Janina, çelësi historik për problemin çam

Nesip Kaçi – Ish Ambasador.

Më 7 mars 2016  u mbushën 103 vjet nga rënia e Janinës. Siç dihet historikisht më 8 gusht 1912, forcat osmane u sulmuan prej grekëve, bullgarëve, serbëve dhe malazezëve, të cilët, duke patur Rusinë cariste nga prapa, kishin krijuar Aleancën Ballkanike.

Qeveritarët e Stambollit, pa bërë asnjë muaj rezistencë, më 3 nëntor 1912 kërkuan armëpushimin e turpshëm. Megjithëse qeveria e Stambollit e Babë Aliut, e udhëhequr nga Partia Ittihat ve Terakki (Bashkim dhe Përparim), hoqi dorë nga rezistenca kundër Aleancës Ballkanike greko-sllave, mbrojtësi i kalasë së Janinës, Mehmet Esat Kaçi, më vonë Bylkati, me ushtrinë që komandonte, bashkë me shqiptarët patriotë, nuk i vuri veshin asaj dhe nuk u bind. Mehmet Esat Kaçi në autobiografinë e tij të botuar në Ankara në vitin 1984, “Mbrojtia e Janinës dhe Esat Pasha” nga faqja 97 deri në faqen 104 shkruan si më poshtë:

Shkollën fillore dhe të mesme e kreva në Janinë. Më 1879 fitova provimin të vazhdoja gjimnazin ushtarak të Manastirit. Pas një viti kalova në gjimnazin ushtarak “Kuleli” në Stamboll. Më 1884 u regjistrova në shkollën e lartë ushtarake. Si toger vazhdova Akademinë Ushtarake dhe më 1890, duke u diplomuar, mora gradën kapiten i shtatmadhorisë dhe u emërova profesor i mësimeve të shtatmadhorisë. Pas kësaj shteti më dërgoi në Gjermani ku bëra specializimet e larta. Në korrik të vitit 1893 u ktheva në Stamboll me gradën nënmajor. Në vazhdim bëra disa studime profesionale në Francë dhe më 1dhjetor 1895 më graduan nënkolonel. Më 18 prill 1897 u emërova në armatën e Janinës me detyrën kryetar shtatmadhorie. Më 31 janar 1898 më kthyen në Stamboll ku fillova të jap mësim si profesor në shkollën e lartë ushtarake, ku pata nxënës mareshall Mustafa Fevzi Çakmakun, Ismet Pashë Ynonynë, që më pas u bë kryeministër e më vonë president i Turqisë. Më 13 prill 1909 u emërova zëvendëskryetar i Shtabit të Përgjithshëm por qeveria e Bashkim- Përparimit më 22 shtator 1909 ma uli gradën. Dhashë dorëheqjen. Më pas më emëruan komandant divizioni në Shkodër. Me të plasur lufta italo-osmane më 10 gusht 1911 më emëruan komandant korparmate në Janinë dhe deri në mars 1913 mbrojta Janinën.

Mehmet Esat Pasha në mbrojtjen e Janinës kishte pranë edhe të vëllanë, Vehip Pashën. Mehmet Esat Pasha e mbrojti Janinën heroikisht dhe me nder, mirëpo nuk pati fat ta shpëtonte se nuk i erdhën ndihmat ushtarake nga Stambolli. Greqia, që nuk e pranoi armëpushimin me qeverinë e Stambollit e sulmoi prapë Janinën. Komandanti grek më 30 janar 1913 i dërgoi letër që të dorëzohej, por ai i dha përgjigje se “kalaja e Janinës gëzon gjithë mjetet dhe masat ushtarake e duhura për mbrojtje”. Mehmet Esat Pasha nuk e dorëzoi Janinën pa luftë, siç bëri Hasan Tahsin Pasha, që kishte dorëzuar Selanikun. Esat dhe Vehip Pasha, janinjotë të lindur dhe rritur në Kala të Janinës luftuan deri në pikën e fundit për mbrojtjen e saj. Komandanti grek, Konstandin, kur hyri në Janinë më 7 mars 1913 i tha Esat Pashës: nuk ka nevojë të dorëzoni armët, shpata heroit nuk i merret. Sipas marrëveshjes me grekët, bashkë me tre gjeneralë, 1.148 oficerë dhe 30.063 ushtarë u kthyen në Stamboll. Për mbrojtjen e Janinës dhe rënien e saj në Ankara në maj 1984 është botuar edhe një libër monografi me 108 faqe në 5000 kopje, e cila pret një sponsor në Shqiperi për botim me rastin e 100 vjetorit të rënies së qytetit. Siç e thamë më lart Esat dhe Vehip Pasha ishin shqiptarë, mirëpo këta komandantë lanë përshtypje se Janinën e mbronin për shtetin osman. Por, po të mos harrojmë se qysh nga 28 nëntori 1912 Shqipëria kishte shpallur Pavarësinë, atëherë kjo përshtypje del se nuk qëndron. Me shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë, ushtarët dhe oficerët shqiptarë kishin filluar ta braktisnin armatën osmane dhe shkonin në Shqipëri. Esat Pasha disa herë u kishte folur ushtarëve shqiptarë: “Ku shkoni more shqiptarë, ju jeni shqiptarë edhe unë jam shqiptar i Janinës? Si harruat që keni luftuar si luanë, pse sot nuk mbroni atdheun tuaj, Janinën e dashur?” ( “Nga Janina në Ankara”,shkruar nga Ismail Haki Oktay, Stamboll më 1975 faqe 55-57). Rënia e Janinës nuk u shkaktua nga dezertimi i shqiptarëve, por nga qëndrimi dritëshkurtër i Portës së Lartë, që dirigjohej prej partisë aventuriere pan-turaniste Bashkim dhe Përparim. Veç kësaj, suksesin që korri në Shkodër Hasan Riza Pasha duke bashkëpunuar me shqiptarët mund ta kishin arritur edhe Esat e Vehip Pashë Janina, po të kishin bashkëpunuar me qeverinë e Ismail Qemalit. Ç’është e vërteta në Shqipëri është shkruar pak për luftën, mbrojtjen dhe rënien e Janinës si dhe për mbrojtësit e saj heroikë. Edhe sot e kësaj dite nuk flitet për historinë e rënies së Janinës që është nyja gordiane për mbrojtjen e Çamërisë, për zgjidhjen e problemit çam, për rikthimin e të drejtave të tyre.

Edhe gjatë 45 viteve të monizmit për Çamërinë dhe Janinën nuk ngrihej zëri siç bëhej për Kosovën dhe kjo i dha Greqisë zemër të thoshte dhe të thotë edhe sot se “i kemi mbyllur këto punë”. Ne duhet t’i përgjigjemi Greqisë se “i mbyll ti, se kështu të leverdis, por nuk i mbyllim ne, se ke bërë krime ndaj çamëve, ke bërë genocid në Çamëri dhe mos u përpiq t’i mbulosh këto, mos u fshih pas gishtit, nuk mbulohet dielli me shoshë”.

Ne jemi të bindur se në Greqi ka njerëz të drejtë, ka forca që nuk e pranojnë shkombëtarizimin e Çamërisë, ne nuk kërkojmë ndryshim kufijsh, por ne kërkojmë të rikhehen çamët në tokat e tyre, t’u kthehen pasuritë e tyre që ju morën me forcën e armëve më 1945 kur i dëbuan nga Çamëria. Të kthehen ata në shtëpitë e tyre, në vatrat e tyre të lindjes dhe kjo është mëse humane, se ndryshe ka dava Janina. Politikanët grekë duhet të kuptojnë se me kokëfortësi nuk zgjidhen këto punë, këto punë zgjidhen me ndershmëri dhe drejtësi sipas Konventave Ndërkombëtare.

Sa mirë politikanët grekë i duan të drejtat e minoritetit grek në Shqipëri, sa mirë Janullatosi ngre zërin për të drejtat e minoritetit grek në Shqipëri. Po meqë Janullatosi është njeri i Zotit, pse nuk e ngre zërin edhe për të drejtat e çamëve dhe te ndikojë te politikanët grekë që të respektojnë të drejtat e çamëve, dhe jam i sigurtë se zëri i tij do të dëgjohet në Greqi dhe po bëri këtë do mbetet i pavdekshëm në Shqipëri. Çamët do t’i ngrenë monument. Mendoj se politikanët shqiptarë dhe diplomacia shqiptare duhet t’i mëshojnë më shumë problemit të të drejtave të çamëve, kjo në bazë të normave dhe konventave ndërkombëtare dhe nuk duhet t’i lihet spontanitetit dhe as vetëm partisë së çamëve, sepse hekuri rrihet sa është i nxehtë.

E vërteta mbi Epirin dhe….Hajdutëria Greke

Qemal Sakajeva, ish-drejtor i Televizionit Shqiptar.

Emisioni i nëntë i “Autopsia e Diktaturës”, i Televizionit Shqiptar, më 1995, përbënte një cikël me shtatë pjesë, me titull “E vërteta mbi Epirin”, brenda të cilit përfshihej edhe Çamëria. Ajo ka qenë temë tabu në diktaturë, për të cilën ishte heshtur deri në mosqenie. Për herë të parë u soll në ekran kjo temë e varrosur për gjysmë shekulli.

Çamëria, si një nga pjesët, përveçse e harruar krejtësisht, banorët e saj – çamët, vështroheshin shtrembtaz nga regjimi komunist, sidomos nga vitet ’60-të, me Teme Sejkon e përmes tij, si bashkësi shoqërore që dyshohej për tradhtarë e ku duheshin parë e zbuluar armiq. Ky qëndrim vijonte si fatkeqësi për ta, pas spastrimit etnik racist të dhunshëm grek. Mbajtja në fuqi e Ligjit të Luftës ishte mbeturinë e vetme e llojit në kontinent, nga një shtet anëtar themelues i Bashkimit Europian. Kjo ka lidhje edhe me mosnjohjen e moskthimin e pronave të çamëve. Befasia ishte e jashtëzakonshme. U sollën shumë dokumente nëpër emisione, sipas problematikës së menduar.

Veçanërisht bëri përshtypje të thellë historiani Sherif Delvina. Ai, m’u në qendër të studios nr. 1, përpara tri kamerave e mijëra shikuesve, nxirrte e nxirrte, nga një thes i madh, libra të panumërt dhe harta të vjetra, të kohërave e autorëve të ndryshëm të huaj, që vërtetonin se Epiri e Çamëria kanë qenë shqiptare. Cikli pati jehonë tejet të gjerë. Përfaqësitë diplomatike shqiptare nëpër botë, që nga Amerika deri në Kinë, kërkuan kopje të tij.

Por ndodhi edhe diçka e pritshme: gjithë cikli u tentua të vidhej nga arkivi i Televizionit. Pjesa e pestë, mbi Çamërinë, humbi. Dikush arriti ta merrte.

Gazetari Bujar Muharremi që i përgatiti, u detyrua të hynte edhe njëherë, nga e para, për të ribërë montazhin, duke përdorur filmimet e shpëtuara në fondin vetjka të operatorit. Kush shqetësohej për t’u heshtur në harresë të përhershme e Vërteta mbi Epirin dhe Çamërinë, dhe genocidin e spastrimin etnik të shqiptarëve atje, ushtruar nga Greqia? Ato qarqe helene, thuhej se kishin në Televizion njerëz të tyre, që i përdornin për një vizë afatgjatë, i joshnin më një ftesë e biletë udhëtimi të paguar, i ndillnin më një specializim pak-javësh, ndoshta shërbimin e paguanin edhe në cash! Për ta ruajtur gjithë programin nga asgjësimi, i cili njëherësh bënte dy autopsi – të diktaturës komuniste shqiptare dhe të historiografisë shoviniste helene, kasetat mëmë të ciklit, menjëherë pas transmetimit, u siguruan në kasafortën e drejtorit të Televizionit, me procesverbal të rregullt, nënshkruar nga tri palë: drejtori i Televizionit, drejtori i Arkivit dhe drejtori i Programacionit.

Emisioni pati ndjekje të papërfytyrueshme. Ai u transmetua edhe me satelit për teleshikuesit jashtë kufijve shtetërorë dhe kudo në Europën Perëndimore. Prof. Mark Krasniqi përcolli nga Kosova këtë përshtypje: “Kur Televizioni Shqiptar transmetoi “E vërteta mbi Epirin dhe Çamërinë”, rrugët e Prishtinës ishin të zbrazëta”. Se sa e varrosur ka qenë kjo çështje nga politika e shtetit komunist shqiptar, duket edhe nga disa intervista të rastësishme nëpër rrugët e Kosovës. Akademiku Rexhep Qosja, njëri ndër të pyeturit, tha se nuk dinte asgjë për Çamërinë dhe se ishte hera e parë që dëgjonte asisoji nga sa kishte parë në Televizionin Shqiptar. Nuk përbën kurrfarë sekreti kjo përpjekje: dy vetë u dërguan në Greqi, në viset e Çamërisë, për të vëzhguar shikueshmërinë e të dy cikleve, “E vërteta mbi Epirin” dhe “7 milionë në 5 shtete”. Informacioni pamor i sjellë ishte emocionues, sepse jashtë kufijve shtetërorë gjendeshin shikuesit më të vëmendshëm, deri atëherë të lënë e të ndjerë plotësisht të harruar.

I gjithë programi, në javën pasuese, transmetohej me satelit dhe shikohej që nga Turqia në Mbretërinë e Bashkuar, nga brigjet e Mesdheut deri në Skandinavi, kudo ku gjenden shqiptarë.
Nuk përbën kurrfarë sekreti edhe kjo përpjekje: dy vetë u dërguan në Greqi, në viset e Çamërisë, për të vëzhguar shikueshmërinë e të dy cikleve, “E vërteta mbi Epirin” dhe “7 milionë në 5 shtete”. T’u jepje teleshikuesve informacion historik, gjeografik, ekonomik, demografik, ngjarje të hershme e të kohës, profile figurash që nga lashtësia deri te ato të sotme, artin e vjetër dhe të ri, kulturën e pasur dhe të veçantë, edhe kështu të ndarë.

Informacioni i sjellë ishte emocionues, sepse jashtë kufijve shtetërorë gjendeshin shikuesit më të vëmendshëm, deri atëherë të lënë e të ndjerë plotësisht të harruar. Telefonimet e tyre u bënë më nxitëse se sa çdo mbështetje financiare nga shqiptarë që edhe sot e kësaj dite janë po atje, në pesë shtete, duke përbërë gjysmën e kombit, që ka përballuar histori të vështirë për të mbijetuar.

NGRITJA E FLAMURIT KUQ E ZI NË PARGË

Kamber Cano

Në fillim të vitit 1942 situata për krahinën e Çamërisë ishte me të vërtet dramatike. Kjo për arsyen se politika shoviniste greke vazhdonte të këmbëngulte fort sa çamët ishin shtetas turk ndaj duhet të shkonin në Turqi dhe të shkëmbeheshin me banorët me besim ortodoks nga Azia e Vogël. Nga ana tjetër pushtuesit fashist italianë kërkonin që banorët e Çamërisë të bashkëpunonin me ta për të luftuar kundra Greqisë, pra t’i përdorte si mish për top.

Ndaj shqiptarët e krahinës së Çamërisë vendosën t’i dalin zot vatanit të tyre dhe organizuan në qytetin e Pargës ngritjen e flamurit kuq e zi shqiptar. Në datën 12 Mars 1942 popullsia çame iu përgjigj thirrjes së organizatorëve, patriotëve çam dhe u mblodhën në sheshin kryesor të qytetit rreth 1,000 vetë,si përfaqsues të viseve çame.

Tubimi filloi reth orës 9 – 9 e 30 minuta. Tubimin e hapi Haxhi Sejko nga Filati , i cili kish ardhur me 300 çamë të Filatit. Në fjalën e tij, pasi përmendi masakrat që kishin bërë shovinistët grek kundër popullsisë së pafajshme çame që nga viti 1913 e deri më vitin 1942, citoi fort rëndësinë e ngritjes së flamurit shqiptar si një domosdoshmëri për ti treguar grekëve, italianëve dhe gjithë fuqive të mëdha se Çamëria ishte Shqipëri.

Një ndodhi tepër domethënëse ishte ndërprerja e fjalës së z.Haxhi Sejko nga një çam i Arpicës, i quajtur Isa Idrizi cili mori në duar flamurin dhe i lotuar e puthi disa herë, duke thënë: “Rrofsh o flamur shqiptar edhe 1000 vjet mbas kiametit”

Ndërkohë, një avokat grek e pyet, pak me ironi: “Nuk bën ca shekuj më pak o barba Isaq?”

“Asnjë minutë më pak nuk bënë.”- iu përgjigj Isai.

Në këtë tubim ceremonial ishin pjesmarrës midis shumë përfaqsuesve të zonës së Çamërisë, edhe përfaqësuesit nga fshati im Arpica.



(Shënimi im:Unë kam dijeni ,nëpërmjet bisedave ,dekumentacionit dhe informacionit vetëm për një pjesë të pjesmarrësve, kryesisht ata të fshatit Arpicë – Arilë(Arpicë) dhe zonave përreth saj. Janë të lutur, kush ka informacione edhe për pjesmarës të tjetë ta pasuroj listën )

........


Midis pjesmarrësve ishte edhe im atë Qamil Cano, nga Arpica. Thuajse të gjithë këta pjesmarrës të këtij akti atdhetar kanë banuar në Vlorë dhe mbi 80% të tyre i kam njohur personalisht. Nderim dhe respekt për këta çam patriotë.

Për këtë shkrim ,të dhënat janë marë nga dokumenta të publikuara nga Shoqata “Çamëria”, nga libri i z. Bujar Shurdhit “Komb Shqiptaria – Nga Kosova te Çamëria” dhe nga një bllok shënimesh të z. Xhevdet Malaj)

Greqia nuk mund ta fshehë nën rrogoz çështjen çame

Kështu u shpreh për CNN grek Konstandinos Tsitselikis, eksperti i pakicave etnike dhe profesor i historisë ballkanike, sllavëve dhe të lindjes në Universitetin e Maqedonisë në Selanik. Sipas tij:

“Gjërat janë tensionuar tej mase pas viteve 1925-1926, kur qeveria e atëhershme e udhëhequr nga Venizelos sekuestroi pronat e çamëve pa i kompensuar. Kështu, shpërtheu vala e dhunës midis grekëve [ardhacakë nga Anadolli] dhe çamëve. Pika kulmore arrin, kur një pjesë e çamëve bashkëpunuan me italianët dhe gjermanët. Është artificiale ideja se të gjithë çamët ishin bashkëpunëtorë të gjermanëve, pasi pati një pjesë u rreshtuan në luftën antifashiste me ELAS mbi 500 çamë.

Në vitet 1943-1944 forcat e EDES të udhëhequr nga Napoleon Zerva dëbuan me forcë për në Shqipëri rreth 20.000-25.000 çamë. Nga ky dëbim i dhunshëm u vranë rreth 3.000 njerëz, pjesa tjetër arriti të shpëtojë duke ikur në Shqipëri.

Kjo është padyshim përvoja më dramatike për çamët dhe pasardhësit e tyre, sepse ata humbën pronat e tyre dhe nënshtetësinë greke. EDES e udhëhequr nga Zerva nuk ishte ushtri shtetërore greke, por ata kryen krime lufte.

Greqia nuk duhet ta fshehë këtë temë nën rrogoz. Pala greke duhet të ulet dhe të diskutojë politikisht këtë temë për t’u mbyllur. Ajo po e vendos këtë temë nën rrogoz, kur ajo duhet ta hapë për të diskutuar se çfarë ka ndodhur atë periudhë për ta mbyllur më tej. Për fat të keq kanë ndodhur ato që ndodhën, padyshim, por që atëherë kanë kaluar tre breza. Kjo është më tepër një çështje e të drejtës morale për të njohur atë që ka ndodhur më parë.”

Το προκλητικό πανό που ανήρτησαν Αλβανοί οπαδοί στο Euro 2016 έφερε ξανά στο προσκήνιο το θέμα των Τσάμηδων. «Η Ελλάδα είναι ένοχη για γενοκτονία στην Τσαμουριά.100.000 Αλβανοί θύματα» έγραφε το πανό που προκάλεσε την έντονη αντίδραση του υπουργείου Εξωτερικών και όχι μόνο.

Διαβάστε επίσης

Στο ΥΠΕΞ οι πρέσβεις Αλβανίας-Γαλλίας μετά την αλβανική πρόκληση στο Euro 2016

Ο καθηγητής του τμήματος Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας,Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης, αναλύει τα γεγονότα εκείνης της εποχής και παραθέτει την επιστημονική του άποψη για τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να χειριστεί το θέμα η Ελλάδα και το υπουργείο Εξωτερικών.

«Η ιστορία ξεκινά από την ενσωμάτωση της Ηπείρου στο ελληνικό κράτος το 1913. Τα πράγματα δυσκόλεψαν μετά το 1925-1926, με τα παράπονα των Τσάμηδων, που εν πολλοίς είναι δικαιολογημένα, όπως λένε οι εκθέσεις του τότε πρωθυπουργού Βενιζέλου. Οι μικροϊδιοκτήτες έχασαν την περιουσία τους και δεν αποδόθηκαν οι αποζημιώσεις σωστά. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ένα κύμα βίας και από την πλευρά των Τσάμηδων προς τους Έλληνες και από την πλευρά των Ελλήνων προς τους Τσάμηδες» λέει ο καθηγητής και προσθέτει:

«Το αποκορύφωμα αυτής της αντίδρασης και της σύγκρουσης ήταν όταν μέρος των Τσάμηδων συνεργάστηκε με τους Ιταλούς και τους Γερμανούς. Ωστόσο είναι επίπλαστη η ιδέα ότι όλοι οι Τσάμηδες ήταν συνεργάτες των Γερμανών. Αυτό έρχεται στην τελική φάση της κρίσης το 1943-1944, όπου οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ προχωρούν ουσιαστικά στην εκκαθάριση όλου του τσάμικου πληθυσμού (περίπου 20.000-25.000 ανθρώπων) και τη βίαιη εκδίωξή τους προς την Αλβανία».

«Σε αυτή τη βίαιη εκδίωξη σκοτώθηκαν περίπου 3.000 άνθρωποι και οι υπόλοιποι έφυγαν στην Αλβανία. Πρόκειται προφανώς για μία τραυματική εμπειρία για τους Τσάμηδες και για τους απογόνους τους, γιατί έχασαν τις περιουσίες τους και την ελληνική ιθαγένεια. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθεί μία έκρυθμη κατάσταση» εξηγεί ο κ. Τσιτσελίκης θέτοντας ως σημαντική εκκρεμότητα το γεγονός ότι «δεν έχει αναγνωριστεί από καμία πλευρά ότι ο ΕΔΕΣ – που δεν είναι ελληνική κρατική οργάνωση – διέπραξε ένα έγκλημα πολέμου εκείνη την εποχή».

«Αυτή η εκκρεμότητα έχει μετουσιωθεί σε ένα μεγάλο πολιτικό ζήτημα εσωτερικά στην Αλβανία, από ένα κόμμα των Τσάμηδων, το οποίο διεκδικεί διάφορα ζητήματα που όμως έχουν λυθεί από δικαστήρια στο Στρασβούργο» αναφέρει ο καθηγητής.

Παράλληλα, διευκρινίζει ότι το ζήτημα των Τσάμηδων «δεν ήταν ενεργό στην επίσημη γραμμή της Αλβανίας και ότι η κυβέρνηση δεν εγείρει κάποιο επίσημο θέμα».

Ο Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης αποδίδει το γεγονός της επαναφοράς του θέματος στην εσωτερική κατάσταση στην Αλβανία καθώς, όπως λέει, το κόμμα των Τσάμηδων συμμετέχει στην κυβέρνηση συνασπισμού. «Δεν υπάρχουν άλλα ερείσματα. Υπάρχει πιο πολύ ένα ζήτημα ηθικού δικαιώματος να αναγνωριστεί τι συνέβη τότε» ξεκαθαρίζει.

«Η Ελλάδα δεν πρέπει να κρύβει το θέμα κάτω από το χαλάκι»

Αναφορικά με τη στάση της Ελλάδας και πως πρέπει το υπουργείο Εξωτερικών να διαχειριστεί το θέμα ο καθηγητής υπογραμμίζει ότι «αρχικά πρέπει να γίνει ξεκάθαρο ότι δεν υπάρχει θέμα απόδοσης δικαιωμάτων ιδιοκτησιών».

«Η ελληνική πλευρά θα μπορούσε να το διαχειριστεί με πολιτικό τρόπο την αναγνώριση των γεγονότων εκείνων. Θα πρέπει να καθίσει να συζητήσει για να κλείσει το θέμα. Βάζει το θέμα κάτω από το χαλάκι ενώ θα έπρεπε να το ανοίξει, να συζητηθεί τι συνέβη τότε και να κλείσει. Κακώς έγιναν όλα αυτά που έγιναν, προφανώς, αλλά από εκεί και πέρα μιλάμε για τρεις γενιές πίσω».

«Θα πρέπει να γίνει μία ανοιχτή συζήτηση και να προχωρήσουμε. Όσο κρύβεις ένα θέμα κάτω από το χαλάκι, τόσο δίνεις δικαίωμα στην άλλη πλευρά. Κακώς δίνεται από την ελληνική πλευρά το δικαίωμα να μεγιστοποιείται αυτό το διαπραγματευτικό χαρτί» λέει ο Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης.

Atje ku shqipja nuk shuhet kurrë

.....Një telefonatë-ftesë nga Saranda prej Halides e Rexhepit, miqve tanë nga Gostivari, që pushonin brigjeve të Jonit bëri që pas plot 15 vitesh të rikthehesha tok me gruan time Mirelën në Çamërinë martire. Vizita e parë qe arkivuar dhimbshëm në shpirtin tim. Si maja e një thike të mprehtë më kishte shkarë mbi cipëzën e zemrës. Më kishte përgjakur thellë. Çamëria lëngonte. Mbetej plaga e hapur, plaga që ende rridhte gjak prej shtatit të kombit shqiptar. Me kriminelë mbi të, pa mjekë mbi kokë. Me ca politikanë sharlatanë që jo vetëm nuk u interesuan kurrë seriozosht për të, por që me dorën tek xhepi e jo me gishtin në kokë po i krijonin hapësirë të re shovinizmit grek përgjatë jugut të Shqipërisë. Kështu që këtë vizitë e prisja me ankth. Doja ta shihja, ta prekja me sytë e zemrës vendin e origjinës sime. Vërtet ajo qe ç’bërë, kishte dhënë frymën e fundit dhe nuk egzistonte as si nocion gjeografik siç shprehet deri në parlamentin shqiptar ndonjë gojë apo shpirt i lig, i zi?! Po gjuha çame, ajo thesprotishtja e vjetër që Aristidh Kolja, arvanitasi i madh e konsideronte si gjuhë të Homerit, si gjuhë perëndish a ekzistonte vallë?! Apo edhe ajo duke mos e pasur të drejtën të mësohej në shkolla e të ushtrohej nëpër kisha kishte dhënë shpirt?! Ndërkohë që minoriteti grek në Shqipëri gëzon të drejta të tilla, të cilat arrinë deri atje saqë edhe një fëmijë i vetëm grek duhet të këtë patjetër një mësues të gjuhës greke mbi kokë… Mes këtij trishti kaluam doganën shqiptare të Qafë Botës dhe u gjendëm para asaj greke. Si rëndom, grekët nuk mund të rrinë dot pa krijuar probleme. Por duke qënë se pashaportat tona i çoi në sportel Rexhepi me shtetësi maqedonase, doganieri grek e la pas dore Çamërinë e u morr me Maqedoninë fqinje.

– Këto pasaporta janë fallco, fallco…! – briti ai tek i vuloste ato duke shtuar rreptë e bindshëm se Maqedonia nuk egzistonte si shtet, pasi është pjesë e Greqisë.

Rexhepi për të mos krijuar probleme më tej me të i shkoi pas hises duke përsëritur buzagaz dy tri herë fjalën “fallco, fallco”…! Unë, s’ja vura veshin shovinizmit të marrë të doganierit grek. Sytë i kisha mbërthyer tek kufiri shqiptaro-shqiptar. Megalidenë e njoh mirë. Për fat të keq, ajo edhe sot e kësaj dite, kërkon që Greqinë e lodhur, të sfilitur prej krizës së rëndë ekonomike ta kthejë në kufijtë e Perandorisë Bizantine. Të heshtur u vumë në lëvizje. Pa bërë as pesë minuta udhë, e mugët, e trishtë si shenja e parë e genocidit të egër zervist, na u shfaq Sajadha. Plot 71 vjet më parë, qyteza e vogël buzë detit do shënonte epilogun ngjethës të dramës çame brenda kufirit shtetëror grek.

Pak më tutje, në të mëngjërt, pikërisht atje ku një tabelë dalëboje shënonte FILATES, drama çame në shpirtin tim do fitonte në çast përmasat e një tragjedie të vërtetë. Nuk ndihesha. Më pati ngërthyer e shkuara. Po përjetoja verën e nxehtë të vitit 1944, si dhe pranverën e vitit 1945. Në atë kohë, në Filat e rrethinë do vriteshin do priteshin nga andartët grekë mbi 1200 njerëz të pafajshëm. Kjo thjesht e vetëm sepse ishin shqiptarë e nuk donin në asnjë mënyrë të tjetërsoheshin në grekë. Aq shumë i tronditur isha saqë edhe rrugët e Smartës, fshatit të parë çam pas Sajadhës m’u bënë si të lara me gjak. Më qënësuan disi stanet nëpër faqe malesh, bagëtitë si dhe të lehurat e qenëve mollosë që aq shumë ngjajnë me qentë e Sharrit në kufijtë Kosovë-Maqedoni Perëndimore.

Koska

Befas, prej lartësive porsi një pasqyrë e rrafshët shfaqet fusha dhe kurora e gjelbërt e qytetit. Mes tyre si tufa delesh shtëpitë e bardha të fshatrave çame. Ja, atje sipër, karshi me ne bën shenjë Spatari. Lopësi fqinj zbret disi më poshtë. Tutje në veri, në kufi me Shqipërinë shfaqet Koska e famshme e Muharrem Rushitit. Plot 101 beteja kreu atdhetari i shquar çam për lirinë e vatrës së tij amtare. Shtatë plumba, shtatë plagë mori në trupin e tij. Koska është dhimbje e gjallë, është simbol i Çamërisë së sotme. Ka mbetur e tëra gërmadhë. Me shtëpi që ngjajnë si shkëmbinj e me shkëmbinj që ju përngjajnë shtëpive të reja. Kurse Pleshavica, vendlindja e Vasilliqisë së Ali Pashë Tepelenës rrëzoset pothuajse ngjitur me Janjarin këtej kufirit tonë. Ja se ç’thonë vargjet e popullit për këtë fshat thjesht shqiptar por i ritit ortodoks: “Pleshavicë moj Pleshavicë/ gjisma shqip gjisma greqisht/ ta prishën gluhën skolitë.” Si për të lehtësuar shpirtin hedh sytë brigjeve të Kalamait të njohur (Thiamisit antik). Pranë tij arrij të shquaj të tjerë fshatra çame si Vërselën, Galbaqin, Varfanjin, Dolanin, Sollopinë, Picarin, etj. Tek tuk mes tyre arrij të shquaj edhe shtëpitë e hershme të çamëve. Si Koska gërmadha. Më tej në faqe kodre pranë detit shfaqet Kastria, një fshat shumë i bukur që i përket Gumenicës, por që njësoj si motrat e tij andej kufirit (Konispoli, Shalësi, Vërva, Dishati, Markati, Ninati, Janjari e Pandalemoni) e mollois (e flet) aq bukur gjuhën shqipe.

Filati na shkau tangent. Nuk e di përse na ndodhi kjo! Ndofta ngaqë takimi i parë me një filaqot, nuk na ngrohu fare. Ai nuk pranoi të fliste shqip. I rëndë, duke folur greqisht na adresoi për nga benzinata më e afërt rreth 500 metra jashtë qytetit. Makina e Rexhepit kishte nevojë për karburant. Shmangia e qendrës së Filatit na çonte drejt udhës së Paramithisë. Më erdhi keq që nuk e vizituam qytetin dhe qendrën e tij për më tepër që ai njihet si kryeqendra e veriut të Çamërisë dhe ka një histori aq të pasur shqiptare me rrënjë deri në pellazgogji. Për shembull, Elimët antikë me ndërtimet e tyre cikllopike kanë lënë gjurmë të mëdha në Shkallën e Zorjanit e gjetkë. Sidoqoftë, thuhet se çdo e keqe e ka edhe një të mirë. Kështu ndodhi edhe me ne. Vërtet humbëm pa parë qendrën e Filatit, por edhe fituam diçka pasi u gjendëm në mes të një pejsazhi të mrekullueshëm që lidhet mahnitshëm me kanionet e lumit Kalama. Veç bukurinë tij e shoh të dhimbshme. Sa herë gjatë shekujve, mes valëve e dallgëve të tij historia çame është shfaqur e përgjakur?! Më patën përfshirë të tilla mendime perderisa nuk arrija të shijoja pejsazhin e qytezës nga ku po shkonim. Por shpejt u shkëputa prej së shkuarës e duke i bërë sytë katër u mundova të kuptoja se ku ndodhesha. Ajo qytezë mbresëlënëse, me atë urën e vjetër, antike në hyrje të saj seç po më sillte në mëndje. Por për dreq asnjë tabelë rrëfuese nuk po më ndihmonte. Sidoqoftë, një ndjenjë e brendshme më shtynte të mendoja se gjendeshim në Mininën e njohur, atje ku luftëtarët çamë derdhën aq shumë gjak për të mbrojtur Çamërinë nga bishat zerviste. Dhe vërtet nuk kisha gabuar. Në të dalë të Mininës, ose Neraidës siç e quajnë sot grekët pashë një djalë të rreth të tridhjetave si dhe një mesogrua që më siguri duhet të ishte nëna e tij. I vura dorën mbi timon Rexhepit dhe i thashë që ta mbante makinën. Ai frenoi fare pranë tyre. Unë ula xhamin e dritares dhe i fola në shqip:
– Më falni, – ju thashë. – Mos kjo qytezë e bukur është Minina? Pas një përhumbje të beftë dhe një hezitimi të shkurtër, nënë e bir pohuan me zë të ulët në shqip se ai vend ishte pikërisht Minina. I falenderova përzërsisht. Rexhepi u vu sërish në udhë. M’u bë se edhe makina rënkoi dhimbshëm. Brenda heshtja qe e thellë. Në një udhëkryq pak më tutje, atje ku u shfaq një tabelë me shënimin Paramithi, Margëlliç e Gumenicë unë fola sërish:
– Rexhep! Merr majtas! Do vemi në Paramithi, atje ku toka çame veson ende gjak. Në Margëlliç e në Gumenicë ndoshta shkojmë në kthim.

Makina preu majtas. Përpara na priste Nihori, Seriani e të tjerë fshatra çame që nuk i patën shpëtuar dot genocidit grek. Pranë Paramithisë, një tabelë e vjetëruar shënonte në greqisht e në anglisht Spring of Aheron. Menjëherë më erdhën ndër mend malet e Sulit. Portreti i Marko Boçarit, trimit shqiptar, simbolit të lirisë që dha aq shumë jo vetëm për Greqinë, por mbi të gjitha që i kërkoi Ali Pashës të bashkohej me Bushatllinjtë për të bërë Shqipërinë, më shfaqet para syve i gjallë e i hijshëm ashtu siç qe vetëm ai. Karshi tabelës ndodhej një stacion autobuzi ku priste e ulur një zonjë e thinjur. Qëndruam pranë saj për të pyetur se kë udhë duhet të merrnim për në burimin e Aheronit, lumit mitik ku nëpër shpellat e tij, në “Iliadën” e famshme Homeri çon Odisenë për të takuar nënën si dhe Agamemnonin, komandantin e ushtrisë helene. Pasi më kishte ngrohur disi komunikimi i shkurtër në shqip në Mininë vendosa që edhe kësaj zonjë flokëbardhë t’i flisja po në shqip. Ju afrova dhe e përshëndeta me plot respekt. Por, për çudi, paçka se fytyra e saj reagonte me fisnikëri, ajo grua nuk m’u përgjigj në shqip. Për të ruajtur mirësinë, unë e falenderova për reagimin e saj dhe e urova për një jetë të gjatë e të lumtur. Këtë herë, gruaja e bardhë reagoi jo vetëm me mimikë, por vuri duart në gjoks, bëri kryqin dhe falenderoi disa herë duke ulur dhe ngritur kokën lehtë. Sytë e saj m’u panë si të lëngëzuar. Në fund, ajo bëri shenjë me dorë duke lënë të kuptoja se për në burimin e Aheronit duhet të mirrnim drejtimin e treguar prej saj. Krahun e djathtë.

Por ne bëmë të kundërtën. Për të hyrë në Paramithi morën krahun e majtë. Për çudi zemra nuk po më bënte të zbrisja, të shkelja në tokën apo asfaltin e saj. Më pati mbërthyer ideja se sapo të shkelja atje, këpucët e mija do të mbyteshin menjëherë nga gjaku. Kjo pasi në këtë qytet krejtësisht shqiptar, pikërisht më 27 qershor të vitit 1944, ndaj çamëve myslimanë u krye një masakër e paparë. Gjenerali i zi Napolon Zerva (sivëllai shpirtëror i Sllobodan Millosheviçit të Serbisë), ende i padënuar për krime lufte nga gjykata e Hagës, i instruktuar kriminalisht prej Athinës zyrtare, brenda një dite e një nate shkoi në thikë, vrau e preu barbarisht ofro 800 njerëz, pa marrë parasysh këtu as moshën e as gjininë e tyre. Në këtë gjueti shtrigash, në këtë Shën Bartolome të ri, u arrit deri atje saqë të nxirreshin prej barkut të nënave foshnjet e palindura e të vareshin majë bajonetave të andartëve porsi hajmali krimi. Për fat të keq, në Paramithi megjithëse bënte vapë ndeshëm në një klimë të ftohtë. Askush nuk na foli në shqip. Sa herë që ndalëm makinën dhe donim të komunikonim me kalimtarë të rastit, ata reagonin ashpër duke thënë se ishin grekë dhe jo shqiptarë. Veç në të dalë të Paramithisë, pasi kishim parë edhe kullën mbi 400 vjeçare, tipike shqiptare e familjes së njohur çame të Bollatëve, ndër më të persekutuarat e qytetit, tek qëndruam në një supermarket të madh për të blerë ca lëngje për të shuar vapën, rastësisht poqa një minoritar grek nga Jorgucati i Gjirokastrës. Kur e pyeta atë se përse paramithotët nuk reagonin në shqip, ai duke vënë buzën në gaz u shpreh shkurt: “Historia ka bërë punën e saj në këtë vend, por krahas greqishtes të gjithë banorët e Paramithisë kur duan përdorin edhe shqipen”.

Trishtin historik e po aq edhe bashkohor të Paramithisë e hodhëm, e tretëm në ujrat e Aheronit të famshëm. Në Gliqi, rrëzë maleve të Sulit nga ku buron edhe Lumi i zi siç quhej ai nga çamët arritëm pasi lamë pas një sërë fshatrash të Çamërisë qendrore. Pa harruar këtu Logatin, Kuklin, Hojkën, etj, do dëshiroja të rrija ca më gjatë tek Dhrohomija dhe Gardhiqi. Me to shënohet caku i fundit i shtrirjes së elementit mysliman në Çamëri. Edhe në këto fshatra Zerva e shpuri gjakun deri në gju. Në Dhrahomi u arrit deri atje saqë u pushkatua e tëra një familje prej 24 vetësh. Madje yzmeqari grek therri me thikë në grykë të zotin e tij, i cili prej disa vitesh i kishte mbajtur me bukë familjen. Sot në Dhrahomi e Gardhiq nuk egziston as edhe një çam i vetëm mysliman. E sikur të mos mjaftonte të gjitha këto, Gardhiqit i është tjetërsuar edhe emri. Në këtë fshat paradoksi njeh pikun e tij. Gardhiqin, për nder të Napoleon Zervës, kasapit të Çamërisë e quajnë Zervohor, pra fshat i Zervës. Cinizmi nuk njeh kufi.

Në pikën turistike të Aheronit, veç pamjes madhështore që falnin malet e Sulit si dhe kuajt larash me të cilët mund të kalëroje si në shekujt e shkuar më ka mbetur në mendje biseda me një vajzë të re që nuk duhet t’i kishte mbushur të pesëmbëdhjetat. Ishte nga Gliqia dhe quhej Kostandina. Kryente atje rolin e guidës turistike. Kostandina nuk pranoi të fliste shqip me mua. Por kur u morëm vesh në anglisht, ajo mes sinqeritetit rinor u shpreh se jo vetëm fshati i saj Gliqia, por e gjithë zona përreth e fliste në shtëpi shqipen. E pikërisht në të dalë të Gliqisë, atje ku zë fill edhe fusha e Frarit me plot 22 fshatrat ortodoksë shqiptare do niste edhe befasimi ynë më i madh. Kujtojmë se në çamo-fshatrat, hanxhari zervist nuk pati arritur dot. Kjo pasi Megalaideja çdo shqiptar ortodoks e ka konsideruar dhe vazhdon ta konsiderojë edhe sot e kësaj dite si një grek!

Suli, Chameria

Patën lënë në të djathtë fshatin Spathar dhe u gjendëm në Morfat. Në mes të udhës rastisëm Kiço Dhimitrin që megjithëse ishte i shkuar në moshë mbahej për bukuri. Paçka se bënte vapë, ai ecte për gjatë rrugës së fshatit me hapin e një gjashtëdhjetë vjeçari. I thashë Rexhepit ta mbante makinën në këmbët e tij. U përshëndeta shqip me të. M’u përgjegj po shqip buzagaz. E folura e tij nuk dallonte nga e imja. Apo nuk ishte edhe hokatar i madh. Një çast, pasi na tha se kishte tre djem dhe tetë ngonër (nipër e mbesa) u shpreh: Ne more djalë një sua jemi si këtej e po ashtu edhe atej kufirit. Si të thuash, një herë vate dashi nga ne e mbarsi delen tuaj e tjatrën herë erdhi dashi juaj këtej e mbarsi delen tonë. Ja kjo është e gjithë meseleje. Një sua jemi more bir, një sua. Qeshëm, qeshëm vërtet. Ndërkohë Rexhepi kishte dalë nga makina dhe me celularin e tij kishte filluar ta regjistronte bisedën tonë. Në çastin kur xha Kiço po më molloiste për fshatin, pranë nesh frenoi një zetor i ngarkuar plot e për plot me bar. Drejtuesi i mjetit na përshëndeti po në shqip. Ai nuk duhet t’i kishte kapërcyer të dyzetat. Më erdhi e papritur. Ishte e para herë në Çamëri që pa i përshëndetur po na përshëndesnin në shqip. Aq shumë u befasova sa për pak sekonda m’u duk vetja si në Shqipëri. Por nuk ishte e thënë që ajo mrrekulli të zgjaste shumë.
– Eshtë im bir ai, im bir, – më preu meditimin xha Kiço që shtoi. – Eshtë i fundit. Me të pleqëroj u.

U njatjetuam me djalin e Kiços duke uruar që babai i tij si zotni i vërtetë që ishte duhet të jetonte jo më 100, por 100 e 20 vjet. Xha Kiço ja dha sërish gazit, kurse i biri hamolloqeshi lehtë e duke ndezur zetorin u shpreh:
– Ah! Jo 120 vjet jo se janë shumë e nuk ja dalim, nuk e mbajmë dot. Pastaj jua sjellim juve andej.
Pas kësaj duke porositur babanë që të kthehej shpejt në shtëpi se bënte vapë na përshëndeti me dorë e u largua për në punën e tij. Kurse xha Kiço tha:
– I kam të mirë djeltë u. Vërteta i kam të mirë. Ky i fundit më ka tri ngonër (nipër e mbesa), dy djem e një vashës. Kurse dy më të mëdhenjtë kanë pesë gjithsej.
– Të të rrojnë e ti kesh me jetë zotrote! – uruam në një gojë si unë e Rexhepi e po ashtu edhe Mirela e Halideja nga brenda makinës.
Para se të ndaheshim me xha Kiçon e pieta:
– Po Shqipërinë a e doni ju more xha Kiço?
– Po si nuk e duam, – përsëriti ai duke shtuar. – Të thashë edhe qëparazi. Ne një jemi si këtej e po ashtu edhe andej kufirit…
Po më emociononte ky njeri. Me Kiço Dhimitrin u ndava duke u përqafur vëllazërisht. Natyrisht e urova edhe një herë me zemër që të jetonte jo 100, por 100 e 20 vjeç.
Atij i ndrinë sytë e kaltër dhe pasi drodhi një herë mustaqet e bardha na përshëndeti miqësisht me dorë. Në të dalë të Morfatit, vumë re se anës udhës, dy klube qenë mbushur plot me burra në moshën e xha Kiços që pinin kafe e llafoseshin me njëri tjatrin njësoj si në Shqipëri. Më ngërtheu përsëri meditimi. Dy tri ditë më parë, Kristo Frashëri, historiani ynë i shquar kishte polemizuar rreptë me Elefteria Mandas, një të ashtuquajtur historiane greke që merrej me Çamërinë. Librin e saj për çamët myslimanë e pata lexuar edhe unë para pak kohe. Në shënimet e saj ajo e kishte nxirë historinë e tyre. Ndërkohë që Napoleon Zervën e nxirrte gati hero, çamërit i shihte si kriminelë. Mirë që nuk kishte cilësuar si të tillë, si bashkëpunëtorë të italianëve dhe gjermanëve dhe pleqtë ulokë si dhe foshnjet që kaluan kufirin shqiptaro-shqiptar në verën e vitin 1944 nëpër djepe! Ndërsa për çamët ortodoksë të Frarit e të gjithë Çamërisë nga Filati e deri në Prevezë ajo nuk thoshte as edhe një fjalë e vetme. Për yzmeqarët apo yzmeqaret e reja të Megalidesë, elementi shqiptar ortodoks, paçka se dominon fuqishëm në të gjithë Çamërinë nuk duhet të bëhet fjalë, nuk duhet të shkruhet as edhe një rrjesht! Përkundrazi, për të nuk duhet të ketë asnjë shenjë, madje ai nuk duhet të egzistojë e të njihet kurrsesi. Për të nuk duhet të ketë as shkolla në gjuhën shqipe, as gazeta e as radio amtare! Kjo shtresë popullsie duhet të mbahet e fshehur, e padukshme deri në asimilimin e saj të plotë. Ndërkohë që nëpër fshatrat e minoritetit grek në Shqipëri dhe për një fëmijë të vetëm tundet Europa, pasi ai duhet të ketë patjetër një mësues mbi kokë për të mësuar greqishten!

Për në Pargë na duhej t’i shmangeshim fushës së Frarit dhe të mirrnim të përpjetën që të shpinte drejt detit. Për fat të keq shmangëm edhe fshatin e madh të Kanalit, ku si në Morfat e gjetiu në fushën e Frarit mbi të gjitha flitej shqip. Këtë e kisha përjetuar vetë 15 vite të shkuara, kur në një klub një djalosh i ri, pa vënë ende brisk në faqe më kishte shërbyer një kafe duke më folur vetëm shqip. Veç pika kulmante e udhëtimit tonë do mbetet fshati Psakë fill pas Morfatit. Tek ula dritaren i fola gjene një të moshuare. E pyeta sa kohë na duhej për të arritur në Pargë. Por ajo nuk reagoi. Po më përsëritej gjene rasti i stacionit të autobuzit pranë Paramithisë, kur një zonjë sado që reagonte me plot mirësi nuk po më përgjigjej në shqip. Prej syve, prej vështrimit të saj e ndjeja se ajo e fliste shqipen, por nuk donte të shprehej. U detyrova t’i lija menjanë pyetjet rreth udhës që do na shpinte në Pargë dhe u përpoqa të bëhesha më i afërt me të. E pyeta se sa bilë e bila kishte e po ashtu edhe me sa ngonër qe. Këtu e moshuara nuk u mbajt më dhe shpërtheu në një shqipe të pastër duke na habitur të gjithëve e duke më treguar se kishte dy vashëza dhe gjashtë ngonër. Kur e pyeta për të shoqin më tha se nuk jetonte më. E ngushëllova duke i uruar që ajo vetë të kishte një jetë të gjatë e të lumtur. Vura re se u gëzua. Më falenderoi buzagaz. Kur u ndamë edhe ajo më uroi mua si dhe familjen time. I lumturuar prej këtij komunikimi zgjata duart jashtë dhe e ftova të moshuarën ta përqafoja, ta nagalasja. Ajo shpërtheu në të qeshura duke u tërhequr si e turpëruar pas. Qesha edhe unë. Qeshën të gjithë me shpirt në makinë.

Pas kësaj bëmë drejt Pargës. Megjithësë e kisha parë edhe tjetër herë, Parga këtë rrallë nuk më tërhoqi, nuk më pëlqeu dhe aq. M’u duk e mbledhur, e ngjeshur, me rrugë tepër të ngushta, ku nëse do gaboje me makinë, do e kishe tepër të vështirë për të gjetur një udhë të lirë, apo për t’u kthyer prapa. Pastaj edhe kalaja këtë herë m’u duk më e rënuar, e pa mirëmbajtur. Ndoshta kjo ndjesi më vinte për shkak të një shije të hidhur që më patën lënë në shpirt muret e saj. Në atë kala, përgjatë genocidit zervist janë vrarë e prerë afro 50 çamë që pasi pushkatoheshin hidheshin prej mureve në det. Ndofta kjo ndjesi ftohje ndaj Pargës më vinte edhe nga fakti se dy ditë më parë kisha qënë në Ulqin, në panairini 15-të librit që mbahet çdo fund korriku dhe fillim gushti atje. Në krahasim me Pargën, Ulqini për mua mbetet një qytet i adhuruar. Kjo jo vetëm sepse në të shqipja buis kudo, por sepse ka hapësirë e frymëmarrje më të gjërë. Pa përmendur pastaj këtu kalanë e qytetit. Ajo mbetet ndër kështjellat e banuara më tërheqëse në të gjithë Ballkanin e më gjerë. Në Pargë më tërhoqi vëmendjen edhe diçka tjetër. Kur po drekonim në një restorant modern në periferi të saj, veç çmimeve tepër të kripura më bëri përshtypje kjo gjë. Në një gji deti poshtë nesh (i bukur) soditja vëmendshëm dhe mezi po arrija të shquaja dy apo tri koka njerzish që notonin në det. Bregu i rërës gjithashtu qe i boshatisur. Ndërkohë që plazhet e Ulqinit apo të Shqipërisë nuk kanë vend ku mund të hedhësh as kokrrën e mollës. Me siguri kjo gjendje në plazhet e Çamërisë mbetet tregues tipik i krizës së rëndë që ka perfshirë jo vetëm ekonominë, por edhe turizmin e Greqisë.

Nuk kishim bërë as gjysmën e rrugës për drejt Prevezës, kur buzë udhës që të shpinte në fshatrat shqiptare të Lucës do na ndodhte një tjetër e papritur. Nga trotuari na pret udhën e na bën shenjë që të ndalonim një burrë shtatshkurtër, i plotë, i thinjur që me një shqipe të pastër pyet:
– Mos jeni ju ata katër djemtë shqiptarë që do të vini e të pushoni në tavernën time?
Ne mbetëm të habitur. Por edhe njeriut në fjalë sikur i ra, ju pre entuziazmi. Ne vërtet ishim katër persona në makinë, por asnjëri prej nesh nuk ishte më djalosh i ri e aq më tepër që me vete ne kishim edhe zonjat tona. Sidoqoftë, i panjohuri ynë nuk e lëshoi vehten, por tër gjallëri u shpreh se ishte xhaxhai i Pirro Dhimës nga Himara. Ne që të katërt në makinë mbetëm. Nuk ka shqiptarë në planet që të mos njohë gjakprishurin Pirro Dhima. Atë e rriti mëma Shqipëri dhe frytet si kampion bote në peshëngritje ja voli Greqia. Për here të parë nuk më bënë këmbët të dilja nga makina. I bëra shenjë Rexhepit për të ndezur makinën dhe si për të mos dalur bosh me të e pyeta. Të gjitha fshatrat fqinje të Lucës e flasin shqipen njësoj si ju?
– Po, po. Po, po – përsëriti dy herë xhaxhai i bukëshkalit Pirro Dhima që duke mos na i vënë më veshin ne u shmang në trotuar duke ndjekur çdo makinë e duke i bërë sytë katër për të pikasur katër djemtë shqiptarë që priste të vinin për të pushuar në tavernën e tij.


Në Prevezë arritëm pasdreke. Por nuk qëndruam gjatë. I ramë qark qytetit duke qëndruar më shumë tek kalaja e saj. Ndryshe nga ajo e Pargës ishte vërtet e bukur, me mure të lartë dhe të ruajtur mirë. Edhe në Prevezë, elementi ortodoks shqiptar, i cili edhe sot e kësaj dite e dominon qytetin i ka shpëtuar hanxharit të Napolon Zervës. Lagjen e Kallamishtes, që banohet krejtësisht nga shqiptarët e kaluam me marsh të ulët. Veçse edhe bregdeti i shtrirë i Prevezës u shfaq pothuajse i zbrazët nga turistët. Monotonia e kësaj lëvizje na u daravit gjatë vizitës që bëmë në qytetin antik të Nikopojës. U habita, u befasova me të. Mure të tillë të lartë e të gjerë nuk kisha parë asnjëherë. Mbi dhjetë metroshër. Qenë me të vërtetë madhështorë. Ndërkohë, kur morëm rrugë drejt Janinës për të vizituar Dodonën mitike mbetëm përsëri gojë hapur. Karshi nesh, në faqen ballore të një kodrine na u shfaq amfiteatri i Nikopojës. Çfarë mund të thoja për të? Çfarë mund të shtoja tjetër?! Natyrisht, për nga fama dhe rëndësia, ai s’mund të krahasohet me amfiteatrin e Dodonës. Por për vetë pozicionin që kishte, për lartësinë, bardhësinë, hijeshin e tij të veçantë, amfiteatri i Nikopojës në goditjen e tij të parë të jipte idenë, të bënte të përjetojë për pak çaste atë botë magjike e të pakthyeshme të antikitetit të artë.

Në Dodonë, rrëzë malit Tomorros, emri i të cilit gjen zbërthim vetëm mes gjuhës shqipe (të mirët, të urtët) u përhumba, u mahnita krejt. E ndjeja thellë në shpirt, e ndjeja në çdo qelizë të trupit se në këtë vend të shenjtë ndodhej vetë tharmi i popullit tim. Unë dija, e kisha mësuar qysh në rini prej babait tim Sejdi Kondit, se në Dodonën Pellazgjike, në djepin e parë të qytetërimit, në të parin vend të shenjtë të njerëzimit, ku orakulli la porosi që të ngrihej tempulli i Zeusit gjendeshin rrënjët e thella, mijëra vjeçare, parahelene të popullit tim. Hyjnitë që nderoheshin mbeteshin dielli, qielli, toka, uji. Jo më kot shqiptarët edhe sot e këaj dite, njësoj si të parët e tyre vazhdojnë të betohen si në kohët pagane me shprehje të tilla si “për tokë e për qiell”, “për hënë e për diell”, etj, etj. U larguan nga Dodona duke marrë me vete me dhjetra e qindra fotografi të bëra sa para amfiteatrit vigan, sa para tempullin të shenjtë të Zeusit fuqiplotë, sa para tempullit të Afërditës, para stadiumit. Rikthimi në Çamëri mbetet i mrekullueshëm. Ju lutëm për këtë dhe tempullit të Zeusit.

Udhëkryqet e jetës

Xheladin Çitaku, lindur më 29.03.1960 në fshatin Bajçinë komuna e Besianës. U shkollua në vendlindje, në Besianë, ndërsa Fakultetin Filologjik e mbaroi në Universitetin e Prishtinës.
Punon në Arkivin Komunal në Besianë, ndërsa jeton në Fushë Kosovë.

NGJYRA KOHE

Llambadarë neonesh mbi trotuare

Përndezin gurzit buzës së asfaltit

Një dorë e shtrirë, e njomë lastare

Nga prapa i vihet përbuzjes së fatit

Orgjitë e kohës leqe sajojnë

Qarkun e mprehin, jo për arinj

Që shtigjet e jetës t`i shigjetojnë

Dhe dorën e zgjatur nga një fëmijë

Shkëlqimi i gënjeshtërt i hipokrizisë

Defilon shesheve stolisur n`mjerim

Mermerë shtruar n`qilima t`marrëzisë

Dorës së shtrirë i dhurojnë zhgënjim

N`djerrina t`shpirtit stisen madhështi

Shikimi lëbyret nga ngjyra pallatesh

Virtyti i mekur, i mbyllur n`kuvli

S`përballet dot me togje mëkatesh

Shëmbëllimi i lirisë hapëron çalë, çalë

I mbështetur në bastun mashtrimi

Buzëqeshje e ngrirë që shuhet ngadalë

Në rrudhosje t`fytyrës zë vend trishtimi...

FATI N`KORNIZË

Në rrjedhat e kohës, të re e të vjetër

Njerëzimi krijoi komedinë, drejtësi

Kodet zhvendosi në kandarin tjetër

Dlirësinë ngurtësoi në egon e tij

Nome, kodikë dhe ligje të pafund

Ngulitur në mendje, shkruar në kartë

Në skajet e botës venduar gjithkund

Kyçur në pasion ndërgjegjen e ngratë

N`shenjtëri kanonesh e rite t`sajuara

Shpirtin nënshtruar, mbyllur në grila

N`trajta mistike, n`mendësi të skaduara

Mbërthyer hapin dhe shtigjet e lira

Rroba diktatesh veshur e ngjeshur

Vijëzuar jetën të futur në kornizë

N`skena të shpifura fatin përqeshur

Talljen njerëzimit vënë përmbi kurriz

N`arena inskenuar skenarët me ligësi

Aktorë të shëmbëllimit jemi vetë ne

Ndër akte makabre dhuruar përulësi

Hyjnive monstra, n`shfrenimet pa fre…

SHPRESË E THYER

N`dritaren e mbyllur, n`kangjela varur

Shpresën e thyer në shtjellën e molisjes

T`kurrjen shtypëse të dëshirës së ngjallur

Ndërtuar në sfonde ndjenjash t`braktisjes

Ujëvara hungërimash rrëshqasin rrëmbimthi

Vërshojnë zhurmshëm në shpirtra të dëlir

N`grabitje çiltërsishë vrapojnë nxitimithi

T`mbërthejnë n`prangosje flatërimin e lirë

Kafazet të ujdisura n`udhëkryqet e jetës

Ndër prita kohe ngrehin leqe djallëzie

Në rrugët konverte bredhëritjet e tretjes

Rrëmbejnë llupësisht me oreks babëzie

Brejtës të bezdisshëm, n`idole inkarnuar

Ekspozuar mnershëm, në pano krekosur

Në portat e dhimbjes dinakërinë gatuar

Freski filizash n`ekstaza magjie nakatosur

Zbresin shkallaresh të izbeve t`errësirës

Nga prapa heqin mendësitë e ngufatjes

Në lëmë shijnë farën e nxirosur të smirës

Cimbisin urrejtjet n’mamuzë të ngasjes

Shikime të lodhura vështrojnë përtueshëm

Kurrizin argasur, ngarkuar me mashtrime

Feksje vegimesh që dremitin rëndueshëm

Shkarë në përdhosje, tretur në ëndërrime

ZBRAZTËSI SFILITËSE

Zgjuar qëndrojnë ndjesitë e unit tim,

Thua presin të nesërmen për t`aguar

Elozhe të zbrazëta thurin në vargëzim

Përmasave amorfe të pakonturuar

Zbrazëti ngulitur ndërdijesh t`yshtura

Vijëzuar thellësisht në shpirt të molisur

Cimbisur pamëshirë ndjenjat e vyshkura

Formësuar n`patrajta mendjen e mahisur

Ikën në zbrazëti vargjet që do t`i thosha

Imazhit sajuar n`përshtypje imagjinare

Tretën në eterin fluid ngjyrimet që doja

Vardisur përthyerjesh në shtigje tinëzare

Arratisur n`zbrazëti kujtime padurimi

Mënjanuar përflakjen e qiellit të skicuar

N`strehë t`harresës mbështetur përdëllimi

Në thëllima t`acarta përndritje perënduar

Braktisur ëndërrimin në ditën për diell

Iluzionin gremisur përmallshëm n`pakthim

E nesërmja do vijë në flatërime do ta sjellë

Zbrazëtinë sfilitëse, t`zakonshmin zhgënjim...

DO DOJA

Serenadë përkushtimi doja t`i nisja

Puhizës së lehtë të natës valëzuar

Ndërdijshëm largësisë t`i vardisja

Shkëlqimin përndritës të adhuruar

Kohën ta mbërtheja grilash do doja

N`përjetime tingujsh sfilitës intonimi

Inspirim muzash n`frymëzim t`sfidoja

N`flakadan gozhduar melodi përcëllimi

Në rendje nxitimthi doja t`shigjetoja

Ndjesitë fluide t`ëndërrimit t`ngulitur

Në thellësi ndërdijesh doja ta përshkoja

Llavën djegëse n`përndezje t`zhuritur

Membranën gri ta çjerr pamëshirshëm

E portat t`i hapja shkëlqimit ledhatues

N`përballje shikimet t`përthyhen lirshëm

Tretur në ngjyra të portretit drithërues

Tisin e kohëve në thela do ta grisja

T`rrëkëlleja vrullshëm barrierën e stisur

N`padurim ëndjen fërfëllimë ta ngjisja

N`siluetë t`imazhit, përhershëm t`stolisur...

ZVARRITUR MARGJINASH

*

Fuguar na kanë drejtë margjinave të jetës

togje grabitëse të egërsuara në pangopësi

rrekemi mjerueshëm t`i bëjmë çaren vetes

n`zvarritje qyqarësh mbështjell n`padenjësi

*

kopeisht marrosur n`kërkim të skllavërimit

portën tonë të mbyllur në dëngje ferrishtash

frutin e degdisur nëpër rrugët e t`huajësimit

posi lulja mbërthyer nëpër rrënjë barishtash

*

në derë hasmërie, verbërisht t`shtytë lakmia

kokulur gëlltitur talljen n`sarkazma përplotë

qorrolepsur manishëm, përqeshur nga lubia

që me kthetra të mprehta s`të çrrënjosi dot

*

dorëzuar shpirtërat vrazhdësive të maskuara

vullnetin ndryrë n`grila zëndanesh t`injorancës

shpresat varur n`iluzione ëndjesh të harbuara

sorollatur nëpër ëndërra t`kotësisë e mjerancës

*

mendjen pas kokës në revan rrugëve t`hardalisur

turma amorfe shkarë tatpjetë n`ambicie t`sëmurë

nxitur ndjenja t`pandjesisë, në ndryshkje mahisur

virtyte kënduar n`balada, flakur n`përdhosje qëkur...

PAKOHËSI

*

N`vendnumrim stagnuar kohë pakohshmërie

orgjitë revan shfrenuar, urti nën hije strukur

trokëllimë e azdisur në verbërime na shpie

togje të shëmtuara kalorësish t`paskrupull

*

Orbitë e tjetërsimit në ngjyrim të skëterrës

e kohës së sëmurë, të ngjirur nga shterrimi

ngarendje çmendurie bulevardesh t`mnerës

zgërdhima të dehurish n`kështjella vezullimi

*

N`arena të çoroditjes gladiatorët shfrenohen

gërvishtur në kamxhikosje, kullojnë vrerësi

gardianë shpirtërash n`pispillosje lazdrohen

të ngopur n`maraz egon përkëdhelin n`babëzi

*

Në shkarje marrosja, përpinë lakmueshëm

gjithë çfarë rrëmben, ç`gjenë e ç`nuk gjenë

kafshime t`dhimbëshme dhuron mjerueshëm

hapërimit t`lodhur n`tërsëllëmë i bënë benë

*

Monarkë njëmendësie fronëzuar dinakërisht

në fluska grandioze rënduar imagjinueshëm

n`argatëri djalli vullnetin qëndisur pabesisht

helmin roitur n`jetën e zaptuar tradhtueshëm

*

Ardhur shtruar, shtruar këllirë vazhdimësie

bulmet i thadruar, nga stani i vjetër rigon

nektare t`konservuara në ambalazhe ligësie

n`meny mashtrimi dhimbja n`sofër i shtron…

NË STOLIN E KOHËS

*

Rri, vështron botën, si një kërcu

në soditje ngeshëm, ngulur si hu

t`gjithë ikën, s`u panë nga vanë

e kthyen kurrizin, n`vetmi të lanë

*

S`të flet asnjëri, as përshëndetë

sytë përhumbur, mendjen tretë

koha të tejshkon, s`ta var njeri

i ngelur demode, këtë mirë e di

*

Çfarë do bësh, n`vete mbështillesh

truar, injoruar ngado që të sillesh

kurrizi dalë n`dë vuajtje t`argasur

nga jetë e përdalë, jetë e pataksur

*

Më kot llomotitë, sa flet, e bërtet

koha ikë n`vrapim, n`tallje të nget

gjithë helm e vrerë kjo jetë bizare

një çast të bukur s`të dhuron fare

*

Sillet harbuar, e ashpër, e pështirë

rrëmben, e t`privon nga çdo e mirë

përplitet shpirti mbushur n`maraz

shijon përbuzjen pa pasë një shkas

*

Thërret e çirresh, në fjalë e n`letër

jam ky që jam, s`bëhem dot tjetër

nuk i ndërron dot, andrallat e kohët

çdo gjë që vjen, n`shkuarje skadohet

*

Të tundon jeta, të tundon dhe fati

s`qëndron më dot, ky shpirt i ngrati

tundet dhe përpëlitet, hidhet përpjetë

shtrohet dhe qetësohet, e din ç`e pret...

DORA QË S`NA ARRINË

*

Nga nime të ngrohta, zhytur në luks

na dhurojnë kshilla e mendje të arta

kështu e ashtu "duhet", na vijnë fluks

porsi gjykime nga personalitete t`larta

*

Të gjithë të ditur, plotë mençurakë

vijëzojnë skenare që nga distanca

qejfin s`e kanë të zhyten n`batak

n`civilizime kanë hedhur spiranca

*

N`tribun të kombit veten e vënë

në hedhje t`fallit e nëpër fjalime

tym e plumba kurrë s`kanë ngrënë

veç ca monedha kanë bërë flijime

*

Nëpër analiza e nëpër vargënime

trimoshët e bëjnë luftën për shtet

vlerësojnë akte me paragjykime

por larg pasojës të qëndrojnë vet

*

Juve, vllazërisht iu rritët ndera

që na kujtoni me fjalë e mësime

por ne e keqja na mbiu te dera

e përplasemi edhe me hidhërime...

Mamuzëri djaloshare

NGA: XHELADIN ÇITAKU 

Recension : "Trëndafili yt" i autorit Ismet TAHIRAJ

- Hapi i radhës, i hedhur në shtigjet e poetikës nga Ismet Tahiraj, gjurmëron në llojin e poezisë, e cila përmbledhë reagimet e shkaktuara nga “mamuzërimi” i folesë ndjesore të intimitetit njerëzor, vërshuar si emocione të adresuara nga guva e erotizmit të poetit. Ndërtimi i përmbledhjes poetike “Trëndafili Yt” bëhet, pikërisht, nga materia që ka prejardhje nga thellësia e ndijimit, që pastaj, të strukturohet si përjetim, si kuptimësi dhe si formësim i vargëzuar.
Lirika erotike (në përgjithësi) kap përjetimet shpirtërore dhe rrjedh si refleksion i tyre në mënyra përshkuese të caktuara; racionale apo si shpërthim i emotivitetit të lartë, duke prezentuar motivimin, si prushërim a si flakë përcëlluese, varësisht nga temperamenti shpërfaqës; duke trajtuar ndjenjën si ngrohtësi entuziazmuese, si ofshamë therëse, a si shigjetim përvëlues.
Ismet Tahiraj i qaset realisht ndërthurjes së përkushtimit, përjetimit, ndijimit e pikturimit të tyre në vargun e tij, i qaset erotizmit real, të dukshëm e të kapshëm, të qëndrueshëm si preokupim jetësor individual a i përgjithshëm (universal). Themi real, sepse poezia e Ismetit vjen si përshkrim besnik i vrragëlënies në shpirt, thellësisë e gjerësisë reale të kësaj vrrage, duke shmangur skajshmëritë e ngazëllimit, të cilat, shpeshherë, vet natyra njerëzore s`i frenon dot. Ismeti e kanalizon konstruktimin brenda projektit të tij, brenda erotizmit apo dashurisë së pastër, dlirësisë si kuptim poetik e si rrjedhim përjetues:

“Përherë je diçka e paarritshme

por për mua bëhu frut i vjelë

mos shko fshehtas pas erës

mos ik me stinën e pranverës

lauresha ndër grunaja të pret

dhe një tubë bar, që shtrohet dyshek…”

- Ngjyrimi i portretizimit i shpërfaqet auditorit me ngjyra shkëlqyese, të theksuara në nyancimet e konkretizimit të figurëzuar, duke aplikuar, kështu, koloritin e simbolikës, mjaft suksesshëm në piketimin e krahasimit të subjektit, për ta pahëzuar sa më qartë, sa më denjësisht, sa më poetikisht:

“…Duart e tua janë jetë

bukë e mbrëmjes, pas lodhjes

dyshek i shtuar në shtrat

mbëltim lulesh n`saksi…”

- Në tabloizimin e elementeve që e karakterizojnë këtë lloj poezie (poezinë erotike), autori gërsheton, brenda strukturës, edhe copëza ambienti në shërbim të kontekstit, duke përplotësuar, kështu, relievin në të cilin shtrihet konstrukti. Ambientalizimi i tillë në bukuritë e natyrës si, fluturat e pranverës, “kroi ujë argjendi”, lëndina, apo njëjtësimi i vrullit ndjenjor në vullkanin shpërthyes a “brufullimet” e zjarrit, aspirojnë të arrijnë efekte të forta në percepcionet e lexuesit, duke i ofruar atij modelin e autorit, përplitjet e tij, përhumbjen brenda erosit, deri ekstazën e tij, në prezentimin e vetvetes:

“Fjollë tymi të del, e padukshme si vet vesa para diellit

……………………………………………………………..

……………………………………………………………..

Prush të djeg nëpër palcë, pa fare dhimbje,

qoftë bekuar secila dhimbje nga ti e bime…”

Duket se muza lozonjare ka mbërthyer autorin për t`i shkundur nga skutat e shpirtit gjithë stivosjet e akumuluara nëpër kohë. Apo, vet Prekazi, natyra e tij, lëndinat, pranverat e tij, a gurgullimat e ujit e dehin poetin, i cili shpalosë, pastaj faqen tjetër të këtij vendi, fytyrën e bukurisë e të dashurisë ( përveç asaj të trimërisë e vetmohimit).

“Trëndafili Yt” konsumon aspektet letrare-artistike të shtjellimit; kompozitat adapte për poezinë erotike, stilin, figuracionin, shprehjen e veçuar poetike. Ligjërimi i tillë krijon relatat e duhura mes konfigurimeve spirituale dhe mjeteve intonative, të cilat harmonizohen në rrjedhën melodioze të poezisë së Ismet Tahirajt. Nën këtë ritëm spikatë lëvrimi dhe kultivimi i fjalës, ekspozimi i specifikave të vendit (Drenicës) dhe letrarishtes, poashtu.
-Traseja nëpër të cilën shtrihet vargënimi i Ismet Tahirajt është dizajnuar me veçoritë dalluese të një idividualiteti krijues, që përfaqëson origjinalitetin e poetit në raport me tradicionalen dhe me zhvillimet aktuale në poetikën e sotme, është konturuar si produkt i imagjinatës a i përvojës jetësore të tij. Duke u zhvendosur jashtë konvencës, autori i këtij vëllimi adopton elementet e metrikës në konformitet me kontinuitetin kuptimor e ritmik, që mundëson sendërtimin e elaborimit të motivit në shpërfaqje të formësuar, kornizimin e frymëzimit në një derivat poetik të zhanrit të poezisë erotike, si synim final i poetit.