Në një shkrim publikuar po në “Mapo”, pas atij të shkrimtares Ahmeti, botuesi Çili thekson se shkrimtari i madh nuk ka asnjë ndikim në vendimet e jurisë dhe se pas 27 vitesh Shqipëria ende nuk ka arritur të prodhojë një autor ndërkombëtarisht të njohur.
Shkrimi i Mimoza Ahmetit për çmimin Kadare:
Me ose pa dije, bota ku jetojmë është ende një ego e fortifikuar, muret e së cilës janë në mendje, por jo vetëm: ato janë edhe te fuqia e cila është pushtet. Kjo ndërtesë e egos (Bildung) u transformua në shekuj duke kaluar nga kapital diktati në një referencë sa vjen e më e vetjake njerëzore.
Letërsia e gjelbër e vë njeriun në përmasën e vetëmjaftueshmërisë. Romani i gjelbër, poezia e gjelbër nuk është vetëm ai/ajo që flet për natyrën dhe njeriun, por gjithë çfarë minimizon shkallën e mitit në kuptimin e botës dhe e përgatit njeriun për një jetë pa komplikime sociale, është ekologji, gjelbërim.
Reduktimi i egos, ky proces i pashmangshëm për vetë natyrën e numërueshme të materialit fals me të cilin është endur, të ndarjes së botës më dysh: pozitive – negative, partizan – ballist, “shef i shërbimit sekret të Shqipërisë në kohën e Zogut” apo shërbëtor i Pallatit të ëndrrave në kohën e Xhaxhit, si të gjitha llojet e gjërave që ekzistojnë prej cilësie kundërvënieje, tregon artificën me të cilin ego ngre e mban diferencë.
Romani është pikërisht gjinia letrare që zhvillon konceptin, duke hapur rrugë për tjetrin, veçanërisht me ndryshimin moral-ndjesor në qëndrim ndaj objektit, që është njëherësh riformulim i objektit për të gjithë. Ky proces sjell informacion të shtresave të padukshme për shtresat e dukshme dhe shndërron vetë lëndën e dimensionimit përgjatë përqafimit libër- lexues.
Ka pastaj dhe ego të rralla, që përgjithësojnë në rrallësi, po në të përgjithshmen, algoritmi narrativ lëviz në një problem që ka një vlerë të përbashkët për të ndarë, të një grupi, apo të një njeriu të vetëm, kushedi.
Të jetuarit në një botë të cilën modernët e quajnë e Tjetërsimit, nuk është një ngushëllim për romancierët e rinj e të vjetër ndaj lexuesit mungues të tyre të humbur prej diktatesh, por është një tregues për abundancën si evazion të lexuesve që dikush tjetër, me mjete pushteti, mund të sigurojë, të cilin thjesht për rimë me emrin roman, po e quaj Rahman.
Le të supozojmë se Rahmani ka korrur dy mijë për qind signifikancë totale te një shoqëri lexuesish në vite, me hir e me pahir. Ky evazion, përveç krefjes së egos së Rahmanit, është provë e mbulimit me kast të të gjithë variablave të tjerë artistikë që shoqëria prodhon në formë veprash letrare prej autorësh, për të dhuruar ndërgjegje me art me anë të leximit. Sistemet sociale dhe ato letrare me sa duket kanë një mekanizëm ndërlidhës, i cili bëhet më i vështirë për krijuesin, në vendet me liri të kufizuar.
Kjo krijon më pas një precedent tjetër të dëmshëm: zvordhjen e dëshirës së autorëve për të hyrë e signifikuar në një arenë- rrenë, ku të gjithë tundin kokën se është e vërtetë, e duartrokasin, por dinë se është një gënjeshtër.
Letërsia Shqipe nuk ka pasur asnjëherë, madje, aq më tepër, nuk ka, vetëm një romancier. Le ta themi hapur se gjenia e prozës shqipe është kaq e larmishme dhe e një dimensioni kaq kompleks, sa mund të habiste edhe një shoqëri me kulturë fuqie.
Po në vazhdim ndodh frustrimi i autorësisë letrare, prej një egoje të universalizuar me mjete pushteti – një fenomen po aq tiranik sa edhe frustrimi i së drejtës së fjalës në regjimin totalitar të shkuar. Duket e pabesueshme por kemi prodhuar shkrimtarin Perëndi që tani prodhon veten duke na bërë politikë për art, madje edhe kur i drejtohet artit; le të shohim në intervistën e fundit të tij te Mapo, për konkursin e romanit, me emrin e tij, se si shprehet.
Nga njëra anë pohon se nuk ua njihkemi mirë jetën shkrimtarëve të shquar shqiptarë të së kaluar për arsye të regjimit (thua se nuk patën njerëz e familje për të treguar për ta edhe pas çerek shekulli demokraci), nga ana tjetër akuzon mbi të kaluarën e jetës së tyre me informata të dyshimta, të paverifikuara. Kështu e quan kuriozitet që nuk u dënua një shkrimtar, dhe “duhet t´i zbulojmë këto kuriozitete”. Flet për individualitetin e një autori, që nuk e kuptoj përse i duhet gjindur ceni biografik në vend që të vlerësohet vepra. Përmend për të fjalën “dënim” që as regjimit, si duket, nuk i vajti mëndja t´ia adresonte. Kërkon luftë klase në letërsi. Thotë: “…ne që e kishim aq të lehtë për të dënuar gjithkënd”. Kush ne?! Dhe fut si pa dashje emrin e Kutelit në këto kontekste , dhe me një gur qëllon shumë zogj.
Për fituesin e çmimit me emrin e tij, të sivjetmë, thotë se është shkrimtar serioz. Ky term nuk përdoret në kritikën letrare. Fituesi i çmimit lidhka trevat shqiptare me shqipen dhe kjo është e rëndësishme, po nëse romani paska vlerë artistike plus, aq më mirë. Nuk mund ta kuptoj këtë shkujdesje deri në arrogancë ndaj principit letrar: zëvendësimin me politizime të opinioneve letrare. Do të doja që këto lajthitje të ishin naivitet i pasionit kombëtar, por ai e përdor pasionin kombëtar të shqiptarëve për të forcuar poltronën e vjetër.
Ndryshe foli përkthyesi Gjerman, Hans Joachim Lanksch, të njëjtën ditë, në MAPO, për letërsinë shqipe, në shkrimin me titull: “Ne përpiqemi të përhapim letërsinë shqipe, por…”
Me altruizëm dhe patriotizëm shpirtëror ai u lutet shqiptarëve ( ndërsa kulturat e tjera u luten përkthyesve të huaj) që: “Fakti se me përjashtim të veprës kadareane letërsia shqipe është një terra inconita në Gjermani, Austri dhe Zvicër, është një pengesë e madhe për ne përkthyesit” dhe më pas, sikur të qe ai shqiptar e ne gjermanë, na drejtohet: “Të dashur miq, falmani për ca fjalë shqipe troç, nuk dua të jem mësuesi i Shqipërisë, mirëpo institucionet përkatëse duhet ta kuptojnë se kultura, sidomos letërsia, është pjesë e përpjekjeve për përmirësimin e imazhit të vendit tonë në botën e jashtme”.
Do t’i përgjigjem zotit Lanksch se shumë autorë këtu e ndiejnë frustrimin dhe shtypjen direkte apo të tërthortë të shkrimtarit që amalgohet me pushtetin, dhe të pushtetit që ia shpërblen, siç e ndjej edhe unë, edhe në rastin kur u përpoqa të përktheja me çdo kusht një nga veprat e mia “Gruaja Halucinante” (Roman, OMBRA GVG, 2006), në Gjermanisht, në vitin 2007, vepër e cila në shqip rrëshqiti pa ndonjë qëndrim të kritikës. Joachim Roem, përkthyesi i mrekullueshëm i poezive të mia të dikurshme të sapo-hapjes së Shqipërisë në nëntëdhjetën, më la në baltë. Rahmani e kishte përvetësuar përkthyesin dhe ai nuk mund të bënte pa lejen e tij. Këtë mund të them edhe për Jusuf Vrionin, të cilin e pati ekskluzivisht të vetin; Jusufi më kërkoi vetë të përkthente librin tim me poezi ”Delirium” e pastaj u tërhoq.
E botova Romanin Gruaja Halucinante dy vjet më pas, me ndihmën e Kultur- Kontaktit, në Austri, me shumë sakrifica, e pengime nga Rahmani. Por në katalogun e Panairit Ndërkombëtar të librit në Messe të Austrisë,( jemi në vitin 2009 tani), isha e vetmja autore që poshtë fotos kisha një reklamë në vend të librit. Dhe kjo nuk ishte rastësi. Kjo pengonte kalimin e librit tim në një gjuhë tjetër, në anglisht, frëngjisht, pasi botuesit që kishin ardhur nga bota e Perëndimit nuk do ta gjenin librin të kataloguar. E shoqja e Rahmanit kishte edhe ajo një libër në të njëjtin panair me mua, të kataloguar bukuri. Aty kuptova se pushteti i Rahmanit për të penguar ishte transnacional!
Romani i gjelbër shqiptar ka një lëvizje kaq të gjerë e të pasur dhe ende nuk ka një adresë ku të korelojë dhe jo të censurojë vlerën. Sepse ai është spontan dhe jo i programuar për kopjim politik. Për romanin modern shqiptar nuk mund të mos përmend kryeveprën e shkrimtarit Henrik S. Gjoka “Simfonia e fundit në ishullin Simon” që më pati tronditur me artin e shkrimit dhe domethënien, që e lexova para disa vitesh. Jeta dhe vepra e këtij autori lidhen pashmangshmërisht me njëra-tjetrën te romani “Gjuetia e Pëllumbave”. Modele të reja perceptimi. Me qendër njeriun. Por edhe te fillestarët: si romani “Bërthama”, e autores Eir Plasari, që fitoi çmimin Migjeni, që ende ka mbetur vetëm në shqip dhe një seri autorësh të tjerë, plot rijësi, që i takova në botimet e “Mapo”, por dhe gjetkë.
Shkrimtarë si Kuteli, Poradeci, Fishta, Ballanca, Trebeshina, e të tjerë, që shkolla e realsocit i brryloi, që çdo letërsi tjetër do t’i kthente në muza të një identiteti letrar dhe jo vetëm aq, edhe më të vonët autorë të tjerë, tregojnë variacione narrative autentike, por nuk stimulohen, përkundrazi.
Ndërkohë Rahmani iu thotë lexuesve se Marksi nuk e ka mirë kur propozon se shkrimtarët duhen përkëdhelur. Për veten e tij i mori maksimalisht përkëdheljet e regjimit, i shiti për disidencë në Perëndim dhe nuk po le gjë pa bërë të mos ngrenë krye krijuesit!
Ka ardhur koha të zbythet e të lërë vend edhe për autorët e tjerë, madje duhej me kohë ta kish bërë, edhe për bashkëmoshatarët e tij, të cilëve padrejtësisht iu absorboi krejt mjedisin e lexuesve, në vite, me talent dhe makiavelizëm; por edhe më të rinjve fare le t´u hapë udhë. Të mos zgjedhë e propozojë për përkthime në gjuhë të huaja autorë që nuk ia përcikin hijen.
“Tutori” quhet romani që paraqita në konkurs sivjet, një vepër e vogël por e madhe për nga dimensioni letrar dhe sublimimi i viteve që m´u deshën për ta përftuar duke e jetuar, por u habita kur më thanë se ishte e ndaluar pjesëmarrja e autorëve në Razëm, ku deklarohej çmimi!
Jam fituesja e Festivalit të parë Ndërkombëtar të Poezisë, San Remo, Itali, organizuar nga RAI, ku m’u dorëzua Palma e Artë në transmetim direkt, por as edhe një televizion i yni nuk mori mundimin një herë të marrë atë segment filmimi të fitores që e panë italianët, e t’ua tregojë shqiptarëve, pasi është dhe e tyrja.
I them Rahmanit se shkrimtari i madh mbahet mend, para së gjithash, nga bonsensi, nga mënyra se si e pranon tjetrin dhe veten te tjetri! Taktikave që përdor për posedim letrar me politika ka kohë që u ka dalë era…Do të ishte mjerim për çdo lloj arti dhe artisti që të përdorte truket e pushtetit për t’u bërë tërheqës!
Shkrimi nga botuesi Çili:
E dashur Moza, duke qenë një nga poetet e mia të preferuara, dhe një nga bashkëpunëtoret në rubrikën e rrjetit të kritikës shqip në gazetën “Mapo”, u befasova kur lexova shkrimin tënd për çmimin “Kadare” dhe, në përgjithësi rreth debatit që ka shkaktuar edicioni i tretë i këtij çmimi.
Fillimisht, do të doja të thosha që befasia, në fakt nuk është vetëm e jotja, është përfaqësuese nga konstatimi i mungesës së përgjithshme të emancipimit në mjedisit letrar shqiptar. Unë sapo jam futur në kuadrin e iniciativës letrare të Universitetit Europian të Tiranës gjatë këtyre viteve për të strukturuar, për të ndërtuar, për të bërë funksional e legjitimuar për nga cilësia çmimin letrar “Kadare”, një çmim që jepet tashmë për herë të tretë, dhe besoj që po fiton gjithnjë e më shumë vëmendje. Mungesa e emancipimit është befasuese. Shkrimtarë të njohur të cilët refuzojnë të jenë në juri sepse nuk duan të kenë belara, votime jurish të cilët zihen e përpëliten me njëri tjetrin, pjesëmarrës të çmimit të cilët, pas kësaj, as denjojë të vijnë e të përfillin ceremoninë e honorifikimit të një kolegu të tyre, që gjithsesi njëri do ishte fitues dhe nuk do ishin 40 apo 50 shqiptarë.
henri-ramadan
Por mbi të gjitha, këtë vit, jam befasuar nga reagimet shumë të ashpra të dy prej favoritëve të këtij çmimi, të Virion Graçit dhe tëndin, pasi ishit në short listën e pesë finalistëve. Tamam-tamam është një gjë e ditur banaliteti, meskiniteti apo ligësia e mjediseve letrare kudo në botë. Mirëpo mendoja se kjo ligësi iu përkiste shkrimtarëve periferikë, të parealizuar apo shkrimtarëve të cilët mekanizmin e dështimit përpiqen t’ia projektojnë mjedisit letrar, kohës, epokës, komploteve apo ndonjë gjëje tjetër.
Por, personalisht jam shumë i zhgënjyer që përfaqësues tipik i këtij fenomeni jeni ju dhe Virion Graçi, dy autorë që personalisht ju njoh dhe ju respektoj.
Përtej momentit personal, mendoj që teprimi i madh në lidhje me këtë temë, ia vlen të ndalemi, të analizojmë e të shkojmë më tej.
Së pari, kohët kanë ndryshuar e dashur Moza. Jetojmë në kohë lirie, dhe askush nuk ka detyrim ndaj askujt, dhe askush nuk i jep llogari askujt mbi ndërtimin e një çmimi, një jurie, mënyrën si voton apo mënyrën si akordohet një çmim. Aq më tepër sikurse thashë, se ekzistojnë qendra të mëdha, personazhe të mëdha që kushtëzojnë çmimet, eksportin letrar shqiptar për 27 vjet pas një hyrjeje në botën e lirë, ku liria e qarkullimit të ideve, përkthimeve është e plotë. Madje-madje kaotike. Si të tillë ne kemi marrë iniciativën letrare për të ndërtuar çmimin Kadare si një mënyrë për të inkurajuar autorin shqiptar, që shkruan shqip, letërsinë shqipe, jo vetëm nëpërmjet një çmimi, me një vlerë monetare shumë të mirë, prej 10 mijë eurosh, por edhe përmes botimit dhe marrëdhënieve publike, reklamimit të këtij autori në harkun e një viti pas botimit të fituesit. Kështu kemi bërë me fituesit: Rudolf Markun, Shkëlqim Çelën dhe kështu do të bëjmë edhe me Musa Ramadanin.
Në vend që kjo iniciativë të meritojë një përshëndetje ose të paktën indiferencë, paranoja deri në marrëzira ngrihen në qarkullim në lidhje me skema, kundërskema apo kontrolle të këtij çmimi, për të cilin unë dhe juria, janë dhjetë emra, që çdo vit kemi qenë dhe jemi dëshmitarë.
Së dyti, Ismail Kadare, shkrimtari ynë i shquar i cili pati mirëkuptimin të na lejonte emërtimin e çmimit “Kadare”, pikërisht për inkurajim të autorit shqiptar, për të rritur reputacionin e autorit shqiptar, për të rritur reputacionin e këtij çmimi, që është në bazë të qëllimit, më sjell në vëmendje një fjali të tij. Para tre vjetësh kur Kadare pas shumë hezitimesh (sepse mund të lindnin debate të kësaj natyre) na dha leje për emërtimin e çmimit, duke na thënë: “Nëse ju mendoni se kjo i shërben letërsisë shqipe dhe promovimit të saj, pse jo. Por unë nuk dua, për asnjë arsye të kem lidhje me procesin, fituesin, me emrat”. Dhe, në fakt kështu ka ndodhur. Juritë e çmimit Kadare kanë votuar lirshëm, gjatë këtyre tre vjetëve, për autorin që kanë menduar, duke kryer një proces transparent.
Një gjykim që gjithsesi mbetet subjektiv, por të tilla janë çmimet, që nga dita që janë krijuar e deri sa të perëndojë bota.
E treta dhe më e rëndësishmja, kontributi i Kadaresë nëpërmjet këtij çmimi për autorët shqiptarë, i cili ndryshon kryekëput nga çmimi ndërkombëtar Kadare, nga mesi i viteve ’90, ka diçka shtesë për të theksuar: Kadare nëpërmjet parathënieve, rekomandimeve, diskutimeve, eseve të tij ka nxitur sa më s’ka letërsinë shqipe, autorin e ri apo autorin shqiptar këtu dhe jashtë vendit.
Kujtoj disa parathënie, shënime letrare, intervista apo pjesë nga libri “Mëngjese në kafe Rostand”, ku ai përmend e promovon autorët shqiptarë që kanë botuar jashtë, zonjat e letërsisë shqipe apo autorin shqiptar në përgjithësi i cili del jashtë. Si i tillë Kadare meriton të quhet një promovues sui generis i letrave shqipe.
Nuk duhet të harrojmë e dashur Moza, që Ismail Kadare është e vetmja markë publicitare e letërsisë shqipe e kulturës shqiptare që ne kemi në qarkullim dhe që mund të potencojmë në botën e qytetëruar ku lufta, konkurrenca e veprave cilësore është absolutisht e ashpër, e pamëshirshme.
Fakt është që në këto 27 vjet ku liria e botimeve ka qenë e garantuar, liria e qarkullimit të ideve dhe shkëmbimit kulturor me botën e jashtme ka qenë e garantuar po ashtu, ne nuk kemi arritur të prodhojmë, esencialisht, një autor apo një brez autorësh shqiptarë ndërkombëtarisht të njohur. Dhe për këtë, jo vetëm që Ismail Kadare nuk ka faj, e ka fajin vetëm mediokriteti letrar, apo për ta thënë në mënyrë më të sjellshme, cilësia e munguar e letërsisë apo autorëve shqiptarë për t’u bërë ndërkombëtarisht të përfillshëm.
Me gjithë ndihmën e Kadaresë, duke promovuar përmes parathënieve, shënimeve, rekomandimeve për shumë e shumë autorë shqiptarë, përsëri njohja ndërkombëtare nuk ka qenë e mundur.
Të shohim, nëse në të ardhmen, ndonjë përfaqësues apo fitues i çmimit “Kadare” do të bëjë thyerjen. Pra, do të thyejë premisat për një famë ndërkombëtare të një shkrimtari tjetër shqiptar.
E fundit, por jo më pak e rëndësishmja. Kohët kanë ndryshuar rrënjësisht. Iniciativat kulturore dhe letrare nuk janë më pronë e askujt. Ato janë pronë e të gjithëve. Përbashkimi konstruktiv rreth këtyre iniciativave, çmimeve, dhe eventeve kulturore e letrare, është ndoshta shtrati letrar ku mund të lindin apo kultivohen talentet e mëdha. Të cilat ndoshta një ditë mund të kishim një cilësi të re për të kapërcyer kufijtë e kulturës shqiptare dhe për të hyrë në mjedisin letrar ndërkombëtar.
