Shoqata “artistike” që rekruton vajza për prostitucion në Maqedoni

Nën emrin e një shoqate artistike, disa persona kërkojnë të punësojnë vajza të reja si sekretare nëpërmjet njoftimeve “online” dhe më pas rekrutoheshin si prostituta në lokale nate, në një qytet të Maqedonisë.


Gazetarë të “Fiks Fare” kanë zbuluar këtë rrjet prostitucioni dhe treguan me fakte sesi rekrutohen vajzat e reja, si kalonin në kufi nën logon e një shoqate artistike, e më pas punonin si punëtore seksi në lokale.

Shoqata artistike “Ferdinand Deda”, me seli në Tiranë, mashtronte me vendet e punës të cilat reklamonte, pasi në të vërtetë ajo rekrutonte punonjëse seksi nëpërmjet njoftimeve “online” të punësimit. Shoqata kërkonte të punësonte vajza të reja si sekretare, ndërkohë që në të vërtetë rekrutoheshin për punonjëse seksi. Pasi njoftoheshin për pozicionin e punës, vajzave iu bëhej më pas e qartë puna që duhej të bënin.

Pas një denoncimi në redaksinë e emisionit investigativ se shoqata artistike “Ferdinand Deda” kërkonte sekretare, por në fakt mashtronte pasi në të vërtet puna ishte si prostitutë, “Fiks Fare” nisi një investigim.

Gazetarja fillimisht telefonoi në numrin që kjo shoqatë kishte vënë në dispozicion, në një portal punësimi “online”. Në telefon, përgjigjja erdhi nga Shpëtimi, kryetari i kësaj shoqate, i cili menjëherë shprehu se ishte i interesuar për punonjëse dhe shpjegoi shkurtimisht pozicionin e punës.

Kriter për ta fituar atë ishte paraqitja e jashtme. Shpëtimi tha se kjo shoqatë menaxhonte një arenë artistike dhe se puna ishte në Maqedoni. Ai kërkoi edhe vajza të tjera, duke thënë se kishte nevojë për staf, e sipas tij vajzat duhej të ishin të paraqitshme dhe pa impenjime familjare.

“Nëse je pa impenjime është koha që ti të bësh lekë. 1.200 euro rrogë bazë, 40 euro çdo mbrëmje, plus bakshishe. Po të jesh gocë e zgjuar merr 70-80 euro bakshish”, shprehet Shpëtimi.

“Fiks Fare” realizoi më pas një takim me kryetarin e shoqatës në një nga baret e kryeqytetit, ku pas këtij takimi, gazetarja e fitoi menjëherë pozicionin e punës. Përveç pagës së majme prej 1.200 eurosh, ai i shpjegon se nëse ajo do të ishte e shkathët, do të kishte bakshishe të majme që mund të arrinin deri në 80 euro në ditë.

Madje, Shpëtimi i propozoi gazetares së “Fiksit” të niseshim menjëherë për Maqedoni, pasi iu duk e përshtatshme dhe mjaft e shkathët për punën. Përpos këtyre, ajo kishte dhe forma shumë të mira fizike, siç shprehet kryetari i shoqatës. Ai i tregon gjithashtu se në Tetovë të Maqedonisë, klientët shpenzojnë shuma të mëdha parash për femrat, madje kanë arritur edhe në 10 mijë euro. Shpëtimi i shpjegon gazetares se mban vulën dhe vendimin e gjykatës si kryetar i shoqatës “Ferdinand Deda” dhe se është gjithashtu edhe punonjës i cirkut. Këtë fakt, ai e përdor edhe në Doganë për të mos pasur probleme në kalimet e shumta që bën me femra të ndryshme.

Pas takimit me kryetarin e shoqatës, gazetarja niset të nesërmen në Maqedoni, së bashku me dy vajza të tjera që ishin prej kohësh punonjëse të lokalit. Në Doganën e Morinës, Shpëtimi i thotë policit kufitar se janë punonjës të cirkut dhe se po shkojnë për shfaqe artistike. Gjatë udhëtimit për Tetovë, vajzat i shpjegojnë gazetares së “Fiksit” sesi punohet dhe sesi mund të fitojë më shumë parà.

Njëra nga punonjëset i thotë se klienti duhet mbajtur gjatë, që ai të vijë më shpesh në lokal dhe të mos kërkojë vajza të tjera, e nëse ndonjë klient i ofronte shumë parà mund të shkonte me të. Por, ato thanë se, më të detajuara rregullat e lojës do t’ia shpjegonin gazetares vet pronarët e lokalit dhe hotelit ku do të shkonin.

Përgjegjësja e vajzave kishte mbi 7 muaj qëndrimi në Maqedoni, por me ndihmën e pronarëve kishte arritur ta rregullonte qëndrimin e gjatë në Maqedoni dhe të hynte e dilte sa herë që të donte. Ndërkohë, ajo nuk harron të këshillojë gazetaren e “Fiksit” se nuk duhet të tregonte në doganë se çfarë pune bën realisht.

Pas mbërritjes në Tetovë, gazetarja akomodohet te shtëpia ku banojnë të gjitha punonjëset e lokalit, dhe një pjesë prej tyre i kishte sjellë Shpëtimi i shoqatës artistike. Njëra nga vajzat i tregoi gazetares se edhe ajo kishte rënë prè e këtij mashtrimi nga ana e Shpëtimit, pasi ajo në të vërtet ishte në kërkim të një pune si parukiere.

Realitetin dhe punën e vërtetë e kishte kuptuar vetëm kur kishte mbërritur në Maqedoni. Në mbrëmje, të gjitha vajzat, pasi u përgatitën me veshje provokuese iu drejtuan lokalit ku zhvillohej aktiviteti. Pasi lokali u mbush me klientë, të gjitha vajzat duhet të qëndronin pranë tyre dhe të kënaqnin klientët në mënyrë që ata t’u ofronin pije.

Gazetari i “Fiksit”, i cili shkoi në lokal si klient, bisedoi me pronarin nëse mund të merrte ndonjë nga vajzat për të kaluar natën. Ai iu shpreh se kjo bëhej kundrejt pagesës prej 50 euro.

Telefonata me kryetarin e Shoqatës “Ferdinand Deda”

Kryetari i shoqatës-Alo
Fiksi-Alo përshëndetje, më falni për shqetësimin. Unë pashë njoftimin e punës, dhe doja të dija nëse është akoma i lirë. Nëse mund të bëj një intervistë pune.
Kryetari i shoqatës-Po, dëgjo ta shpjegoj kështu konkretisht mund të bindesh, domethënë ta sqaroj paraprakisht. Duhet të jesh pa angazhime njëherë, puna parë.
Fiksi-Pa angazhime jam, 26 ( vjeç).
Kryetari i shoqatës-Po je 26 ti ke kohën të bësh lekë, dhe ne kemi një mundësi shumë të mirë tani. Jemi shoqatë artistike, menaxhojmë një arenë kulturore, menaxhojmë këto, jemi në lëvizje. Ti mund të marrësh edhe ndonjë shoqe që kuptohet të jenë me tipare të paraqitshme. Ne mund të jemi direkt për punë, mund të ikim dhe nesër ose pasnesër te arena që i menaxhon shoqata jonë. 1200 euro rrogë bazë , 40 euro çdo mbrëmje plus bakshishe. Po të jesh gocë e zgjuar merr 70, 80 euro bakshish. Por nuk është këtu në Tiranë.
Fiksi-E kuptoj.
Kryetari i shoqatës-Është në Maqedoni, që i menaxhojmë ne është arenë e madhe që e menaxhojmë ne. Është lokal me muzikë live. E ka puna fjetjen edhe darkën e ka puna. Ju jeni vajza imazh, shoqëroni këngëtaren në sallë. E grimuar e rregulluar. Faqen “ Shoqata Artistike Kulturore Ferdinand Deda” shihe kush është. Prestigjator, artist 25 vite në skenë, që i menaxhoj këto punë.
Fiksi-E kuptoj. Mirë atëherë , super, do ta lëmë për nesër.

Takimi i parë

Fiksi-Si je?
Kryetari i shoqatës-Mirë.
Fiksi-Si kalon?
Kryetari i shoqatës-Ça ke bërë ti? Si ke qenë? Ti do mbash pak dietë…
Fiksi-E diii.
Kryetari i shoqatës-Se je e bukur. Atje puna është me sezone. Tani ka bakshishe. Rrogën e keni të mirë, 1200 euro. Rrogën e keni çdo natë. Domethënë 25 ditë paguhesh 40 euro çdo mbrëmje.
Fiksi-Si punë është vetëm një muaj apo…
Kryetari i shoqatës-Jo është tërë kohën ajo. Ti bën kontratë të mirë, se unë e shoh që ti e bën këtë punë, po do mbash pak dietë.
Fiksi-Si pagesë mua më intereson, nuk është e keqe. Vetëm dua të di kushtet, në kuptimin sa veta do rrimë në një shtëpi.
Kryetari i shoqatës-Shtëpia është e madhe, është e rrethuar me pemë, edhe rrinë 2, 3 goca në dhomë. Ka dhe dhoma të mëdha që rrinë 4 goca.
Fiksi-Sa veta jemi si staf?
Kryetari i shoqatës-45.
Fiksi-Sa mo?
Kryetari i shoqatës-45 .
Fiksi-Tallesh, janë shumë.
Kryetari i shoqatës-Aq do bëheni, tani jeni 18. Vetë jam punonjës i cirkut, prestigjator, kam dal dhe në televizor.
Fiksi-Prestigjator që bën kështu…
Kryetari i shoqatës-Numra shpejtësie. Ti aty ke një shans të mirë, se ti ke komunikimin. Të jesh e zgjuar, të kesh mysafirë, dhe për çdo pijë merr një byzylyk në dorë. Çdo byzylyk ka 3.5 euro që e merr ti bakshish , plus rrogës.
Fiksi-Se unë s’po e kuptoj, duhet të jemi shoqëruese, që shoqëron klientin?
Kryetari i shoqatës-Jo, jo nuk ulesh. Unë kam dëshirë të të respektoj ty, i them kamerierit një pijë çoja ….. Këto janë bakshishe ekstra plus rrogës.
Fiksi-E kuptova.
Kryetari i shoqatës-Duhet të vishesh seksi, është lokal i mirë, një ujë bën 5 euro atje. Është lokal bosash atje. Ti merr lekët xhiroi. Kam qenë unë para dy vitesh hodhi njëri 10 mijë euro,tjetri 5 mijë euro. Ti ke për të bërë lekë! Një vakt bukë e keni pa pagesë. Merrni rrogën, merrni bakshishin dhe hani darkë gjithë stafi. Gjë e mirë se atje të ftojnë, këpute, mirë zemra me stil, taaak qethe. Puna jote private. Nesër flas me atë gocën tjetër, i thashë dhe për ty është një gocë tjetër, të dyja ju, unë tre, kam një makinë të vogël, me atë do ikim i biem këtej nga Prizreni.
Fiksi-Në ça qytet është lokali?
Kryetari i shoqatës-Në Tetovë. Unë ça s’kam dëgjuar andej, kanë shitur tokë e shtëpi për të kap femër.
Fiksi-Do të kthej përgjigje 100% nesër.
Kryetari i shoqatës-Neve nesër jemi për rrugë.
Fiksi-Nesër ça duhet të marrim me vete?
Kryetari i shoqatës-Një çantë me vete me rroba me gjëra, kartën e identitetit.
Fiksi-S’na kërkojnë asgjë në kufi?
Kryetari i shoqatës-Ça të na kërkojnë?
Fiksi-Ku vete, ça bën?
Kryetari i shoqatës-Ç’ke se e justifikoj unë, janë të cirkut. Vulën e kam këtu, vula e shoqatës. Unë jam artist i cirkut, kaq pra. Ja, kam 20 vjet.
Fiksi-Po mo burrë, mos e vrit mendjen.

Dita e dytë, nisja për Tetovë

Fiksi-Mirmëngjes. Përshëndetje si jeni?
Vajzat punëtore-Përshëndetje.
Vajza-Po ti pse s’ke marrë valixhe?
Fiksi-Po se nuk kisha shumë gjëra.
Kryetari i shoqatës-Hajt ta hënksha gjoksin, ma ke si predhë. Të fortë e ke?
Fiksi-Edhe thash do marr atje ( Maqedoni ) se më kanë thënë janë të lira ( rroba) .
Kryetari i shoqatës- Po ke rroba sa të duash atje.
Fiksi-E kam seriozisht..
Kryetari i shoqatës-Rroba e , k…. ke punë e lekë, të gjitha i ke.
Fiksi-S’ja kam idenë o zemra do na mësoni një çikë.
Vajza-Unë jam ndër të parat qëkur është hapur lokali.
Kryetari i shoqatës-Që ka vajt atje.
Vajza-Vjet në qershor, më ka çu Shpwtimi për andej, hera e parë që shkoja.
Kryetari i shoqatës-Bëni lekë atje se jeni në kohën më të bukur. Kaq.
Fiksi-Ti Xh… domethënë e njeh qytetin zemra?
Kryetari i shoqatës-Oho kjo është përgjegjësja
Vajza-Unë kam qenë përgjegjësja e gocave po unë u largova. Se kshu… kisha ca punë.
Kryetari i shoqatës-Po ta kërkoi ndonjëri që të jep lekë, ik q… me të të plasi b…. . Merrja lekët përpara. Jepja p… në gojë. Kështu thoi, merri nja 3 mijë franga , tak merri bli një makinë të mirë. Se u q… njëherë. Ne jemi q… tërë jetën kot. Ty do të mbajë shefi sot, të flini. Të kolaudon miku edhe të uron punë të mbarë. Se të q… ai 10 minuta.
Fiski-E o lali sa mund të japin?
Kryetari i shoqatës-E varet si ta kapësh kokën. Ty Xh… sa të kanë ofru?
Vajza-Unë kam qenë e zonja ta them troç? I kam marrë tjetrit mbi 3000 euro, vetëm duke pirë kafe. Tufat lali. Unë këtë e quaj arritje.
Fiksi-Zakonisht aty sa mund te ….?
Kryetari i shoqatës-Dëgjo aty ka njerëz që ta ofrojnë, 500 ( euro) ta ofrojnë. 500. Ka dhe budallenj që të jep dhe 1000.
Fiksi-E di pse pyes, se dua të di si janë që si të sillem.
Kryetari i shoqatës-Ja moj ku i ke, po ti ke instruktoret këtu. Për ça janë këto. Eu ai duhet të vijë te lokali ta njohësh, duhet të qerasi ty se ti merr bakshishe, lekë për atë që të qeras ai ty, përqindje. Ai duhet të qerasi. Të lërë pështyje të mira ta shohësh që paguan, ka lekë. Me 500 euro po kthej unë b….

Në pikën e kalimit kufitar
Kryetari i shoqatës-Flas unë në qoftë se pyesin këta, janë me mua me cirkun, do vemi për të bërë aktivitet.
Fiksi-Edhe po na pyetën ne ti themi jemi të cirkut?
Kryetari i shoqatës-Po , po punoj me cirkun.

Fiksi-Pse nuk të lanë? A kalon me kartë identiteti?
Vajza-Jo jo s’ka lidhje. Po unë ngaqë kisha kaluar shumë muaj. Kisha më shumë se 7 muaj ( në Maqedoni) . Normal që s’të lejojnë.
Fiksi-E për ça të morën në pyetje?.
Vajza-Thjesht të pyesin ku ke punu e kshu se s’duhet me tregu ça ke punuar a kupton?
Fiksi-A e kuptoj, që ke qenë në marrëdhënie punë?
Vajza-E vetëm kaq.
Fiksi-Ne nuk besoj se të na kthejnë?
Vajza- Jo, jo s’ka lidhje unë isha gjë tjetër, se kisha shumë muaj, kisha mbi 7 muaj.
Fiksi-Si e rregullove? Të qëndroje më tepër, që të lanë?
Vajza-Po e rregullojnë ata të punës.

Kryetari i shoqatës-Po?
Polici doganës-Makina?
Kryetari i shoqatës-E kam marrë me qira. Artistë jemi o shef ku kemi ne makinat tona.
Kryetari i shoqatës-Unë kam një jetë që punoj kshu me goca. Kam 8, 9 vjet që punoj.
Fiksi-Si me e bo atë që ai të qerasi ty?
Vajza-Më dëgjo një sekondë, se ja sqaroj unë. Jemi gjithë gocat neve dhe vjen kamerieri dhe thotë ti, ti, ti çohu. Do shkosh dhe do japësh dorën. Do mbash një mikrofon në dorë, dhe do japësh dorën ç’kemi si jeni? Edhe do vazhdosh ti japësh muhabet, si je e kështu. Edhe po s’të dhanë muhabet ato ti do vazhdosh ti japësh muhabet. Kur e shef që ato nuk të japin pije do rrish maksimumi 15 minuta, 10 minuta , Kur e shef që ato nuk të japin pije lëviz në tavolinë tjetër. Ka plot k… që të japin pijë. Është një lëng boronice kaq.. po nuk duhet ta pish shpejt, duhet 3 herë ta pish. Duhet të bësh gëzuar dhe duhet ti shohësh në sy. Sepse po nuk i pe në sy ato e quajnë mungesë respekti.
Fiksi-Po nëse mua më thotë ndonjëri do vish me mua, mua më lejohet të shkoj?
Vajza-Ai do të thotë, bëja mendjen çorbë, mos i dil që ditën e parë se nuk të vijnë më në lokal me të dhënë pije. Sepse ato thonë unë e kapa këtë , e nxora këtu, mund të fut dhe një të q… Edhe nuk ka më nevojë për ty kap gocën tjetër pastaj. Ty të lë mënjanë. Po deshe me shku, shko.
Fiksi-Nuk të thonë gjë ….
Vajza-Megjithëse ti do flasësh vet me atë pronarin.

Lokali ku do punojnë vajzat

Fiksi-Përshëndetje si jeni?
Stafi lokalit-Si jeni mirë? Do i merrni qeto teshat? Xh… a jeni tu shku te shpija ju?
Vajza-Ku di unë ku do rrimë. Dhomat do jenë zënë. Na ço aty je qe je.
Stafi lokalit-Po ikim.

Shtëpia ku qëndrojnë vajzat

Fiksi-Ça pune bëhet? Po dhe tamam nuk e kam fare të qartë me thënë drejtën.
Vajza-E kuptoj. Kush të solli ty këtu?
Fiksi—Shpwtimi (kreytari i shoqatës) më ka sjellë.
Vajza-Ke qenë më përpara?
Fiksi-Jo. Në internet (gjetja e punës).
Vajza-Ja do ta shikosh vet. Ça të ka thënë Shpwtimi ty?
Fiksi-Asgjë tjetër. Tani mund të ulesh në tavolinë, mund të shoqërosh? Si?
Vajza-Jo në asnjë mënyrë nuk ulesh gjatë orarit të punës.
Fiksi-Edhe të kërcejmë?
Vajza-Është me dëshirë, në qoftë se do kërcen. Ke dhe përqindje nga..
Fiksi- Për shembull në qoftë se mua më qerasin me pijë sa merr? Se ça më tha Shpwtimi 3.5 euro.
Vajza- Diçka e tillë.
Fiksi-Domethënë aq gota sa marr në muaj aq lekë marr?
Vajza-Po.

Fiksi-Me siklet e kam për Zotin. Dua të dal sa më mirë.
Vajza-Shiko, Ti shiko njëherë gocat edhe mëson. Normalisht është dita e parë e punës.
Fiksi-Po edhe ajo pjesa që duhet të rrish në këmbë për mysafirët në tavolinë.
Vajza-Kështu ka qenë gjithmonë këtu.
Fiski-Po si, ça muhabeti mund tu bësh?
Vajza-Mundohu t’u bësh muhabet , mundohu ti bësh për vete. Mundohu t’i mbash …
Fiksi-Që të të japin pije?
Vajza-Pse si kujton se është punë e lehtë? Hahahah. Të rruhet k… aty me çdo kokë pa larë. Do të të ngacmojnë shumë, do të propozojnë , Do të …. Do të thonë je më e mira, do t’i thonë të gjitha. Mundohu t’u bësh qejfin, Unë jam më e vjetra këtu. Por që mundohu të mbash mysafirin tatë.
Fiksi-Po zakonisht , a.. pse janë ca klientë që vijnë enkas për ty domethënë?
Vajza-Po. Secila vajzë ka klientët e vet tashmë.
Fiksi-Që ai vjen vetëm për mua?
Vajza-Qoftë se arrin ta bësh.
Fiksi-Po bakshishe të japin?
Vajza-Po, po si merr ti bakshishet.
Fiski-A i merr lokali?
Vajza-Ti ke rrogën tate, ke pijet, kaq. Bakshishe do të japin se normal, varet tashti
Fiksi-Sa japin zakonisht?
Vajza-Kanë shumë shumë lekë, ta them unë që kanë shumë lekë. Janë ca 2, 3 koka që, vështirë me i kap ata.
Fiksi-Po kshu në tavolinë… si të reagosh në ato momente, se ke frikë mos bën ndonjë gjë e të bërtet pronari i lokalit po të japësh më shumë koefidencë.
Vajza- Si do reagosh, jo , ti mund te japësh koefidencë sa të duash aty, ti mund ti lësh edhe të fusin duart aty. Këtu i ke kështu, natën ditën e parë i ke në kafe, ditën e dytë të çojnë në drekë, ditën e tretë të çon në hotel. E ke kshu këtu. Kshu që mos dil shumë me mysafirët se pastaj mësohen dhe nuk vijnë më te lokali. Se prandaj është prish puna se dalin gocat me mysafirët. Mund t’i dalësh, ok mund t’i dalësh në qoftë se ai të jep çdo natë pije. A e di sa mysafirë do të bëjnë kshu ty, tashti varet.
Fiksi-Këta të punës nuk është se të thonë gjë? Dhe po ta them se s’ta mbarova qëparë muhabetin, Unë e lexova lajmërimin ( për punë) që thoshte sekretare.
Vajza-Hahahaha
Fiksi-Marr Shpwtimi n dhe më thotë mua lokal. E mire i thashë unë se unë nuk është se s’kam punuar ndonjëherë. Si the ti, si e dije ti? Pastruese?
Vajza-Parukiere.

Në lokal, vendi ku do punojnë vajzat

Vajza-Si erdhe këtu?
Fiksi- Pashë njoftim në internet edhe.. edhe ty Shpwtimi i ka sjellë?
Vajza-Jo. Janë 3 menaxherë.
Fiksi-Edhe ju Kryetari i shoqatës ju ka sjellë?
Vajza-Jo, jo. Unë kam që verës që jam këtu. Menaxher? Nuk është ndonjë menaxher i madh po gjen goca.
Fiksi-Po këto mikrofonat duhet ti mbajmë se s’bën në dorë?
Vajza-Po , i mbajmë në dorë kështu kot. Sikur kemi një shok me vete.
Fiksi-Po këto gocat e tjera janë kështu.. këngëtare?
Vajza-Jo, të gjitha kështu si puna jonë. Duhet të rrish aty në tavolinë, pastaj të qerasin s’të qerasin..
Fiski=Po s’të qerasën…çohu ik me lezet?
Vajza-Lëviz të tavolina tjetër. Edhe për shembull janë 3 goca në tavolinë, ai mund të qerasi dy edhe ty nuk të qeras.
Fiksi-Tallesh?
Vajza-Po ato mund t’i njohë, ku di unë..mund të shkoj… varet si pëlqen. Më kupton , ty të pëlqen një tjetër, mua më pëlqen një tjetër prandaj ka shumë goca.
Fiksi-Që kanë klientët e tyre?
Vajza-Po, i quajnë mysafirë.

Fiksi – Qenkan pak sot?
Pronari i lokalit – Viinë po asht ma dobët se asht Ramazan. Të premten, të premten do punojmë. Si thashë edhe nuk pinë njerëzit edhe vin si pa lidhje. Mbas Ramazanit do bahet nami.
Fiksi – Po këta, ju afrohen, ju afrohet me pi gocave?
Pronari i lokalit – Po
Fiksi – Kështu si merr me dashtë për një natë?
Pronari i lokalit – Ka tek hoteli (hoteli mbi lokalin )
Fiksi – Po me dash i zgjedh vetë apo si ashtu…
Pronari i lokalit – Edhe si të duash mund ta thirri
Fiksi = Sa është nata?
Pronari i lokalit –Jo nata, për nji herë, nji herë
Fiksi – Për nji herë sa është?
Pronari i lokalit – 50 euro
Fiksi – 50 euro, pasnesër me kë këtu
Pronari i lokalit – Ani, natën e mirë!

  

Nga At Zef Pllumi, Musine Kokalari, Jusuf Vrioni, Petro Marko deri te Visar Zhiti dhe Fatos Lubonja.

 Janë 146 artistë që janë dënuar nga diktatura komuniste.Të qenit kundër Partisë Komuniste e qeverisjes së saj ka internuar burgosur dhe pushkatuar, shkrimtar, poet, dramaturg, regjisor dhe këngëtarë, duke mos lënë jashtë as priftërinj.

JUSUF VRIONI, përkthyes

Përkthyes, shkrimtar, prozator, njeriu që e shkriu tërë jetën e tij për të bërë të njohur letërsinë shqipe nëpër botë.Ai që përktheu në gjuhë të huaj librat e Migjenit e shkrimtarit tonë të madh Ismail Kadare. Jusuf Vrioni lindi më 16 mars të vitit 1916 në Korfuz.

Në Francë, Jusufi mbaroi studimet në tre universitete. Më pas më 5 gusht të vitit 1939, ai kthehet në Shqipëri.Emërohet si punonjës i Ministrisë së Jashtme në Romë. Në mars të vitit 1945, i jepet urdhri i mobilizimit duke e emëruar partizan në Brigadën e 16-të Sulmuese.


Kur komunistët morën pushtetin dhe në valën e arrestimeve të atyre, familjet e të cilëve kishin qenë të lidhur me Zogun, Jusufi u arrestua.Më 13 shtator 1947, futet në burg dhe në të njëjtën kohë i internojnë të ëmën në Fier. Në gjyq del pas tre vjetësh dhe dënohet me 15 vjet heqje lirie. Një nga akuzat ishte ajo e agjenti të Francës.I burgosuri Jusuf Vrioni mori pjese ne tharjen e kënetës së Tërbufit dhe në ndërtimin e Aeroportit të Rinasit.Për sjellje të mirë, ai lirohet më 3 dhjetor të vitit 1959.Emërohet ambasador në Francë, ku vdes më moshën 85-vjeçare.

VISAR ZHITI, poet

Visar Zhiti lindi më 2 dhjetor 1952 në Durrës dhe u rrit në Lushnjë, ku kreu edhe gjimnazin.Ka studiuar Gjuhë dhe Letërsi shqipe në Universitetin e Shkodrës e disa vite punoi në Kukës si mësues.1973 provon të botojë dorëshkrimin poetik Rapsodia e jetës së trëndafilave.Por më 8 nëntor 1979 arrestohet pas denoncimit që i bënë redaktorët e librit të tij në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”, që e cilësonin si armik dhe akuza ndaj tij ishte: Nxirës i realitetit kundra realizmit socialist dhe poezi me ekuivoke kundra partisë e udhëheqësit të saj”. Edhe një kartolinë që ai ja kishte dërguar mikut të tij poetit Frederik Reshpeja, ju quajt armiqësore. Për ta kopsitur mirë dosjen e tij, Sigurimi detyroi disa mësues, që të dëshmonin kundra kolegut të tyre të shkollës.Më 1980 ai dënohet më 10 vjet burg. Nga këto Visari mundi që të fitojë me punë dhe nga amnistitë afro dy vjet, duke dalë nga burgu në vitin 1987. Atë e dërguan të punonte si punëtor në fabrikën e tullave në Lushnje, pasi i ishte hequr e drejta e profesionit të mësuesit ku punoi deri në vitin 1991.

Libri i tij i parë me poezi, "Kujtesa e ajrit" u botua në Tiranë në vitin 1993, i cili përfshinte disa poezi nga burgu. "Hedh një kafkë te këmbët tuaja" u botua vitin e ardhshëm. Ky vëllim përmbante të gjitha 100 poezitë të krijuara në burg në mes 1979 dhe 1987, të cilat kishin mbijetuar vetëm në kujtesën e tij. Vëllime të shumta pasuan, dhe ai është i njohur tani si një prej poetëve të mëdhenj shqiptare të shekullit të 20-të. Ai ka shkruar edhe shumë tregime të shkurtra, të mbledhura në dy vëllime, dhe ka përkthyer në gjuhën shqipe vepra nga Garcia Lorka dhe poeti italian Mario Luzi. Kujtimet e tij nga burgu, "Rrugët e ferrit : burgologji" u botuan në Tiranë në vitin 2001. Në vitin 1991 atij iu dha çmimi italian për poezi "Leopardi d'oro" (Leopardi i artë), dhe në 1997 ai mori çmimin prestigjioz "Ada Negri".

Listë e librave me poezi :

Kujtesa e ajrit (Tiranë: Lidhja e shkrimtarëve, 1993)
"Koha e krisur”, Tiranë, 1993
Hedh një kafkë te këmbët tuaja (Tiranë: Shtëpia Botuese Naim Frashëri, 1994)
Mbjellja e vetëtimave (Shkup: Flaka e vëllazërimit, 1994)
Dyert e gjalla (Tiranë: Eurorilindja, 1995)
Kohë e vrarë në sy (Prishtinë: Rilindja, 1997)
Si shkohet në Kosovë (Tiranë: Toena, 2000)
Rrugët e ferrit: burgologji(2001)
Ka shkruar edhe Pazari i Këpucarit.

Përkthyer në Gjuhën Agleze :

Condemned Apple (Molla e dënuar): Poezi të zgjedhura, përkthyer nga Robert Elsie (Los Angeles: Green Integer, 2005).

MUSINE KOKALARI shkrimtare

Musine Kokalari lindi më 10 shkurt të vitit 1917, në Adale, të Turqisë.Në vitin 1921, familja e saj kthehet në Shqipëri.Në vitin 1937, Musineja mbaroi shkollën e mesme “Nëna Mbretëreshë” dhe më pas shkoi për studime në Universitetin e Romës, në Itali.Ajo botoi librin e saj të parë “Seç më thotë nëna plakë” në vitin 1939.Ishte viti 1943, kur Musine Kokalari së bashku dhe me disa shokë të tjerë formuan Partinë Socialdemokrate.Një vit më vonë, me përpjekjen e saj, doli numri i parë i gazetës “Zëri i Lirisë”.Më 12 nëntor 1944 u pushkatuan vëllezërit e saj, Muntaz e Vesim Kokalari.Katër ditë më vonë e arrestuan dhe Musinenë, të cilën e mbajtën 17 ditë në burg.Në janar të vitit 1945, u botua libri i tretë i Musine Kokalarit “Sa u tund jeta”.Më 23 janar të vitit 1946, ajo u arrestua për së dyti nga forcat e Mbrojtjes së Popullit e gjyqi e dënoi me 20 vjet heqje lirie si desidente.Në vitin 1961, e nxjerrin nga burgu dhe e internuan në Rrëshen. Sëmuret më 1981 nga kanceri dhe vdes pas dy vitesh.

MITRUSH KUTELI, shkrimtar

Dhimitër Pasko i njohur me pseudonimin Mitrush Kuteli lindi më 13 shtator 1907 në Pogradec.Është cilësuar si shkrimtar, përkthyes dhe ekonomist mjaft i mirë.Shkroi nën pseudonimet Mitrush Kuteli, Izedin Jashar Kutrulia dhe Dr. Pas.Studimet e mesme i kreu në Selanik, kurse të lartat në Bukuresht, ku më 1934 mori titullin “Doktor i shkencave ekonomike”.Më 1942 u kthye në Shqipëri, ku punoi në fillim si ekonomist dhe më vonë si përkthyes.Në fillim të vitit 1947, gjatë fushatës së gjerë të arrestimeve të elitës intelektuale shqiptare, dënohet më 10 vjet burg si kundërshtar i regjimit komunist. Nga ky dënim kalon dy vjet në burgjet politike dhe më pas amnistohet dhe fillon të punojë si përkthyes pranë shtëpisë botuese “Naim Frashëri”. Mitrush Kuteli i cili ka dhënë një kontribut në letërsinë shqiptare vdiq më 4 maj të viti 1967 në Tiranë.


Më 1919 botoi vjershat e tij të para "Mëmës Shqipëri" dhe "Skënderbeu" - në kalendarin "Pogradeci". Nga viti 1924 kish filluar të botonte në shtypin shqiptar "të jashtëm", tek "Shqipëria e Re" dhe "Kosova" që dilnin në Kostancë të Rumanisë. Shkrimet e tij flisnin për Atdheun, për ngjarjet e vitit 1924, vajtonin vrasjen e Gurakuqit e të Bajram Currit. Në këto vite Kuteli botoi dhe artikujt e parë në fushën e kritikës letrare - vlerësime, përshtypje, analiza, të dhëna për autorë e vepra. Por pjesa më e madhe e shkrimeve i kushtoheshin monedhës, çështjes agrare dhe problemeve ekonomike. Studjoi ngjarjet e së kaluarës në fushën e financave dhe kritikoi Bankën Kombëtare të Shqipërisë, duke faktuar spekullimet e saj në dëm të ekonomisë së vendit. Ndër këto shkrime Kuteli përmend më pas "Kriza e koronës dhe Banka Kombëtare", që u botua si kryeartikull më 1928 në gazetën "Telegraf".. Duke vazhduar punën e filluar në Selanik për të nxjerrë në pah disa nga vlerat e kulturës sonë sidomos në fushën e letërsisë te rubrika "Shënimet Letrare", Kuteli shkroi artikuj mbi Naimin, Çajupin, Gramenon, Papa Kristo Negovanin, Asdrenin, Hilë Mosin, Lasgushin, Loni Logorin, Filip Papajanin, Ali Asllanin, etj. Me pseudonime të ndryshme botoi artikuj mbi çështjen e Bjeshkës së Velipojës të Vermoshit dhe mbi Manastirin e Shën Naumit. Në fushën ekonomike - shkruan rreth monedhës dhe kreditit, për problemet ekonomike dhe abuzimet administrative si dhe kundër disa koncensioneve që i ishin dhënë kapitalit italian - Bankës Kombëtare të Shqipërisë dhe Shoqërisë AGIP për të shfrytëzuar tokat vajgurore shqiptare dhe për të mbajtur monopolin e karburanteve në vend. Në vitet 1943-1944 Kuteli botoi shumë artikuj në shtypin e asaj kohe, në fushën ekonomike dhe në letërsi, kritikë letrare, publicistikë dhe folklor. Ai botoi dhe disa vëllime me prozë, poezi, pamflete, kritikë letrare dhe folklor.

Pas daljes nga burgu u muar me përkthime, në rreth 10 vjet përktheu rreth 50 vepra në prozë dhe poezi, sidomos klasikët rusë dhe sovjetikë.

ARSHI PIPA, gazetar, kritik

Do të duhet që ti vinin vitet e demokracisë që ai të vlerësohej, por këtë herë jo si diversant. Arshi Pipa ka lindur në Shkodër më 1920.Mbaroi shkollën në 1942 dhe mori gradën e doktorit në filozofi.Në 1941, u emërua mësues filozofie në liceun shtetëror të Tiranës.Më pas në prill 1946, u arrestua, për shkak të kundërshtimit të tij për të vepruar në përputhje me politikën e regjimit shqiptar.Kështu vitet 1946-1956, i kalon në burgjet dhe në kampet e punës së detyruar.Në 1957-ën u arratis për në Jugosllavi, ku jetoi si refugjat.Gjatë asaj periudhe, përktheu në shqip përzgjedhje nga poezia lirike latine.Emigroi në Shtetet e Bashkuara në 1958-ën.Madje në këtë shtet, Arshi Pipa ka qenë një nga pedagogët më të mirë ku ka dhënë gjuhë italiane dhe që mbante mbi supe edhe grada si doktor.

KOSOVËS

Vllazen shqiptare, Kosova s’asht e jona.
Kush me e permende guzon ai ban trathti!
O kob qi s’do t’harrohet kurr tevona!
Kosova e ngrate dergjet e vdes n’robni.

Prej bastardhesh trathtue qi i zhgulen zemren
e n’pre ua hodhen klyshve qi Moskova
Per gjak ndersen, me parzem shkele nen themren
mizore sllave po jep shpirt Kosova.

Deri kur, vllezen, do ta ndiejme na veten
fajtore pse vendin ku Shqipnija leu (1)
guxojme ta duem, tue pasun frige fatshkreten
Kosoven tone ta quejme gjymtyre atdheu?

O toke e bukur ku fjala burrneshe
ilire ushton qysh me mjegull gojdhane!
gjoks i Shqipnis, ku e ndryme si luaneshe
nder hekura gjemon zemra Dardane.

A mundet ajo, vall, me u-zhgulun dejsh
pa ba kufome llogoren e krahnorin?
Lumnin tande, Kosove, at’here ta rrfejsh
kur gjak i lire t’vadise hullin e plorit.

Sot tjeterkush ta gzon frytin e punes,
mbi token tande, kosovar, je skllav!
Qi t’la mbi vetulla kamxhiku sllav!

Qofte e mallkueme fara qi aty hidhet
me djerse e njomun pleqsh, me lote kerthijsh!
Buken e turpit e t’poshtnimit t’idhet,
o vend martyr, der kur ta kaperdijsh?

Qenka pra faj me lype te drejten tande?
Doren per lmoshe duhet me i shtri kusarit?
O gjuhe, ti bamu rrfe e tmerrin trande!
Do t’vije, do vije nji dite ora e shqiptarit!

Mbas nesh tjere kane me ardhe. S’fiket Shqipnija
pse disa qinda nesh rrzohen nen plumbin.
Se per cdeo dhjete prej nesh qi amshon lirija
dhjete mije do t’lindin e dhjete mije do t’humbin!

Do t’humbin shqim ata qi sot na shtypen!
Kulshedra e re me lakminat e vjetra
at’here do t’shembet kur ta shofim shqypen
prej majesh tu’e sulmue me sqeq e kthetra.

Andej na priret shpirti i forte me hove
t’dalldisuna ngadhnjimi, ushton jehona:
O vllezen, nalt ju ballin! prej Kosove
Der n’Çamëri Shqipnija asht e jona.

NISJE

Lamsh na perlane –cka mundem me rrembye
prej teshash vrik –e na stivuen si thase
nder kamjona, me shqelma tue na rrase;
prangat nder duer, per s’mbrapshti, ashtu mberthye

sa mishi u-nxi mbas pake e u-fry me plase;
mandej per kame e gjoks litarin nye
tri heresh na e pershuen, tue u-derkrye
ma keq mbi ke u-angue a desh t’u flase.

E mbasi kryen, rrethuen nenkolonelin
qi gjithe at kohe kish ndenjun tue soditun
fetyrat tona t’ajtuna, t’gerdheshna

nen klithmat e paza… Ishin djersitun
e fshiheshin me nge. E mbante belin
njeni tue qeshe me llanet e perveshna.

ELEGJIA VELLAZNORE

Ma thonte zemra e ngrata
se jeta t’kishte lane,
edhepse miqt e shoket
nuk dojshin me ma thane.
Der sa mbi krye mandata
kur se pritsha me ra (1),
dhe mora vesh cka n’anderr
prej kohe m’ishte gja.

E pau epileptiku (2)
qi s njifte mue as tye.
Po kapercejshim lumin
kur befas ura u-thye…
Un rashe… m’u-turr vertikut…
humba! uluroi nji za…
Ti u-hodhe, m’kape, m’qite…
por vete nuk dole ma!

Ti vuejtje, ti rreziqe
durove simbas stines,
nga ishulli i Ventottenes (3)
nder telat e Prishtines (4).
E pse perbuze vdiqe
terrorin bolshevik,
gjithmone anmik i shtypjes,
e bir i atdheut, besnik.

Sot qi nga dita e mortit
ka rrjedhe ma se nji mot
tue ta nderue kujtimin,
o vlla, nuk derdhi lot.
Pse per vdekjen e t’fortit
i forte duhet me u-bame.
As permendi fajtoret:
nuk kam ma çka me u name.

Kur ndolta nga mizori
po pergatitet ura,
per mue ket ehre, e kanga
e mbrame asht kjo qi thura,
me gjakun tand deshmori
vulosi sot nji be:
perbuzi komunizmin
e truhemper atdhe.



Kjo elegji u shkruejt ne Nanduer 1948, pak para se te nxirresha ne gjyq per heren e dyte. — Ky gjyq u ba ne prokurori te Durresit me dyer te mylluna dhe zgjati gjithsejt 15 minuta. Vendimi i gjyqit u dha mbrende ne burgun e Durresit.
1) Im vella, Muzafer Pipa, avokat, qe arrestue ne Shtatuer 1946, dhe mbasi u torturue der ne vdekje, u nxuer dhe u vra me nji batere automatiku ne Degen e Sigurimit te Shkodres, kinse kishte dashte t’ikte. Vrasjen e tij, te cilin ma kishin mbajte te mshehte, e mora vesh vetem gjate procesit te dyte ne Prokurorinë e Durresit.
2) Andrren e pau nji i burgosun, kosovari Azir Sula, ne kohen e vrasjes.
3) 4) Im vella pat qene burgose nga auktoritetet fashiste italjane n’ishullin Ventottene, afer Gaeta-s, me 1940, dhe ma vone internue ne kampin nazist te Prishtines, me 1944.

GJON SHLLAKU, përkthyes

Lindi në qytetin e kulturës shqiptare në shkodër më 24 mars të viti 1923. është cilësuar si një ndër përkthyesit më të mirë. Por jetë e tij do të ndryshonte kur më 9 dhjetor 1945 kur ishte student në degën e Teologjisë u arrestua si anëtar i organizatës “Bashkimi shqiptar” për agjitacion dhe propaganda kundër shtetit komunist. U dënua me 101 vjet heqje lirie, por u lirua pas 11 vitesh.Në vitet e burgut Gjon Shllaku duke qenë njohës i disa gjuhëve të huaja përktheu “Punët e Apostujve” tekste biblike nga origjinali, greqishtja e vjetër, “Apokalipsi”.Në vitin 1965 ai përktheu nga origjinali greqishte e vjetër “Iliaden” e Homerit.Më vonë botoi fjalorin “Helenik” me 20 mijë fjalë greqishte e vjetër-shqip. Është pikërisht profesor Gjon Shllaku, përkthyesi i 50 kryeveprave botërore në të gjitha gjinitë tragjedi, komedi, poezi, prozë, ese, histori etj. Gjon Shllaku, helenisti madh, është edhe fitues i diskut të argjendë nga qeveria greke, si një ndër përkthyesit më të shquar të letersisë antike greke.Ndahet nga jeta në moshën 80-vjeçare.

At ANTON HARAPI, shkrimtar

Qenia e tij kundër regjimit komunist do ta dënonte atë me vdekje. Anton Harapi, ka lindur në Shirokë afër Shkodrës. Mësimet e larta i kreu në Vjenë të Austrisë. Shërbeu së pari si famullitar në Grudë të Malit të Zi, më vonë si drejtor i Kolegjës Françeshkane të Shkodrës, edhe si drejtor dhe profesor i filozofisë në gjimnazin ”Illyricum” dhe në vitet 1941-43 si provincial i françeskanëve. Më 13 shtator 1943 emërohet anëtar i Këshillit të lartë të Regjencës, ku ka qëndruar deri në fund të vitit 1944.Pas fitores së Ushtrisë nacional-çlirimtare ai u detyrua të fshihej në pyjet e thella të Dukagjinit, në katundin Pulth-Plon, dhe prej andej ai bëri përpjekje për të organizuar një rezistencë nacionaliste kundër pushtetit komunist. Në qershor 1945 prifti antikomunist, kapet në shtëpin ku kishte marrë strehim.Ai u zbulua për arsye se kishte lënë një protezë dhëmbësh në një gotë uji mbi parmakun e oxha ut. Me vendim të datës 19 shkurt 1946 të Gjykatës speciale në Tiranë, Atë Anton është shpallur si kriminel lufte dhe armik i popullit, sabotator i pushtetit. Ai u dënua me pushkatim dhe u ekzekutua po atë vit.




VINÇENST PRENUSHI, poet

Emri i tij nuk do të hiqet nga lista e artistëve të cilët u dënuan nga diktatura, pa pasur një akuzë të qartë dhe bindëse. Mjafton te hidhje një fjalë kundër qeverisjes komuniste dhe veç burgut do të internohej edhe familja. Këtë fat ka pasur edhe poeti Vinçens Prenushi. Ai lindi në Shkodër më 4 shtator 1885.Shkollën për teologji e filozofi e kreu në Tirol të Austrisë. U bë njohës i mirë i shumë gjuhëve dhe kulturave evropiane, sidomos asaj gjermane. Boton më 1911 në Sarajevë vëllimin e parë të “Visaret e kombit”, me titull “Kangë popullore gegnishte”.Përktheu gjithashtu disa vepra nga Dante, Wisseman, Slenklevicz, etj.Dënohet pa faj me 20 vjet burg më 1947. Por qëndrimi i tij në burg do të zgjaste vetëm dy vjet. Kjo pasi vdes më 19 mars 1949 nga astma. Më vonë në vitet e demokracisë ai do të shpallet “Martir i Demokracisë” më 8 maj 1993 në Durrës.

JORGO BLLACI, poet

Edhe Jorgo Bllaci një ndër poetët më të mirë të vendit nuk i shpëtoi përndjekjes nga regjimi komunist.Jorgo Bllaci ka lindur me 1938 në Gjirokastër.Ai ka studiuar për Gjuhë-Letërsi shqipe dhe ka punuar së pari mësues e pastaj përkthyes.Në vitet ’50 ai dënohet nga regjimi komunist me dhjetë vite burg, për shkak të bindjeve të tij politike demokrate. Por kalvari i vuajtjeve për Bllacin nuk do të mbaronte këtu. Pas daljes nga burgu në vitet 1964-1967, Bllacin regjimi e dërgon të punojë si punëtor ndërtimi. Më 1990 ai u kthye përsëri në shtëpinë Botuese “Naim Frashëri“ ku punon edhe sot. Jorgo Bllaci ka botuar vëllimet me poezi “Ligjërimet e Pyllit“,(1964) dhe “Epika e trëndafilave” (1990). Gjithashtu ka shqipëruar vepra poetike autorësh të njohur, si Shevcenko, Pushkin, Esenin, Gëte, Du Fu, Frost, vepra në prozë, midis të cilave romanet “Rudini“ dhe “Ujrat pranverorë“ të Turgenievit, si dhe disa libra me poezi për fëmijë.

PETRO MARKO, shkrimtar

Nuk ka shembull në letërsinë shqiptare, ku të jetë gërshetuar dhe njehsuar aq shumë mes vetes njeriu dhe krijuesi – Petro Marko njeri dhe Petro Marko shkrimtar. Me romanet e tij Petro Marko hyri në personalitetet më të shquara të kulturës shqiptare që sollën risi të vërteta në traditën letrare shqiptare, ndonëse sa rrojti ishte ndër personalitetet më të persekutuara dhe më të munduara nga regjimi komunist. Edhe pse ishte një ndër vullnetarët e luftës së Spanjës dhe i burgosur i fashizmit, kur kthehet në Shqipërinë e çliruar, ai shpejt do të përjetojë disa nga vitet më të rënda nëpër burgjet e shtetit shqiptar komunist, për të cilin Petro Markoja kishte luftuar nëpër Evropë dhe Shqipëri më se 10 vjet rresht. Kjo për të vetmin shkak se nuk mund të pajtohej që në ditët e para të pushtetit me fillimin e diktaturës, e sidomos kur provoi t’i rezistojë diktatit që i vinte Shqipërisë aso kohe nga jashtë kryesisht nga Beogradi.

DAUT GUMENI, poet

Daut Gumeni është cilësuar si poeti që mbushi qelitë e burgjeve me këngët e lirisë.Ai lindi më 11.03.1943 në Gusmar, Tepelenë në një familje me tradita atdhetare. Në vitet 1957-1961 mbaroi me rezultate të shkëlqyera shkollën pedagogjike ”Pandeli Sotiri” në Gjirokastër. Që në shkollë i shfaqi idetë e tij kundër ideologjisë komuniste.Në këto vite filloi të shkruajë poezi e të konfrontohej me skematizmin e letërsisë së realizmit socialist.Në vitet 1961-1967 punoi si mësues i matematikë-fizikës në rrethin e Tepelenës. Ishte 24 vjeç, kur, në vitin 1967, arrestohet për agjitacion e propagandë kundër Partisë e Pushtetit Popullor dhe për 23 vjet e gjysëm, vuajti dënimin e rreptë të të burgosurit politik, deri në vitin 1990. Një nga kryeakuzat ishte se kishte shkruar poezi reaksionare: antikomuniste e antisocialiste. Pas viteve ’90 ai ka punuar në disa poste të ndryshme shtetëtore.

VILSON BLLOSHMI, poet

Kur thua Vilson Blloshmi nënkupton edhe Genc Lekën, dhe anasjelltas.Ata lindën në muajin Mars. Vilsoni, lindi më 18 mars të vitit 1948, ndërsa, Genci më 23 mars të vitit 1941. Që të dy ishin nga i njëjti fshat, nga Bërzeshta e Librazhdit, që të dy ishin poetë. Ashtu siç kishin lindur në të njëjtin muaj, ata patën të njëjtën vdekje dhe në të njëjtën natë. Vilson Blloshmi u pushkatua mesnatën e 17 korrikut të vitit 1977, për të vetmin “faj”, se kishin lindur poetë. Të dy poetët e kallur nën dhe u lanë në harresë deri në shembjen e diktaturës, ndërsa poezitë e tyre u shpallën heretike. Vilson Blloshmi rridhte nga një familje patriotike.Ai fliste frëngjisht dhe anglisht në mënyrë të shkëlqyer.Shkruante poezi, por edhe përkthente poetët më në zë perëndimorë, sidomos ata francezë. Akuza kryesore ndaj tij, ishte poezia “Saharaja”, ku ai e simbolizon Shqipërinë të shkretë dhe pa miq e pa shokë, por Vilsoni u akuza edhe pse kishte thënë se, “që të bëhesh njeri i afirmuar, duhet të dish edhe gjuhë të huaja”.

GENC LEKA, poet

Genc Leka, ishte një mësues shembullor, por për probleme të biografisë e çuan në punë ndërtimi. Edhe pse punonte shumë, ai gjente kohë që të shkruante edhe poezi.Në aktakuzë ishte shkruajtur se ai ka bërë agjitacion, duke u shprehur se, “normat janë të larta dhe shpenzimet e ulëta sa mezi jetohet”. Ai u akuzua për poezi pesimiste dhe jo realiste, sipas prokurorit, “poezitë shprehnin dëshpërim”. Interpretimi i poezive e rëndoi akuzën.Edhe poezitë e natyrës cilësoheshin si politike. Genci dhe Vilsoni, në mesnatën e errët të 17 korrikut 1977, u pushkatuan së bashku në një largësi prej rreth 5-6 km në largësi të Librazhdit, në një humnerë që quhet “Përroi” dhe “Firarit”. Për të dy këta poetë është thënë nga shkrimtarët më të mirë se kishin një talent të jashtëzakonshëm në të shkruar. Dhe nëse do të ishin ende gjallë Shqipëria do të kishte edhe dy kollosë të tjerë të letrave shqipe.

KASËM TREBESHINA, shkrimtar

Kasëm Trebeshina u njoh si shkrimtar në dhjetëvjeçarin e fundit të shekullit 20. Pjesëmarrës aktiv në Luftën Nacionalçlirimtare që në moshë fare të re, ai nuk u pajtua me politikën moniste të numrit një të partisë ku bënte pjesë; e kundërshtoi atë në mënyrë të drejtpërdrejtë, veçanërisht, për orientimin që po i jepte letërsisë dhe arteve. Për këtë qëndrim u burgos dhe veprat i mbetën në dorëshkrim. Letra e tij “Promemorje” për Enver Hoxhën, shkruar më 5 tetor 1953, denoncon vendosjen e pushtetit “njëdorësh” në Shqipërinë e Pasluftës së Dytë Botërore dhe instalimin e Metodës së realismit socialist të cilën vetë Kasëm Trebeshina e identifikon me një çensurë nga më të çuditshmet. “Stina e stinëve”, është vepra më përfaqësuese (e atyre që janë botuar deri më sot) e Kasëm Trebeshinës, e cila ka tërhequr vëmendjen e kritikëve dhe të studjuesve të letërsisë. Dhe ndonëse persekutimet e herëpashershme e bënë atë të vuajë fizikisht, vepra e Trebeshinës, ndonëse nuk u botua, e shfaqi vlerën e saj pas disa dekadash (në vitet ’90). Sipas kritikës serioze vepra e Trebeshinës qëndron ndërmjet traditës kuteliane dhe surealizmit.

KAPLLAN RESULI, shkrimtar

Kapllan Resuli është pa dyshim një nga shkrimtarët dhe intelektualet më të përfolur, më të sulmuar, më të blasfemuar, më të polemizuar në botën shqiptare.Ai akuzohet edhe si pansllav, por nga ata tjetër cilësohet si një ndër shkrimtarët atdhetarë më të shquar.Vepra më e njohur e tij është “Tradhëtia, megjithëse shumë pak nga veprat e tij janë botuar në Shqipëri.Kapllan Resuli dënua me dhjetë vjet burg nga regjimi komunist për shkak se pikëpamjet e tij nuk korrespondonin me regjimin e E. Hoxhës. Resuli ka pranuar se ai është i majtë, por jo me komunizmin që u ngulit në Shqipëri të cilin ai e quajti komunizëm banditesk, çka i kushtoi shumë rëndë. Pas viteve ’90 edhe pse si Presidenti i asaj kohe, Sali Berisha, por edhe më vonë ish-kryeministri Fatos Nano i kanë kërkuar falje Resulit në emër të popullit shqiptar dhe që të kthehej në atdhe, ai vazhdon të jetojë të në Zvicër.

FATOS LUBONJA, gazetar

Fatos Lubonja është një ndër publicistët, humanistët dhe shkrimtarët të më shquar shqiptar.Ai lindi në Tiranë në vitin 1951 dhe mbaroi studimet për fizikë në vitin 1974 në Universitetin e Tiranës. U akuzua dhe arrestua për shkrimet që iu gjetën të fshehura, për agjitacion dhe propagandë kundër regjimit dhe për to u dënua 7 vite burgim. Në vitin 1979 u arrestua sërish dhe u dënua sërish edhe 16 vite të tjera burgim, me akuzën si pjesëtar i një organizate kundër revolucionare.Nga burgu u lirua në vitin 1991, pas shtatëmbëdhjetë vitesh burgim.Nga koha e lirimit gjer në vitin 1993 punoi si sekretar i Përgjithshëm i Komitetit Shqiptar të Helsinkit.Në vitin 1994 themeloi revistën “Përpjekja”.Në vitin 1997 u zgjodh lider i Forumit për Demokraci. Tashmë ai është një nga publicistët më të njohur dhe më peshë në vend.

HAVZI NELA, poet

Poeti kryengritës, nga Kollovozi i Kukësit, Havzi Nela (1934 – 1988), ishte njëri nga ata që s`u pajtua asnjëherë me të keqen, që solli dhe po e sillte vazhdimisht regjimi komunist në Shqipëri gjatë viteve të sundimit të tij.Këtë të keqe ai e kishte vërejtur që herët. Pasi që kishte kryer Shkollën Pedagogjike në Shkodër, ai fillon punën në rrethin e Matit, por u bënë shkak disa vjersha që iu gjetën, të cilat siç duket ishin të “papëlqyera” për pushtetin dhe pushtetarët e asaj kohe dhe pushohet nga puna. Në shenjë mospajtimi me atë që po ndodhte me vendin e tij, më 27 prill të vitit 1967, ai vendos të braktisë vendin dhe ikën në Kosovë. Por, ikja nga atdheu dhe kalimi ilegalisht në Kosovë, qe një tjetër fatalizëm, një tjetër mallkim për poetin dhe mësuesin Havzi Nela, sepse atë e kthejnë sërish në atdhe, ku tani e pritnin pesëmbëdhjetë vite në burgun e Spaçit, të njohur për tmerret e tij, por edhe në burgjet dhe kampet e tjera të asaj kohe, ku ridënohet për shkak të qëndrimit të “pandreqshëm” të tij. Havzi Nela u ndëshkua mizorisht me varje në Kukës, më 10 gusht 1988, dy vjet para se të përmbysej regjimi mesjetar komunist në Shqipëri.

At ZEF PLLUMI, shkrimtar

At Zef Pllumi është një nga personalitetet më të mëdhenj të kombit tonë. Ai lindi në vitin 1924, në Malin e Rençit (Lezhë), vdiq më 26 shtator të vitit 2007 në Romë.Ishte në moshën 22-vjeçare, kur në fund të vitit 1946 arrestohet dhe dënohet me tre vjet burg, të cilat i vuan në kampet famëkeqe të Bedenit dhe Orman-Pojanit.Shkak për arrestimin e tij, edhe pse ishte më i riu ndër të arrestuarit, pohon vetë at Zefi, ishte sepse duke qenë sekretari personal i Provincialit, komunistët mendonin se duhej të dinte shumë dhe nga ai mund të nxirrnin informatat e duhura.Në vitin 1967 arrestohet dhe për 23 vite vuan dënimin në burgje dhe kampe të ndryshme.Me ardhjen e demokracisë rifillon meshtarinë tek kisha e Shna Nout në Tiranë dhe prej atëherë nuk pushon dhe pasioni i dikurshëm për dijen dhe kulturën. Janë gjithashtu këto vite kohë e një veprimtarie krijuese për at Zefin. Ai shkruan dhe boton trilogjinë “Rrno vetëm për me tregue”, vëllimet ”Françeskanët e mëdhenj” etj. Presidenti Alfred Moisiu, në vitin 2006 dekoroi At Zef Pllumin me Urdhrin “Nderi i Kombit”. At Zef Pllumi vdiq më 25 shtator të vitit 2007 në spitalin Gemelli, Romë në Itali, kurse u varros më 30 shtator 2007 në Shkodër.

Autocensura si peng i diktaturës

Nga Agim Baçi.

“Vuajmë ende hijet e tejzgjatuna të sistemit kriminal stalinian që trullosi mendjet tona”. Kështu shkruante ditë më parë në “Panorama” Sami Repishti, një nga ata që vuajti vetë për 10 vite ferrin shqiptar të diktaturës, por që nuk reshti kurrë që të kërkojë nga shoqëria shqiptare që të guxojë të hedhë sytë nga e shkuara nën diktaturë për ta lexuar atë me gjithë tronditjen e madhe të saj.

Ai ka vijuar të këmbëngulë se jemi peng i hijeve të së shkuarës, duke gënjyer vetveten se e shkuara mund të kalojë përmes harresës. Fatkeqësisht, ai kishte të drejtë për frikën e tij ndaj hijeve të së shkuarës, teksa pa me sytë e tij, disa muaj më parë, kur një nga ish gardianët-dhunues ndaj tij dhe At Zef Pllumit e preku dekorimin.

Por zërat të cilët kanë evidentuar fuqimisht të shkuarën, si At Zef Pllumi, Ejll Çoba, Spartak Ngjela, Lek Pervizi, Agim Musta, apo shkrimeve në shtypin e shkruar nga Sami Repishti, Uran Butka, Nebil Çika, Kastriot Dervishi e shumë emra të tjerë, kanë mbetur në hije përballë furisë së ish-drejtuesve të kohës së diktaturës për të na rrëfyer historitë e tyre, kurorëzuar së fundmi me guximin e vejushës së ish-diktatorit, Nexhmije Hoxhës, për të na rrëfyer “mrekullitë” e dashurisë së saj në televizione e gazeta.

Paradoksalisht nga ajo që nuk kemi mundur ta realizojmë ne si shoqëri, duket se janë ambasadorët e SHBA-ve, OSBE-së apo ambasadori gjerman, që përsërisin pareshtur se shqiptarët nuk duhet të harrojnë të shkuarën, pavarësisht hapave që kanë hedhur. “Shqiptarët nuk duhet të harrojnë padrejtësitë e sistemit komunist”, u shpreh dy muaj më parë ambasadori amerikan në Tiranë, Donald Lu, gjatë seminarit “Shqipëria, 25 vite pas komunizmit: rindërtimi i shtetit dhe i shoqërisë”.

Në të njëjtën kohë, përfaqë- sia e OSBE-së në Tiranë ka mbështetur idetë mbi dekomunistizimin, ndërsa ambasadori gjerman, Helmut Hoffman, ka qenë ndoshta edhe më aktivi në këtë përpjekje, kur ka marrë pjesë dhe ka mbështetur projekte, si në rastin e mbështetjes së një prej pjesëve teatrale më përfaqësuese të asaj çfarë ka ndodhur me të shkuarën shqiptare, dramën “Ata hyjnë pa trokitur” të regjisorit Armando Bora.

Hoffman nuk e fshehu tronditjen kur u përball me këtë shfaqje verën e shkuar në Voskopojë, në një aktivitet të Grupit Shqiptar të të Drejtave të Njeriut drejtuar nga znj. Elsa Ballauri. Aktorët Rozi Kostani dhe Alfred Trebicka e kishin shtangur teksa luanin një nga fytyrat më dramatike të komunizmit, kur njeriu priste veçse ndëshkimin. Një shfaqje pa emra njerëzish apo vendesh, pa mllef apo urrejtje, por e ngarkuar me tërë tmerrin që vinte nga absurdi i një shoqërie të dehumanizuar.

E tillë është ligësia që vjen nga mungesa e lirisë, nga mungesa e njeriut për të besuar dhe për të ëndërruar. Personazhi pret ndëshkimin vetëm sepse nuk është treguar entuziast në një situatë banale me shefin, kur ai po ndëshkonte të atin se vdiq gjatë gjumit të drekës dhe jo duke ndërtuar veprat e socializmit. Menjëherë pas shfaqjes, Hofmman deklaroi se do mbështeste përhapjen e kësaj shfaqjeje, ndërkohë që përfaqësuesja e OSBEsë mori përsipër të sugjerojë rihapjen e një diskutimi lidhur me domosdoshmërinë e debatimit të krimeve të së shkuarës.

Falë këtij sensibilizimi, shfaqja e absurdit të diktaturës shqiptare, shkruar dhe vënë në skenë nga Bora, pritet të luhet në Athinë, Paris, Hagë, Berlin. Si për të thënë se, pavarësisht se kemi qenë vetëm një pjesë e vockël në botën e absurdit, mund të jemi shembull për shumë qytetarë të botës, për t’u treguar se si përmes mungesës së plotë të lirisë, përmes autocensurës, mund të arrijmë në pikën më të fundit të pikëpyetjeve mbi qenien tonë. Për këto leksione kemi nevojë të gjithë, e sidomos të rinjtë, të cilët kanë nevojë të mësojnë të shkuarën e prindërve dhe gjyshërve.

Përpjekja e atyre njerëzve që nuk e kanë prekur këtë të keqe në jetët e tyre, por që mjafton vetëm ta përfytyrojnë atë, është një thirrje për të kthyer sytë një herë e mirë nga ky debat e për të kuptuar se nuk do të jemi kurrë të qetë, për sa kohë nuk kemi guxuar të lexojmë të shkuarën. Sepse çdo gabim i moslexuar mund të rrezikojë të na rikthejë tek ato hije, tek e cila vë theksin Repishti.

Bota e qytetëruar, pavarësisht hapave të jashtëzakonshëm që ka hedhur në drejtim të të drejtave të njeriut, të raportit me lirinë, nuk ka harruar kurrë të kujtojë se, shumë të shkolluar në Rusi, Hungari, Çeki, Gjermani, Itali e shumë vende të tjera, ishin përkrahës të makinave çnjerëzore si komunizmi, nazizmi e fashizmi dhe që u dhanë jetë diktaturave, duke rrëzuar çdo ditë vetveten e duke tundur kokën përballë çdo humbjeje lirie dhe krimi.

Rikthimi i syve nga ato krime që kanë ndodhur në Shqipëri për 50 vite, është thirrja për të kuptuar se përveç përpjekjes për dije, na duhet edhe të kthejmë sytë nga njeriu, nga vetja, nga vlerat, që të mos rrëzohemi sërish. Leximi i së djeshmes është njëkohësisht thirrja që të mos dorëzojmë para asnjë oferte lirinë tonë për të besuar, për të folur, për të guxuar.

The Guardian: Enver Hoxha ende ka një hije në Shqipëri

Në kuadër të sezonit turistik, mediat ndërkombëtare i kanë kushtuar rëndësi Shqipërisë dhe kanë shkruar artikuj për vendin tonë, duke e rekomanduar si një ndër destinacionet ideale për pushime. Këtë herë, gazeta “The Guardian”, ka zbritur në vendin e Shqiponjave për të prezantuar për lexuesin e saj, kohën komuniste dhe vendet që tashmë shërbejnë si pika kryesore turistike. Ja çfarë shkruan gazeta: “Bunkerë nga epoka e pasluftës ende janë një peizazhi mbeturinave në Shqipëri dhe në kryeqytet, janë hapur për publikun e kaluara komuniste”.

Më tej më shkrim thuhet se; Shqipëria ka plazhe të mrekullueshme, sidomos luginat e thella, dhe është e pasur ende pas 25 vitesh të rënies së regjimit, ku me dhjetëra mijëra bunkerë ekzistojnë ende. Një detaj ky që shumë media ndërkombëtare marrin inspirimin për të shkuar e për të realizuar një reportazh. Por ironia nuk mungon kur bëhet fjalë pikërisht për bunkerët, ku nënvizohet se: “Ato janë ndërtuar për t’i bërë ballë pushtuesit i cili kurrë nuk erdhi”.

Një tjetër element është dhe Bunk’Art, një bunker i madh i ndërtuar në periferi të kryeqytetit të Tiranës, që shërbente për akomodimin e Hoxhës dhe miqve të tij në rast sulmi.

Disa nga dhomat janë përdorur për të treguar historinë e kohëve të diktatorit përmes fotografive, objekteve dhe dokumente.Dhomat e tjera janë përdorur për art por shumica janë të zhveshura.Në zemër të bunkerit është një sallë e kuvendit, i projektuar për qeverinë e Hoxhës por tani përdoret për koncerte të xhazit.

Të gjithë këtë pamje, gazeta e cilëson si një dalje në dritën e diellit, e ku po merr frymë të freskët mirënjohëse.

Bunk’Art do të bashkohen së shpejti me pika të tjera të fshehta, të kthyera në vende turistike. Shtëpia e Gjetheve në qendër të Tiranës, ishte për policinë sekrete të Sigurimit, zemra e rrjetit të përgjimeve të regjimit. Muzeu ka në plan për të strehuar një koleksion të pajisjeve të spiunëve të luftës, dhe valixhet me kamera të fshehta.

Disa qindra metra larg është bunker i madh në qendër të qytetit, në sheshin Skënderbeu. Ajo përdoret për të lidhur të gjitha ministritë dhe do të hapet për publikun në fillim të vitit të ardhshëm.

Gazeta reportazhin e saj e mbyll me një fjalë: “Hoxha ende ka një hije këtu”.

Zhgënjimi pas komunizmit dhe fundi i lirisë

Ivan Karstev/The New York Times.

Revolucionet në Europën Lindore kundër komunizmit janë vlerësuar si më të mirët në llojin e vet. Në shumicë paqësorë, ata ndihmuan në dhënien e dy çmimeve Nobel për paqen. Të parin e mori Les Valesa, lideri heroik i Sindikadës së Tregëtisë “Solidarnost” me 10 milionë anëtarë, në Poloni, më 1983; shtatë vjet më vonë, lideri i Partisë Komuniste të Bashkimit Sovjetik Mikhail Gorbaçovi, u vlerësua për kurajën të pranonte falimentimin ekonomik, politik dhe moral të regjimit të vjetër.

Këto dy figura politike – z. Valesa, i cili u bë presidenti i parë i Polonisë i zgjedhur në mënyrë demokratike, dhe z. Gorbaçov, i cili shërbeu si lideri sovjetik i fundit – janë bërë që atëherë simbolet më të fuqishme të 1989-ës. Tani statusi heroik i të dyve, dhe trashëgimia e këtyre revolucioneve, po vihen në dyshim.

Gorbaçov është akuzuar për tradhëti të vendit të tij, dhe z. Valesa për tradhëti të bashkëpunëtorëve të tij antikomunistë.

Në Rusninë e Vladimir Putinit, urrejtja kundër 1989-ës është kaq e madhe sa kur drejtori i filmit, besnik i Kremlinit, Nikita Mikhalkovi denoncoi kohët e fundit politikat e z. Gorbaçov që çuan në rënien e Bashkimit Sovjetik si “krim i vërtetë”, publiku nuk e lëvizi qerpikun – njerëzit mendonin se ai tha atë që dihej.
Lajm bëri fakti që një humorist, që u prezantua si z. Mikhalkov, telefonoi z. Gorbaçov dhe i kërkoi falje. Të gjithë qeshën me fituesin e çmimit Nobel, që e pranoi me mirënjohje faljen që nuk iu kërkua kurrë. Rusët nuk janë nostalgjikë të vërtetë të komunizmit, por ata dëshirojnë kohën kur Bashkimi Sovjetik ishte superfuqi. Në Rusi, 1989-ta nuk simbolizon fitoren mbi komunizmin, por humbjen dhe poshtërimin para perëndimit.

Thuajse në të njëjtën kohë me çështjen Gorbaçov, Instituti i Kujtesës Kombëtare në Poloni publikoi dokumente, disa prej tyre të marra nga vejusha e ministrit të Brendshëm të fundit të komunizmit, që ringjallnin pretendimet se z. Valesa ishte informator i shërbimit sekret në vitet 1970. (Më 2000 këto akuza ishin hedhur poshtë nga një gjykatë.) Valesa i quajti dokumentet “fabrikim” dhe mijëra njerëz dolën në rrugë në Varshavë, Gdansk dhe qytete të tjera polake në mbojtje të ish-liderit të Solidarnostit. Por qeveria polake, e drejtuar nga Partia Ligj dhe Drejtësi e Jaroslav Kaczynskit, nuk pranoi ta mbronte, duke këmbëngulur se “ndoshta legjenda [e Valesës] mund të mos mbrohej dot më.”

A mund të jetë dikush i sigurt që z. Valesa nuk ka bashkëpunuar kurrë me policinë? Të jem i qartë, jo. Ka shumë mundësi z. Valesa, si shumë të tjerë, bëri marrëveshje të ndryshme të vogla me autoritetet në vitet 1970 për të siguruar lirinë e tij pasi u arrestua për veprimtari pro-demokratike.
Por demonstruesit në rrugë, disa prej tyre anëtarë të vjetër të Solidarnostit, e dinë që policia sekrete mund të krijonte dokumente të fabrikuara për të diskredituar kundërshtarët. Dhe të njëjtët demonstrues e kanë të qartë se mrekullia e Solidarnostit nuk do të kishte qenë e mundur pa liderë si z. Valesa.
Megjithatë, çështja kryesore është se njerëzit në rrugët e qyteteve të mëdha të Polonisë sot mbrojnë diçka më të madhe se z. Valesa – trashëgiminë e 1989-ës. Ata dyshojnë se qeveria po përdor sulmin ndaj z. Valesa për të deligjitmuar demokracinë liberale.

Dhe duket se ata kanë të drejtë. Antoni Macierivic, ministri i mbrojtjes i i Polonisë, deklaroi hapur që dosja e z. Valesa tregon që “Polonia postkomuniste ishte produkt i shërbimit sekret dhe jo i institucioneve të zgjedhura në mënyrë demokratike.”
Të mbrosh revolucionin e 1989-ës në Rusinë “e mundur” është e lehtë. Por pse është kaq e vështirë të bësh të njëjtën gjë në Poloninë fituese, ku njerëzit janë më të lirë dhe më të begatë se kurrë më parë dhe ku Solidarnosti është një ikonë kombëtare?

Ironia e valës së tanishme të revizionizmit është se 1989-a hidhet poshtë për të njëjtat arsye që ajo është nderuar prej kohësh, specifikisht mungesën e radikalizmit. Fakti që u zgjodh integrimi i elitave të vjetra dhe jo persekutimi i tyre rezulton të jetë, njëherësh, arritja jetëgjatë e revolucionit dhe thembra e tij e Akilit.
Populzimi i ethshëm që përparon në Poloni, Hungari dhe pjesë të tjera të Europës Lindore është një rebelim kundër të moderuarve dhe moderacionit. Ngjarjet e 1989-ës dënohen si jo më shumë se një kurth për të kthyer pushtetin politik të elitave në pushtet ekonomik (si kënga e grupit Who që thotë “tako pronarin e ri, i njëjtë me të vjetrin.”)

Sipas kësaj narrative, 1989 shënon jo çlirimin e popullit, por të elitave komuniste. Ato u çliruan nga frika (e spastrimit të partisë dhe reagimit antikomunist), faji, ideologjia, zinxhirët e komunitetit dhe madje nga besnikëria kombëtare – më parë ata kishin privilegjin të udhëtonin; tani ka të drejtë të jenë pjesë e Perëndimit. Më parë drejtonin vendin, tani janë pronarë të tij. Pushteti në hije i elitave të vjetra është kthyer në shpejgimin e fundmë për gjithçka që shkoi gabim pas 1989-ës – rritja e pabarazisë, tradhëtia e pritshmërive.

Politika e zemërimit e z. Kaczynski, si politika e urrejtjes e z. Putin, u pëlqejnë brezave të rinj, të cilët jetojnë në një botë ku historia nuk ka më rëndësi. Ata kanë Google dhe telefona smart, por nuk kanë durim për ndërlikimet morale të periudhës komuniste, dhe kështu as dëshirë për të kuptuar çfarë bëri faktikisht zoti Valesa në vitet 1970, ose me çfarë zgjidhjesh përballej z. Gorbaçov në vitet 1980. Për brezat që nuk kanë përvojë personale në përballjen me natyrën shkatërruese ose vetëshkatërruese të politikës revolucionare, moderacioni as i frymëzon dhe as nuk justifikohet.
Heronjtë e 1989-ës shkëmbyen paqen me drejtësinë. Ky ishte një kompromis fisnik. Kurse sot, kur paqja merret si e mirëqenë, ajo që mbetet është vetëm deficiti i drejtësisë.

Lazer Stani: Hapja e dosjeve proçes i vonuar

Nga Valeria Dedaj

Procesi i hapjes së dosjeve është një ndër nismat më të diskutuara në Shqipëri. Por, çuditërisht ky proces, nuk është aq fort i diskutuar nga viktimat, të cilët duhet të kërkojnë të njohin xhelatët e tyre, sesa nga individë që nuk janë të papërfshirë drejtpërdrejtë. Këta të fundit “në të mirë” të kësaj nisme publikojnë vazhdimisht materiale arkivore, që trajtohen si e vërteta përfundimtare rreth një ngjarje të caktuar. Por a mjafton kaq? Çfarë ndodh realisht me një dosje? Si sigurohen këto materiale që publikohen? A duhet lexuesi t’i marrë, si të mirëqena plotësisht? Përse më të kritikuarit për krimet e komunizmit janë artistët dhe shkrimtarët? Cila është puna që duhet të bëjnë historianët për hapjen e tyre etj., janë vetëm disa çështjet, që shkrimtari dhe publicisti Lazër Stani trajton në këtë intervistë për gazetën “Shekulli”.

Zoti Stani, fillimisht do donim të dinim se cili është mendimi juaj për hapjen e dosjeve në Shqipëri?

Hapja e dosjeve të ish- policisë sekrete të diktaturës, Sigurimit, është një proces i vonuar, i zvarritur në kohë, aq sa duket se nuk do të ndodhë kurrë, ose edhe në ndodhtë, do të jetë i pjesshëm, periferik, aq më tepër që arkivat, siç thuhet, janë abuzuar, dëmtuar, keqtruajtur, me qëllimin e vetëm që të fshihet e shkuara kriminale, monstruoziteti i një regjimi shtypës, vrasës, i pamëshirshëm, çnjerëzor. Kam qenë nga të parët që kam firmosur një peticion së bashku me Visar Zhitin dhe intelektualë të tjerë ku kërkohej hapja e dosjeve që në vitet nëntëdhjetë, ashtu siç u veprua në disa nga vendet e Lindjes ish- komuniste, si në Gjermaninë Lindore, Çekosllovaki, Poloni, Hungari etj., por rezistenca për moshapjen e dosjeve ishte shumë e madhe, gjithmonë shpikeshin argumente të ndryshëm për t’i mbajtur të kyçura këto dosje. Shkurt; mungonte vullneti për hapjen e dosjeve, sepse në të vërtetë mungonte vullneti për t’u ndarë njëherë e mirë nga e shkuara diktatoriale.

Në dy momente vendimtare të historisë tonë, ne na ka munguar guximi si popull të shkëputemi përfundimisht nga e shkuara: pas shkëputjes nga Perandoria e rrënuar Osmane, ne u përpëlitem shumë vite midis të shkuarës dhe projektit të së ardhmes europiane të kombit shqiptar. Njëjtë u sollëm edhe pas përmbysjes së diktaturës. Na mungoi guximi të shkëputemi një herë e mirë nga diktatura, ndaj gjatë gjithë këtyre viteve të tranzicionit përpëlitemi midis të shkuarës diktatoriale dhe të ardhmes demokratike, duke u sunduar nga diktatorë të vegjël, që sillen e veprojnë si pashallarë, politikisht të dëmshëm dhe qesharakë në përmbajtje. Pikërisht për këtë mendoj se hapja e dosjeve është një hap i rëndësishëm për shkëputjen nga e shkuara. Ne duhet të kemi aq guxim si shoqëri sa t’i thërrasim gjerat me emrin e vet: të zezës t’i themi e zezë dhe të bardhës e bardhë.

Duket sikur procesi i hapjes së tyre (dosjeve) është kthyer në mision në vetvete, edhe kjo jo aq shumë nga viktimat, që kërkojnë të njohin xhelatët e tyre, por nga individë të caktuar (të papërfshirë drejtpërsëdrejti), të cilët publikimin e materialeve arkivore, e konsiderojnë një arritje të madhe personale. Çfarë mund të na thoni ju rreth kësaj, mendoni se publikimi i materialeve arkivore të personazheve publikë mund të bëhet nga kushdo?

Nuk ka patur deri tani hapje të dosjeve të policisë sekrete. Janë publikuar dëshmi periferike, kryesisht, materiale të marra nga Arkiva e Shtetit, që nuk përbëjnë ndonjë sekret. Natyrisht mes tyre është botuar edhe ndonjë raport i përgatitur nga Sigurimi Shtetit për udhëheqjen e lartë të partisë, për individë, ngjarje apo fenomene të caktuara, që gjithsesi dëshmojnë aspekte të kriminale të diktaturës, absurdin dhe marrëzinë e regjimit në të cilin kemi jetuar. Por gjithsesi kutia e zezë e dosjeve mbetet e pahapur.

Dokumentet janë fakte historike dhe historia si shkencë ka shumë për të bërë që të zbardhet gjithë e vërteta e frikshme e diktaturës. Por shkenca e historisë tek ne, për fat të keq, ende përpëlitet midis dogmatizmit dhe pasionit politik. Por si dogmatizmi, ashtu edhe pasioni politik, nuk të shpien tek e vërteta historike, përkundrazi të hallakatin; deformojnë dhe fshehin të vërtetën. Azem Shkreli, duke iu drejtuar poetëve shkruante vargjet: “Poetët duhet ta kenë një Perëndi/ dhe tjetër s’ka të vërtetën”. Historianët shqiptarë që kanë trajtuar periudhën e Luftës së Dytë dhe pasluftën, pra diktaturën, ende nuk e kanë zbuluar këtë perëndi, Perëndinë e Të Vërtetës, ndaj studimet e tyre dhe librat e botuar janë të dyshimtë. Mendoj se këtu nuk ka vend për protagonizëm, por për profesionalizëm, besnikëri ndaj fakteve historike dhe përkushtim ndaj të vërtetës.

Bie në sy, por materialet që bëhen publike kryesisht u përkasin artistëve, shkrimtarëve dhe rrallëherë individëve, që mund të kenë pasur funksione të rëndësishme shtetërore asokohe. Përse mendoni ju se ndodh kjo?

Është një histori e vjetër kjo, e pistë dhe e poshtër, që zë fill menjëherë pas shembjes së diktaturës. Arkitektët e dhunës dhe të regjimit diktatorial fërkonin duart, ndërsa shtypi mbushej me shkrime dhe akuza për shkrimtarët dhe artistët, sikur ata të na paskëshin qenë demonët e të keqes. Të dalë nga makthi i diktaturës edhe vetë shkrimtarët u bënë pjesë e kësaj loje të djallëzuar, u mobilizuan kundër njëri-tjetrit, u përfshinë në fushata poshtëruese, të nxitur edhe nga dobësitë e tyre si njerëz: smirat, zilitë, rivalitetet, armiqësitë e fshehta. Duke qenë emra publikë, shkrimtarët gjithnjë tërheqin vëmendjen, lexuesi gjithmonë është i etur të dijë sa më shumë rreth jetës së tyre. Dhe u arrit deri aty sa u krijua ideja krejtësisht e gabuar se diktaturën në Shqipëri e kanë ndërtuar dhe mbajtur në këmbë shkrimtarët dhe artistët, çka nuk është aspak e vërtetë. Vetë shkrimtarët dhe artistët kanë qenë shënjestra e lakmuar e Sigurimit të Shtetit, gjithmonë të përgjuar, gjithmonë të mbajtur nën mbikëqyrje, qoftë nga struktura të posaçme policeske, qoftë nga aparatçikët dogmatikë partiakë, që mbronin me besnikëri vijën e partisë. Diktatura në Shqipëri zuri të instalohej me vrasje shkrimtarësh në hapat e parë të saj: Vinçens Prenushi dhe at Anton Harapi ishin viktimat e para të pafajshme. Janë me dhjetëra poetët, shkrimtarët dhe artistët e arrestuar, burgosur, ekzekutuar në vitet e diktaturës. Në vitet e para u burgosen emra të njohur, si Musine Kokalari, Arshi Pipa, Petro Marko, Kasem Trebeshina, Pjetër Arbnori, u vazhdua me Frederik Rreshpen e Visar Zhitin dhe me dhjetëra e dhjetëra të tjerë. Të tjerë poetë u ekzekutuan, si Trifon Xhagjika, Vilson Blloshmi, Genc Leka për ta mbyllur me varjen e një poeti në grahmat e fundit të diktaturës -Avzi Nelës.

Pra në ferrin e krijuar nga diktatura shkrimtarët dhe artistët ishin on target, por edhe brenda këtij ferri, poetë dhe shkrimtarë krijuan poezi dhe proza dinjitoze, që mbetën një thesar i rëndësishëm për kulturën shqiptare. Është e lehtë t’i gjykosh sot në liri veprimet dhe sjelljet e njerëzve që jetonin me qafën në gërshërë. Dhe, për fat të keq, ashtu kanë jetuar shkrimtarët dhe artistët shqiptarë, edhe ata që dukeshin të përkëdhelur nga Partia. Sigurisht, si në çdo komunitet tjetër, edhe këtu pati individë që u thyen nga presioni, apo bashkëpunuan vullnetarisht me organet e represionit, u bënë palë me sigurimin, direkt ose indirekt morën pjesë në krime. Hapja e dosjeve gjithsesi, do t’i japë fund një amoraliteti abuziv ku gjithkush mund të akuzojë gjithkënd. Dhe në fund dua të shtoj se zhvendosja e skenës së krimit nga bodrumet e errëta të policisë sekrete dhe zyrat e zymta të zyrtarëve të lartë të shtetit komunist në tryezat e shkrimtarëve është një orkestrim djallëzor për të fshehur të vërtetën e krimeve të komunizmit në Shqipëri dhe një alibi që eksponentët e diktaturës i bëjnë të shkuarës së vet.

A mendoni se këto materiale duhet, që të studiohen imtësisht nga studiuesit e fushës dhe historianët para publikimit të tyre? Dhe a mendoni se kemi ne njerëz, që janë të përgatitur për këtë proces në vendin tonë?

Mendoj se nuk duhet të ketë më censurë, abuzim me sekretin që sjell fshehjen e të vërtetës. E vërteta, cilado qoftë ajo, sado e dhimbshme dhe e frikshme, do ta çlirojë shoqërinë nga ankthi, i shërben shëndoshjes së saj, rikthimit te kodet dhe vlerat morale, pa të cilat nuk ka kuptim një shoqëri njerëzore dhe ku ne kemi humbur vërtet shumë. Ende dyshoj se kemi elita shkencore, që mund të bëjnë ekspertizën, duke iu bindur vetëm ligjeve të shkencës, tërësisht të pavarur nga ndikimi i politikës, aq më të për që jeta tek ne dhe karriera e secilit individ është e varur prej politikës me një mijë fije të dukshme dhe të padukshme. Por gjithsesi diçka mund të bëhet sidomos nga gjenerata, që nuk është e mpleksur drejt për drejt me diktaturën, me shërbime të kryera ndaj saj.

Një shoqëri që nuk ndëshkon krimin, vazhdon të mbetet një shoqëri e kriminalizuar

Procesi i hapjes së dosjeve po trajtohet si ndarje me të shkuarën. Mendoni se, kjo gjë do të ndikojë tek individët e përfshirë vetëm moralisht, apo do të ketë impakt edhe në historinë e periudhës komuniste?

Nuk shikoj ndonjë përpjekje serioze për t’u ndarë me të shkuarën. Asnjëherë në këto vite nuk ka patur një përpjekje të tillë, ngaqë pushtetet politike të pas nëntëdhjetës janë ushqyer nga rrënjë të ngulitura thellë në të shkuarën diktatoriale. Duket sikur edhe ligji për hapjen e dosjeve më shumë është bërë nën presionin ndërkombëtar, se sa nga vullneti i brendshëm për hapjen e dosjeve, ndaj dhe gjithçka zvarritet pafundësisht. Lustracioni që nuk u bë kurrë, krijoi mundësinë që individë të inkriminuar, eksponentë të shpallur apo të fshehtë të diktaturës të ruanin pushtetin e tyre, privilegjet e tyre. Gjithsesi hapja e dosjeve krijon mundësinë për të kuptuar më mirë ferrin në të cilin jetuan shqiptarët për pesë dekada dhe lehtëson punën e studiuesve që duan t’i bëjnë autopsinë diktaturës. Ky është një impakt pozitiv gjithsesi.

A mund të arrijnë shqiptarët, që edhe pas hapjes së dosjeve, të ndahen me të shkuarën, pa përsëritur të njëjtat gabime në formë tjetër, apo ideja e ndarjes me të shkuarën është thjesht propagandë politike? Dhe mëritë personale do të thellohen më tepër?

Pak mëri dhe konflikte kemi prodhuar në këto vite, edhe pse dosjet nuk ishin të hapura? Bashkëjetesa me krimin e pandëshkuar, bashkëjetesa më të keqen krijon konflikte të vazhdueshme. Ndarja me të keqen, sjell shëndoshjen morale të shoqërisë, paqen shpirtërore dhe sociale. Vetëm eksponentët e sigurimit dhe të diktaturës janë përpjekur ta paraqesin hapjen e dosjeve si një minë me sahat, që do të shkatërronte vendin, thjesht dhe vetëm për të ruajtur lëkurën e vet faqe njerëzisë, ndërkohë që vazhdojnë të mburren edhe sot e kësaj dite më bëmat e tyre të liga. Ata që e interpretojnë hapjen e dosjeve si një rrezik për konflikt social, mendoj se janë avokatë djallëzor të diktaturës dhe krimeve të saj, ku edhe vetë janë të implikuar në një mënyrë, ose në një tjetër. Unë asnjëherë nuk e kam parë një rrezik të tillë.

Gjatë dy viteve të fundit në vendin tonë hapur disa muzeume, në të cilat ekspozohen materiale arkivore (dosje), të cilat diktohen si të asaj periudhe. Por, a mendoni se mjaftojnë këto materiale të shkëputura rastësisht ose jo, të paplota për ngjarje të caktuara, që t’i mundësojnë siç duhet brezit të ri të njoh të vërtetën?

Janë nisma pozitive, por gjithsesi të pamjaftueshme. Brezi i ri, sipas të gjitha sondazheve të kryer, është pothuajse i painformuar për të shkuarën kriminale, për diktaturën.

Në dosjet përkatëse normalisht do të jetë emri i personave, që kanë spiunuar dhe që kanë firmosur në dosjet e sigurimit, si bashkëpunëtorë, qoftë edhe pa dëshirë. Por a mendoni se nëpërmjet hapjes së këtyre dosjeve, duhet të bëhen publike edhe emrat e rekrutuesve të spiunëve të sigurimit?

Është e vërtetë se shumë njerëz janë rekrutuar në kushte presioni të jashtëzakonshëm, janë bërë spiunë nën trysni të tmerrshme, por ka dhe të tjerë që janë bërë bashkëpunëtorë për përfitime të ndryshme, ose thjesht, sepse ishin keqbërës. Diktatura mbështetej mbi të keqen, shfrytëzonte dobësitë dhe karakterin e keq njerëzor dhe kur këto nuk mjaftonin bënte presione dhe kërcënime monstruoze. Jo të gjithë ishin të fortë, të pathyeshëm. Por gjithsesi bashkëpunimi me të keqen është një akt i dënueshëm, pavarësisht rrethanave. Sigurisht, është normale që krahas emrave të spiunëve të bëheshin publikë dhe emrat e rekrutuesve të tyre, por me sa duket nuk kanë për t’u mësuar ndonjëherë as të parët, as të dytët.

Ka shumë figura të njohura, që kanë qenë bërë dëme në atë periudhë (me imponim ose jo), ndërsa sot vazhdojnë të kenë funksione publike. Si duhet trajtuar kjo kategori? A duhet që të kërkojnë falje?

Falja nuk është e mjaftueshme, ndonëse me sa di askush nuk ka kërkuar falje deri më sot. Shkatërrimi i jetëve njerëzore nuk mund të kalohet me një: “Më fal”. Është drejtësia ajo që duhej ta thoshte fjalën e saj rast pas rasti. Në Rumani, vazhdojnë të dënohen nëpërmjet proceseve gjyqësore të rregullt eksponentë të diktaturës, që kanë kryer krime ndaj jetës së qytetarëve të pafajshëm. Në Shqipëri nuk di asnjë rast ku drejtësia të ketë vepruar. Dhe një shoqëri që nuk ndëshkon krimin, vazhdon të mbetet një shoqëri e kriminalizuar. Kjo, pak të thuash, është e frikshme.

Dhe së fundmi, a e shihni të domosdoshme, që kjo periudhë e pandriçuar me fakte nga historianët, duhet të jetë pjesë e kurrikulave arsimore?

Ka një paradoks të turpshëm: në tekstet e historisë të shkollave nëntëvjeçare u mësohet nxënësve me dy-tre faqe tekst industrializimi (shkatërrimi) socialist i vendit dhe vetëm me një paragraf diktatura dhe krimet e komunizmit. Në fakt vetëm vitin e fundit ka patur një përpjekje për të informuar nxënësit e shkollave të mesme të Tiranës nëpërmjet leksioneve të hapura të organizuara nga Instituti i Studimit të Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit në bashkëpunim me Ministrinë e Arsimit dhe Shkencës. Por kjo gjithsesi nuk është e mjaftueshme: tekstet e historisë që mësohen në shkollat tona duhen rishkruar.

*****

Lazër Stani (17 janar 1959 Pult, Shkodër). Është një artist, shkrimtar dhe publicist shqiptar. Kritika letrare e ka vlerësuar atë si një ndër prozatorët më të veçantë në letrat e sotme shqipe.

Biografia

Në vitin 1985 u diplomua në Fakultetin e Shkencave të Natyrës në Tiranë, në degën Biologji-Kimi. Prej asaj kohe është marrë me letërsi dhe gazetari, eseistikë dhe kritikë letrare. Tregimet e para i botoi në fillim të viteve nëntëdhjetë në gazetat e kohës "Drita", gazetë kulturore e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve dhe tek "Zëri i rinisë", gazetë që në ato vite botonte edhe krijime të avangardës. Tregimet e këtij autori janë përkthyer në Anglisht, Gjermanisht, Italisht, Maqedonisht, serbokroatisht etj.

Krijimtaria

1993, "Misteri i hijeve“, vëllim me tregime, botim i Shtëpisë Botuese të LSHA-së

1995, “Shplakja e Santa Marisë”, vëllim me tregime, botim i Shtëpisë Botuese “Eurorilindja”

1995, “Me dzmbëdhjetë çelësa”, libër me përralla dhe legjenda të Veriut, botim i Shtëpisë botuese të LSHA-së

1998, “Në Bregenc shkohet për të vdekur”, vëllim me tregime, botim i shtëpisë Botuese “Albinform”

1999, “Feniksi i kuq”, vëllim me tregime, botim i Shtëpisë Botuese, “Buzuku”, Prishtinë

2005. “Dënesje në dru”, botim i shtëpisë botuese “Ideart”, Tiranë

2014 "Kohë për Nuse", botim i EB. Fishta

2016 "Rrugë pa krye" - ese letrare. EB. Fishta

Çmimet letrare

Lazër Stani është nderuar me çmime të ndryshme letrare.

Ndër çmimet më të rëndësishme janë :

Çmim kombëtar për librin e parë më të mirë më tregime botuar në vitin 1993. Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sporteve

Çmimin e vitit për librin më të mirë të botuar nga Shtëpia botuese “Eurorilindja”, 1995.

Çmim kombëtar për librin më të mirë të botuar me tregime në vitin 1996, Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sporteve.

FLORI BRUQI

Terrori komunist në Shqipëri

Nga Aida Tuci.


Arkiva e Shërbimit Sekret Shqiptar gjatë kohës së sundimit komunist fsheh shumë fakte të rënda të vras-jeve, pushkatimeve, burgosjeve, internimeve të mijëra familjeve shqiptare. Nga të dhënat jo të plota të arkivit të Ministrisë së Brendshme rezulton se gjatë këtij regjimi u vranë 5157 njerëz dhe vdiqën nëpër burgje 9052 vetë; u burgosën si të dënuar politikë 17 900 njerëz dhe u internuan për motive politike 30 383 të tjerë. Të gjitha këto shifra vijnë të dokumentuara me foto dhe dokumente në albumin e titulluar “Terrori komunist në Shqipëri”, ideuar nga Prof. dr Luan Malltezi dhe përgatitur për botim nga Enver Kushi dhe Fatmir Boshnjaku. Albumi u promovua dje në sallën e Muzeut Historik Kombëtar.

Gjatë këtyre 23 viteve është shkruar dhe folur shumë për krimet e komunizmit, kanë parë dritën e botimit shumë dokumente e foto, një pjesë e të cilave janë përfshirë edhe në këtë album, por shumë të tjera rrinë ende në magazinat e mëdha të Arkivit të Ministrisë së Brendshme ku mbahen të mbyllura dosjet e komunizmit. Enver Kushit, një ndër realizuesit e këtij albumi, i është dashur të gërmojë gjatë në këta arkiva për të sjellë dokumente dhe foto që publikohen për herë të parë. Ajo që e ka tronditur më shumë janë vrasjet masive që u bënë në kufi në vitin 1990.“Janë qindra të rinj të vrarë. Fotot e vrasjeve janë vërtet tronditëse”, – rrëfen Kushi në intervistën e tij, duke dhënë dhe detaje rreth shumë zbulimeve që ai ka bërë në këtë arkiv.



Zoti Kushi, është shkruar dhe folur shumë këto 25 vjet për krimet e komunizmit dhe sigurisht që ka ende shumë për të thënë, por çfarë është e panjohur që ju e sillni në këtë album?

“Terrori komunist në Shqipëri” është drama shqiptare që zë fill nga viti 1948 deri më 1990-ën. Është konceptuar si album sepse kemi patur një lëndë të pasur falë ndihmës që na ka dhënë Arkivi i Ministrisë së Brendshme, por dhe Agim Musta, ish i persekutuar politik. Ky album ka qindra foto, por ato që botohen për herë të parë janë disa foto që kanë të bëjnë me vrasjet në kufi në vitin 1990. Në maj të këtij viti doli një dekret i firmosur nga Ramiz Alia, ku thuhej se arratisja, kalimi i kufirit nuk quhej tradhti ndaj atdheut, dhe se nuk mund të vriteshin ata që kalonin kufirin. Rinia shqiptare e gënjyer nga ky dekret filloi në masë të kalonte kufirin. Janë vrarë dhjetëra të rinj dhe janë vrasje nga më makabret. Janë të gjitha të dokumentuara dhe me lista emërore të të vrarëve në kufi.

Ka fakte të dokumentuara që vrasjet janë bërë nga Sigurimi i Shtetit shqiptar?

Fotografitë janë marrë nga Arkivi i Ministrisë së Brendshme. Në këto dosje ka informacione dhe të dhëna që vinin nga degët e kufirit në Veri dhe Jug të Shqipërisë, që nga Shkodra, Tropoja, Saranda, Korça, ku drejtues të pikave kufitare japin informacione për vrasjet që ishin bërë në kufi. Sipas këtyre të dhënave, mosha e të vrarëve në kufi ishte nga 18 vjeç-32 vjeç. Sigurimi i Shtetit edhe atëherë dokumentonte çdo gjë. Përkrah informacioneve janë dhe fotografitë e kufomave. Janë ndoshta fotografitë më tronditëse që unë kam parë në arkiv. Këto fotot flasin sa për dhjetëra libra, sa për dhjetëra tragjedi. Janë mbi 100 të vrarë në atë periudhë. Janë arratisur nga kufiri jugor dhe sidomos shumë kanë kaluar nga Mali i Zi.