është padyshim një personazh tërheqës dhe ndoshta po aq tërheqës sa dhe fytyrat plot hir të një Isabelle Adjani apo Juliette Binoche që e kanë interpretuar atë. Duke udhëtuar në Izrael, në brigjet e liqenit të Tiberiadës, (Genesaret), rreth të cilit ndodhen shumë vende historike që lidhen me lindjen e Krishterimit, qyteza e vjetër Magdala, më ka rikujtuar menjëherë imazhet e Maria Magdalenës që kemi parë në filmat e realizuar vitet e fundit, dhe jo vetëm në atë të Martin Skorcezes në bazë të romanit të shkrimtarit grek Kazanzaqi, Tundimi i fundit i Krishtit, apo filmi tjetër po amerikan Pasioni i Jezu Krishtit i Mel Gibson, por dhe një nga filmat e këtyre viteve të fundit me aktoren franceze, Juliette Binoche, i cili ka trajtën e një hetimi rreth asaj çka ndodhur dymijë vjet më parë. Vallë çka ndodhur vërtet? Kush ishte kjo grua që do të hynte aq shumë në kujtesën e njerëzimit të erës sonë?
Pikërisht kur je në Magdala, çdo turist mendon menjëherë rreth asaj figure që ka mbetur si një nga figurat më simpatike të gjenezës kristiane. Magdala në hebraisht do të thotë “e mrekullueshme” dhe po kështu quhej dhe kështjella e dikurshme, (sot në rrënoja), që siç na thoshte një ciceron, dikur quhej Magdalum. Peizazhi është gjithnjë i gjelbër dhe i paqtë, ku në një qiell blu nderen ca re të bardha. Që andej rruga ngjitet drejt Nazareth-it, ku është ende ajo shpellë e vogël në kishën e Virgjëreshës Mari, nënës së Jezusit. Tregimet dhe legjendat thonë se Maria e Magdala, apo Maria Magdalena siç do të quhej ajo më vonë, kaloi këtu një rini plot qejfe, por me shfaqjen e Jezusit në ato anë, ajo i kërkoi profetit të ri hebre t’i largonte demonët që kishte në shpirt. Jezusi ia hoqi, dhe ajo iu përkushtua atij dhe e ndoqi në rrugën e tij, nëpër Galile e Jerusalem, gjer në ditën kur ai do të kryqëzohej. Në tregimet biblike kujtohet gjithnjë se pas varrimit të Jezusit, ku ishte dhe Maria Magdalena bashkë me nënën e tij Virgjëreshën Maria, ajo u kthye në shtëpi. Të nesërmen, meqë ishte e shtunë, “sabbat”, dhe sipas ligjit hebraik nuk punohej, ajo shkoi për te varri i Krishtit ditën e parë të javës, që t’i parfumoste trupin që do të balsamosej. Por kur shkoi atje, vuri re se guri i varrit, pranë kopshtit, ishte hequr. Ajo filloi të qante dhe e tronditur u kthye të dilte nga shpella kur papritmas, vështroi para saj vetë Jezusin, i cili i tha:
– “Grua, pse qan dhe kë kërkon?
Një çast ajo kujtoi se ishte kopshtari fqinj dhe i tha:
– “Nëse je ti ai që e ke hequr trupin, më thuaj se ku e ke vendosur që të mund ta marr”.
Por ai i tha vetëm një fjalë: “Mari!”
Duke njohur vetë Shpëtimtarin, ajo i thirri:
– “Im zot!” – dhe iu hodh në këmbë ta pushtonte.
– “Mos më prek,- i tha menjëherë Jezusi, – sepse ende nuk jam ngjitur tek im Atë, por shko dhe gjej vëllezërit e mi dhe thuaj se do të iki tek Ati dhe Zoti im, sepse ai është gjithashtu Ati dhe Zoti i tyre…
Kështu Maria Magdalena vajti te dishepujt e Jezusit dhe u tha: “Pashë Zotin dhe ja se ç’më tha!”
Shumë historianë mendojnë se pas kryqëzimit të Krishtit, Maria Magdalena ndoqi Virgjëreshën Maria dhe Shën Gjonin për në Efez, ku kishte një komunitet të organizuar kristianësh dhe ku më vonë edhe vdiqën. Të tjerë studiues pohojnë se ajo shkoi bashkë me të vëllain e saj, Lazar, dhe të motrën Marta, duke iu drejtuar jugut të Francës. Me të zbarkuar diku pranë Marsejës, në vendin që më pas do të merrte emrin Saints Maries-de-la-Mer, (Shënjtet Mari të Detit), thuhet se ajo kishte filluar të predikonte për misionin e Jezusit në turmat e njerëzve dhe pastaj ishte mbyllur në një shpellë në Saint-Baume, duke pritur ikjen në botën e përtejme. Legjenda thotë se që andej, (në Saint-Pilon), ajo ngrihej në qiell përmes engjëjve që të takonte burrin hyjnor. Disa kronistë mesjetarë, ndër të cilët dhe historiani Joinville, i kohës së Louis IX, (Shën Louis, vdekur në 1271), shkruajnë për transferimin e eshtrave të saj nga Saint-Maximin, apo Aix-en-Provence, në kishën e madhe të Vezeley-it, në një kodrinë të lartë e të gjelbëruar të Bourgogne-s. Por sidoqoftë jo pak historianë dhe specialistë të doktrinës kristiane kanë pyetur: Si ishte e mundur që pas kryqëzimit të Krishtit, nga krerët e kishës së re nuk u fol më për Marinë? Çfarë kishte ndodhur? Disa historianë kanë shkruar rreth krijimit të dy grupeve ithtarësh në ato vite pas kryqëzimit të Jezusit: atyre rreth apostullit Pjetër, i cili mori përsipër vazhdimin e veprës së Jezusit dhe grupit të ithtarëve të Maria Magdalenës. Dhe nga kjo kundërvënie, duket se ishte Maria ajo që e humbi “betejën”. Por megjithatë, ungjijtë e mëpasshëm, veçanërisht ata gnostikë nuk e harruan figurën e saj. Ç’kishte ndodhur vërtetë midis asaj dhe Jezusit?

Ungjilli i mëkatares

Ungjilli  i Maria Magdalenës bën pjesë ndër ungjijtë dhe dokumentet e vjetra biblike të gjetura në vitin 1945 në shkretëtirën e Egjiptit të Sipërm, përgjatë Nilit, në Jabal al-Tarif dhe që më pas, për nga pasuria e dokumenteve dhe ekzistencën e tij diku pranë e një manastiri të vjetër kristian, do të quhej “Biblioteka e Nag Hammadit”. Ai është i shkruar në gjuhën kopte, gjuhë e kishave dhe manastireve të para kristiane në Egjipt, (ato vareshin nga qendra kristiane e famshme e Aleksandrisë), gjuhë që vjen nga fjala “qibt”, e cila është një kontraksion i fjalës së vjetër greke Aigupos, pra Egjipt. Atëherë ungjijtë(Lajm i Mirë) kopjoheshin nga murgjit, dhe ky ungjill si shkrim i përket shekullit të V, edhe pse origjinali i tij ishte i shekullit të II, pra rreth vitit 150 të erës sonë. Meqë në shekullin IV, u vendos përafërsisht se cilët do të ishin ungjijtë e doktrinës kristiane, zyrtarë, këta ungjij gnostikë u groposën, u dogjën, u asgjësuan ose dhe kur ishin të fshehur nuk u kopjuan më nga murgjit në “scriptoria”-t e tyre, nga frika e reprezaljeve. Ky ungjill që vinte nga zona e Achmin, ishte blerë në Kajro dhe ishte futur në Departamentin e Egjiptianologjisë në Muzeun e Berlinit, nën kujdesin e profesorit gjerman Carl Schmidt.
Ungjilli i Maria Magdalenës, i shkruar mbi papirus u gjet me fletë që i mungonin (faqet 1 deri në 6 dhe faqet 11 deri në 14). Çdo fletë përmban 21, 22 ose 23 rreshta. Deshifrimi i këtij ungjilli padyshim ishte i vështirë për faktin e këtyre mungesave, që shpesh specialisti i fushës duhet të imagjinojë për t’i interpretuar dhe për t’i dhënë koherencë gjithë tekstit. Megjithatë, Maria, (apo Myriam, siç quhej atëherë në hebraisht), shfaqet në këtë ungjill si një e afërt e Jezusit, një “konfidente” e tij, pasi Jezusi i thotë asaj gjëra që nuk ua thotë të tjerëve, apostujve të afërt të tij. Ja pse mjaft studiues të historisë së Kristianizmit kanë parë në të hipotezën se ajo mund të ishte dhe gruaja e tij. Por a ishte në të vërtetë? Në ungjijtë kanonikë, që përbëjnë thelbin e doktrinës kristiane që nga shekulli i IV, kur u vendosën tekstet themelore të Testamentit të Ri, ajo përmendet si dëshmitarja e parë në Ringjalljen e Krishtit (Christos, që vinte si përkthim nga fjala hebraike Messiah, Mesia.)
Në Ungjillin e Markut dhe në Ungjillin e Mateut, këta dy apostuj flasin për lotët dhe ankthin e saj, por asnjëherë nuk hidhen idetë e ndonjë lidhjeje më të afërt me Jezusin. Madje, ajo është parë gjithnjë si mëkatarja e çliruar nga 7 demonët e këqij nga shpëtimtari Jezus dhe që më pas e ndoqi Shpëtimtarin dhe që në darkën e fariseut Simon në Galile; se ishte ajo që i parfumosi kokën me parfum të shtrenjtë për të cilin na u ankua dhe Juda (në tekste të tjera ajo i lau këmbët dhe ia fshiu me flokët e saj). Në ungjijtë e tjerë, Maria përmendet kur zbulon varrin bosh të Krishtit, e shoqëruar me gra të tjera, pasi ato do të shkonin t’i bënin shërbime trupit të tij. Nga ana tjetër, Marku dhe Luka, dy nga besnikët e Jezusë, shkruajnë se “Maria Magdalena e ka shoqëruar Jezusin në udhën e tij në Galile e madje ajo e kishte ndihmuar me para”. Por në Ungjillin e Tomës, shkruhet diçka akoma më interesante, që tregon për lidhjen Jezu-Mari: “Simon Pjetri u tha atyre: Të largohet Maria nga ne, sepse gratë nuk janë të denja për jetën!” Por Jezusi tha: “Unë do ta mbaj që ta kthej atë në mashkull, që edhe ajo të bëhet një shpirt i gjallë, pasi çdo grua që bëhet burrë do të futet në mbretërinë e engjëjve”. Sigurisht, në shpjegimin mistik shpirti atëherë ishte i lidhur gjithnjë me seksin mashkull dhe se në “Ungjillin e Tomës” bëhet fjalë më shumë për një “bashkim shpirtrash”, por a ishte vetëm kështu? Përse Jezusi nguli këmbë ta merrte me vete në botën e përtejme, gjë të cilën nuk e bëri për dikë tjetër?…
Ungjilli i Maria Magdalenës ndahet në dy pjesë. Në pjesën e parë, mësojmë se pas Ringjalljes, Jezusi u tha apostujve që të përhapin ungjillin dhe pasi i bekon ata, ai largohet. Ikja e tij (në këtë ungjill) i trishton apostujt, por Maria i ngushëllon ata dhe i nxit të mendojnë për ato çka u tha ai. Meqë Jezusi ishte takuar veçmas me Marien, apostulli Pjetër i kërkon asaj t’u tregojë se çfarë i kishte thënë Jezusi. Në pjesën e dytë, ajo u tregon për ëndrrën që kishte parë. Pastaj Pjetri dhe Andrea i bëjnë pyetje dyshuese në lidhje me ëndrrën. Apostujt fillojnë të dyshojnë dhe janë të pakënaqur. Nga fundi i tekstit dhe i bisedës mes apostujve, apostulli Levi, u thotë apostujve të tjerë se “Jezusi e donte Marien më shumë sesa ne”.
Padyshim që ky ungjill, si shumë ungjij të tjerë apokrifë, kryesisht gnostikë, e tregon historinë në mënyrë të lirshme, pa qenë i detyruar të censurohet nga dikush, në një kohë kur korrente të ndryshme brenda Kristianizmit ishin tolerante ndaj njëra-tjetrës, pasi armiku i tyre ishte kryesisht persekutimi romak, por dhe grindjet me hebrenjtë. Sigurisht, këtë ungjill nuk e ka shkruar Maria Magdalena, edhe pse quhet kështu që në fillim të këtij dorëshkrimi. Ai është i shkruar nga një skrib që ne nuk e njohim, padyshim një murg anonim, siç ndodhte zakonisht në atë kohë, kur ungjijtë merrnin emrin e njërit apo tjetrit apostull. Padyshim çështja themelore që diskutohet nga historianët është: A ishte Maria Magdalena e dashura apo gruaja e Jezusit?…

Maria në Ungjillin e Filipit

Bashkë me Ungjillin e Maria Magdalenës, në “Bibliotekën e Nag Hammadi”-it ishte dheUngjilli i Filipit, i cili bën pjesë në kodikët gnostikë dhe ishte ndër kodikët më të plotë të dorëshkrimeve të gjetura nga fellahët egjiptianë. Profesori dhe specialisti francez, Jean-Yves Leloup, në librin e tij L’Evangile de Philippe, na jep të plotë tekstin e këtij ungjilli për ta vlerësuar çdokush se çfarë është shkruar në të. I përbërë nga 150 fletë, ky ungjill apokrif, (që nuk është kanonik, pra i pranuar nga Kisha Kristiane), është në një format papirusi prej 28,3 cm me 28 cm, si dhe me një tekst të shkruar në një gjerësi 12,5 cm. Leloup thekson se ky ungjill, është një dëshmi e jetës dhe e mësimeve të Krishtit në atë kohë. “Ky ungjill na lejon të zbulojmë tek Ai një figurë tepër njerëzore dhe të lirshëm ndaj burrave dhe grave.”
Siç dihet, Filipi ishte një nga apostujt e afërt të Jezusit. Emri Filip në greqishten e vjetër do të thoshte “ai që do kuajt”, dhe ky apostull përhapi krishterimin në zonën rreth Detit të Zi, gjersa më në fund u martirizua dhe u kryqëzua në Hieropolis, siç na e dëshmon këtë fakt vetë Eusebe i Cesaresë, (port që në kohën e Çesarit quhej Ptolemeis) dhe që ishte kronisti i parë i historisë së Krishterimit, duke shkruar një histori me shumë vëllime. Që në faqe të parë të këtij ungjilli të vështirë e mistik, shkruhet:

“Në fillim YHWH(Jahve – Zoti) krijoi njeriun në imazhin e tij
Burrin dhe gruan Ai krijoi.”

Ajo që bie në sy në këtë ungjill është se lidhur me raportet e Jezusit dhe të Maria Magdalenës, ky ungjill shkon shumë larg. Në ungjill shkruhet në mënyrë direkte se “Myriam për të ishte një motër, një nënë dhe grua, (koinonos)”. Në faqen 65 të këtij ungjilli mund të lexosh gjithashtu: “Gruaja e Birit të Zotit është Myriami nga Magdala. Mësuesi e donte Myriamin më shumë se dishepujt e tij. Shpesh ai e puthte në buzë. Dishepujt  e shikonin se ai e dashuronte Myriamin dhe i thanë: “Përse e do më shumë sesa ne të gjithë? Dhe Mësonjësi u përgjigj: “Përse të mos ju dua më shumë se atë?… Po kështu në këtë ungjill shkruhet: “Ishin tre veta që ecnin me Zotin: nëna e tij, Maria, motra e saj dhe Magdalena, ajo që quhej koinonos. Motra, nëna dhe gruaja (koinonos) e tij, secila prej tyre ishte Mari, (pra quhej Maria)”. Edhe pse profesori amerikan Bart D. Ehrman në librin e tij E vërteta dhe trillimi në librin Kodi Da Vinci, i referohet gjatë Ungjillit të Filipit, dhe ai e vë në dyshim përkthimin e fjalës koinonos, duke tentuar t’i japë kuptimin e një “bashkëpunëtoreje të afërt”, ndryshe nga specialistë të tjerë që në rrënjën e kësaj fjale sipas gjuhës së asaj kohe, kuptohej raporti i lidhjes seksuale. Por sidoqoftë, për pasazhin ku thuhet se “Jezusi e puthte atë në buzë”, Bart D. Ehrman nuk ka ç’të thotë. Madje dhe një fragment tjetër i këtij ungjilli është problematik, pikërisht në një faqe ku papirusesh të grisura dhe kjo e bën të vështirë interpretimin e tij. Por kushdo mund të gjykojë rreth këtij pasazhi:
“E shoqja (vend i grisur i papirusit) Maria Magdala (grisur) më shumë (grisur) dishepuj (grisur) e puthi atë (grisur) në (grisur)…”
Me sa duket specialistët mendojnë se Jezu ka qenë diku dhe ka puthur Marien, por se ku ka ndodhur kjo dhe në ç’rrethanë, kjo gjë nuk shpjegohet nga teksti konkret.
Sidoqoftë bëhet fjalë gjithnjë për një hipotezë, por disa pikëtakime të tilla, në disa ungjij të shekujve II dhe III pas erës sonë, hedhin për diskutim një variant tjetër të marrëdhënieve të Jezusit me Maria Magdalenën. Sigurisht, Dan Brown në librin e tij sensacional Kodi Da Vinçi, edhe pse mundohet të tregojë histori përmes një pene historiani, ky libër nuk përbën një libër historik, madje shpesh ai është me pasaktësi të mëdha dhe elementare, duke spekuluar rreth marrëdhënieve Jezus-Mari dhe Parësisë së Sionit. Por sidoqoftë, edhe ai i referohet kësaj marrëdhënieje, duke u mbështetur pikërisht në zbulimin e këtyre ungjijve gnostikë: Ungjilli i Marie Magdalenës dhe Ungjilli i Filipit. Për këtë lidhje të veçantë, Dan Brown në fakt është mbështetur te një roman tjetër i botuar para tij, Gjaku i shenjtë Graal, ku përshkruhet historia e Maria Magdalenës që kishte një fëmijë me Jezusin.
Kjo histori, ka qenë e përhapur veçanërisht në Europën Perëndimore. Madje në libra të ndryshëm historikë i referohen kësaj legjende të ikjes së Marie Magdalenës nga Jerusalemi pas kryqëzimit të Krishtit, bashkë me fëmijën e saj, vajzën Sarah, të cilën e lindi më pas. Por kushdo mund të pyesë: a kishin ndonjë interes të veçantë këta skribë, shkronjës dhe hartues ungjijsh, (që i bëjnë himn Jezusit dhe misionit të tij që në shekullin e II dhe të III), të flasin nga ana tjetër për një marrëdhënie burrë-grua? Sigurisht që jo. Por sidoqoftë në një mjegull dymijëvjeçare është e vështirë të thuash me bindje se çka ndodhur realisht dhe si?
Pyetje kryesore mbetet gjithnjë: a ishte i martuar Jezusi?
Disa specialistë perëndimorë, kryesisht francezë, pohojnë se ai duhej të ishte martuar ose të paktën të ketë qenë i fejuar, pasi sipas zakonit hebraik, “një hebre që nuk martohej bënte një krim”. Akoma më shumë që ai ishte një rabin, (RaBBi), që predikonte në sinagogë, dhe ligji hebraik thoshte se nuk mund të predikonte në sinagogë një rabin i pamartuar. Vetë ungjijtë thonë se Jezusi predikonte nëpër sinagoga. Lidhur me gjendjen e tij, nëse ishte i lidhur me një grua apo jo, në mënyrë të tërthortë e shkruan dhe vetë Shën Gjoni në ungjillin e tij, përmes një historie që i ndodh Jezusit. Dhe ja si ndodh: “Tri ditë më vonë kishte një dasmë në Kana të Galileut. Nëna e Jezusit ishte atje. Dhe Jezusi ishte ftuar. Meqë vera mbaroi në tavolinë, nëna i tha Jezusit: “S’ka më verë”. Ai tha:“Grua, çfarë ka midis teje dhe meje? Ora ime ende s’ka ardhur!” Pastaj nëna e tij u tha atyre që shërbenin: “Bëni si ju thotë ai”. Por aty ishin gjashtë vazo të mëdha që shërbenin për purifikimin e hebrenjve. Jezusi tha: “Mbushini këto me ujë”. Dhe ata i mbushën gjer në grykë. “Çojini tek ata që drejtojnë tavolinat”. Dhe ata i çuan. Ai që shërbente, e provoi ujin dhe pikasi se ishte shndërruar në verë, pa e ditur se nga vinte kjo verë, ndërkohë që ata që e sollën e dinin. Ai i thirri burrit që martohej dhe i tha: “Çdo njeri shërben në fillim verën e mirë dhe pastaj kur të tjerët pihen, shërben atë të rëndomtën. Ndërsa ti ke po atë verë gjithnjë”… Kjo që ndodhi në Kana të Galileut ishte mrekullia e parë që bëri Jezusi”.

Fati i Ungjijve apokrifë

Ungjilli i Maria Magdalenës bën pjesë në ungjijtë apokrifë, të cilat kisha kristiane i ka lënë jashtë që në kohën kur ajo u organizua si një kishë e vërtetë. Në ekzistencën e ungjijve gnostikë një shpjegim na e jep dhe vetë historia. Siç u përmend më parë edhe rreth Ungjillit të Judës, në shekujt II dhe III të erës sonë kishte një liri të madhe mendimi. Pas shkrimeve të para të Shën Palit rreth Jezusë dhe përhapjes së misionit të tij për shpëtimin e Njerëzimit, u shkruan ungjijtë e Markut, Mateut, Lukës dhe Gjonit e më pas Ungjilli i Pjetrit, Ungjilli i Tomës, Ungjilli i Filipit etj., ashtu siç do të shkruhej dhe Ungjilli i Maria Magdalenës. Pas Romës, një qendër e fuqishme e Kristianizmit ishte Aleksandria si dhe Antioche, në brigjet e Detit Mesdhe. Por Roma dhe Aleksandria ishin në konkurrencë me njëra-tjetrën dhe Aleksandria si të thuash ishte qendra e gnostikëve. Sidoqoftë, të gjithë këta ungjij të shkruar, me pak ndryshime, i bënin jehonë jetës së Krishtit dhe veprave të tij. Misioni i tij është gjithnjë shpëtimtar dhe ai i sakrificës për dashurinë njerëzore. Por një ngjarje e madhe bëri që feja e re kristiane të merrte një drejtim tjetër: ardhja në fuqi e perandorit Konstantin.
Atëherë ekzistonin dy perandori të ndara: njëra në Perëndim, ajo e Romës dhe tjetra në Lindje, ajo e Kostandinopojës. Por kur dy perandorët, Konstantini dhe Maksiminiani i Romës hynë në luftë dhe kur Konstantini marshonte drejt Romës, atje në urën e Milvianit mbi lumin Tiber, atij iu shfaq një shenjë e mbinatyrshme dhe pastaj shenja e Kryqit. Pikërisht në këtë moment ai tha: ”Me këtë shenjë unë do të sundoj!” Shenja e kryqit i ishte shfaqur bashkë me dy germa: X dhe P. Ai thirri këshilltarët e tij dhe i pyeti ata se çfarë donin të thoshin ato shenja. Dhe ata i thanë se ato ishin shenjat e emrit të Jezu Krishtit. Atëherë ai vendosi që ta bëjë Krishterimin fe të perandorisë së tij. Por që të bëhej kjo duhej krijuar doktrina kristiane.
Në fillim të shekullit të IV, në Aleksandri jetonte një mësues me famë dhe mjaft popullor që quhej Arius. Ai u përpoq ta zgjidhte problemin e identitetit të Jezusit me tezën se vetëm ai ishte Ati Zot. Një nga kundërshtarët e Ariusit ishte një dhjak i ri i kishës së Aleksandrisë i quajtur Athanas. Pikërisht ai do të fitonte në këtë betejë doktrine. “Athanasi dhe bashkëfetarët e tij, – siç shkruan dhe Bart D. Ehrman, – ngulmonin në përcaktimin paradoksal të kushtit të Jezusit si hyjni, por që ishte ende njeri. Por ai ishte nga i njëjti thelb si Ati Zot. Kjo dhe çoi në doktrinën e Trinisë ku janë tre individë që përbëjnë Zotin, të barabartë. Perëndia është një dhe shfaqet në tre individë.”
Në atë kohë ishte ende dyshimi që Jezusi, Zoti ynë, ishte dhe njeri dhe Zot, hyjni, siç shkruante dhe martiri kristian Ignatiusi (Lindur në vitin 110) i Antioche-s, në Letrën drejtuar efesianëve”, (“Jezusi është një mjek prej mishi e fryme, i lindur dhe i palindur, Perëndia, dora vetë, fillimisht i vuajtur dhe më vonë përtej vuajtjes”). Në vitin 325, perandori Konstantin urdhëroi mbledhjen e koncilit të Nikesë, (Nice), pranë Nocomedie-s, ku ishte rezidenca e tij, në një kohë kur Konstantini kishte vendosur pushtetin dhe mbi Perandorinë romake. Aty Jezusi u cilësua Zoti i vërtetë dhe ata peshkopë që nuk pranuan ta firmosnin dokumentin final, u shkishëruan. Ky koncil që mblodhi qindra peshkopë të ardhur nga qendrat e kishave kristiane, (edhe pse në grindje me njëra-tjetrën), në vija të përgjithshme përcaktoi tekstet zyrtare të kishës kristiane, duke lënë jashtë ungjijtë apokrifë që e tregonin Jezunë si shumë “njeri”. Ky do të ishte dhe fati i Ungjillit të Magdalenës, i cili s’do të përmendej më dhe do të humbte në errësirën shekullore, edhe pse imazhi i Maria Magdalenës në Mesjetë, pati adhurues të mëdhenj në të gjithë Europën. Sot, ky ungjill na jep një imazh të ri rreth Jezusit dhe jetës së tij, por për doktrinarët e Krishterimit të sotëm, përbën padyshim një lloj blasfemi. Historianët le të gjykojnë.

Vizatimi i Enver Hoxhës, në Muzeun e Luftës së Ftohtë

Veprat e Maks Velos, pjesë e koleksionit të Wendy Museum në SHBA/ Në Shqipëri ende nuk kemi një muze të diktaturës. Edhe pavijoni i socializmit në Muzeun Historik Kombëtar është shumë i varfër dhe nuk përcjell elementet që duhet të ketë një pavijon në vendin që jetoi një nga diktaturat më të egra në Ballkan. Galeria Kombëtare e Arteve nuk e ka një sesion me dëshmitë e periudhës së komunizmit…

Në vitet 1990-1993, kur diktatura kishte rënë, Maks Velo do të hidhte në telajo apo vizatime gjithë sëndukun e kujtesës. Pamje të trishta që kujtesa i kishte ruajtur në një cep të saj, duke koleksionuar gjithë kohët në dhomën e ftohtë të burgut të Spaçit, fytyrat e miqve që kishte njohur aty, portrete burrash veshur me kapotën e trashë pas të cilëve fshihej hija e pushtetit. “Mendoj se kjo seri është realizuar brenda meje shumë kohë përpara se ta ktheja në një vepër, atëherë kur isha në burg në vitet 1978-1986. Ato kishin ardhur në formën e imazheve në mendjen time kohë më parë, dhe tashmë vetëm duhet t’i hidhja në letër. Kur e realizova serinë e burgut, atëherë u ndjeva i çliruar. Ndjeva të njëjtin çlirim si ditën kur u lirova nga burgu i Spaçit. Është një seri që tregon dhunën, por dhe investigon krimet e bëra gjatë komunizmit”. Kjo fjali e Maks Velos qëndron bri tablosë “Diktatori” e cila tashmë është pjesë e koleksionit të veprave të Luftës së Ftohtë në Wendy Muzeun e Luftës së Ftohtë në SHBA. “Është një skelet me kurorën e mbretit. E kam menduar si një njeri që synonte dhe e arriti mbretërinë pasi vdiq. Komunizmin e ktheu në një mbretëri”, thotë Velo.

Shqipëria zë një vend të veçantë në koleksionin e një prej muzeve më të mëdha të artit, përfaqësuar nga një artist si Velo, ku ruhen 75 mijë vepra për artin gjatë Luftës së Ftohtë në Europën Lindore.

Kjo, pasi për drejtoreshën e këtij muzeu, Donna Stein, imazhet që vijnë nga veprat e Velos janë po aq tronditëse sa diktatura. Në një letër drejtuar artistit shqiptar, Stein thotë se “veprat e tua do t’i japin mundësi publikut amerikan të njihen me krimet në burgjet komuniste gjatë Luftës së Ftohtë, por ajo çfarë është më e rëndësishmja është mënyra sesi arti mund ta tregojë tragjiken, duke e kthyer eksperiencën në një dëshmi që do t’i vlejë historisë”. “Hija e vizatimeve të tua është kaq ekspresive dhe emocionale”, thotë Stein, duke nënvizuar faktin se si një përvojë personale mund të kthehet në një dëshmi kolektive përmes gjuhës së artit. Kuratorja e Wendy Museum po shqyrton veprat e Velos për mënyrën sesi do t’i ekspozojë. Një prej veprave që ndodhen në këtë muze titullohet “Pushkatimi”. Ky vizatim është ndoshta një nga veprat më të rënda për nga ndjesitë që përcjell, realizuar me elegancën e një artisti që di të ruajë raportin mes personales dhe artit, siluetat e njerëzve që po i dorëzohen vdekjes, vijnë si një stinë e cila nuk duhet të përsëritet në jetën e një vendi. Maks Velo jo vetëm vizaton, por edhe përcjell mesazhe dhe filozofi, duke i kthyer vizatimet e tij në një homazh për të shkuarën njëkohësisht dhe në një akuzë ndaj saj. E errët është dhe vepra tjetër, e cila risjell në kujtesë gjithë kohën e kaluar në burgjet e komunizmit, duke u futur në psikikën e një ish të dënuari politik. Tre veprat e dhuruara Wendy Museum nga Velo janë si një lexim i një kohe, për të kuptuar jo vetëm diktaturën shqiptare, por komunizmin me të cilin u përballën shumë vende të ish-Lindjes. Në vitet 1989-1995, piktori Maks Velo (1935) krijoi ciklin e vizatimeve mbi jetën e burgut politik në Spaç. Velo i ka rikrijuar vitet e burgut në disa forma. Tregimet e tij të burgut janë një tjetër mënyrë për të ruajtur të shkuarën, ku artisti tashmë si shkrimtar, ndërton përmes historive, tablo të gjalla të raporteve njerëzore në ish-diktaturë.

Ndërsa shumë vende, jo vetëm në Perëndim, vazhdojnë të ruajnë dhe të shfaqin interes ndaj së shkuarës, duke ndërtuar muze, apo sesione koleksionimi brenda tyre, në Shqipëri ende nuk kemi një muze të diktaturës. Edhe pavijoni i socializmit në Muzeun Historik Kombëtar është shumë i varfër dhe nuk përcjell elementët që duhet të ketë një pavijon në vendin që jetoi një nga diktaturat më të egra në Ballkan. Galeria Kombëtare e Arteve nuk e ka një sesion me dëshmitë e periudhës së komunizmit, duke bërë që ky lloj arti i krijuar nga artistë që ishin dëshmitarë të kësaj periudhe të ruhet nga vetë artistët dhe të shihet më shumë në galeri apo muze ndërkombëtarë.

Maks Velo është një nga artistët më dominues në skenën e artit në Shqipëri. Veprat e tij janë jo vetëm frymëzuese për një kohë të re, por dhe një shërbim shumë i mirë ndaj kujtesës sonë historike.

SHQIPTARËT… Përballë pasqyrës së dy bredharakëve

Rreth librit udhëpërshkrues të Jan & Kora Gordon, nëpër Shqipërinë e verës së vitit 1925

Nga Arta MARKU

E përfytyrova ulur mbi një stol të vogël, para një kavaleti, me paletën e bojërave në dorë. Por mund të ketë qenë edhe thjesht një bllok vizatimi mbi të cilin skiconte me laps ndonjë perspektivë rruge me kalldrëm dhe avlli të larta shtëpish prej nga dallohen majat e pemëve frutore. Tekefundit çfarë kam më të lehtë të marr me mend është rezultati, bardhezi apo me ngjyra, për shkak të imazheve të pikturave të saj që gjenden në libër (Dy bredharakë në Shqipëri, shënime udhëtimi, Jan & Cora Gordon, përkth. E. Frashëri, botimet Jozef). Por mund të përfytyroj gratë vendase që e kanë rrethuar piktoren e huaj, kalimtare të rastësishme që nuk i bëjnë dot ballë tundimit për të ndaluar e marrë vesh diçka më shumë. Një grua që pikturon mu në mes të rrugës! Nuk është një pamje që i shfaqet syrit përditë. Është ngjarje që duhet shënuar. E pastaj kushedi se për sa kohë të gjatë do të shndërrohet në një temë bisede mes fqinjash. Aq të gjatë madje sa, me shumë gjasë, do t’ua kalojnë vajzave e vajzat vajzave të tyre, historinë e gruas, ardhur nga një vend i largët, që hapte letrat në mes të rrugës e ia niste të vizatonte ç’i shihte syri. Qe një ngjarje pra, në jetët e tyre të rrafshëta, ku gjërat që duheshin bërë gjatë ditës ishin të përcaktuara qysh më parë, e brez pas brezi nuk ndryshonin.

…Ishte kapërcyelli i çerekut të parë të shekullit XX. Ishte vera e vitit 1925, kur Cora Gordon me të shoqin, vendosën të merrnin rrugën nga ishulli i madh në perëndim të Europës ku jetonin, të kaptonin detin e pastaj përmes kontinentit të bënin përpara drejt lindjes… derisa të mbërrinin në Shqipëri. Atë fillimshekulli tashmë ishte zakon i konsoliduar që Ballkani të përfshihej në itinerarin e Grand Tour-it të famshëm. Kështu ishte edhe për Jan dhe Cora Gordon-in, udhëtarë të sprovuar për më tepër. Ata i kishin rënë sakaq kryq e tërthor Europës dhe shënimet e tyre të udhëtimeve, i kishin botuar. “Dy vagabondë në Spanjë”, “Dy vagabondë në fshatin francez”, “Dy vagabondë në Suedi”, “Dy vagabondë në Ballkan”… ishin sakaq në librari me emrat e Gordon-ëve mbi kopertinë, e tani radhën e kishte Shqipëria. Pse jo, tekefundit, Edith Durham-i i kish botuar librat e saj për këtë vend dhe intriga ishte bërë e parezistueshme. Ndoshta ishte koha për ta vërtetuar vetë: a kishte të drejtë Durhami? Madje mund të shkohej edhe më larg në kohë për të gjetur nxitje: a thua të ishte ky vend aq romantik e ekzotik sa Lord Bajroni kishte thënë më se një shekull të shkuar? Përfundimisht Gordon-ët nuk patën asnjë ndërdyshje teksa u ngarkuan me kavaletin portativ, telajo e letra, me bojëra e lapsa, me veglat e tyre muzikore, me baulen me gjërat e nevojshme dhe një pasdite të nxehtë vere, e gjetën veten duke zbritur nga një anije, në Portin e Durrësit, e prej aty drejt e në Tiranë… “Vagabondët” ishin sërish në rrugë…

Sot, gati një shekull pas vizitës së britanikëve, dhe botimit të shënimeve të tyre në gjuhën angleze, libri ka ardhur në shqip nga Edgar Frashëri me titullin “Dy bredharakë në Shqipëri”, sipas zgjedhjes së përkthyesit për ta paraqitur fjalën vagabond. Epo Gordon-ët nuk ishin vagabondët sipas kuptimit që fjalori i shqipes ofron. (“Dy endacakë në Shqipëri” e ka përkthyer titullin Afrim Karagjozi në një përmbledhje që i bën, mes të tjerash, edhe shënimeve të Gordon-ëve, të botuar në librin e tij zonjat angleze në Shqipëri, botimet Skanderbeg Books). Por te varianti i Edgar Frashërit dua të rrimë, pasi përkthimit të tij i jam referuar, i vetmi variant i plotë i librit të Gordon-ëve, i botuar në gjuhën shqipe. Ndaj le t’i quajmë, siç edhe përkthyesi në shqip ka vendosur t’i quajë, bredharakë…

Pra, ndoshta më mirë: bredharakët ishin sërish në rrugë!

Çfarë ata gjetën në rrugëtimin e tyre disamujor, na shfaqet ne shqiptarëve si një lloj pasqyre që na vihet përpara e ku herë njohim tiparet tona, të cilat shpesh na bëjnë të buzëqeshim apo të befasohemi nga përkimi, e tjetër herë, pse jo, të zhgënjehemi nga mospërputhje të mundshme mes mënyrës sesi ne e shohim veten dhe mënyrës sesi na shohin të tjerët.

Autorët duken të ftohtë, ndryshe e thënë, të aftë për të rrëfyer drejt çfarë shohin e dëgjojnë, të pandikuar. Por me gjasë, diku-diku emocionet i pështjellojnë edhe ata, dhe ndonjë inat i vogël, i bën të shfryjnë, ku ta dish, ndonjë mllef a ndonjë pakënaqësi të rastit. Por mund të jetë edhe një moskuptim nga ana e tyre. Apo, mos ndoshta gjithsecili lexues shqiptar kështu do të mendonte, kur ndonjë koment për shqiptarët nuk i shkon shumë për shtat? E vështirë të thuhet. Por le t’i kthehemi momentit kur ajo, Cora Gordon pra, ka hapur kavaletin, apo bllokun e madh me letra vizatimi dhe skicon peizazhin para të cilit ka qëndruar…

Është një çast kundrimi para pasqyrës. Jemi ne, shqiptarët, dhe në sipërfaqen prej argjendi përballë, spikat një nga tiparet tona, tipike, shqiptare…

***

Cora pikturon e rrotull saj një tufë grash. Padyshim një punë i ka detyruar të kapërcejnë portat e oborreve. Ama një çudi e paparashikuar, i ka bërë të mos kthehen menjëherë, me të mbaruar. Një figurë e çuditshme është aty përtej, një grua për më tepër. Nuk është se ato janë të tronditura nga vizatimi a piktura. Nuk është koha e Edward Lear-it që mbërriti në Shqipëri në mes të shekullit XIX, kur shqiptarët, të terrorizuar nga “vjedhja” që ai i bënte rrethepërqarkut, e gjuanin me gurë. Kanë kaluar 75 vjet nga ajo kohë, dhe kushdo është i lirë të vizatojë. Por, siç thuhet lart e poshtë, kjo grua e ka diçka që nuk shkon. Diçka që të çudit, përpos faktit që pikturon në mes të rrugës, diçka së cilës vështirë t’i japësh përgjigje e për pasojë e lë kureshtjen therëse. Ajo grua e ka një burrë. Është i shoqi, me të cilin ka ardhur nga përtej detit. E megjithatë, në vend që të ketë një fëmijë në krahë apo përdore, ajo ka thjesht penelin dhe përqendrimin te kuadrati i letrës që duhet mbushur. Kurse gratë duan ta shuajnë kureshtjen me çdo kusht:

-Ai atje tutje është burri? Ju jeni të martuar? Sa vjet keni që jeni të martuar? Dhe ai, burri, është në rregull? Dhe ju sërish nuk keni fëmijë?! Po pse kështu!?

E njëjta pyetje rreth së cilës sillen e përsillen, sepse gratë duan me çdo kusht të kuptojnë se si është e mundur që një grua e martuar nuk mendon të mbushë prehrin me fëmijë, por thjesht dhe vetëm të marrë rrugët me të shoqin e të zbulojë vende të largëta. Ku janë fëmijët!? Ku janë djemtë për më tepër?! Trashëgimtarët?!

Shqiptarët kureshtarë? Ndoshta është krejt e natyrshme, njerëzore gjithsesi, të bëhesh kureshtar për gjëra që janë larg mënyrës tënde të të funksionuarit. Epo është, si të thuash, kureshtje për të panjohurën, për botët e paeksploruara, planetët e largët, kozmosin, galaktikat, për faqen e pasme të hënës… Ama kureshtja e shqiptarëve është edhe në nivele të tjera. Jo thjesht për të marrë vesh se si është e mundur që ekzistojnë njerëz që duken ndryshe nga ata. Ndryshe në pamje, veshje apo në sjellje, njerëz që jetën e ndërtuakan në mënyra krejt të pazakonta. Sepse shqiptarët janë kureshtarë edhe për të ditur edhe se çfarë ndodh përtej derës.

Përtej një dere që nuk është e tyrja. Përtej derës së një dhome hani, ku burrë e grua nga Anglia duan të çlodhen pas varavingove të gjata të një dite. E çfarë presin të shohin?! Për anglezët qe një befasi e paimagjinuar që fasha e dritës që hynte nga jashtë, prej poshtë derës së dhomës, u bllokua papritmas. Akoma më e paimagjinueshme ishte të shihnin, me të hapur derën, një burrë të shtrirë sa gjerë gjatë, me shpresën absurde për të parë përtej. Hëm. Mirë se erdhët në Shqipëri! Apo ndoshta e kishin marrë vesh tashmë, qysh më parë? Në një han tjetër, ku kishin bujtur disa ditë të shkuara, një dritare e vogël, e cila për të izoluar dy kthina fjetjeje ishte lyer me bojë vaji, qe gërvishtur diku, aq sa për të lejuar syrin për të vëzhguar lehtësisht çfarë ndodhte në anën tjetër.

Dhe kureshtja vazhdon. Nga dita në ditë një kureshtje e padëgjuar më parë, nga qyteti në qytet një sjellje e re kureshtare.

***

Dy bredharakët kanë një vëzhgim të mprehtë. Tekefundit për të vëzhguar kanë ardhur. Por, sidoqoftë, nuk ka si i shpëton vëmendjes, diçka që haset për herë të parë, një sjellje, një veprim a një qëndrim, me të cilin kurrë s’je hasur. Kësisoj edhe për Gordon-ët, ishte një herë e parë ballafaqimi me mënyrën se si këta njerëz, që i takuan në verën e vitit 1925, i shihnin të huajt. Oh, çfarë avantazhesh kishte në Shqipëri të qenët i huaj!Avantazhe të jashtëzakonshme.

Jemi sërish mu përpara pasqyrës, duke kundruar veten e duke e njohur mirë. A nuk ndodh edhe sot e njëjta gjë? A nuk është ende sot, në shekullin XXI, një avantazh i jashtëzakonshëm të jesh i huaj në Shqipëri? Jan dhe Cora Gordon nuk do ta kishin pasur të lehtë rrugëtimin e tyre nga Durrësi në Tiranë, po të kishin qenë thjesht shqiptarë. Nuk po flasim për rrugët e shkalafitura nëpër të cilat fluturonte brinjëthyes Fordi-taxi, se fundja jemi në vitin 1925, por çështja është vetëm se sa vetë do të mbante brenda ky automobil… Me siguri aq shumë sa mbanin edhe furgonët e linjave qytetëse a ndërqytetëse të viteve ’90 a fillimviteve 2000, ku nuk kishte një centimetër katror të lirë e ku udhëtarëve s’u mbetej veç të mjaftoheshin me të vetmin avantazh që, duke qenë aq ngjitur, nuk do të vriteshin nga frenimet e papritura, apo rëniet në gropa. Pra, nëse Fordi që çoi Gordon-ët nga Tirana në Durrës nuk u tejmbush në atë mënyrë, me pasagjerë të panumërt që do t’i hipnin sipër pa vramendje njëri-tjetrit, ndodhi për të vetmen arsye se në ndenjëse ishin rehatuar dy të huaj. E pastaj, sërish pse ishin të huaj, ata patën fatin të priteshin gjithandej si mysafirë të dorës së parë apo të gjenin vendet më të mira të mundshme hoteleve. Madje ia dolën të gjejnë dhomë fjetjeje edhe në Tiranën e tejmbushur me deputetë, të cilët për shkak të Parlamentit që kishte seancë, i patën bllokuar hotelet e nuk kishin lënë shtrat të lirë… Do ta kishin gjetur gjithsesi edhe sikur shoqëruesit t’i duhej të zhdëpte në dru hotelxhiun… sepse ishin të huaj.

***

A do të thotë sa më sipër se e kundërta është e vërtetë? Pra: a do të thotë që duke pasur konsideratën më të lartë për çdo të huaj, shqiptarët kanë një mungesë të theksuar konsiderate për veten? Jo për veten mirëfilli, por për shqiptarët në përgjithësi. Për shqiptarët e tjerë, domethënë, gjithnjë duke e përjashtuar veten. Po, edhe kjo është e vërtetë! Kështu thonë Gordon-ët, por me ta lexuar prej tyre kujtohesh që ky është tipari tjetër që ti e sheh në pasqyrë dhe ia njeh vetes. “Brenda tri ditësh, – lexohet e zeza mbi të bardhë në librin Dy bredharakë në Shqipëri – në secilën bisedë ose intervistë që patëm me këdo, na thoshin në konfidencë se Shqipëria ishte një vend i mjerë që kishte kryesisht banorë të neveritshëm. Secili përpiqej të linte të kuptohej se ai vetë kishte një shpirt mbi nivelin e bashkatdhetarëve të tij dhe se ne, si ardhacakë të një sfere më të lartë, nuk duhej ta gjykonim atë nga vogëlsirat përreth… “Ju edhe unë”, dukej sikur theksonin, “jemi vëllezër të ndriçimit të mendjes, të gjithë të tjerët janë të varfër dhe llum” …Ky lloj vetëzhvleftësimi pothuajse i pandryshueshëm, u bë gati universal”…

Shenjë inferioriteti, tipike shqiptare? Me gjasë. Le t’ua lëmë psikologëve interpretimin.

***

Dy bredharakët në Shqipëri, s’bëjnë tjetër veç dëshmojnë, dhe shihet se nuk e kanë aspak gabim, tek flasin për hollësi tipike dhe individualitete me të cilat janë hasur, gjatëbredhjeve të tyre.

Për shembull, a nuk është e vërtetë që të huajt në Shqipëri nuk e vrasin mendjen të flasin shqip? Është pothuaj e panevojshme për ta. Janë shqiptarët që i flasin gjuhët e tyre. Edhe kur nuk është pikërisht ashtu, shqiptarët do të përpiqen gjithsesi të shmangin të folurit shqip. Gordon-ët kishin studiuar pak shqip para se të niseshin, kishin marrë mësime nga një student shqiptar. Madje, kishin hartuar edhe fjalorthin e tyre. Por pak u hyri në punë, sado e çuditshme të duket. Ndoshta do të ishin marrë vesh më mirë nëse shqiptarët do të kishin folur shqip me dy anglezët. Por zgjedhja ishte tjetër. Jo se flitej anglisht kudo nëpër Shqipëri. Aspak. “Mbi ne – shkruajnë Gordon-ët – lëshonin fjali ku përziheshin pa lidhje fjalë nga gjermanishtja, bullgarishtja, italishtja, serbishtja, greqishtja, rumanishtja, gjuha amerikane dhe bile turqishtja. Nganjëherë disa gjuhë të përziera në një fjali. Njerëzit që dinin një ose dy fjalë në gjuhë të huaj, e përsëritnin atë me këmbëngulje duke i kaluar kufijtë e arsyes, kurse ata që ishin të paditur, nxitonin të kërkonin ndihmë te ndonjë poliglot i pakuptueshëm, ndërkohë që po të flisnin në gjuhën e vet, me pak mundim, mund të merreshim vesh shumë kollaj”.

Sërish, ne para pasqyrës dhe ky është rregull në librin Dy bredharakë në Shqipëri.

***

Padyshim ka edhe përjashtime nga rregulli, që ndoshta me shumë gjasë, siç ndodh rëndom, s’bëjnë veç përforcojnë rregullin. E megjithatë, duhen përmendur edhe përjashtimet, rastet e herëpashershme, apo të rrallëhershme, kur Gordon-ët nuk thonë çfarë ne presim. Madje thonë diçka që jo vetëm s’na ka shkuar në mendje, por mbi të gjitha, diçka që edhe po ta mendojmë gjatë, nuk tingëllon si e saktë. Imazhi në pasqyrë është disi i turbulluar dhe, ka të ngjarë, nuk na përket. Ndoshta, ndonjëherë Gordonët ngatërrojnë varfërinë me mungesën e mikpritjes. Tjetër herë disa rregulla të vendosura e të ruajtura brez pas brezi, u duken abuzive, ndërsa s’janë veç të kushtëzuara nga nevoja për mbijetesë… E tek-tuk, pse jo, të huajt hasin me diçka që negativiteti mund të paraqesë. Fundja njerëz janë edhe shqiptarët e si të tillë, shfaqen në shumëformësinë e tyre.

Në fakt, Gordon-ët nuk i gjejmë ekstremisht të mrekulluar, sikurse, sa për të dhënë një shembull, amerikania Roze Wilder Lane duket në një letër që i shkruante së ëmës. Në paragrafin ku ajo përshkruan shqiptarët nuk ngurron aspak të thotë: “Ata (shqiptarët)kanë trupa të mahnitshëm, duar e këmbë të ndërtuara bukur hollë, me thonj të përkryer në formë bajameje, fytyra të zgjuara, të këndshme, të gjalla, aq të pashme sa nuk ta përshkruaj dot…” Jo, Gordon-ët nuk entuziazmohen kësisoj. Por, nga ana tjetër, janë fort të bukur një pjesë e mirë e burrave shqiptarë të pikturave të tyre…

Për hir të objektivitetit që ia kanë vënë vetes qëllim qysh në krye të herës, nëse diçka i magjeps veçanërisht, padyshim që e shënojnë në libër. Për shembull ata thonë se Gjirokastra ishte një mrekulli befasuese… një qytet i veçantë që ia vlen të përshkruhet… sepse nuk mund të ketë qytet tjetër në botë si Gjirokastra.

Diku tjetër, për befasinë tonë, Gordon-ët shkruajnë: “Zëri natyral i shqiptarëve është i fuqishëm dhe bindës. Do të ishte çudi nëse, në të ardhmen nuk do të kemi nga Shqipëria, këngëtarë të mëdhenj të operës.” E pra, ja ku është, sërish në këtë pikë, pasqyra ku shihemi, me sipërfaqe veçanërisht të kthjellët dhe imazhi ynë në të veçanërisht identifikues… Ndërsa përfytyrimi na çon në skenat e mëdha bashkëkohore të operave të Europës, ku ngjiten triumfues soprano e tenorë shqiptarë…

***

E pra, në pasqyrën që na vënë përpara Gordon-ët, ne shohim veten, pothuaj përpikërisht ata që jemi. Të paraqitur saktësisht, falë ftohtësisë së përshkrimit mbi të gjitha, nga dy bredharakët anglezë.

Me shumë gjasë, të paktën sa herë flitet për karakterin dhe mendësinë shqiptare, pasardhësit e tyre sot do të kishin shkruar të njëjtin libër për shqiptarët, duke vijuar të jenë, pasqyrues…

Bajram Peçi : Në hapësirat e natyrës vrasëse, Xhek Londoni përçon forcën e njeriut

Bota letrare është e mbushur plot me krijime shkrimtarësh, ku mbresat e forta të udhëtimit të tyre i kanë shndërruar në kryevepra. Shumicën i bashkon një fill: njohja e jetës. “Unë mund të shkruaj vetëm ato që kam jetuar”, i përgjigjej Heminguej një gazetari që e intervistonte. Për çfarë provoi në këto udhëtime, përmes krijimtarisë letrare nobelisti ia solli lexuesit fare pranë Spanjën, Afrikën, detin, gjuetinë, Italinë dhe dashurinë. E bëri t’i përjetonte ato. Një tjetër syresh, Jashar Qemal, ka qenë një mjeshtër i përshkrimeve. Ai kishte punuar që fëmijë si bujk, lëroi tokën, ishte rojtar ujërash, u bë traktorist, këpucar e rojtar biblioteke, nga ku u largua për t’u bërë shkrimtar. Pa shkrimet e tij, turqit dhe bota do t’i kishin të panjohura përshkrimet për pllajën me gjembaçe, fushën me pambuk të Çukur-Ovasë dhe Anadollin me njerëzit e saj të thjeshtë e të varfër. Një tjetër shkrimtar, Gollsuorthi, mbresat e udhëtimit i lidh me lirizmin e thellë dhe botën shpirtërore. Tek udhëtimi në Gjermani, ai i gjen protagonistit të tij, Forsajtit, dashurinë e një vajze hungareze, që pati pakujdesinë të donte një anglez, pa e ditur se ishte një aristokrat, i cili “…nuk i duronte dot aromat” e që do i largohej në panik, duke ngjallur neverinë e lexonjësit për “udhëtarin” që donte të ndihmonte revolucionin hungarez.

Mbi shembujt e sipërm të udhëtarëve dhe të tjerë, nëse do sillja, pa droje se mund të gaboja, në krye do rendisja Xhek Londonin. Ai spikat me talentin dhe veçorinë e tij të përshkrimit të udhëtimeve që në moshë fare të re. Ishte përpos se 17 vjeç kur fitoi çmimin e parë të shpallur nga një gazetë e San Franciskos, me tregimin, “Tufani në brigjet e Japonisë”. Janë të rrallë ata krijues që mund t’i afrohen këtij talenti të madh për rrugët që përshkoi në jetë dhe udhëtimet që bëri.

E filloi jetën e pavarur, duke qenë ende fëmijë. 11 vjeç shiste gazeta, 14 vjeç u fut punëtor në një fabrikë konservash. Më pas, ilegalisht, peshkonte guaska në gjirin e San Franciskos; hyri marinar në një anije peshkimi, lundroi në hapësira detare pa fund dhe gjuajti arinj të bardhë në detin e Beringut; punoi si punëtor krahu në një fabrikë jute; u end i vetmuar poshtë e lart Amerikës, nga oqeani Paqësor në oqeanin Atlantik, nga Florida në Kanada, si endacak, në këmbë dhe nëpër çatitë e vagonëve të trenave, u burgos në Kanada se u gjet i papunë dhe i pastrehë. Pas burgut provoi, për pak dollarë, deri boksierin në ringje. Kur shpërthyen ethet e arit në Alaskë atë e gjetën te të njëzetat. Pas mijëra njerëzve që nxitonin t’i jepnin fund varfërisë në kërkim të minierave të metalit të çmuar, ishte një vit më pas edhe Xhek Londoni. Në Klondiak përjetoi aventura të rrezikshme, u sëmur nga skorbuti dhe pas një viti u kthye në San Francisko. Deri këtu, 21 vjeç, përpos tregimit të cilësuar më sipër, nuk kishte bërë gjë tjetër, madje as shkollën s’e kishte kryer.

Xhek London, gjatë një viti që qëndroi në Alaskë nuk u pasurua, përveç sëmundjes së skorbutit, fitoi pasurinë e madhe të përvojës së udhëtimeve dhe të njerëzve. Ishte Klondiaku dhe Jukoni që e zbuloi atë si shkrimtar. Tregimet e Veriut më së shumti nuk kanë heronj njerëz, mungojnë personazhet. Heronjtë e këtyre tregimeve janë qentë dhe ujqërit dhe tek-tuk, ndonjë udhëtar mes borës e akullit, ndonjë kërkues ari, fill i vetëm në shkretëtirën pa anë e fund të acarit vrasës. Në ndonjë tregim i ndodhet pranë edhe ndonjë shok, një sajë dhe një qen për ta tërhequr. Në brendi të një natyre të ashpër, ata gjurmuan viset e arit përpjetë rrëkeve të shumta që derdheshin në Jukon. Te tregimet e tij mëson të gjuash peshk e shkurta, mëson se si ndizet zjarri në kohën e stuhisë, të gatuash, të thash rrobat e qullura, të kujdesesh që zjarri të mos fiket, të mbledhësh shumë dru rreth zjarrit, sepse do të duhet, sapo nata të bjerë, që të luftosh me ujqërit, të shohësh se si tronditesh kur nga lopata e nxjerrë prej rrymës së ujit shkreptinë disa grimca të arta, të ndiesh personazhin që t’i merret fryma nga tronditja dhe, pasi janë mbuluar me rreckat e batanijes së nxjerrë nga saja, e sheh personazhin të ëndërrojë kthimin e tij në Oklend me arin e gjetur dhe se do martohet me Mejbëll Epllëgartin. Betejat e qenve mes tyre për ushqim, betejat e njeriut me ujqërit, për të mos u bërë ushqim, dhe betejat e kërkuesve të arit me natyrën e egër, në tregimet e shkrimtarit t’i sjellin vendet e largëta fare pranë, aq sa ndien dridhmat e të ftohtin e akullt. Këto hapësira të panjohura, armiqësore me njeriun dhe njerëzit e guximshëm që dinë t’i kapërcejnë rreziqet, të tërheqin e të ngërthejnë në ethet e endacakëve të tregimeve të tij, që përballojnë armiqësinë e natyrës së egër. “…por s’ka gjë më të lemerishme se heshtja e bardhë me atë ngurosjen e saj të akullt. Çdo lëvizje ngrin në vend; sipër kokës nuk ke asnjë re; dëgjohet vetëm një pëshpëritje, tingulli i zërit tënd të lebetit… Në hapësirat e shajnishme të botës së vdekur lëviz kokrriza e vetmuar e rërës, një njeri. Vetë guximi i tij i duket diçka e kobshme” (Nga tregimi “Heshtja e bardhë”). Kushdo që nga qytetet e ngrohta e të pasura amerikane, i lexonte tregimet e këtyre vendeve të panjohura që talenti i gjeniut i sillte në periodikët, digjej nga dëshira të ishte protagonist, të ndodhej atje, mes natyrës së egër apo pirgut të metaltë të arit, që i braktisur zverdhon në shkëlqimin e diellit, diku në një skutë të humbur të pyllit te “Kushtrimi i të parëve”.

Biografët e tij na ndërmendin se ai mbërriti në shtëpi pa një dysh në xhep, por ai fitoi nga “ethja e arit” dhe udhëtimet, tërë njohuritë për atë botë të egër, të cilën ia dha njerëzimit në formën e tregimeve të jashtëzakonshme, të paarrira më, të shkruara me një gjuhë të thjeshtë, të këndshme e tërheqëse. Kush fillon t’i lexojë, patjetër do t’i mbarojë, por s’do t’i heqë dot nga dora. Bota nuk njohu më pas askënd, zoologë, shkrimtarë apo psikologë qensh, që të njihte dhe përshkruante kaq thellë e në brendi natyrën e mikut të njeriut, qenin, dredhitë e përleshjet e tyre, natyrën e udhëheqësit në krye të slitës, sivëllezërit e tyre, ujqërit dhe luftën për ekzistencë në zbrazëtirat e pyjeve halore. Mbi të gjitha, në “vendin e ngricës” ku gjeniu e çon lexuesin, mëson se ç’gracka të shumta është e zonja të thurë natyra, për t’i treguar njeriut se sa lehtë arrihet asgjësimi i tij.