Fotot sekrete të Sigurimit nga vrasjet në kufi

Nga Aida Tuci.
Arkiva e Shërbimit Sekret Shqiptar gjatë kohës së sundimit komunist fsheh shumë fakte të rënda të vras-jeve, pushkatimeve, burgosjeve, internimeve të mijëra familjeve shqiptare. Nga të dhënat jo të plota të arkivit të Ministrisë së Brendshme rezulton se gjatë këtij regjimi u vranë 5157 njerëz dhe vdiqën nëpër burgje 9052 vetë; u burgosën si të dënuar politikë 17 900 njerëz dhe u internuan për motive politike 30 383 të tjerë. Të gjitha këto shifra vijnë të dokumentuara me foto dhe dokumente në albumin e titulluar “Terrori komunist në Shqipëri”, ideuar nga Prof. dr Luan Malltezi dhe përgatitur për botim nga Enver Kushi dhe Fatmir Boshnjaku. Albumi u promovua dje në sallën e Muzeut Historik Kombëtar.

Gjatë këtyre 23 viteve është shkruar dhe folur shumë për krimet e komunizmit, kanë parë dritën e botimit shumë dokumente e foto, një pjesë e të cilave janë përfshirë edhe në këtë album, por shumë të tjera rrinë ende në magazinat e mëdha të Arkivit të Ministrisë së Brendshme ku mbahen të mbyllura dosjet e komunizmit. Enver Kushit, një ndër realizuesit e këtij albumi, i është dashur të gërmojë gjatë në këta arkiva për të sjellë dokumente dhe foto që publikohen për herë të parë. Ajo që e ka tronditur më shumë janë vrasjet masive që u bënë në kufi në vitin 1990.“Janë qindra të rinj të vrarë. Fotot e vrasjeve janë vërtet tronditëse”, – rrëfen Kushi në intervistën e tij, duke dhënë dhe detaje rreth shumë zbulimeve që ai ka bërë në këtë arkiv.

Zoti Kushi, është shkruar dhe folur shumë këto 23 vjet për krimet e komunizmit dhe sigurisht që ka ende shumë për të thënë, por çfarë është e panjohur që ju e sillni në këtë album?

“Terrori komunist në Shqipëri” është drama shqiptare që zë fill nga viti 1948 deri më 1990-ën. Është konceptuar si album sepse kemi patur një lëndë të pasur falë ndihmës që na ka dhënë Arkivi i Ministrisë së Brendshme, por dhe Agim Musta, ish i persekutuar politik. Ky album ka qindra foto, por ato që botohen për herë të parë janë disa foto që kanë të bëjnë me vrasjet në kufi në vitin 1990. Në maj të këtij viti doli një dekret i firmosur nga Ramiz Alia, ku thuhej se arratisja, kalimi i kufirit nuk quhej tradhti ndaj atdheut, dhe se nuk mund të vriteshin ata që kalonin kufirin. Rinia shqiptare e gënjyer nga ky dekret filloi në masë të kalonte kufirin. Janë vrarë dhjetëra të rinj dhe janë vrasje nga më makabret. Janë të gjitha të dokumentuara dhe me lista emërore të të vrarëve në kufi.

Ka fakte të dokumentuara që vrasjet janë bërë nga Sigurimi i Shtetit shqiptar?

Fotografitë janë marrë nga Arkivi i Ministrisë së Brendshme. Në këto dosje ka informacione dhe të dhëna që vinin nga degët e kufirit në Veri dhe Jug të Shqipërisë, që nga Shkodra, Tropoja, Saranda, Korça, ku drejtues të pikave kufitare japin informacione për vrasjet që ishin bërë në kufi. Sipas këtyre të dhënave, mosha e të vrarëve në kufi ishte nga 18 vjeç-32 vjeç. 

Sigurimi i Shtetit edhe atëherë dokumentonte çdo gjë. Përkrah informacioneve janë dhe fotografitë e kufomave. Janë ndoshta fotografitë më tronditëse që unë kam parë në arkiv. Këto fotot flasin sa për dhjetëra libra, sa për dhjetëra tragjedi. Janë mbi 100 të vrarë në atë periudhë. Janë arratisur nga kufiri jugor dhe sidomos shumë kanë kaluar nga Mali i Zi.

Folk & ideologji: Si u shndërruan legjendat në këngë për partinë

Komunizmi e shndërroi këngën popullore në mjet propagande. Një model konkret se si veproi makineria e diktaturës edhe në këtë fushë të flokut, e ka dhënë studiuesi Agron Xhagolli, në rastin e “Javës së Albanologjisë” që po mbahet në Prishtinë. Folklori ka qenë tema ku etnografët janë fokusuar dhe pse në gjeneral të saj ishte tema “Kënga popullore si refleksion për jetën; teksti, tekstura dhe konteksti”

Komunizmi e shndërroi edhe këngën popullore në mjet të propagandës. Një forum mbi këtë ende nuk është bërë në këto 25 vite. Janë raste sporadike të shfaqjes së lëndës folklorike të trashëguar, në të cilën janë shënjuar çfarë është deformuar me urdhër nga lart. Produktet e etnosit shmangnin burimin për t’i shërbyer edhe në këtë rast kultit të udhëheqësit ose partisë. Një fakt i dëshmuar janë zëvendësimet e festive fetare dhe ato popullore me festat komuniste, vendime që buronin nga lart, gjatë revolucionit kulturor të ‘60-s. Megjithatë, një model konkret se si veproi makineria e diktaturës edhe në këtë fushë të folkut e ka dhënë një prej studiuesve më të njohur të etnografisë, Agron Xhagolli, në rastin e “Javës së Albanologjisë” që po mbahet në Prishtinë. Folklori ka qenë tema ku etnografët janë fokusuar dhe pse në gjeneral të saj ishte tema “Kënga popullore si refleksion për jetën; teksti, tekstura dhe konteksti”. Tërheq vëmendjen forumi mbi ndikimet e sistemeve të caktuara shoqërore, ku krijimtaria folklorike del se ka shërbyer edhe si kanal për realizimin e ideve diktatoriale të kohës.

Kjo çështje është analizuar dhe shqyrtuar nga studiuesi Agron Xhagolli, në kumtesën e tij me titull “Folklori si refleks i trysnive politike”. Ndërsa shembuj për këtë janë dhënë në studimin që ka bërë Vlorë Fetaj-Berisha, në kumtesën me titull “Reflektimi i kontekstit historik në krijimin e këngës popullore – ‘Kur ta kthyem oj Kosovë shpinën’”.

Sipas Xhagollit, sistemet shoqërore diktatoriale janë të interesuara për nxitjen dhe mbështetjen e atyre hapësirave apo drejtimeve që ndikojnë për lartësimin dhe glorifikimin e pushtetit. Një gjë e tillë është parë në Shqipëri pas Luftës së Dytë Botërore, ku pikërisht edhe krijimtaria folklorike shërbeu si rrugë e realizimit të këtyre ideve.

“Sistemi politik që u vendos, që në fillimet e veta i dha një vlerësim dhe rëndësi të madhe krijimtarisë folklorike. Pra kjo u bë me një qëllim të caktuar, pasi përmes krijimeve folklorike që përbënin të quajturin folklor i ri, mendohej se do të mbetej e skalitur ndër shekuj ‘vepra’ e Partisë dhe e udhëheqësit të saj”, ka thënë Xhagolli, teksa ka shtuar se krejt puna për folklorin u orientua në krijimin e raporteve të baraspeshuara midis të së ashtuquajturës krijimtari tradicionale dhe të atij që quhej folklor i ri.

“Një term i sajuar, për të përfaqësuar atë krijimtari të quajtur folklorike, por që në thelb vetëm e tillë nuk ishte. Në këtë mënyrë, vlerat dhe funksionet që krijimet folklorike tradicionale kishin realizuar u shfrytëzuan për atë realitet që kishte të domosdoshme të gjitha hapësirat e mundshme të lartësimit dhe të ndikimit në popull”, ka thënë Xhagolli. Ky lloj politizimi që iu bë krijimtarisë folklorike, sipas tij solli edhe një situatë të vështirë për kërkimin folklorik.

“Kur ta kthyem oj Kosovë shpinën”, e kënduar nga Dervish Shaqa, dëshmon atë që Xhagolli ka trajtuar në kumtesën e tij, veçmas me vargun “Po ç’ke bo parti për neve. Hej o hej e as kurrkush se bon mi dheve”. Dervish Shaqa me këtë këngë, sipas Vlorë Fetaj-Berishës, përdor metaforë që lë të kuptohet për zhgënjimin që kishte përjetuar këngëtari kur kishte shkuar në Shqipëri, i cili kishte jetuar dy realitete kohore, atë të krajlit në Kosovë dhe atë të Enver Hoxhës në Shqipëri.

“Por sigurisht që fatin e Dervishit nuk e kishin pasur edhe të ikurit e tjerë nga Kosova. Mendojmë se gjithë favoret që kishte gëzuar Dervishi në Shqipëri ishin falë popullaritetit që gëzonte në Kosovë me të vetmin qëllim që të shërbenin si një shembull i mirë për atë se si i trajtonte shteti amë kosovarët”, ka thënë Fetaj-Berishaj. Një tjetër varg që e dëshmon këtë është edhe: “Veç parti të kesh gjithmonë. Hej e hej, dorën n’zemër e pushkën n’dorë”. Kjo këngë më pas është përpunuar dhe teksti i është ndryshuar. Përderisa këngën me tekst origjinal e interpreton vetëm Dervish Shaqa, në interpretimin e varianteve ekzistojnë shumë interpretues, si grup apo solokëngëtarë. “Kënga origjinale përshkruan në mënyrë autentike jetën në Shqipëri që nga periudha e Luftës së Parë Botërore e deri në përfundimin e diktaturës. Ndërsa variantet të cilat janë kënduar pas ndryshimit të sistemit komunist, duke parë se çka kishte ndodhur në Shqipëri, ka ndryshuar edhe teksti i këngës”, ka thënë Fetaj-Berishaj. Sipas saj, kjo dëshmon se kënga është reflektim i ndryshimeve historike, të cilat ndikojnë në krijimin e një kënge popullore. Mbi 100 studiues po marrin pjesë në edicionin e sivjetmë të “Javës së albanologjisë”. Deri në përfundim, të premten, do të mbahen edhe sesionet e etnologjisë që për temë ka trashëgiminë shpirtërore dhe ai i historisë në temën “Perandoria Habsburgase dhe raportet e saj me Ballkanin”.

Disa pikëpyetje nga BBC për gjurmët e komunizmit në Shqipëri

Komunizmi dhe trashëgimia e tij në Shqipëri mbetet një temë e preferuar për gazetarët e BBC.

Pak muaj pas një reportazhi që bëri shumë bujë në Shqipëri, një tjetër gazetar i BBC udhëtoi drejt Shqipërisë për të vizituar Shtëpinë e Gjetheve.

Andrew Hosken e nis rrëfimin e tij duke folur për Nesti Vakon, njeriun që për 25 vjet ishte kreu i përgjimeve në policinë sekrete shqiptare.

“Ai ishte një njeri shumë i rëndësishëm. Njësoj si ai, edhe zyrat e Sigurimit nuk janë ashtu siç i kisha imagjinuar. Është një godinë me tulla të kuqe, që mund të kishte qenë shumë mirë rezidenca e ndonjë peshkopi,” thotë gazetari.

Vako është guida e gazetarit në shtëpinë që do të bëhet muze. Pajisjet e Sigurimit kanë dalë në ekspozitë.

“Pavarësisht se ka një CV të frikshme, Vako më pëlqen. Më duket i sinqertë teksa flet për rolin e tij në mbrojtjen e popullit nga ‘kryengritësit’ dhe ‘terroristët’”.

Gazetari i BBC thotë se përveç Shtëpisë me Gjethe, do hapet për vizitorët rezidenca e diktatorit dhe është hapur tashmë bunkeri personal i Hoxhës.

Ambasadori gjerman në Tiranë, Hellmut Hoffman, thotë se këto iniciativa janë një fillim i mirë.

Por ai ka një keqardhje.

“Asnjë nga vendet origjinale ku ka ndodhur terrori i vërtetë nuk është kthyer në vend përkujtimor”.

“Ndoshta më famëkeqi është kampi i punës së detyruar, i quajtur Spaçi, rreth dy orë me makinë nga Tirana, që po rrënohet”.

“Ata kanë shkatërruar praktikisht të gjitha karakteristikat e një kampi pune dhe atje nuk ka asnjë pllakë përkujtimore- asgjë”.

Në fund të shkrimit të tij, gazetari shkruan: “Që nga ditët e errëta të diktaturës, Shqipëria ka bërë hapa të mëdhenj përpara. Pesë vjet më parë u bashkua në heshtje me NATO-n dhe tani është kandidate për anëtarësim në BE”.

“Por korrupsioni në politikë dhe gjyqësor mbeten një trashëgimi e së kaluarës. Ndërkohë që Shqipëria përpiqet që të plotësojë standardet e BE-së, mijëra shqiptarë janë larguar tashmë, duke besuar se do jenë më mirë diku në Europë”.

Regjimi komunist e përdori figurën e Skënderbeut për ideologji

Figura e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut ishte përdorur gjatë regjimit komunist në Shqipëri për të shpërndarë mesazhe ideologjike e politike.

Personaliteti i heroit kombëtar i kishte hyrë në punë kupolës komuniste të kohës pas prishjes së marrëdhënieve me Bashkimin Sovjetik. Në vitin 1968, shtatorja e ish-udhëheqësit të Bashkimit Sovjetik, Joseph Stalin, ishte zëvendësuar me atë të Skënderbeut në sheshin qendror të Tiranës. Kjo kishte ndodhur pas prishjes së marrëdhënieve të asaj që quhej Republika Popullore Socialiste e Shqipërisë me Bashkimin Sovjetik.

“Enver Hoxha dhe regjimi i tij e shfrytëzonin figurën e Skënderbeut si një simbol të rezistencës ndaj forcave të jashtme. Enver Hoxha ka ndërtuar mitin e tij të udhëheqësit duke treguar figurën e Skënderbeut në kategoritë e mesazhit ideologjik dhe politik”, ka thënë albanologia polake Agata Rogosh, në tryezën e organizuar nga Klubi i Shkrimtarëve të Kosovës.

Rogosh ka shpalosur studimin e saj “Ikonografia e kujtesës dhe e harresës”. Të mërkurën, në Institutin Albanologjik të Prishtinës, ajo ka thënë se këtë temë ka nisur ta hulumtojë kur ka filluar të studiojë çështjen e shtatoreve në sheshin kryesor të Tiranës.

“Kam zbuluar se historia në këtë hapësirë të vogël është shumë e rëndësishme edhe për identitetin, simbolikën, ikonografinë dhe për kujtesën kolektive të shqiptarëve”, ka thënë Rogosh. Ka thënë se hapësira ku ndodhet tash shtatorja e Skënderbeut kohë më parë ishte vendi i Shqiponjës dykrenore si simbol i pushtetit fashist të Italisë.

“Në kontekstin e hapësirës urbane ka dy çështje që janë të rëndësishme: së pari, në çfarë mënyre objekti transmeton një mesazh politik, shoqëror, etnik e kështu me radhë, dhe pastaj çfarë është transmetuar në fakt”, ka thënë Rogosh. Sipas saj, mekanizmat e pushtetit janë përdorur për legjitimitetin e ndryshimit. Ka thënë se bëhet fjalë për një lojë të transformimit të hapësirës që ka luajtur rol në ndërtimin e sistemit të ri socialist dhe pastaj rezistencës kundër sistemit socialist.

Në periudhën pas Luftës së Dytë Botërore, 1945-1948 “Për Enver Hoxhën, imazhi i Stalinit ishte i paprekshëm dhe ishte elementi më i rëndësishëm në ndërtimin e kultit të vet”. Sipas saj, sa i përket Skënderbeut, i njëjti model simbolik ishte vendosur në fillim të shekullit 20 nga ana e Mbretit Zog I, i cili u përpoq të përfaqësonte shtetin e tij me rilindjen e heroit kombëtar. Ka thënë se edhe regjimi komunist e përdori në mënyrë të ngjashme Skënderbeun, si simbol rezistence ndaj kërcënimit të jashtëm.

“Këtu është një situatë shumë interesante e përdorimit të mitit të Skënderbeut. Proceset tregojnë se kujtesa e popullit për Skënderbeun në shekullin XIX ka qenë në zbatim të identitetit të ri, që synonte bashkimin e popullit shqiptar. Këtu e kemi një situatë shumë të rëndësishme për analizën e hapësirës urbane dhe përdorimin e mitit dhe nocionit hero dhe jo hero”, ka thënë ajo. Sipas saj, gjatë Rilindjes Kombëtare ishte fshirë koncepti fetar në lidhje me mitin e Skënderbeut.

Sipas saj, në konstruktin e Shqipërisë së re, Skënderbeu u interpretua jo vetëm si themelues i shtetit shqiptar, por edhe si një revolucionar, udhëheqës dhe si partizan gjeneral

The Guardian: Enver Hoxha ende ka një hije në Shqipëri

Në kuadër të sezonit turistik, mediat ndërkombëtare i kanë kushtuar rëndësi Shqipërisë dhe kanë shkruar artikuj për vendin tonë, duke e rekomanduar si një ndër destinacionet ideale për pushime. Këtë herë, gazeta “The Guardian”, ka zbritur në vendin e Shqiponjave për të prezantuar për lexuesin e saj, kohën komuniste dhe vendet që tashmë shërbejnë si pika kryesore turistike. Ja çfarë shkruan gazeta: “Bunkerë nga epoka e pasluftës ende janë një peizazhi mbeturinave në Shqipëri dhe në kryeqytet, janë hapur për publikun e kaluara komuniste”.

Më tej më shkrim thuhet se; Shqipëria ka plazhe të mrekullueshme, sidomos luginat e thella, dhe është e pasur ende pas 25 vitesh të rënies së regjimit, ku me dhjetëra mijëra bunkerë ekzistojnë ende. Një detaj ky që shumë media ndërkombëtare marrin inspirimin për të shkuar e për të realizuar një reportazh. Por ironia nuk mungon kur bëhet fjalë pikërisht për bunkerët, ku nënvizohet se: “Ato janë ndërtuar për t’i bërë ballë pushtuesit i cili kurrë nuk erdhi”.

Një tjetër element është dhe Bunk’Art, një bunker i madh i ndërtuar në periferi të kryeqytetit të Tiranës, që shërbente për akomodimin e Hoxhës dhe miqve të tij në rast sulmi.

Disa nga dhomat janë përdorur për të treguar historinë e kohëve të diktatorit përmes fotografive, objekteve dhe dokumente.Dhomat e tjera janë përdorur për art por shumica janë të zhveshura.Në zemër të bunkerit është një sallë e kuvendit, i projektuar për qeverinë e Hoxhës por tani përdoret për koncerte të xhazit.

Të gjithë këtë pamje, gazeta e cilëson si një dalje në dritën e diellit, e ku po merr frymë të freskët mirënjohëse.

Bunk’Art do të bashkohen së shpejti me pika të tjera të fshehta, të kthyera në vende turistike. Shtëpia e Gjetheve në qendër të Tiranës, ishte për policinë sekrete të Sigurimit, zemra e rrjetit të përgjimeve të regjimit. Muzeu ka në plan për të strehuar një koleksion të pajisjeve të spiunëve të luftës, dhe valixhet me kamera të fshehta.

Disa qindra metra larg është bunker i madh në qendër të qytetit, në sheshin Skënderbeu. Ajo përdoret për të lidhur të gjitha ministritë dhe do të hapet për publikun në fillim të vitit të ardhshëm.

Gazeta reportazhin e saj e mbyll me një fjalë: “Hoxha ende ka një hije këtu”.

Krimet e komunizmit, qeveria po zvarrit tekstet shkollore

Nga Herion Mesi.

Raporti i ISKK: Nuk ka arkiv për emrat e të pushkatuarve 

Qeveria shqiptare nuk është aspak e angazhuar për zbatimin e marrëveshjes që ajo ka nënshkruar me Institutin e Studimeve të Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit, në lidhje me përfshirjen në kurrikulat mësimore edhe lëndë që kanë të bëjnë me njohjen e nxënësve të shkollave dhe gjimnazeve me krimet e komunizmit, si dhe aspekte të përndjekjes e terrorit komunist mbi qytetarët shqiptarë. Denoncimi vjen nga vetë ISKK-ja, e cila, në raportin vjetor të dorëzuar në Kuvendin e Shqipërisë, pasqyron disa nga çështjet e veprimtarisë së këtij institucioni përgjatë vitit 2015.

E teksa nënvizon faktin se kjo marrëveshje e nënshkruar me Ministrinë e Arsimit dhe Sporteve, ishte e para e këtij lloji, kreu i institutit, Agron Tufa, në raportin e tij, thekson se kjo marrëveshje nuk po funksionon, për mosangazhim të palës së MAS-it. “Në bashkëpunim me institucionet e rëndësishme shkencore, ISKK-ja ka arritur për herë të parë marrëveshjen më të rëndësishme me Ministrinë e Arsimit dhe Sporteve (MAS), duke nënshkruar një platformë të përbashkët për njohjen e nxënësve të shkollave dhe gjimnazeve me krimet e komunizmit, aspekte të përndjekjes dhe terrorit komunist mbi qytetarët shqiptarë, ku parashikohen një sërë veprimtarish të përbashkëta të koordinuara nga komisione dypalëshe (për pikat e kësaj marrëveshjeje të nënshkruar shih publikimin e marrëveshjes dypalëshe në sitin zyrtar të institutit). Marrëveshja e nënshkruar midis nesh dhe MAS-it, për fat të keq nuk është duke funksionuar, për mosangazhim të palës së MAS-it. Shpresojmë që ta zhbllokojmë në vijim ngërçin e parë”, thuhet në raport.

Pushkatimet pa gjyq

ISKK-ja thekson se tashmë e ka përfunduar punën hulumtuese në terren për të dhe ka evidentuar burgjet dhe kampet e punës së detyruar nëpër të gjithë territorin e Shqipërisë, për të bërë një hartë sa më të saktë, ku të përcaktohet “topografia e terrorit komunist”, sipas qyteteve dhe trevave të Shqipërisë. “Po kërkojmë rrugë e mundësi të pajisjes së këtyre vendeve të vuajtjes me tabela, memoriale e pllaka përkujtimore”, thuhet në raport.

Ndërkohë, ISKK-ja ngre shqetësimin e mosekzistencës së arkivave të të gjithë personave që janë pushkatuar pa gjyq, pasi, sipas këtij institucioni, janë me mijëra qytetarët e pushkatuar në kohën e komunizmit dhe që emrat e tyre nuk gjenden në asnjë arkiv të shtetit shqiptar. Për këtë arsye, në bashkëpunim me Institutin e Integrimit të ish të Përndjekurve Politikë, me Shoqatat e të Përndjekurve Politikë që operojnë në çdo qytet e trevë të Shqipërisë, ka nisur një projekt i regjistrimit të saktë të mijëra qytetarëve të pushkatuar pa gjyq në vitet 1944-1955, emrat e të cilëve nuk gjenden në asnjë arkiv. “Zbardhja e fatit tragjik të këtyre qytetarëve është një detyrë e domosdoshme e institutit tonë dhe një hulumtim i saktë mbi numrin e qytetarëve të pushkatuar për të dhënat e sakta të shifrës së tyre, çka nuk përputhet aspak me të dhënat e deritashme zyrtare”, thuhet në raport.

Problematikat

Në vijim, ISKK-ja bën me dije se ende vazhdon të vuajë probleme të trashëguara burokratike, ende të pazgjidhura, të cilat i janë relatuar edhe më parë ligjvënësit, por që akoma nuk kanë gjetur zgjidhje. Një çështje e tillë ka të bëjë me çështjen e ambienteve në godinën ku është ngritur instituti. Në raport, ISKK-ja thekson se i është kërkuar ndihmë edhe Ministrisë së Brendshme dhe sekretarit të përgjithshëm të Kryeministrisë, por përgjigjja e tyre për zgjidhjen e këtij ngërçi ka qenë refuzuese. “Vazhdon të mbetet e pazgjidhur kontradikta që ndeshëm që në fillim, e që vazhdon të mbetet e pazgjidhur çështja e ambienteve të institutit.

Mirëpo ambientet e dhëna ISKK-së me vendim të Kryeministrit më 2011-n, kanë qenë që në fillim e vazhdojnë të jenë të zëna në masën 40% nga subjekte private që refuzojnë të paraqesin dokumentacionin, përkatësisht nga kafe-bar-restorant në kushtet kur instituti ynë është në krizë për ambiente. Duke qenë se instituti ynë nuk ka tagrin shtrëngues e detyrues në zbatim të këtij ligji, ne i jemi drejtuar me shkresë Ministrisë së Punëve të Brendshme dhe sekretarit të përgjithshëm të Kryeministrisë për ta zgjidhur këtë ngërç. Përgjigjja e këtyre dy instancave mbi çështjen e ambienteve tona të zëna, ka ardhur refuzuese. Ne na duket se ky është anashkalim i problemit, sepse me natyrën e kësaj çështjeje duhet të merret Agjencia për Inventarizimin dhe Administrimin e Pronave të Paluajtshme të Shtetit, e cila në bazë të ligjit dhe kompetencave përkufizon pronën tonë në bazë të genplanit që shoqëron vendimin e Kryeministrit”, thuhet në raportin e ISKK-së.

Ndërkohë, instituti ngre shqetësimin e mungesës së stafit për të përballuar detyrat e ngarkuara. “Shqetësimi ynë i përsëritur dhe më i madh ka të bëjë me pamjaftueshmërinë e stafit për të përballuar detyrat, sidomos punën me mbledhjen, fotokopjimin, përpunimin, klasifikimin, aksesimin dhe shfrytëzimin e materialeve arkivore. Instituti ynë vazhdimisht ka kërkuar, së paku dhe pesë pozicione pune, për të përballuar nevojat e ngutshme të kërkimeve në arkiva dhe aktiviteteve shkencore. Nga pesë pozicionet e kërkuara edhe këtë vit, ndonëse u premtua në Komisionin e Ligjeve, asnjëri nuk u miratua”, thuhet në raport.

Si u përjashtuan Fishta, Konica dhe Skiroi nga “Historia e letërsisë”

Nga Shaban Sinani*.

Libri “Një histori letërsie e ndaluar” ka për qëllim të ndriçojë fatin krejt të panjohur të vëllimit të tretë të “Historisë së letërsisë shqipe”…
Qysh në fund të viteve 1950 kishte nisur diskutimi për një hapje të kontrolluar të historisë së letërsisë ndaj personaliteteve të ndaluar të saj, që i takonin kryesisht gjysmës së parë të shekullit XX. Këto çështje diskutoheshin në mjediset e studiuesve, që arritën të hartojnë vëllimin e tretë të historisë së letërsisë shqipe, ku qenë përfshirë me kapituj të veçantë monografikë Fishta me shokë, ose “autorët kontradiktorë”, siç filluan të quhen në ato kohëra.

Vëllimi i tretë ishte parashikuar të ofronte një pamje të përgjithshme tërësore të zhvillimit të letërsisë shqipe në periudhën midis dy luftërave (1912-1939), që përfaqësonte modernitetin e parë të saj, tentimin më të hershëm për një sinkronizim qoftë dhe të përpjesshëm me zhvillimet e letërsisë europiane të asokohshme, duke tejkaluar fenomenin e dëbimit, që ishte paracaktuar me vendime politike qysh në vitin 1946.

Ky vëllim do të ishte pjesë e të njëjtit projekt shkencor, por jo krejt me të njëjtën redaksi dhe do të përmbyllte histori-shkrimin e letërsisë në të gjithë kohështrirjen e saj. Letërsia e brezit të luftës antifashiste dhe ajo e fillimeve të realizmit socialist mund dhe të prisnin edhe ca. Së paku, në vitin 1968, kur kjo pjesë e historisë së letërsisë shkoi për shtyp, kishte formatimin e një vëllimi, ndonëse përgjatë viteve 1960 në redaksi ishte diskutuar edhe mundësia e ndarjes së tij në dy pjesë.

I ndjeri Jorgo Bulo, që ishte njohësi më i mirë i historisë së ndërlikuar të këtij vëllimi, duke qenë për një kohë dhe në përbërje të redaksive të punës për hartimin e tij, për fat të keq nuk është më, për t’u dhënë përgjigje shumë pyetjeve që mbeten pa përgjigje edhe në librin “Një histori letërsie e ndaluar” të Besa Hoxhës-Beqirit. Kjo histori është e mjegullt për shkak të zbrazëtive të mëdha në dokumentimin zyrtar të procesit si u konceptua, si u realizua dhe si u ndalua botimi i tij pikërisht ndërkohë që kishte përfunduar faza e parë e shtypshkrimit, radhitja në linotyp dhe qortimi i gabimeve teknike, duke përfshirë nënshkrimin fletë për fletë të librit të gatshëm për botim, siç ishte rregulli i asaj kohe për autorizimin e shtypit. Këto boca gjenden në Arkivin e Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë, ka shkruar Ali Xhiku në studimin monografik “Një pasqyrë e Shqipërisë letrare në vitet 1945-1960” (i pabotuar). E vetmja pengesë ishte përgjegjësia ndaj autorëve: përgjegjësia morale e intelektuale së pari, por dhe ajo e autorësisë: ata nuk ishin më gjallë dhe kush mund të advokonte në emër të tyre në rast të moskuptimeve krejt të pritshme në opinionet shkencore e parashkencore?

Ndalimi

Ndalimi i vëllimit të tretë të historisë së letërsisë shqipe (1968) pati pasoja në procesin e histori-shkrimit të letërsisë në tërësi. Sikurse dihet, “Historia e letërsisë shqiptare” të realizmit socialist, e botuar nga Akademia e Shkencave më 1978, mirë a keq kishte sistemuar të dhëna për autorë e vepra të letërsisë së pasluftës, ndërkohë që gjysma e parë e shekullit XX mbetej ende pa histori. Vetëm në vitin 1983, në tekstin “Historia e letërsisë shqiptare” që nga fillimet deri te lufta antifashiste nacionalçlirimtare, edhe ky botim i Akademisë së Shkencave, lexuesit e studiuesit do të kishin në dorë një paraqitje historiografike për periudhën së cilës i qe dedikuar vëllimi i tretë. Natyrisht, një paraqitje shumë të cungët e të deformuar, pa F. Konicën, Gj. Fishtën dhe G. Schirò-in, të cilët, një dekadë e gjysmë më parë, pikërisht në vëllimin e ndaluar, së paku në pikëpamje të vëllimit, ishin trajtuar thuajse në të njëjtat përmasa me Jeronim de Radën e Naim Frashërin. Sigurisht dhe pa Ernest Koliqin, që mungonte edhe në atë vëllim; pa Vinçens Prennushin, Lumo Skëndon, Branko Merxhanin, Etëhem Haxhiademin, Lame Kodrën dhe shumë të tjerë.

Arsyeja pse vëllimi i tretë nuk u botua menjëherë pas dy të parëve, duke qenë i gatshëm në të njëjtën kohë me dy të tjerët, duhet të ketë lidhje me vendimet politike-ideologjike që ishin marrë qysh në vitin 1946. Fillimi i procesit të rirecensionimit dhe përmbyllja e tij më 1965, siç dëshmohet në librin e Besa Hoxhës-Beqirit, dëshmon se vëllimi i tretë i “Historisë së letërsisë shqipe” ka qenë një koncept e projekt i përpunuar gjatë. Ali Xhiku mendon se nisma për një hapje të madhe të histori-shkrimit të letërsisë, deri te përfshirja kritike e Gj. Fishtës, F. Konicës dhe G. Schirò-it, sigurisht nuk ishte marrë pa miratimin e aparatit të KQ të PPSH. Kjo shpjegon edhe arsyen pse vëllimi në fjalë mbeti në boca dhe nuk u shtyp si libër. Ishte e qartë, shkruan studiuesi, se udhëheqja e partisë kishte ndërruar mendje: Me sa duket, ajo do të ketë gjykuar, se në ato vite kur u prishën institucionet fetare dhe lufta ideologjike u ashpërsua shumë, përfshirja nëpër tekste, qoftë edhe me shqyrtime tepër kritike, e shkrimtarëve që deri atëherë ishin denoncuar si reaksionarë, madje disa prej tyre edhe si tradhtarë, do të përbënte një lëshim të rrezikshëm.

Ky pohim është për t’u vlerësuar, sido që nuk gjendet asnjë gjurmë letërkëmbimi zyrtar midis Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë, asnjë shenjim, që qoftë dhe tërthorazi, të njoftojë gjurmë debati për këtë problem. Duke iu rikthyer përvojës që vetiu më bie ndërmend prej viteve kur punoja me librin “Një dosje për Kadarenë”, vjen për t’u pohuar se udhëheqja e lartë e partisë formalisht e respektonte hierarkinë: kërkonte mendim nga shtëpia botuese, nga Ministria e Arsimit dhe e Kulturës, nga shoqata e shkrimtarëve, nga drejtoria e shtypit dhe ajo e kulturës në aparatin e Komitetit Qendror, nga Drejtoria e Arsimit dhe nga zyra të tjera. Pasi ekspertiza kthehej me shkrim në formë burokratike në instancat vendimmarrëse, sërish shkresat riqarkulloheshin, me shenjime të tilla: E pa shoku Enver, të ndiqet nga sh. Ramiz; e pa shoqja Liri, të merret mendimi i sh. Hysni. Kjo do të thoshte se ashtu duhej bërë.

Arsyetimi se ka qenë një fatalitet që vëllimi u çua për botim pikërisht në vitin e furisë ateiste, në vitin e lëvizjeve të mëdha kundër klerit, kishës, besimit, sigurisht që është për t’u përfillur.

Qysh në fund të viteve 1950 kishte nisur diskutimi për një hapje të kontrolluar të historisë së letërsisë ndaj personaliteteve të ndaluar të saj, që i takonin kryesisht gjysmës së parë të shekullit XX. Këto çështje diskutoheshin në mjediset e studiuesve, që arritën të hartojnë vëllimin e tretë të historisë së letërsisë shqipe, ku qenë përfshirë me kapituj të veçantë monografikë Fishta me shokë, ose “autorët kontradiktorë”, siç filluan të quhen në ato kohëra.
*(Pjesë nga pasthënia e librit “Një histori letërsie e ndaluar” i Besa Hoxha-Beqirit)