SHKOLLAT E PARA SHQIPE TË MESJETËS

Nga Ndue Dedaj 

Këto kohë ka pasur zëra të shkruar e të pashkruar, për ta riparë datimin e së parës shkollë shqipe në vendin tonë, që sot për sot zyrtarisht e kemi në fundin e shekullit XIX, me Mësonjëtoren e Korçës të vitit 1887, natyrisht një gjurmë e shndritshme e veprës së Rilindësve tanë. Po a nuk janë rilindës dhe ata që i hapën ato shkolla dy shekuj e gjysmë para kësaj?

Shkolla e parë shqipe” mund të kërkohet dhe në një tjetër gjeografi rajonale nga ajo e mësipërme, në Jug të vendit. Kronikat thonë se në vitet 1628–1661, shkolla shqipe me germa latine u hap në Dhërmi të Himarës dhe më vonë edhe në disa qendra të tjera të krahinës.

Një kapitull më vete përbën shkolla e parë shqipe në Kosovë, aq më tepër se ajo është e shekullit XVI, afro gjysmëshekulli para shkollës së Kurbinit e Velës. Shkolla shqipe e Stubllës ka një traditë pesëshekullore. Edhe atëherë kur persekutimi i arsimit shqip nga autoritetet osmane ishte i ngritur në sistem, në Stubëll, fshat i Malësisë së Karadakut, më 1584 fillon tradita e arsimit shqip, i pari dhe i vetmi rast atëherë në Kosovë, kur edhe kishte funksionuar shkolla e parë.

Duke marrë në analizë këtë traditë të vyer të katër shekujve më parë, shkencërisht dhe pa paragjykim, siç i ka hije një historiografie moderne, a nuk është me vend që “datëlindjen” e shkollës shqipe ta shtyjmë më përpara, në gjysmën e parë të shekullit XVII, te një shkollë në Velë, Kurbin a diku tjetër



HISTORI/ NDRYSHE

NDUE DEDAJ

(I përkasin “rilindjes arbënore”, që i parapriu asaj kombëtare)

Shkolla e pareKorrigjimi i parë historiografik do të ishte: Nuk kemi një shkollë të parë shqipe, por disa shkolla të tilla dhe kjo është lumni për një komb. Korrigjimi i dytë historiografik: Shkollën apo shkollat e para shqipe nuk i kemi në shekullin XIX, por në shekujt XVI – XVII, të paktën nga viti 1632, ose 255 vjet më herët se shkolla e Korçës, që njihet zyrtarisht si i para. Korrigjimi i tretë historiografik: nuk ka kuptim që katolicizmit t’i pranosh librat e parë shqip, por jo dhe shkollat e para shqipe, pasi ato janë një unitet kulturologjik shqiptar, thënë ndryshe, ngjizur nga e njëjta ABC. Duhet mbajtur fort e ngulitur në mendje ajo që thoshte Faik Konica, se katolikët shqiptarë janë shkaku që u mbajt gjallë kombësia jonë, të cilët i thoshin lutjet shqip në meshën e së dielës, shkruanin librat shqip e hapnin shkollat shqipe. Kisha Katolike, në ravën e mundimshme të krijimit të vlerave themelore në shumëfishin e kulturës, s’i rreshti përgjatë Mesjetës përpjekjet shqipnore në lëmin e gjuhës dhe shkollimit. Ipeshkvi i Arbnisë, Imzot Gjon Kolesi, françeskan shqiptar, në vitin 1625 shpall para Selisë së Shenjtë nevojën e “ngrehjes” së një a dy shkollave në malësitë e dioqezës së vet (ku mvareshin dhe kishat e Krujës, Kurbinit, Matit, Lurës, Dibrës, përfshiheshin famullitë mirditore të Kthellës, Selitës e Rranzës) “me nga 10-12 çuna secila”, ku nxënësit “të mësonin shkrim e këndim dhe themele të mira të besimit”. Pastaj, të shkolloheshin më tej jashtë vendit, në Loreto (Itali), “sepse kështu do të nxirrej fryt i mrekullueshëm n‘ato vende ku s’ka shkolla e as mësues”. Dhe më e rëndësishmja: “mbasi të kenë nxanë për vete, do të bahen mësues për të tjerët”. (Injac Zamputi, Relacione mbi gjendjen e Shqipërisë Veriore dhe të Mesme në shekullin XVII, Vëllimi I, Tiranë 1963, f. 371.) Kërkesa të tilla të prelatëve të lartë shqiptarë të shekullit XVII, por dhe të një shekulli më parë, bënë që për nevoja të predikimit shqip dhe formimin e klerit katolik vendas të hapeshin disa shkolla shqipe. “Një rol të rëndësishëm për këtë qëllim luajtën priftërinjtë katolikë shqiptarë, të cilët gjatë shekullit XVII hapën shumë shkolla fillore e të mesme në gjuhën shqipe; hartuan tekste shkollore, bënë përkthime të librave fetarë dhe hodhën themelet e letërsisë së shkruar shqipe”. (Menduh Dërguti, dr. Sonila Boçi, dr. Ledia Dushku, Historia, Tiranë, 2010, f. 38.) Studiuesit kanë vërejtur se “përveç shkrimit e leximit, aty mësohej gramatika shqipe dhe përdoreshin librat e Bardhit, Budit e Bogdanit”. (Edwin Jasques, Shqiptarët, 1995, f. 313. Të dhënat për këto çerdhe të para të diturisë sigurisht që nuk janë të mjafta, për shkak të travlimeve politike që kalonte vendi, rrënimit të arkivave e bibliotekave. Por dihet se në Shqipërinë e Veriut në Mesjetë kemi një gjerdan shkollash dioqezane, ku dy më kryesoret ishin e Kurbinit dhe e Velës. Ndoshta ndër ato të dyja, asnjëra nuk ishte e para, por sipas një shprehje latine, secila ishte e parë ndër të para. Mundet të ketë qenë rastësi, por më shumë mund të ketë qenë marrëveshje mes ipeshkvnish që ato shkolla të hapeshin njëherësh, në një vit. Ato vijnë përgjatë shekullit të 17 si dy krenat e një shqiponje, sa në një kreshtë Kurbin-Kruje, në një tjetër Mirditë-Lezhe. Duhet mbajtur parasysh se ato shkolla ishin në male të thella, të fshehura, pasi nuk mund të ishin lirisht në qytete, që ishin nën sundimin otoman. Malet ishin më të lira dhe për vetë rrojtjen e Ipeshkvinjve. Kemi një lartësim shpirtëror, moral dhe kulturor në nismën për këto shkolla, për çka memoriali i tyre nuk duhet vonuar më tej në shekullin XXI. Shkollat më së shumti ishin “ngjitur” në male, në Shna Premte të Kurbinit (dikur abaci e Ipeshkvnisë së Krujës), në Velë-Mirditë (qendër ipeshkvnore e Lezhës) e Shën Llezhdër të Oroshit (abaci dhe rezidencë verore e Ipeshvit të Lezhës), ku institucionet e besimit herë pas here përtëriheshin, shekullare dhe rregulltare. Françeskanët u jepnin arsimin fillestar fëmijëve të shtresave të gjera të popullsisë, aq më tepër që në Urdhrin Françeskan kishte dhe shumë shqiptarë. Në vitin 1585 ata mbijetonin në kuvendin e Sebastes-Laç, atë të Lezhës, të Rubikut dhe të Kepit të Rodonit, me një numër të përgjithshëm prej 40 rregulltarësh. Edhe shekullarët i kishin shtuar e përmirësuar shkollat, dhe për faktin se Koncili i Trentos (1545-1563) kishte vendosur që çdo dioqezë të kishte seminare për përgatitjen e priftërinjve. (Nikollë Loka, zhvillimi i arsimit në Arbërinë mesjetare, “Dielli”, 2012.) Krijimi i këtyre seminareve u ndërmor për të garantuar një formim më të mirë fetar, kulturor e moral të klerit të ardhshëm, me qëllim që ta bënte atë të aftë në zhvillimin e veprimtarisë pastorale. (Gian Luca Potestà, Giovanni Vian, Historia e krishterimit, Bolonja 2010, Tiranë 2012, f. 334.)



Shkolla e Velës

Shkolla e Velës u hap nga ipeshkvi i Lezhës. “Aty nxënësve u mësohej gjuha shqipe.” (Historia e Letërsisë Shqiptare, Tiranë 1983, f. 14.) Dom Prend Suli shkruante se për shumë vjet, Ipeshkvia e Lezhës ka pasur në Velë një Gjakoni (shkollë fetare), ku priftnit u mësonin shkrim të rinjve. Më pas, djemtë kryenin mësimet pranë Ipeshkvit, i cili i shuguronte meshtarë. Historiani i njohur, Zef Mirdita, shkruan se qëllimi i kësaj shkolle ka qenë formimi i klerit, prandaj ajo mund të konsiderohet si seminar. Këtë shkollë e vlerëson në shkrimet e veta dhe profesor Jup Kastrati, kurse akademik Jorgo Bulo, duke pasur parasysh kryesisht ndihmesën e saj, shkruan se Mirdita është vendi ku shqipja u mësua të paktën nga shekulli XVII dhe ku u ruajtën trajta arkaike me vlerë për historinë dhe zhvillimin etimologjik të shqipes. (Gjon Marku, Mirdita-intervista I, 2002, f. 52.) Rëndësia e Shkollës së Velës dëshmohet dhe nga një Urdhëresë e Kuvendit të Arbërit (1703) që lëshohet posaçërisht për këtë shkollë dhe atë të Kurbinit, si dy shkollat kryesore të kohës. Kapitulli 5 i Koncilit Shqiptar “Mbi shkollën e Kurbinit dhe të Lezhës/Velës” porosit që nxënësit “pas përvetësimit të shkrim – këndimit, duhet të mësojnë njohuritë e para gramatikore (nënkupto: shqipe) dhe ato të gjuhës latine.” (P. Vinçens Malaj, Kuvendi i Arbënit 1703, Ulqin-Tuz, 1999, f.127-128.) Ka pasur datime të ndryshme për sa i përket Shkollës së Velës, ndonjëherë është thënë gabimisht (nga mosnjohja e dokumenteve) se i përket vitit 1692, apo se është hapur rreth vitit 1660, por tashmë kohëhapja e saj është përcaktuar. Studiuesi amerikan Edvin Zhak, në librin e tij “Historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri në ditët e sotme”, shkruan: “Shkolla e parë, e dokumentuar, në gjuhën shqipe, u hap në Velë të Mirditës më 1632”. Por kjo nuk ishte e vetmja. Sipas tij, “një tjetër shkollë mjaft e hershme ishte hapur në Kurbin po më 1632.” (Shih dhe Mehmet Elezi, Shkolla e Parë Shqipe në Shkodër, “Bota sot”, 8 nëntor 2003; Safet Hyseni: Histori e shkurtër e arsimit shqip, 10.09.2012.) Pas vdekjes së ipeshkvit Gjergj Uldanji më 1690, shkolla vazhdoi të funksionojë, ndërkohë që ipeshkvi la me testament që nga të mirat (të ardhurat) e tij të ndihmoheshin dy nxënës, dëshirë që nuk u çua në vend nga të kushërinjtë. (Z. Mirdita, Krishtenizmi ndër shqiptarë, Zagreb 1998, f. 324.).



Shkolla e Kurbinit

Në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar (1985) shkruhet: “Shkolla e Kurbinit. Një nga shkollat e para shqipe, e themeluar me 1632 në afërsi të Krujës, që i përkiste vilajetit të Shkodrës. Përveç leximit e shkrimit, aty jepej dhe mësimi i gramatikës. Përdoreshin si tekste mësimore edhe veprat e Frang Bardhit, Pjetër Budit, Pjetër Bogdanit e të ndonjë tjetri, në gjuhën shqipe. Pushtuesit osmanë e penguan veprimtarinë e saj derisa e mbyllën”. (Shefik Osmani – Fjalori Enciklopedik Shqiptar, Tiranë 1985, f. 1021.) Pak radhë, por thelbi është i qartë, shkollë shqipe, ku mësohej shkrimi shqip e ku përdoreshin librat e shkrimtarëve të vjetër shqiptarë. Shkolla e Shna Premtes së Kurbinit në Gallatë, u hap nga Ipeshkvi Gjon Kolesi dhe vazhdoi deri në vitin 1650, kur ipeshkvi i pasardhës i Arbnisë, Mark Skura, tashmë ishte mplakur dhe nuk mund ta mbronte nga sulmet dhe persekutimi otoman, siç i shkruan një kardinali të asaj kohe. Shkolla hapet përsëri dhe vazhdon gjatë, ajo kishte herë 10 e herë 12 xhakonj që Ipeshkvi i përgatiste meshtarë. Disa studiues, ndër ta dhe gjuhëtari David Luka e konsiderojnë atë si shkollën e parë shqipe. Por çudia është se ajo që pranohet si e mirëqenë në Enciklopedinë e vitit 1985, fshihet pa dhimbtë në Enciklopedinë e mangët të vitit 2008. Akademia e Shkencave, nëse me të vërtetë e meriton këtë emër, nuk duhet të lejojë lajthitje të tilla në botimet akademike. Vitet e fundit, bazuar në relacionet e vizitorëve apostolikë në dioqezën e Arbnisë e dokumente të ndryshëm arkivorë, kemi një profil të plotë të kësaj shkolle historike, bërë nga studiuesi i pasionuar i historiografisë kishtare dr. Kastriot Marku. (Kastriot Marku, Historiku i shkollës së Kurbinit, “Republika”, 30.10.2012.) Ndonëse drejtimi i këtyre dy shkollave (Kurbinit dhe Velës) ka qenë formimi intelektual i klerit, prapëseprapë qëllimi i tyre ka qenë më i gjerë – arsimimi i popullsisë në përgjithësi, thekson akademik Zef Mirdita në citim dhe të dr. Fra. Andria Nikiç. Gjatë mesjetës, arsimi ka qenë dyfarësh: arsimi klerikal, pra, në suazën e teologjisë së bashku me lëndë të tjera të karakterit linguistik dhe filozofik, si dhe të arteve të lira, por dhe arsim laik i llojit shekullar. (Moikom Zeqo, Ndihmesë për arsimin në Shqipëri gjatë shekujve, “Mësuesi”, 24 maj 2000.)



Shkolla e Pllanës dhe e Blinishtit

At Donat Kurti, në një studim të botuar në revistën “Hylli i Dritës”, më 1935, përmend disa nga shkollat e para, por me gjurmimet e mëvonshme, informacioni dokumentar rreth tyre është bërë më i plotë, sado që ende jo shterues e përfundimtar. Vargu i shkollave do të përfshinte: shkollën e Himarës (1628), shkollën e Pllanës (me 50 nxënës, hapur më 1638 nga Pater Karli i Mirandolës), shkollën e Shkodrës (1638), shkollën e Blinishtit të Zadrimës (hapur më 1639 nga Fra Kerubini, që më vonë do të ngrihej në nivelin e mesëm), shkollën e Oroshit (1657), shkollën e Janjevës në Kosovë (1671), shkollat e Durrësit, Pejës, Gjakovës, Prizrenit etj., shumë prej tyre të çelura nga françeskanët, përfshi dhe Kuvendin e Troshanit (1639), të Rubikut (1582) etj. Nuk kemi të bëjmë me një panoramë lokale, por me një arsimpërhapje strategjike, ani se kryesisht në arealin verior, nga ata misionarë që u kishin mësuar nxënësve për herë të parë shkrimin në gjuhën shqipe, po dhe që kishin përkthyer vetë nga latinishtja në shqipe. Shkollat shtohen pas dekretimit të misionit të Fretërve të Vegjël të Reformuar në Shqipëri më 1634. Në njërin nga relacionet e kohës thuhet se fretërit e Pëdhanës, Blinishtit e të tjerë i “stërvisnin fëmijët në punët e fesë, duke i mësuar të ishin të aftë në mësimin e shkronjave”, (shto faktin se “gjatë meshëve gjithnjë predikohej ndonjë gjë në gjuhën shqipe”), “ishin afërsisht pesëdhjetë fëmijë që mësonin me shkrue e me lexue… të cilët në pak kohë përparuen shumë në mësime… disa prej të cilëve, mbrëmjeve, në shtëpiat e tyre, u mësonin të vetëve shkrim e këndim. (P. Vinçens Malaj, Kuvendi i Arbënit 1703, Ulqin-Tuz, 1999.) Përndryshe, po vërtetohej ajo që ipeshkvi i Durrësit, Gjon Kolesi, kishte paralajmëruar dhjetë vjet më parë, se prej shkollave që do të hapeshin do të dilte fryt i mirë i dijes për popullin. Thuhet se në bibliotekën françeskane ka ekzistuar dhe një fletore e shkruar nga një ish-nxënës i shkollës së Blinishtit e vitit 1639.



Shkolla e Oroshit

Vizitori Apostolik Shtjefën Gaspri, gjatë vizitës së tij në Orosh në vitin 1671, ndër të tjera përmend dhe shkollën me nxënës që mbahej nga prifti Dom Nikollë Vladani, i afërt i ipeshkvit të Lezhës. Nuk jepen të dhëna se kur ishte çelur ajo shkollë, sa nxënës kishte etj., por sidoqoftë i rëndësishëm është fakti se në mesin e shekullit XVII Oroshi kishte një shkollë të veten me nxënës ku shkruhej gjuha shqipe. Në një tjetër dokument përmendet se, më herët, më 1657 në Mirditë kemi një seminar me 12 nxënës që përgatiten të vazhdojnë studimet e larta në kolegjet italiane, një praktikë e njohur e kohës. Nuk thuhet se ku është ky seminar, por të gjithë gjasat janë të jetë fjala për shkollën e sipërthënë të Oroshit, pasi asokohe shpesh ky identifikonte Mirditën, ngaqë aty ishte kryekisha abaciale dhe selia princërore e Gjomarkajve. Në të mirë të vendpërcaktimit të këtij seminari të Mirditës, në Orosh, vjen dhe fakti që Nikollë Vladani ishte një emër i spikatur mësuesi të shqipes, i cili më 1675, bashkë me Pjetër Perlatin dëshmohet si mësues i shqipes në dioqezën e Lezhës, nga ku varej Abacia e Mirditës. Ky misionar në kohën kur mbahet Kuvendi i Arbnit me 1703 ishte Ipeshkëv i Lezhës, sipas Viçens Zmajeviçit, “më i afti dhe më inteligjenti në ipeshkvinjtë e tjerë”. (Ndue Dedaj, “Toka e katedraleve”, Tiranë 2006.) Janë po misionarët katolikë, me Abat Prend Doçin në prije, që rihapin shkollën e Oroshit më 1899, me mësues famullitarin Dom Zef Marashi, për të vazhduar me shkollën e Spaçit, Rrëshenit, Kashnjetit, Milotit, Selitës, Kthellës, Rranzës, me mësues gjithashtu priftërinjtë.



Shkolla e Himarës

“Shkolla e parë shqipe” mund të kërkohet dhe në një tjetër gjeografi rajonale nga ajo e mësipërme, në Jug të vendit. Kronikat thonë se në vitet 1628–1661, shkolla shqipe me germa latine u hap në Dhërmi të Himarës dhe më vonë edhe në disa qendra të tjera të krahinës. Ato u ngritën nga misionarët bazilianë, shumica e të cilëve ishin arbëreshë të Italisë së Jugut, të vendosur atje në vitin 1482. Kjo shkollë ka të bëjë me ndihmesën e bazilianëve për shkollim andej dhe këndej Adriatikut. Më parë, prej tyre kemi shkollën shqipe të Arbëreshëve të Italisë, ku “katekizmi i Lekë Matrëngës “E mbësuame e krishterë” (1592) ishte shkruar qëllimisht për t’u përdorur si tekst didaktik për mësimin e shqipes dhe besimit njëherësh te arbëreshët e Siçelisë.” (Kastriot Marku, “Shkolla e parë shqip e arbëreshëve të shekullit XVI, “Standard”, 2 mars 2015.) Lidhur me këtë vepër akademike, Gjovalin Shkurtaj shkruan se qysh prej saj, “nëpër ngulimet arbëreshe kanë parë dritë shumë vepra e vepërza, origjinale ose të përkthyera, në shqipen e variantit arbëresh të ngulimeve përkatëse”. (Gjovalin Shkurtaj, Ligjërimet arbëreshe, Tiranë 2006, f. 39.) Por të vijmë te shkolla e Himarës. Petro Marko, një nga korifenjtë e letrave shqipe, duke qëndruar në Francë dhe Itali, kishte hulumtuar dhe gjetur dokumente që vërtetonin dëshmitë e mësipërme për këtë shkollë. Prandaj historia e shkollave shqipe besohet se fillon me këto shkolla mesjetare, më shumë se 250 vjet përpara asaj të Petro Ninit dhe Papa Kristo Negovanit në Korçë. (Shih: Himara, Enciklopedia e lirë.)



Shkolla e Stubllës së Karadakut

Një kapitull më vete përbën shkolla e parë shqipe në Kosovë, aq më tepër se ajo është e shekullit XVI, afro gjysmëshekulli para shkollës së Kurbinit e Velës. Shkolla shqipe e Stubllës ka një traditë pesëshekullore. Edhe atëherë kur persekutimi i arsimit shqip nga autoritetet osmane ishte i ngritur në sistem, në Stubëll, fshat i Malësisë së Karadakut, më 1584 fillon tradita e arsimit shqip, i pari dhe i vetmi rast atëherë në Kosovë, kur edhe kishte funksionuar shkolla e parë. (Isak Ahmeti, Stubëll, 11 maj 2004.) Kjo shkollë, siç shkruan edhe studiuesi i njohur Dhimitë S. Shuteriqi, ishte në formë kolegji, i rangut të një instituti të lartë, çfarë ishin zakonisht kolegjet fetare të asaj kohe në Europë, ku, përveç teologjisë, mësohej filozofia dhe studioheshin klasikët (shih: Dhimitër S. Shuteriqi, Marin Beçikemi dhe shkrime të tjera, “Naim Frashëri”, Tiranë 1987, fq. 92). …Dhe vazhda e dituripërhapjes nuk ndalet. Në vendin e një qytetërimi të rrallë ballkanas, më 1744 u themelua në Voskopojë “Akademia e re”, e cila pati një ndikim të madh në zhvillimin e gjuhës shqipe.



“MËSONJËTORJA E KORÇËS”, E PARA? APO SHKOLLA E VELËS DHE E KURBINIT? …


Duke marrë në analizë këtë traditë të vyer të katër shekujve më parë, shkencërisht dhe pa paragjykim, siç i ka hije një historiografie moderne, a nuk është me vend që “datëlindjen” e shkollës shqipe ta shtyjmë më përpara, në gjysmën e parë të shekullit XVII, te një shkollë në Velë, Kurbin a diku tjetër? A nuk përkon kjo jo vetëm me një të vërtetë historike të padiskutueshme, por përafrohet natyrshëm në kohë dhe me fillimet e letërsisë shqipe dhe të shqipes së shkruar? A nuk ishin të një rangu, të një lartësie historike, të një frymëzimi, të një misioni kishtar e kombëtar, si ata që shkruan librat e parë shqip, si ata që hapën shkollat e para shqipe në dioqezat e tyre? Të gjithë humanistë-ipeshkvij e meshtarë shqiptarë! A nuk është e udhës që një famulli malesh shqiptare, të shpallet në mënyrë simbolike si “akademia” e parë shqiptare e dijes? Le të jetë kjo në Tivar, Durrës, Tiranë, Vlorë, Mirditë, Shkodër, Elbasan, Ulqin, Karadak a Prizren. Duke shqyrtuar veprat e Matrëngës, Budit, Bardhit, Bogdanit (35 vepra, krejt a pjesërisht shqipe, të dala prej Propagandës Fide të Romës nga shkrimtarë shqiptarë) studiuesit kanë nënvizuar se kështu “ishte hedhur baza kulturore dhe ideore e një rilindjeje arbënore, e cila vërtet do të vononte të vinte, porse kishte të ardhme të sigurt. (Artan Shkreli, Propaganda Fide dhe Shqipëria, “Shqip”, 17 shtator 2006.)

Këto kohë ka pasur zëra të shkruar e të pashkruar, për ta riparë datimin e së parës shkollë shqipe në vendin tonë, që sot për sot zyrtarisht e kemi në fundin e shekullit XIX, me Mësonjëtoren e Korçës të vitit 1887, natyrisht një gjurmë e shndritshme e veprës së Rilindësve tanë. Po a nuk janë rilindës dhe ata që i hapën ato shkolla dy shekuj e gjysmë para kësaj? A nuk na thotë i vyeri profesor Namik Resuli, studiuesi i njohur i letërsisë shqiptare, se “për klerikët shqiptarë Rilindja Kombëtare kish zënë fill, ndonëse fshehurazi, që nga dita kur Shqipëria u robërua përfundimisht nga turqit.” (S. Çapaliku, Prijës për gjeografinë dhe sociologjinë e letërsisë shqiptare, Tiranë 1997, f. 35.) Ishte e kuptueshme që kisha katolike, i vetmi “institucion shqiptar i mbetur në këmbë”, në rend të parë të asaj rilindjeje, quaje po deshe dhe arbënore, të kishte punët e diturisë, arsimit dhe edukimit. Ndaj, sipas logjikës më të thjeshtë, do të pyetej: si mundet ta pranosh gjuhën dhe letërsinë shqipe të asaj kohe për të parë, kurse shkollën e bërë po prej tyre të mos e marrësh si të parë? Pa u nisur thjesht nga aritmetika e shifrave, cili komb nuk do të ishte i lumtur po ta kishte shkollën e vet të parë të paktën 255 vjet më përpara asaj që e mban për të tillë, d.m.th. jo në vitin 1887, por dy shekuj e gjysmë më parë, në vitin 1632! (Ndue Dedaj, Toka e katedraleve, Tiranë 2006.)

Kështu, “shkolla e parë shqipe”, në thelb s’ka të bëjë dhe aq me emrin Korçë apo Shkodër, Kurbin apo Velë, Stubëll apo Dhërmi, por me një koncept historik, atë të një Rilindjeje Shqiptare që fillon në shekullin XV dhe kulmon në shekullin XIX. Botimet dhe shkollat e para shqipe janë prirë e mbajtur gjallë nga ipeshkvijtë shqiptarë: Pal Engjëlli, Nikollë Mejkashi, Gjon Kolesi, Mark Skura, Frang Bardhi, Gjergj Bardhi, Pjetër Budi, Pjetër Bogdani, Gjergj Uldanji, Nikollë Vladani, Shtjefën Gaspri, si dhe mësuesit: Gjon Shqiptari, Filip Shkodrani, Dhimitër Dhërmiu, Fra Kerubini, Pater Karli, Dom Prenga i Troshanit, Dom Martin Bushalla i Durrësit, Dom Pjetër Perlati i Mirditës etj. Një traditë që vinte nga shekulli XV, me humanistët shqiptarë në Rilindjen Europiane, gjer profesorë në Universitetin e Padovas, si Gjon Gazulli etj. Por, pavarësisht shkrimeve sporadike të karakterit historik të autorëve të ndryshëm, me sa dimë askush ndër studiuesit nuk është ngulur me themel në ndriçimin e kësaj maratone shqiptare për diturinë.

Shkollat e para fuqizohen me Kuvendin e Arbënit që mbahet në Mërqi të Lezhës, në kishën e Shën Kollit, me 14-15 janar 1703, me bekimin e Papa Klementit XI, me origjinë shqiptare, përkundër asimilimit otoman. Deri në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, nga Durrësi në Shkodër e Kosovë, kishte 21 shkolla fillore me nga 30 nxënës e në Prishtinë deri në 80. Fakti që dokumentet e Kuvendit të Arbnit u botuan si në latinisht si në shqip 300 vjet më parë, dëshmon se ishin të shumtë ata njerëz që dinin të shkruanin e lexonin shqipen që e kishin mësuar në shkollat ku ata ishin shkolluar. (Mehmet Elezi, artikull i cituar.) Në këtë kontekst, Mësonjëtorja e Korçës nuk zbehet aspak, si një shkollë shqipe historike, kombëtare, martire, qytetare, laike, përkundrazi ajo del më fort në pah si rithemeluese e një tradite arsimore shqiptare paraardhëse, e një etape të dytë të arsimit rilindës në Shqipëri, si dhe vetë shkrimtarët e shquar të Rilindjes ishin pasardhës të shkrimtarëve të letërsisë së vjetër, misionarë të fesë dhe të qytetërimit.

Së fundi, a nuk ka ardhur koha që të ketë një qëndrim tjetër zyrtar ndaj këtyre shkollave të Mesjetës, jo vetëm nga njerëzit e letrave dhe të historisë, por dhe nga institucionet e shtetit shqiptar, posaçërisht Ministria e Arsimit dhe e Sportit? Nëse kisha katolike themeloi nëpër Europë universitetet e para si në Bolonja, Padova etj., këtu mundësitë ishin shumë më të kufizuara, por ama diçka e mirë ndodhi, një gjerdan shkollash të ulëta e deri të mesme u hapen. Por rrallë kemi vënë ndonjë pllakë aty ku ato kanë qenë. Ende në kokë kemi mendësinë ateiste se ato ishin “shkolla fetare”, lokale dhe si të tilla nuk ishin kombëtare?! Po kush mund të thotë se çfarë e bën më kombëtare “Mësonjëtoren e Korçës” se ato para saj? Në kuptimin e mësipërm, të ngushtë, a nuk ishte dhe ajo një shkollë Korçe? Por kombi kështu është bërë, me visarin kulturor, arsimor të të gjitha trevave shqiptare. Anatema “shkolla fetare” është e pakuptimtë, ajo i përket regjimit komunist, siç nuk qëndron dhe ndonjë kinse tjetër argument se atëherë nuk kishte alfabet shqip, por vetëm latinisht (?) E dinë dhe shkollarët fillestarë se alfabet shqip kishte të paktën qysh nga shekulli XV i Formulës së Pagëzimit.

___________

At Donat Kurti, “Hylli i Dritës”, Shkodër, 1935

Injac Zamputi, Relacione mbi gjendjen e Shqipërisë Veriore e të Mesme, në shek. XVII, V. I, Tiranë 1963.

Shefik Osmani, Shkolla e Kurbinit, Fjalori Enciklopedik Shqiptar, Tiranë 1985.

Edwin Jasques, Shqiptarët, Tiranë 1995.

Stefan Çapaliku, Prijës për gjeografinë dhe sociologjinë e letërsisë shqiptare”, Tiranë 1997

Vinçens Malaj, Kuvendi i Arbënit 1703, Ulqin-Tuz, 1999.

Zef Mirdita, Krishtenizmi ndër shqiptare, Zagreb, 1998.

Gjovalin Shkurtaj, Ligjërimet arbëreshe, Tiranë 2006.

Ndue Dedaj, “Toka e katedraleve”, Tiranë 1999 & ribotim 2006.

Artan Shkreli, Propaganda Fide dhe Shqipëria, “Shqip”, 17 shtator 2006.

Aurel Plasari, “Fenomeni Voskopojë”, Tiranë 2000.

Mehmet Elezi, Shkolla e parë shqipe në Shkodër, “Bota sot”, 8 nëntor 2003.

Isak Ahmeti, Shkolla shqipe e Stubllës ka një traditë pesëshekullore, 11 maj 2004.

Gian Luca Potestà, Giovanni Vian, Historia e krishterimit, Bolonja 2010 dhe Tiranë 2012.

Dërguti, Dr. Sonila Boçi, Dr. Ledia Dushku, Historia, Tiranë, 2010.
Gjon Marku, Kisha katolike dhe arsimi në Mirditë, “Shkodra në shekuj”, Shkodër.

Kastriot Marku, Historiku i shkollës së Kurbinit, “Republika”, 30. 10. 2012.

Kastriot Marku, “Shkolla e parë shqip e arbëreshëve të shekullit XVI, “Standard”, 2 mars 2015.

Nikollë Loka, Zhvillimi i arsimit në Arbërinë mesjetare, “Dielli, 2012.

Himara, Enciklopedia e lirë (online).

Fletë nga historia e shkollave të para shqipe

Nga Skënder LUARASI


Kur flasim për shkollën e parë shqipe, nuk di se si, na vete mëndja menjëherë në shkollën e Korçës, e cila është thënë, gabimisht, se u hap më 7 Mars 1886. Më parë këtë datë të gabuar, e ka dhënë Kalendari Kombiar 1898 në shtyllën e tij “Ca vite të përmëndur” ku lexojmë këtë shënim: 1886. — Themelimi në Korçë i së parës shkollë shqipe. Dhe vjet, si tani, për të kremtuar “70 vjetorin” e kësaj ngjarje me rëndësi të madhe në historinë e Shqipërisë, u vu në qarkullim një pullë me fotografinë e ndërtesës dhe nje tjetër me të tre drejtorët e parë të shkollës: të Pandeli Sotirit, të Petro Luarasit e të Nuçi Naçit. ....
Le të gjurmojmë burimet


Që në verën e motit 1885 shoqeria “Drita” e Bukureshtit dërgoi në Korçë Thimi Markon të ndërmjetësonte pranë Mitropolisë së qytetit dhe kryepriftit Fillotheos Konstantinidhit nga Ksanthi, që te vihej edhe gjuha shqipe në skolitë e atjeshme. Pas kundërshtimit që i bëri kleri i lartë grek këtij propozimi, “tarafi i shqipes” në këshillin e Mitropolisë, i kryesuar nga Vani Cico Kosturi, u hoq nga d h i m o g j e r o n d i a dhe vendosi të hapte shkollë shqipe të pavarur. Një mot i tërë u desh të qërohej udha drejt këtij qëllimi të shenjtë. Vështirësitë e fundit ishin dy: a) të gjendej një ndërtesë e përshtatshme, dhe b) një mësonjës i cili të kishte lejen qeveritare për të mbajtur një shkollë shqipe. Ndërtesën e dhuroi Mandi Terpo, dhe mësonjësin e siguroi shoqëria “Drita” e Stambollit. Më 10 shkurt 1887 Sami dhe Naim Frashëri nga Stambolli i dërgojnë kryesisë së “Dritës” në Bukuresht letrën në të cilën i shkruajnë dhe këto: “Vivllatë që thoni se na dërgoi Gjeçoja me postë i muarmë q’ahere dhe ia dërguam në Sallonik Pandeli Sotirit, i cili u nis për në Korçë të bëhet mësonjëtor”.

Më 24 shkurt 1887 Thimi Markoja dërgon nga Korça në Bukuresht një letër në të cilën jep lajmin e rëndësishëm: “Mësoni se me fuqi të Zotit, që lavdi pastë, gjer sot dëshira tonë u mbarua; shkolla shqipe u hap, druri që vumë në dhe këto dy vjet sot lulëzoi dhe dha pemë të ëmbla. Gëzohuni se dje u hap, dhe u shkruan djem mësonjëtorë 35… Përkujdesi të na dërgoni sa me shpejt nga 200 abetare dhe këndimtore, për të cilat kemi të madhe nevojë, se mësonjësi Pandeli Sotiri nuk solli me shumë se 50 copë pe të trija sojet. Neve që die na erdhën 35 mësonjëtorë, shprehim (shpresojmë) që për një javë të kemi më tepër se 50, prandaj, si e shikoni është nevojë të dërgoni që të mos çalojmë”. Meqënëse viti administrativ në Turqi mbyllej në Mars, statistika turke e motit 1886 e përmend këtë shkollë shqipe, e cila nuk kishte më tepër se një muaj që ishte çelur; dhe s’është çudi që salinameja ka qenë burimi i gabimit që bën “Kalendari Kombiar” për vitin e themelimit të shkollës shqipe, në Korçë. Edhe një gabim tjetër spikat në këtë shënim të “Kalendarit” të Sofjes: shkolla e Korçës nuk është e para shkollë shqipe. Mund të jetë e tillë për Korçën; mund të jetë shkolla e parë shqipe që u njoh zyrtarisht prej guvernës së Stambollit; po shkolla shqipe ka pasur përpara vitit 1887 në Shqipëri. Po cilat kanë qënë këto shkolla shqipe? Për të zgjidhur këtë problem nuk janë bërë shumë përpjekje, megjithëse historia e shkollës shqipe ka rëndësi të madhe për historinë e kulturës sonë. Në këtë artikull nuk do të zëmë ngoje shkollat shqipe të urdhrave të ndryshëm fetare që kanë ekzistuar gjatë sundimit turk në gjithë Shqipërinë; as atë kategori “shkollash popullore”, të dhaskal Gjokës në Korçë, të dhaskal Than Xhekës në Trebickë ose të dhaskal Todrit në Elbasan, ku fëmijët dërgoheshin të mësonin pakë shkrim e këndim. Do të përmendim vetëm disa shkolla të Rilindjes sonë që kishin karakter edukativ politik; këto shkolla i themeluan patriotët shqiptarë me qëllim që të edukonin popullin shqiptar për të fituar lirinë e pavarësinë kombëtare. Rilindja shqiptare nis me shekullin XIX, dhe Naum Bredhi (Veqilharxhi) është flamurtari i saj. Me veprën e tij “Engjiklika” që më 1836 dhe me “Abetaren shqipe” më 1844 e 1845 ai u bë ideologu dhe mësonjësi i parë i lëvizjes sonë kombëtare. Më 1866 ky patriot i madh, sipas biografisë së tij prej Sevasti Qiriaz-Dakos, i paraqiti një memorandum Ali Pashës, sadrazemit të Sulltan Azizit, që t’u jepte lejë shqiptarëve të shtypnin libra shqipe dhe t’i përhapnin në Shqipëri. Pas këtij vjeti më s’dëgjojmë gjë për këtë rilindës të shquar. Thonë, që më parë se të nisej për në Shqipëri, më 1867, që të çelte shkolla shqipe, Patrikana, kuçedra që rroi nëpër shekuj me gjakun e bijve më të ndritur te Ballkanit, i dha fund jetës së vleftëshme të plakut 69-vjeçar, duke e farmakosur në selinë e saj. Po fara u mbuall. Një nga vendimet më të rëndësishme të lëvizjes së Miletit ishte të fuste gjuhën shqipe në shkollat e vëndit. Në këtë faze të dytë të Rilindjes sonë, shkolla u bë shesh lufte ku do të vendosej e arthmja e popullit tone. Më 1879, në vjeshtë, kur lëvizja po shtrihej tejpërtej Shqipërisë, Koto Hoxhi, një nga themelonjësit e shoqërisë në fshatin e tij Qestorat, mblodhi rreth tij nxënësit më të zotë të Normales greke “Zografion”, djem të vëndit, të cilët grekët i kishin edukuar ta shihnin gjuhën shqipe si një kolerë dhe u mësoi këndim e shkrim në gjuhë amtare. Dhaskali grek i Labovës, (i fshatit të Zhapës, bashkëpunëtorit të Veqilharxhit, që e la pasurinë për edukimin e popullit të tij shqiptar po që Patrikana dijti t’ja zhvatë për interesat e saj satanike), do ta ketë kënduar në shkollën greke këngën barbare:

Tu avllvanizmu i psora
Labovitas dhen molini,
Ute tus apomakrini
Apo ton elinizmon;
Alivanon opu tha evro
Tha tu paro tin psihi,
Qe to ema tu tha pino
Opos pino te krasi, 1)

1) Krroma e shqipëtarizmit — nuk i zë labovitasit — as do t’i mërgonjë prej helenizmit; — kudo që të gjenj shqipëtar kam per t’i marrë shpirtin — edhe gjakun do t’ia pi — ashtu si pi verën.

Kësaj kënge barbare një nga nxënësit më besnikë të Koto Hoxhit, Petro Luarasi, iu përgjegj me këngën e Pashko Vasë Shkodranit, e cila u bë hymni për gjithë shqiptarët patriotë të asaj kohe. Më 1882, pikërisht motin kur mytesarifi turk i Gjirokastrës ja dorëzoi qeverisë greke Anastas Kulluriotin që ta vriste në burg t’Athinës, Petro Luarasi u emërua mësonjës i greqishtes në Bezhan, ku dha mësimin e parë shqip me Abetaren e Stambollit dhe me Ungjillin e Kristoforidhit. Po kështu bën në shkollën e Katundit e të Treskës; dhe më në fund në shkollën e fshatit të tij Luaras, të parën herë që prej 1884-1886.

Për punën e Petro Luarasit gjer në motin 1886, lexojmë në librin e tij “Mallkimi i shkronjave shqipe”“ këto fjalë:
“I predikuar nga kujtimndrituri Koto Hoxhi në mendimet e të përhapurit të shkronjave shqipe nuk la kujdes të jape bashkë me mësimet greqisht edhe mësime shqipe, në nxënësit e tij, me ato libra që ndodheshin.” Nga këto fjalë kuptojmë se Petro Luarasi, me iniciativën e tij, pa kërkuar leje nga qeveria turke ose nga Patrikana greke, e realizoi që me 1882 atë qëllim, të cilit Thimi Markua, delegati i shoqërisë “Drita” të Bukureshtit dhe patriotët e Korçës u munduan 2 vjet rrjesht t’ia arrinin me hirin e Mitropolisë — qëllimit që të futnin gjuhën shqipe, qoftë edhe për disa orë në javë, në shkollën greke të Korçës shqiptare!

Në librin “MalIkimi” përsëri lexojmë: Më 1887, në muajin gusht, u kallëzua nga bashkëmëmëdhetarët e tij për predikimet shqipëtare të nxënësit të tij ne Mitropoliti i Kosturit, Qirilli; dhe me qënë që nuk u bind në këshillat dhe zotimet e Qirillit, ky për dënim e mallkoi dhe e çkishëroi Petron, duke dënuar me çvetëmtim (aforizmë) dhe jashtëkishje (ekskomunikim) në gjithë katundet e fshatrat e Kolonjës ëilindo që te zërë fill për të qasur Petron dhaskal (mësonjës) në katundin e tij. Po Petrua, kundër bindjes ndaj Qirillit, tek të pendohet, hapi mësonjëtore shqipe vetake (private) në Ersekë të Kolonjës, ku të vegjël e të mëdhenj nga dëshëronjësit, që kishin voli, vinin të dëgjonin e të mësonin këndim e shkrim të gjuhës shqipe. Kjo gjë motoi gjer dy vjet në të cilët Petrua ish i lirë të vizitonjë nëpër katundet e ndryshëm popullin e kryetarët e Kolonjës, duke u mësuar e predikuar të duhshmet për nevojën e të përhapurit të shkronjave shqipe.

Kështu filluan çelja e shkollave dhe perhapja e mësimit t’Abetares shqipe në vendin tonë.

(*) Në shkrimin argumentova që “në të vërtetë shkolla e parë shqipe në Korçë u hap më 23 shkurt 1887, allaturka , ose 7 mars 1887, sipas kalendarit të soçëm”. Ministria e Arsimit e hoqi pllakën përkujtimore të shkollës shqipe me motin ”1886” duke e zëvendësuar me një tjetër me motin ”1887”.

Perhapja e mesimit shqip dhe e shkollave kombetare

Në vitet e reaksionit osman që shpërtheu pas shtypjes së Lidhjes së Prizrenit, veprimtarët e lëvizjes kombëtare i dhanë rëndësi të veçantë zbatimit të programit të tyre kulturor, i cili ishte pjesë përbërëse e programit kombëtar të Rilindjes. Mirëpo detyrat e rëndësishme me karakter politik, kulturor e ekonomik, që shtronte zhvillimi i vendit dhe periudha historike në fushën e arsimit, nuk mund të zgjidheshin me sistemin arsimor që ishte atëherë në Shqipëri, sepse ai përbëhej nga një numër jo i madh shkollash të një niveli të ulët, në gjuhë të huaja (turke, greke, italiane etj.), me përmbajtjen përgjithësisht skolastike, me frekuentim të pakët dhe me cikle jo të plota. Shkollat ishin të ndara veç për popullsinë myslimane dhe veç për atë të krishtere. Ato administroheshin, si rregull, nga institucionet fetare islamike, ortodokse e katolike. Përveç kësaj, ky sistem arsimor ishte shndërruar në një mjet të fuqishëm ndikimi politik e kulturor si të sunduesit osman, ashtu edhe të shteteve të tjera. Ndërkaq kërkesat e zhvillimit të vendit, por sidomos rreziku i asimilimit të kombit shqiptar, diktonin si një nevojë të ngutshme përhapjen e arsimit e të kulturës kombëtare, e bënë atë një domosdoshmëri historike, me të cilën ishte e lidhur qenia dhe e ardhmja e Shqipërisë. Duke shprehur këtë nevojë të madhe të kohës, Kostandin Kristoforidhi shkruante më 1888: “Ndë mos u shkroftë gjuha e shqipes edhe sot mbë këtë ditë nuk do të shkojnë shumë vjet dhe nuk do të ketë më Shqipëri ndë faqe të dheut dhe as nuk do të shënohet më emri i Shqipërisë ndë hartë të botës”.
Megjithëse ishte bërë detyrë e rëndësishme dhe e ngutshme, në kushtet e atëhershme të Shqipërisë përhapja e arsimit kombëtar ndeshte në vështirësi e në pengesa të shumta. Pengesat kryesore i nxirrte Perandoria Osmane, e cila ishte përpjekur gjithnjë t’i mbante shqiptarët në errësirë e në padituri. Megjithëse me reformat e Tanzimatit ishte shpallur se të gjitha kombësitë e Perandorisë do të lejoheshin të ushtronin lirisht gjuhët e tyre në institucionet arsimore e fetare, Porta e Lartë i përjashtoi shqiptarët nga kjo e drejtë kombëtare. Duke u mbështetur në parimin mesjetar absurd të identifikimit të kombësisë me fenë, Porta e Lartë, edhe pas reformës arsimore turke të vitit 1844, nuk ua njohu shqiptarëve të drejtën e shkollimit në gjuhën amtare, por vijoi t’i quante ata sipas besimit fetar “turq”, “grekë” e “latinë”.
Në përputhje me parimin teokratik islam, pas reformës arsimore Porta e Lartë krijoi për shqiptarët myslimanë një rresht të ri shkollash shtetërore fillore (iptidajie), qytetëse (ruzhdije) dhe pastaj gjimnaze (idadije). Ashtu si në shkollat e mëparshme fetare, edhe në shkollat shtetërore osmane mësimet zhvilloheshin vetëm në gjuhën turke dhe, megjithëse quheshin laike , në planet e tyre mësimore bënin pjesë edhe lëndë fetare islamike. Sipas statistikave të viteve të fundit të shek. XIX, në të katër vilajetet e atëhershme (të Shkodrës, të Kosovës, të Manastirit e të Janinës), në të cilat shqiptarët përbënin një tërësi kompakte e shumicën e popullsisë, kishte 1 187 shkolla turke nga të cilat 1 125 shkolla fillore, 57 shkolla qytetëse (ruzhdije) e 5 shkolla të mesme (idadije). Ndërkaq sunduesit osmanë, për shkak të presionit të huaj, u lanë pak a shumë dorë të lirë shteteve ballkanike dhe evropiane, veçanërisht institucioneve të tyre fetare të krishtera, për të vepruar në Shqipëri si në fushën fetare, ashtu edhe në atë arsimore. Shtetet që në projektet e tyre parashikonin përfshirjen ose copëtimin e trojeve shqiptare, në gjysmën e dytë të shek. XIX, e rritën më tej veprimtarinë në fushën arsimore e fetare, duke shtuar numrin e shkollave në gjuhë të huaj, duke i krijuar vështirësi shkollës e kulturës shqiptare. Ato nuk ngurronin në këtë rast të përpiqeshin për t’i paraqitur shqiptarët si një popull “të egër”, “pa kulturë” e me zakone “të rënda”, kurse veten e tyre si “shpëtimtarë”, si “përhapës të arsimit e të kulturës” etj.
Përhapje të madhe mori, veçanërisht në Shqipërinë e Poshtme, shkolla në gjuhën greke. Me gjithë programin e tyre laik, shkollat greke ishin nën mbikqyrjen e peshkopëve grekë dhe përshkoheshin nga një frymë intolerance fetare. Shkollat greke arritën të përhapeshin deri në Durrës e në Tiranë. Sipas të dhënave të konsullatës franceze të Janinës, në vitin 1882 vetëm në vilajetin e Janinës, që përfshinte gjithë Shqipërinë e Poshtme (duke përjashtuar rrethet e Kolonjës, të Korçës e të Pogradecit) dhe që shumicën dërrmuese të popullsisë e kishte shqiptare, kishte 643 shkolla greke për djem e mikse me 736 mësues dhe 22 shkolla për vajza me 40 mësuese. Në vitin 1894 në sanxhakun e atëhershëm të Gjirokastrës kishte 84 shkolla fillore greke e po kaq edhe në krahinën e Beratit.
Organizimi e plani mësimor i shkollave në gjuhën greke në Shqipëri ishin të njëjtë me ato të shkollave në Greqi. Hapja e këtyre shkollave bëhej nga mitropolitë ortodokse greke, të cilat, në marrëveshje me konsujt grekë, emëronin drejtorët e shkollave dhe personelin mësimor. Mjetet kryesore financiare për mbajtjen e këtyre shkollave siguroheshin nga qeveria e Athinës, nëpërmjet silogut që ishte krijuar aty për përhapjen e gjuhës e të kulturës greke. Me anën e këtyre shkollave e të propagandës qarqet politike të Athinës përpiqeshin t’i paraqisnin shqiptarët ortodoksë si grekë dhe me kohë t’i asimilonin ata. Në fundin e shek. XIX në Shqipëri kishte më shumë se 1 000 shkolla greke.
Përveç shkollave turke e greke, në trojet shqiptare ishin çelur edhe shkolla serbe, bullgare, vllahe etj. Sipas statistikave të asaj kohe kishte mbi 300 shkolla serbe, bullgare e vllahe, pa përmendur shkollat në gjuhën italiane, të cilat ishin nën administrimin e Austro-Hungarisë e të Italisë.
Shkollat e huaja, me gjithë kufizimet e mangësitë e programeve, ndihmonin në pajisjen me dije të fëmijëve, por ato, padyshim, shërbenin si mjedise të propagandave të shteteve të huaja për asimilimin e shqiptarëve dhe si të tilla nuk mund t’i shërbenin as përparimit kulturor kombëtar të shqiptarëve, as emancipimit të tyre politik e kombëtar. Prandaj rilindësit i trajtonin ato si një pengesë në lëvizjen për çlirimin kombëtar të popullit shqiptar dhe kërkonin mbylljen ose kthimin e tyre në shkolla shqipe.
Në këto rrethana, patriotët e Rilindjes punuan me përkushtim për zhvillimin e arsimit kombëtar. Rilindësit tanë iu drejtuan në radhë të parë gjuhës amtare, që kishte luajtur një rol të rëndësishëm në jetën e popullit shqiptar dhe që u kishte bërë ballë me sukses trysnive shekullore asimiluese të pushtuesve të huaj. Te rilindësit në përgjithësi ishte formuar bindja se tani vetëm duke e shkruar mund të ruhej gjuha shqipe, se vetëm me gjuhën amtare mund të zhvillohej arsimi e kultura kombëtare, mund të shkolloheshin të gjithë shqiptarët, pavarësisht nga gjendja ekonomike, mund të edukohej atdhetarizmi dhe mund të mbrohej kombi nga asimilimi. Pikërisht në atë periudhë Kostandin Kristoforidhi shkruante: “Shqipëria nuk mësonet dot, as nuk ndritet sot, as nuk qytetëronet dot me gjuhë të huaj, përveç me gjuhën e mëmës ... Edhe ndë u shkroftë gjuha e shqipes në këtë kohë që gjendemi sot, edhe ndë futet ndëpër skolirat e Shqipërisë, kemi shpresë se do të na njohën për komp e për vendarë ndë dhe t’onë, edhe do të kemi pjesë e vent ndë rretht e ndë shoqërit të kombevet tjerë që gjenden në Evropë...”. Të njëjtën ide mbronte Sami Frashëri kur disa vjet më vonë shkruante: “S’mund të ketë Shqipëri pa shqiptarë, s’mund të ketë shqiptarë pa gjuhë shqip, s’mund të ketë gjuhë shqipe pa shkolla në të cilat do të mësohet shqipja”.
Rilindësit bënë përpjekje të shumta për të nxjerrë nga Porta e Lartë lejen e përdorimit të gjuhës amtare në shkollat e vendit, për botimin e librave shqip, për shpërndarjen e tyre në Shqipëri dhe për nxjerrjen e një organi periodik shqip, qoftë edhe me përmbajtje krejtësisht kulturore.
Për disa kohë këto kërkesa ndeshën në kundërshtimin e vendosur të qeverisë osmane. Por në verën e vitit 1884, e shqetësuar nga përpjekjet e Greqisë për t’i nxitur shqiptarët të hidheshin në kryengritje kundër Stambollit, si dhe nga themelimi në Athinë i shoqatës kulturore “Vllamët Shqiptarë”, Porta e Lartë dha lejen për botimin e një organi kulturor shqip. Megjithatë, edhe në këtë rast ajo u qëndroi besnike parimeve të veta, sepse ajo lejen nuk ua dha shqiptarëve myslimanë, të cilët vijonte t’i quante turq, por vetëm shqiptarëve ortodoksë, me qëllim që t’i largonte nga mundësia e bashkëpunimit me grekët.
Leja për botimin e një reviste shqipe u dha nga Ministria turke e Arsimit në emrin e Petro Pogës. Pas kësaj, më 10 gusht 1884 doli në Stamboll numri i parë i revistës “Drita”. Për shkak të censurës, lënda e revistës u kufizua në shkrime letrare e arsimore. Meqenëse Porta e Lartë ua ndalonte shqiptarëve myslimanë shkrimin e shqipes, Sami Frashëri e Naim Frashëri, nga penda e të cilëve u përgatit shumica e lëndës, nënshkruanin me pseudonime, i pari me tre yje, kurse i dyti me shkronjën “D”. Në revistën “Drita” botuan shkrimet e tyre edhe Jani Vretoja, Pandeli Sotiri, Koto Hoxhi etj.
Qëllimi i kësaj reviste ishte përhapja e diturisë, zhvillimi i arsimit dhe ngritja e vetëdijes kombëtare. Revista kryente njëherësh edhe misionin e mësuesit për përhapjen e ideve iluministe të rilindësve. “Drita” u botua me alfabetin e Stambollit dhe në këtë mënyrë ndikoi në përhapjen e këtij alfabeti te lexuesit e saj shqiptarë.
Ndonëse përmbante vetëm shkrime me karakter arsimor-kulturor, botimi i revistës “Drita” shkaktoi shqetësimin e qarqeve klerikale e politike greke, të cilat ushtruan trysni të fortë ndaj Petro Pogës dhe e detyruan të hiqte dorë nga revista, pas botimit të numrit të saj të tretë. Por atdhetarët shqiptarë të Stambollit nxorën në emrin e Pandeli Sotirit një leje të dytë për një revistë të re me emrin “Dituria”, e cila u bë vazhdim i “Dritës”. Duke bërë fjalë për misionin e revistës “Dituria”, Sami Frashëri shkruante në një artikull të numrit të parë të saj: “Dituria është ajo që e bëri njeriun të quhet njeri”. Artikujt me karakter shkencor e pedagogjik që u botuan në “Drita” dhe në “Dituria” shërbyen si bazë për hartimin e teksteve shkollore shqipe. Revista “Dituria” u mbyll në numrin 12 të saj, në korrik të vitit 1885.
Edhe përhapja e shkrimit dhe e shkollës shqipe ndeshte gjithnjë në pengesa të shumta. Në kohën kur në Shqipëri po shtohej numri i shkollave greke, serbe e bullgare, Porta e Lartë ndalonte hapjen e shkollave shqipe. Madje Ministria turke e Arsimit tërhoqi edhe lejen që kishte dhënë për botimin e fjalorit të Kostandin Kristoforidhit. Përhapja e shkrimit dhe e shkollës shqipe pengohej edhe nga fanatizmi fetar e nga konservatorizmi të kultivuar prej shekujsh, sikundër edhe më fort nga kundërshtimet e turkomanëve e të grekomanëve.
Megjithëse në kushte shumë të vështira, shkrimi i gjuhës shqipe vijoi të mësohej fshehurazi në vise të ndryshme të Shqipërisë. Nën shembullin e mësuesit të tij Koto Hoxhi, Petro Nini Luarasi, ndonëse ishte fare i ri në moshë dhe punonte si mësues i greqishtes në shkollat e fshatrave Bezhan, Katund e Luaras, gjatë viteve 1882-1887 u bë një përhapës i flaktë i shkrimit të gjuhës shqipe dhe i ndjenjave kombëtare. Po kështu Kostandin Kristoforidhi, me t’u kthyer në atdhe në vitin 1884, hyri si mësues i greqishtes në shkollën e Elbasanit dhe, ashtu siç kishte bërë dikur në Tiranë, filloi t’u mësonte nxënësve fshehurazi gjuhën shqipe. Në Shkodër mësimi i gjuhës shqipe kishte krijuar tashmë një farë tradite dhe vijonte të mësohej në disa shkolla private për djem e për vajza. Po ashtu, në vitin 1885, Gjerasim Qiriazi kishte hapur në Manastir një shkollë private shqipe për djem e për vajza.
Rilindësit shfrytëzuan në të mirë të lëvizjes kombëtare edhe gjendjen e vështirë, në të cilën u ndodh Perandoria Osmane në fund të vitit 1885 e në fillim të 1886 si pasojë e bashkimit të Rumelisë Lindore me Bullgarinë, si edhe gjendjen e acaruar të marrëdhënieve turko-greke. Meqenëse qeveria osmane kundërshtonte formimin e organizatave politike, rilindësit kërkuan të themelonin brenda në Shqipëri një shoqëri kulturore. Ndërkaq qeveria turke premtoi se do të lejonte futjen e mësimit të shqipes në shkollat shtetërore.
Në fund të vitit 1885 atdhetarët shqiptarë zgjodhën si vend më të përshtatshëm për formimin e një shoqërie të tillë qytetin e Korçës. Në këtë mënyrë do t’i jepej një goditje edhe propagandës helenizuese të qarqeve shoviniste të Athinës dhe klerikëve grekomanë ortodoksë që u shërbenin atyre. Për të ndihmuar atdhetarët brenda vendit Shoqëria “Drita” e Bukureshtit dërgoi në Korçë Thimi Markon, një nga anëtarët më aktivë të kryesisë së saj. Sipas udhëzimeve të Shoqërisë, ai i paraqiti pleqësisë së Mitropolisë, si dhe vetë mitropolitit grek të Korçës, Filotheu, kërkesën e shqiptarëve të mërguar të Bukureshtit për të vënë “gjuhën shqipe nëpër gjithë mësonjëtoret” e qytetit që administroheshin nga silogu grekoman i Korçës. Por shumica e anëtarëve të pleqësisë dhe të silogut të qytetit, të cilët ndodheshin nën ndikimin e mitropolitit grek, e hodhën poshtë këtë kërkesë. Me gjithë kundërshtimin e tyre kërkesa gjeti mjaft përkrahës në radhët e qytetarëve; ajo u mbështet edhe nga disa anëtarë të dhimogjerondisë? së komunitetit të krishterë të qytetit, ndër të cilët më aktiv u tregua Jovan Cico Kosturi.
Në lëvizjen për përhapjen e gjuhës shqipe u përfshinë jo vetëm qytetarët ortodoksë të Korçës, por edhe ata myslimanë. Për të drejtuar këtë lëvizje, u krijua brenda në Korçë në muajt e parë të vitit 1886 një Komitet Kombëtar i fshehtë, i përbërë nga Jovan C. Kosturi, Orhan Ç. Pojani e Thimi Markoja.
Në fund të vitit 1886, me përmirësimin e gjendjes së jashtme politike të Perandorisë Osmane, u duk qartë se Porta e Lartë nuk kishte ndër mend ta mbante premtimin e dhënë për të futur mësimin e shqipes në shkollat shtetërore dhe as të lejonte krijimin e organizatave kulturore shqiptare. Nga ana tjetër, për t’i vënë njëfarë gardhi politikës antiturke, që zhvillonin me anën e mësimit agjentët grekë, qeveria e Stambollit dha të kuptohej se ajo nuk do t’i pengonte shqiptarët ortodoksë të futnin në shkollat e komuniteteve të tyre mësimin e gjuhës amtare dhe të kishin klubet kulturore shqiptare, duke përjashtuar gjithnjë nga kjo e drejtë shqiptarët myslimanë.
Duke e parë të pamundur futjen e gjuhës shqipe në shkollat e huaja, Komiteti Kombëtar i Korçës në fillim të vitit 1887 vendosi të ngrinte shkolla shqipe të veçanta, të pavarura nga shkollat që administroheshin nga silogu grekoman. Ndërsa atdhetarët e Korçës e të Bukureshtit po përpiqeshin të siguronin pajisjet, librat mësimorë dhe lokalin për shkollën, Sami Frashëri e Naim Frashëri, sipas kërkesave të reja që i paraqitën qeverisë së Stambollit, shkëputën prej saj lejen në emrin e Pandeli Sotirit për çeljen e një shkolle private shqipe në Korçë.
Pas një lufte këmbëngulëse gati dyvjeçare, më 7 mars 1887 u çel shkolla e parë shqipe e Korçës, drejtor i së cilës ishte Pandeli Sotiri. Si lokal për shkollën shërbeu shtëpia e dhuruar nga atdhetari i mërguar korçar Mandi Tërpo.
Çelja e shkollës shqipe të Korçës ishte një ngjarje e shënuar dhe një fitore për gjithë Lëvizjen Kombëtare Shqiptare. Ajo ishte kurorëzimi i përpjekjeve të përbashkëta të organizatave atdhetare të të mërguarve shqiptarë dhe të atdhetarëve brenda vendit. Mësonjëtorja shqipe e Korçës nuk varej e nuk financohej prej asnjë shteti a shoqërie të huaj. Ajo u hap, u financua e u mbrojt nga populli dhe nga shoqëritë shqiptare të mërgimit.
Dita e përurimit të saj u kthye në një ditë feste. Të nesërmen e kësaj ngjarjeje, më 8 mars 1887, Thimi Markoja i shkruante Visar Dodanit në Bukuresht: “... dëshira tonë u mbarua, shkolla shqipe u hap. druri që vumë në dhet këtu e dy vjet sot lulëzoi dhe dha pemë të ëmbla... Mendimet tona dhe të luftuarit e faqezinjve grekomanë gjersa mbaruam këtë të shënjtëruarë punë janë aqë shumë sa nuk mund t’ua shkruaj ndë kartë”.
Qysh ditën e parë në këtë shkollë u regjistruan 35 nxënës. Numri i tyre erdhi duke u rritur dhe në vitin e dytë arriti në 200. Ajo ishte një shkollë fillore laike me fizionomi të plotë kombëtare, ku gjithë mësimet jepeshin shqip. Turqishtja mësohej si gjuhë e huaj, më vonë u fut edhe frëngjishtja. Si tekste mësimore përdoreshin ato që ishin përgatitur nga Naim Frashëri, Sami Frashëri etj., dhe që qenë shtypur e ishin dërguar pa shpërblim nga kolonia shqiptare e Bukureshtit. Mësonjëtorja e Korçës u bë qendër e përhapjes së shkrimit e të këndimit të gjuhës shqipe edhe për të rriturit. Ajo ishte gjithashtu qendër e përhapjes së ideve kombëtare shqiptare. Duke qenë shkollë e përbashkët për fëmijët e besimeve të ndryshme, ajo ndihmonte bashkimin e shqiptarëve pavarësisht nga feja dhe ngrinte tek ata ndërgjegjen kombëtare. Përveç Pandeli Sotirit, që qe drejtori i parë i kësaj shkolle, në të punuan si drejtorë e mësues edhe atdhetarë të tjerë të shquar, si Thanas Sina, Petro Nini Luarasi, Nuçi Naçi etj.
Çelja e shkollës kombëtare të Korçës ngjalli entuziazëm te patriotët brenda e jashtë atdheut. Poeti i shquar i Rilindjes, Naim Frashëri, duke përshëndetur Mësonjëtoren e çelur në Korçë, shkruante plot frymëzim: “Hapu, hapu errësirë, / Pa jakë tëhu o dritë! / Se arriti koh’ e mirë, / U gdhi nata u bë ditë... / Lumja ti, moj Korç’ o lule! / Q’i le pas shoqet e tua / Si trimi në ball’ u sule, / Ta paçim për jetë hua!”.
Hapja e Mësonjëtores së Korçës u bë nxitje edhe për çeljen e shkollave të tjera në krahina të ndryshme të Shqipërisë. Disa javë më vonë u çelën shkolla shqipe në Pogradec, me mësues Koço Sotirin (vëllai i Pandeli Sotirit), në Rekë e në Ohër dhe u bënë përgatitje për të tilla shkolla në Elbasan, në Leskovik, në Ersekë etj. Filloi të mësohej shkrimi shqip edhe në mjaft fshatra.
Komitetit Kombëtar të Korçës filluan t’i vinin nga krahina të ndryshme të Shqipërisë, bashkë me përgëzimet, edhe kërkesa të shumta për t’u dërguar tekste shkollore që të përhapnin mësimin e shqipes qoftë në shkollë, qoftë jashtë saj. Në një letër të Thimi Markos, dërguar nga Korça në Bukuresht më 1887 thuhej: “Sot nuk ka vend të Shqipërisë që të mos ndodhen burra shqiptarë, në fyejt e të cilëve të mos lëvrinjë gjak shqiptari dhe të cilët të mos përpiqen për këtë të shenjtëruar punë. Nga të gjitha anët e Shqipërisë marrim karta hiri dhe gëzimi për shkollën që hapmë... Megjithëqë na dërguat afro 600 copë vivlla, u lutemi të na dërgoni edhe të tjera”.
Këto suksese e lejuan Komitetin të bënte një hap tjetër: ai formoi në Korçë një shoqëri shqiptare, që u quajt Shoqëria e Mësimit Shqip. Në krye të kësaj Shoqërie u vu Alo Dishnica. Shoqëria kishte si detyrë kryesore të organizonte e të drejtonte veprimtarinë e atdhetarëve shqiptarë në krahina të ndryshme të vendit për mbajtjen e shkollave të çelura, për hapjen e shkollave të reja shqipe, për grumbullimin e fondeve të nevojshme dhe shtypjen e teksteve shkollore a të ndonjë organi periodik.
Në vitin 1889 në Prizren ishte çelur një shkollë shqipe nën kujdesin e Austro-Hungarisë. Për vite me radhë punoi në këtë shkollë, si mësues i gjuhës shqipe, atdhetari Mati Logoreci, i cili shfrytëzoi të gjitha mundësitë për të përhapur mësimin e gjuhës shqipe te nxënësit dhe në popullsinë shqiptare të Prizrenit. Futja e shqipes si gjuhë mësimi dhe veprimtaria e mësuesit Mati Logoreci bënë që shkollën e Prizrenit, me gjithë kërcënimet e autoriteteve osmane, ta ndiqnin edhe nxënës myslimanë. Kur u shtua numri i nxënësve, pranë Mati Logorecit filloi të punonte si mësues edhe Lazër Lumezi. Po kështu, Austro-Hungaria gjatë dhjetëvjeçarit të fundit të shek. XIX futi gjuhën shqipe si gjuhë mësimi edhe në 24 shkolla fillore, të administruara prej saj, në qytetet e në fshatrat e Shqipërisë së Sipërme dhe të asaj Qendrore.
Përveç shkollave të përmendura, në shumë vise të Shqipërisë, si në Elbasan, në Dibër, në Krujë, në Korçë, në Berat, në Gjirokastër, në Kolonjë, në Pogradec, në Vlorë, në Përmet, në Skrapar, në Çamëri etj., u çelën dhe funksiononin pranë shtëpive private ose pranë dyqaneve kurse e shkolla të fshehta shqipe, në të cilat mësuesit atdhetarë u mësonin fëmijëve dhe të rriturve abetaren e gjuhës shqipe. Në këto qendra dhe në qytete të tjera të vilajeteve shqiptare, si në Durrës, në Tiranë, në Prizren, në Prishtinë, në Shkup, në Manastir etj., mësuesit shqiptarë atdhedashës, që punonin në shkollat turke, greke etj. të Shqipërisë, u mësonin fshehurazi nxënësve shkrimin shqip.
Por përpjekjet për hapjen e shkollave shqipe ndeshën në vështirësi të shumta. Valë të furishme kundërshtimi shpërthyen kundër Shoqërisë së Mësimit Shqip dhe Mësonjëtores së Korçës që në ditët e para të themelimit të tyre. Nën nxitjen e mitropolitit të Korçës dhe të Patrikanës së Stambollit, autoritetet osmane filluan të pengonin zgjerimin dhe madje vetë ekzistencën e shkollave shqipe, si dhe veprimtarinë e Shoqërisë së Mësimit Shqip. Propaganda fetare, shpifjet, presionet, frikësimet e shtrëngimet e tjera kundër mësuesve, nxënësve, prindërve dhe përkrahësve të shkollës, qenë mjetet e zakonshme që autoritetet osmane dhe agjentët grekë përdorën në luftën kundër tyre. Në vitin 1890 autoritetet qeveritare ndaluan fëmijët myslimanë që të ndiqnin shkollën shqipe.
Nën këtë trysni të dyfishtë përpjekjet për të hapur shkolla të tjera shqipe nuk patën sukses. Për më tepër edhe shkollat e hapura gjatë vitit 1887-1888 u mbyllën njëra pas tjetrës me përjashtim të shkollës së Korçës, e cila me sakrifica të mëdha e në luftë të vazhdueshme me autoritetet klerikale greke dhe me administratën osmane e vijoi veprimtarinë e vet, ndonëse me një numër të kufizuar nxënësish.
Viktimë e këtij reaksioni antishqiptar ra edhe vetë drejtori i shkollës së Korçës, Pandeli Sotiri, i cili u vra rreth vitit 1891 në Stamboll nga agjentët grekomanë. Atdhetarë të tjerë shqiptarë, si Jovan Cico Kosturi, Thimi Marko etj., iu nënshtruan ndjekjeve të pashembullta. Një luftë e ashpër e në forma të ndryshme u bë kundër Alo Dishnicës, i cili qëndronte në krye të Shoqërisë së Mësimit Shqip. Pasi dështuan orvatjet për ta tërhequr në anën e tyre me dekorata e me mjete të tjera, agjentët e Patrikanës bënë kundër tij një varg shpifjesh e ankesash që ua dërguan autoriteteve lokale. Por të gjitha këto nuk dhanë rezultat.
Edhe shkolla shqipe e Prizrenit ndeshi në pengesa të shumta dhe në qëndrimin armiqësor të autoriteteve osmane. Përparimin e saj e shihnin me sy të keq edhe shovinistët serbë, sepse ajo vepronte në kundërshtim me planet e tyre për shkombëtarizimin e popullsisë shqiptare të Kosovës nëpërmjet kishës e shkollës serbe. Nën këto trysni edhe vetë konsullata austro-hungareze ndërmori masa të ndryshme kundër saj.
Një ndihmesë tjetër të çmuar për shkollën shqipe dha familja e Qirjazëve dhe veçanërisht Gjerasim D. Qiriazi. Bir i një tregtari shqiptar të vendosur në Manastir, qysh i vogël u edukua prej të atit me dashurinë për atdheun dhe për gjuhën amtare. Duke qenë në shërbim të Shoqërisë Biblike Angleze, në vend të Kostandin Kristoforidhit, ai i kushtoi një vëmendje të veçantë përhapjes së shkrimit të gjuhës shqipe dhe të ndjenjës kombëtare. Qysh në vitin 1888, kur u vendos në Korçë, ai bëri përgatitjet e nevojshme për të çelur një shkollë shqipe për vajza. Këtu erdhi, pasi mbaroi kolegjin në Stamboll, edhe e motra e tij, Sevasti Qiriazi, që, së bashku me të vëllanë, Gjerasimin, iu vunë punës për çeljen e kësaj shkolle. Në këtë vepër ata u ndihmuan edhe nga Naim Frashëri, i cili ndërhyri që t’u jepej iradeja (urdhri) nga qeveria osmane.
Më 23 tetor 1891 u çel në Korçë shkolla e parë shqipe për vajza. Në kushtet e ndjekjeve nga qeveria osmane, hapja e saj u bë në saje të pasaportës së huaj që mbante themeluesi i saj Gjerasim Qiriazi. Qysh në vitin e parë numri i nxënëseve u rrit në 27. Më vonë shkolla kishte çdo vit 30-50 nxënëse. Edhe në këtë shkollë mësuan vajza të besimeve të ndryshme. Mësueset e para të saj ishin Sevasti Qiriazi, Fanka Efthimi, më vonë edhe Polikseni Luarasi e Parashqevi Qiriazi.
Gjerasim Qiriazi kishte lidhje me Komitetin Kombëtar të Korçës dhe me kolonitë shqiptare jashtë atdheut. Ai u ndihmua veçanërisht nga Shoqëria “Drita” e Bukureshtit. Me gjithë pengesat e shumta të armiqve, shkolla e vajzave mbeti e hapur edhe pas vdekjes së parakohshme të Gjerasim Qiriazit dhe u bë vatër e rëndësishme për përhapjen e arsimit, të kulturës dhe të ndërgjegjes kombëtare.
Krahas Korçës, krahinat e Kolonjës e të Vakëfeve u bënë vatra të rëndësishme të përhapjes së arsimit kombëtar. Vepra e nisur nga mësuesi atdhetar Petro Nini Luarasi u zgjerua edhe më shumë në fillim të viteve 90. I ndihmuar nga ish-nxënësit e tij, nga kolonitë e mërgimit, në mënyrë të veçantë nga shoqëria “Drita”, si dhe me përkrahjen e mbrojtjen e popullsisë së këtyre zonave, ai çeli gjashtë shkolla të reja shqipe, në fshatrat Luaras, Gostivisht, Rehovë, Vodicë, Selenicë e Pishës dhe në Treskë, të cilat filluan të funksiononin që në vjeshtën e vitit 1892. Midis mësuesve të këtyre zonave ishin dhe Nuçi Naçi, Kristo Luarasi, Vasil Thanasi e Balil Tahiri.
Lajmi për hapjen e këtyre shkollave të reja shqipe shkaktoi një kundërveprim të ri të klerikëve të lartë ortodoksë grekë dhe të autoriteteve osmane. Mitropoliti i Kosturit, Fillareti, në bashkëpunim me atë të Korçës, lëshoi kundër Petro Nini Luarasit mallkimin. “Me pikëllim të madh, - thuhet në aktin e mallkimit, - pamë syfaqeza dhe dëgjuam në udhëtimin tënë që bëmë në ato vise se i mallëkuari dhe i çvetëmuari prej Perëndisë, Petro Luarasi ... erdhi rreth e përqark në katundet e ndryshme të kazasë së Kolonjës, duke u zotuar të emërojë mësonjës shqiptarë, gjoja për të mësuar gjuhën shqipe, e cila nuk ekziston...Për këto shkaqe pra... ju porositim të gjithë ju, të vegjël e të mëdhenj, të vobegtë e begatorë, burra e gra, që të mos u jepni besë fjalëve dhe zotimeve të këtyre të mallkuarve femohues, që t’i mbyllni veshët tuaj kundër blasfemivet të tyre...”.
Atdhetarët nuk u sprapsën as nga mallkimet dhe as nga shkishërimet e mitropolitit grek. Por në ndihmë të tij vajtën autoritetet osmane të vilajetit të Manastirit, të cilët dërguan në vend shefin e policisë së vilajetit. Në këto rrethana, shkollat shqipe të Kolonjës u mbyllën njëra pas tjetrës. E fundit u mbyll shkolla e Luarasit, në vitin 1896. Megjithëkëtë, Petro Nini Luarasi dhe shokët e tij e vijuan veprimtarinë e tyre për të përhapur shkrimin shqip në forma ilegale.
Duke vlerësuar nevojën e madhe për përgatitjen e mësuesve për shkollat shqipe që po hapeshin në atdhe, Shoqëria “Drita” e Bukureshtit filloi përgatitjet për të çelur në Bukuresht një shkollë normale. Sipas vendimit të Komitetit drejtues të kësaj shoqërie Shkolla Normale Shqipe e Bukureshtit u çel më 10 maj 1892. Drejtor i kësaj shkolle ishte Nikolla Naço, kryetar i Shoqërisë “Drita”. Shkolla pati edhe konviktin e saj për nxënësit që do të vinin nga Shqipëria. Në nenin 2 të rregullores së Shkollës thuhej se ajo fillimisht do të kishte “të paktën 15 nxënës”, të cilët do të ushqehen dhe do të vishen me të prishurat e Shoqërisë “Drita”. Në nenin 4 parashikohej që “Në këtë mësonjëtore të përgatiten mësonjëtorë shqiptarë”, pa dallim feje, kurse neni 5 përmbante planin mësimor të shkollës, që përfshinte 11 lëndë, si gjuhën shqipe, turke e rumune, histori e gjeografi të përgjithshme, veçanërisht të Perandorisë Osmane, pedagogji, matematikë, dituri natyre, muzikë, gjimnastikë, mësim feje, një gjuhë të huaj, e cila të ishte më e folur e më e njohur në botë etj. Meqenëse Shkolla Normale kishte edhe konvikt, ishin vënë në dijeni të gjitha qendrat ku jetonin shqiptarë, veçanërisht ato të trojeve shqiptare, si dhe të diasporës, prej nga mund të vinin nxënës për të ndjekur këtë shkollë. Në rregullore ishte parashikuar që mësuesit e përgatitur në këtë shkollë të dërgoheshin për të hapur shkolla shqipe kudo ku kishte shqiptarë. Shoqëria “Drita” kishte detyrë t’i mbronte ata si gjënë “më të shtrenjtë të kombit, nga çdo e keqe” dhe t’i mbante me shpenzimet e saj. Në rast se mësuesve u ndodhte ndonjë rrezik, Shoqëria merrte përsipër të ndihmonte familjet e tyre “sa të rrojnë”. Mësuesit kishin si detyrë të punonin ku t’i dërgonte Shoqëria, për të forcuar te nxënësit “shpirtin e mendjen me mësime e të tjera”.
Fondet për Shkollën Normale të Bukureshtit siguroheshin nga ndihma që jepnin anëtarët e Shoqërisë “Drita”, nga disa punë publike që ndërmerrte Shoqëria dhe vetë Nikolla Naçoja, nga organizimi i llotarive, i koncerteve muzikore dhe i fondeve të tjera. Po kështu një ndihmë për këtë shkollë u sigurua edhe nga Ministria rumune e Kulturës. Në këtë shkollë mësuan një numër të rinjsh shqiptarë, si Kristo Luarasi, Jashar Erebara, Mihal Grameno, Asdreni etj. Por, në përgjithësi kjo shkollë pati një veprimtari të kufizuar. Sapo mësuan për çeljen e saj, autoritetet osmane morën masa për të penguar ardhjen e nxënësve shqiptarë në këtë shkollë. Pas disa vjetësh Shkolla Normale e Bukureshtit u mbyll.

Çelja e shkollave shqipe dhe perhapja e mesimit shqip (korrik-nentor 1908)

Ndonëse u njihte të drejtën e arsimimit të gjithë shtetasve të Perandorisë, pa dallim feje, kushtetuta turke, duke i shpallur ata si “osmanllinj” dhe turqishten si gjuhë mësimi zyrtare e të detyrueshme në shkolla, mohonte në thelb të drejtën e popujve joturq, rrjedhimisht edhe të shqiptarëve, për t’u arsimuar në gjuhën amtare dhe për të pasur shkollat e tyre kombëtare. Në këto kushte çelja e shkollave shqipe dhe përhapja në popull e mësimit dhe e këndimt shqip, ashtu si më parë, mbeti atribut i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, në mënyrë të veçantë i klubeve dhe i shoqërive atdhetare shqiptare.
Qysh në ditët e para të formimit klubet, në përputhje me statutet e programet e tyre, u bënë qendra të veprimtarisë kulturore të atdhetarëve shqiptarë, të përpjekjeve për hapjen e shkollave dhe për lëvrimin e gjuhës shqipe. Me nismën e tyre dhe me përkrahjen aktive të popullit brenda pak muajve u hapën shkolla jo vetëm në qytete, por edhe në fshatra. Nga shkollat e para fillore shqipe, të çelura pas shpalljes së kushtetutës, ishte ajo e Elbasanit, që u hap më 2 gusht 1908. Në gusht u hapën gjithashtu shkolla të tjera shqipe, si ajo e Vlorës, e Kaninës, e Tiranës dhe dy shkollat e Beratit. Gjatë muajve shtator-tetor 1908 u çel shkolla e parë shqipe në Gjirokastër (shkolla “Liria”), rifilloi shkolla e vajzave e Korçës, u hap po në këtë qytet një shkollë fillore për djem, të dyja nën administrimin e misionit protestant, si edhe shkollat shqipe në Filat e në Luros të Çamërisë. Me përpjekjet e atdhetarëve shqiptarë u hap një shkollë shqipe në qytetin e Manastirit dhe një tjetër në Nistrovë të Dibrës, ndërsa në Prizren vijonte të funksiononte shkolla shqipe e ngritur më parë.
U bënë hapat e parë edhe për hapjen e shkollave shqipe në fshatra. Në gusht të vitit 1908 u çel shkolla e parë shqipe në Myzeqe, në katundin Libofshë dhe po në këtë periudhë të parë pas shpalljes së kushtetutës, me nismën e klubit të Beratit dhe të atdhetarit Hasan Koprëncka, u ngritën tri shkolla shqipe në katundet Koprënckë, në Gostenckë dhe në Çorovodë. Në nëntor filloi të funksionojë një shkollë shqipe në Bellkamen.
Në disa nga qytetet e Shqipërisë, si në Elbasan, në Berat, në Vlorë, në Tiranë etj., hapja e shkollave shqipe u shoqërua me manifestime popullore, ku morën pjesë mijëra njerëz, dhe me ceremoni, ku u mbajtën fjalime me frymë atdhetare dhe u hodhën parullat “Rroftë liria!”, “Rroftë gjuha shqipe!”, “Rroftë Shqipëria!” etj.
Ngritja e lëvizjes kulturore në Shqipëri e shtyti Vjenën, që nëpërmjet ambasadorit të saj në Stamboll, Pallaviçini, t’i kërkonte Portës së Lartë të fuste mësimin e gjuhës shqipe në të gjitha shkollat shtetërore të viseve shqiptare. Duke e parë lëvizjen për mësimin e gjuhës shqipe si një aspiratë të përgjithshme të kombit shqiptar, Vjena e paralajmëronte Stambollin që të mos e kundërshtonte atë dhe të mos ua linte shqiptarëve ta arrinin vetë. Austro-Hungaria synonte që me këtë ndërhyrje “të siguronte epërsinë në çështjen shqiptare, e cila po merrte një rëndësi gjithnjë e më të madhe”.
Të themeluara me nismën e klubeve dhe të atdhetarëve shqiptarë, shkollat shqipe nuk u ngritën mbi dasitë fetare dhe, ndryshe nga ato turke, greke, vllahe, sllave etj., bashkonin fëmijët e të gjitha besimeve, myslimanë e të krishterë. Ato dalloheshin gjithashtu për karakterin e tyre kombëtar shqiptar e laik. Shkollat u kthyen jo vetëm në qendra të arsimimit të shqiptarëve, por edhe në vatra të zgjimit e të bashkimit të tyre kombëtar.
Megjithëse në kushtet kur mungonte një sistem shtetëror i arsimit kombëtar, shkollat shqipe nuk kishin një program unik, në shumicën e tyre, krahas lëndëve të kulturës së përgjithshme (që jepen në të gjitha shkollat fillore të çdo vendi, si bukurshkrimi, kënga, vizatimi, aritmetika etj.), mësoheshin si të veçanta gjuha dhe letërsia shqipe, historia e Shqipërisë, gjeografia e Shqipërisë etj.
Ngritja e shkollave dhe mësimi i gjuhës shqipe u shndërruan në një lëvizje të gjerë patriotike. Shkollat i ndiqnin jo vetëm fëmijët, por edhe të rriturit, për të cilët u krijuan posaçërisht kurse të mbrëmjes, ku mësonin shkrim e këndim zanatçinjtë, tregtarët, shegertët, nëpunësit dhe në katunde bujqit. Vetëm klubi “Bashkimi” i Manastirit ngriti në këtë qytet disa kurse nate. Në klubin e Elbasanit ishte ngritur një shkollë nate, ku mësonin shkrim e këndim çdo mbrëmje rreth 60-70 djem të rinj, myslimanë e të krishterë. Kurse të tilla qenë ngritur gjithashtu pranë klubeve të tjera ose pranë shkollave, në Korçë, Gjirokastër, Janinë, Filat, Vlorë, Tiranë, Durrës, Shkodër, Prizren, Shkup, në disa fshatra të Skraparit etj. Klubet shqiptare plotësonin në atë kohë, në një farë mënyre, mungesën e shkollave shtetërore shqipe.
Sipas të dhënave dokumentare arkivore dhe atyre të shtypit shqiptar, në periudhën gusht-nëntor 1908 në trevat shqiptare qenë ngritur rreth 20 shkolla të ditës e 15 kurse a shkolla të mbrëmjes, që dëshmonin për një përparim të rëndësishëm në lëmin e arsimit kombëtar, të panjohur më parë në Shqipëri.
Mësimin e gjuhës shqipe dhe të lëndëve të tjera në këto shkolla e jepnin mësuesit patriotë, si Hysen Ceka, Babë Dudë Karbunara, Petro Nini Luarasi, Andrea Konomi, Thoma Papapano, Nuçi Naçi, motrat Sevasti e Parashqevi Qiriazi, Josif Bagëri, Musa Demi, Jani Minga, Jovan Ndreko, Toli Xhaxhollari etj. Meqenëse nuk mjaftonin mësuesit, dhënia e mësimit të gjuhës shqipe u bë një çështje nderi e një detyrë e lartë atdhetare për gjithë ata që mund ta kryenin atë, për “djemtë myslimanë e të krishterë me zemër të nxehtë”, sikurse i quante në një nga letrat e tij të tetorit 1908 atdhetari Sotir Kolea.
Gjuha shqipe mësohej edhe në mënyrë individuale ose në kurse të drejtuara nga mësues e të rinj atdhetarë, në qytete e në fshatra të Shqipërisë, që ndiqeshin kryesisht nga të rriturit, nga nëpunës të ndryshëm, hoxhallarë e mësues të shkollave turke etj.
Duke marrë parasysh vështirësitë e mëdha për hapjen e shkollave shqipe nga klubet dhe nga vetë populli, atdhetarët shqiptarë bënë përpjekje që mësimi i gjuhës shqipe të përfshihej në sistemin shtetëror shkollor, në shkollat shtetërore turke dhe në ato të huaja, greke etj., që kishin buxhet të rregullt. Ky do të ishte hapi i parë për kthimin më pas, të paktën të shkollave fillore, në shkolla kombëtare, me gjuhën shqipe si gjuhë mësimi. Qysh në fillim të gushtit të vitit 1908, në Tiranë, me përpjekjet e komisionit të kryesuar nga Refik Toptani, u arrit të futej mësimi i gjuhës shqipe në shkollat turke e në atë greke të këtij qyteti. Klubi “Bashkimi” i Elbasanit dhe atdhetarët e kryesuar nga Aqif pashë Elbasani mblodhën mjetet e nevojshme financiare për të paguar mësuesit, që do të jepnin mësimin e shqipes në shkollat shtetërore dhe caktuan nga një mësues të gjuhës shqipe për katër shkollat fillore turke, për dy shkollat greke, si dhe një mësuese për vajzat. Pranë klubit “Bashkimi” të Elbasanit u ngrit një kurs mujor për përgatitjen e mësuesve për gjuhën shqipe. Me gjithë kundërshtimin e valiut të provincës së Manastirit nga varej Elbasani, me këmbënguljen e atdhetarëve elbasanas gjuha shqipe filloi të mësohej në shkollat turke të atij qyteti qysh në vjeshtën e vitit 1908. Po në shtator u fut gjuha shqipe si gjuhë mësimi në shkollën e komunitetit ortodoks të Elbasanit, ndërsa gjuhës greke iu la vendi i dytë.
Në Korçë, me nismën e klubit të këtij qyteti, në fillim të nëntorit u fut gjuha shqipe si lëndë mësimi në shkollën fillore turke. Pas kërkesave energjike të mësuesve dhe të nxënësve gjirokastritë, administrata osmane u detyrua të fuste shqipen edhe në shkollat turke të Gjirokastrës. Mësimi i shqipes u fut gjithashtu në shkollat shtetërore turke të Vlorës dhe në shkollën turke për vajza të Beratit. Në Vlorë që në vitin shkollor 1908-1909 gjuha shqipe filloi të mësohej edhe në shkollën greke të këtij qyteti, që kishte si drejtor mësuesin atdhetar Jani Minga. Futja e mësimit të gjuhës shqipe në shkollat greke ose të komunitetit ortodoks u arrit pas kapërcimit të pengesave që nxirrnin qarqet politike të Greqisë dhe klerikët ortodoksë shqiptarë, që u shërbenin atyre.
Me nismën e disa mësuesve e klerikëve atdhetarë shkrimi e këndimi shqip mësohej edhe në shkollat turke të disa fshatrave, si në Bilisht, në Kolonjë, në Devoll, në Frashër etj.
Përpjekje për futjen e gjuhës shqipe në shkollat shtetërore turke, madje edhe për shndërrimin e tyre në shkolla shqipe bëri në shtator të vitit 1908 klubi i Shkupit dhe veçanërisht Nexhip Draga, që ishte një nga drejtuesit e tij. Në disa shkolla fillore të fshatrave të Kosovës, si në Pakashticë, në Dumnicë, në Dumosh etj., mësuesit e klerikët atdhetarë, si Mulla Zeka, Mulla Hamiti, Mulla Dema, Mulla Bajram Dumnica etj., bënë përçapje për të futur mësimin e gjuhës shqipe dhe për t’u mësuar fëmijëve shkrimin e këndimin e shqipes.
E ndodhur përballë kërkesave këmbëngulëse të popullsisë shqiptare për ngritjen e shkollave shqipe, Ministria e Arsimit nxori në tetor të vitit 1908 urdhëresën sipas së cilës gjuha shqipe futej si lëndë mësimi në shkollat shtetërore turke, në ato fillore (mejtepet) dhe gjysmë të mesme (ruzhdie). Edhe pse qeveria, nëpërmjet administratës lokale, nxirrte pengesa të shumta për zbatimin e këtij dekreti, publikimi i tij i dha një shtysë të re lëvizjes për futjen e gjuhës shqipe si lëndë mësimi në të gjitha shkollat shtetërore. Në fundin e tetorit klubi shqiptar “Bashkimi” i Janinës vendosi të fuste gjuhën shqipe në të gjitha shkollat turke, si dhe të themelohej në Janinë një shkollë shqipe për përgatitjen e mësuesve të gjuhës shqipe për gjithë vilajetin.
Edhe nxënësit e shkollave të Prishtinës dhe ata të gjimnazit të Manastirit, duke përfituar nga dekreti i qeverisë turke, kërkuan nëpërmjet peticioneve dërguar Stambollit, që gjuha shqipe të mësohej edhe në shkollat e mesme. Qeveria turke u detyrua t’i pranonte këto kërkesa dhe urdhëroi që gjuha shqipe të mësohej edhe në shkollat e mesme (idadie) të këtyre qyteteve. Në vjeshtën e vitit 1908 mësimi i gjuhës shqipe u fut në gjimnazin shtetëror turk të Manastirit.
Në kohën kur qeveria turke nuk bënte asnjë shpenzim për shkollat shqipe dhe i nxirrte pengesa të shumta përhapjes së tyre, ato mbaheshin vetëm me përkrahjen e ndihmën materiale që jepte populli dhe klubet shqiptare; në shumë qytete, si në Elbasan, në Tiranë etj., me nismën e klubeve dhe të atdhetarëve, që në gusht të vitit 1908 u krijuan për këtë qëllim fonde kombëtare. Në qytetin e Beratit për mbajtjen e dy shkollave u caktua me kërkesën e atdhetarëve një taksë prej 10 paresh për çdo lëkurë që shitej dhe u vendos të vihej monopoli mbi shitjen e vajgurit. E njëjta gjë ndodhi edhe në qytetet e tjera.
Ngritja e shkollave shqipe dhe përhapja e mësimit të gjuhës shqipe solli shtimin e nevojave për abetare e libra shqip, të cilët dërgoheshin në Shqipëri nga kolonitë atdhetare të mërgimit, nga ajo e Bukureshtit dhe e Sofjes. Kërkesa të shumta për libra shqip u vinin çdo ditë nga të gjitha anët e Shqipërisë klubit “Bashkimi” të Manastirit, klubit të Korçës dhe klubeve të tjera, sidomos shoqërisë “Bashkimi” të Bukureshtit dhe shtypshkronjës “Mbrothësia” të Kristo Luarasit në Sofje. Në një nga letrat e tij të gushtit 1908, klubi i Manastirit i shkruante shoqërisë “Bashkimi” të Bukureshtit se “tërë Shqipëria kërkonte libra”. Qindra abetare e libra shqip i kërkoheshin klubit të Elbasanit nga popullsia e këtij qyteti, si edhe nga Peqini, Gramshi e Lushnja, ndërsa nga Vlora në fund të gushtit 1908 u kërkuan 1 000 abetare të Sami Frashërit dhe 800 libra këndimi, të cilat u shpërndanë edhe në rrethin e Beratit. Kërkesa të shumta për libra shqip i vinin klubit të Korçës nga ky qytet dhe më shumë nga Kolonja, Starova, Opari e nga fshatra të tjera.
Më të kërkuar ishin librat e Sami Frashërit, si “Abetarja”, “Shkronjëtorja”, “Dheshkronja”; librat e Naim Frashërit, si “E këndimit e çunave këndonjëtoreja”, “Mësimet”, “Dituritë“, “Gjithësia”, “Vjersha për mësonjëtoret e para”, si edhe veprat e tjera, si “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është e ç’do të bëhetë?” (e Sami Frashërit); “Bagëti e Bujqësija”, “Lulet e verës” dhe “Skënderbeu” (të Naim Frashërit); “Mirëvetia” e “Numeratorja” (të Jani Vretos); “Abetarja” (e Gasper Benusit); “Fizika” (e Gjergj Qiriazit) etj.
Qysh në ditët e para pas shpalljes së kushtetutës, në fund të korrikut dhe në fillim të gushtit 1908, Shoqëria “Bashkimi” e Bukureshtit dërgoi në Shqipëri (klubit të Manastirit) 20 000 copë abetare e libra të tjerë shqip. Në Korçë brenda disa javësh u shitën 15 000 abetare shqipe. Kristo Luarasi, në një nga letrat e tij të 4 gushtit, shkruante se përveç 400 librave që kishte bërë gati për t’i dërguar në Shqipëri, do të “çonte në Tiranë edhe 1 000 abetare gegërisht dhe 800 libra të tjerë, që i kishte gati në Sofje”.
Zhvillimi i lëvizjes politike-kulturore kombëtare ndeshi jo vetëm në pengesat e autoriteteve xhonturke, por edhe në kundërshtimin e atyre klerikëve konservatorë, myslimanë e ortodoksë, që u shërbenin fuqive të huaja. Në Tiranë, në Durrës, në Shkodër, në Ohër, në Strugë, në Dibër dhe në vende të tjera klerikët turkomanë u përpoqën të ndalonin shkrimin dhe mësimin e gjuhës shqipe, duke e shpallur atë në kundërshtim me fenë myslimane e me kuranin. Në disa nga këto qendra administrata lokale turke kërcënonte me internim atdhetarët që përhapnin shkrimin e shqipes, ndërsa në Shkodër nxiti klerikët fanatikë myslimanë t’i dërgonin telegrame të stisura Ministrisë së Brendshme, në të cilat thuhej se nuk njihnin gjuhë tjetër zyrtare veç turqishtes. Edhe shovinistët grekë e klerikët ortodoksë grekomanë u orvatën të pengonin hapjen e shkollave të para shqipe në Shqipërinë e Jugut. Këta vijuan të përdornin për këtë qëllim të gjitha mjetet e mundshme që nga kërcënimet, mallkimet e shkishërimet e atdhetarëve që dërgonin fëmijët në shkollat shqipe dhe deri te bandat e andartëve.
Megjithatë, falë entuziazmit të popullit dhe punës këmbëngulëse të klubeve këto vështirësi u kapërcyhen dhe u krijuan kushtet për thirrjen e Kongresit Kombëtar të Manastirit.

NJË ZA USHTON PREJ KAÇUBAVE TË FISHTËS…

Pergatiti: Fritz RADOVANI

RILINDJE  APO  RINGJALLJE…

            NJË  ZA  USHTON  PREJ  KAÇUBAVE  TË  FISHTËS…

   GJAKSORVET

Ndalnju! Ku véni burra?...

Pash Zotin, lshoni hutat!

Pse teper gjak asht derdhun,

Pse teper bajtë kem’ futat:

Prej vaj’t na asht marrun zani...

Medet, o qiellë, medet!...

                       A thue nuk jemi vllazen

                       T’ njaj atmje t’ tanë rritë n’ prêhen,

                       T’ tanë t’ quejtun me nji emen?

A thue, kshtu do t’ xêhen

Ata, qi ‘i gjuhë e ‘i doke

E ‘i gjak kanë bashkë e i mbret?

        Ah váj! Rrjedhë vala e Drinit

               T’ tanë gjak – ah! Gjak Shqyptarit...

               Kush kjé, kush kjé ai mizori,

               Qi pushken rroku s’ parit

               E duerët tash don me i zhye

               Në gjak t’ vllazenvet kot?

Ah! Kjoftë mallkue prej Zotit!

E vejë ati i mbetët grueja

Djali i njatij t’ perbuzunit

Veshun me zhele t’ hueja,

Kerkoftë nper dyerë të shekllit

Pa u gjetë kush me i dalë zot.

Jo, jo, se ma prej sodit

Thêmra e gjaksorve e mnershme

Token nuk do t’a shklasë,

T’ cillen, n’ at kohë të ndershme,

T’ Parët t’onë, rrebtë tue luftue,

E shuguruen me gjak.

Atje nen vapë t’ Saharës,

Nder luaj e pardha jeten

Mizuer, kush don me më shkimun

                       Në gjak t’ vllazenve etjen,

Atjé, pa kenë vajtue,

Mbaroftë i namët per lak...

                       Djelmt t’onë, - ah kob i zi!

Djelm t’onë e Arbnis uzdaja,

Të cillt dergue i pat qiella

Per me mbarue punë t’ mdhaja,

E vllazenve i muer pushka

E kalben sod në vorr...

E kanga nder né shuejti,

Porsi n’ nji shpi dalë fare:

Me thirr nder hatlla mblue

Lahuta heshtë Shqyptare,

E por shêjzeza qyqe

Shqyptarve u kndon n’ oborr...

Dridhu, gjaksuer i mnershem,

Se t’ erdh i zi rreziku!

Se neper terr, Njai, t’cillit

Kur i veton qerpiku,

Dridhet n’ themel t’ tanë sheklli,

Kundra teje po vjen.

I zi e i perfrigueshem

I prin Atij thellimi:

Ftyren ia zblon vetima,

T’ cillen ia ndezi idhnimi;

Tue bumbullue rrufeja

Raven Atij ia then.

Me zhgjeta të frigueshme

Doren Ai e armatisi;

Qé, se edhe e rrebtë duhija

Idhun mbi ty tash krisi,

E ‘i dét të zi ankimesh

Permbi kryet t’and dikon.

Qé, se edhe vala e mnershme

Perpin me gjire t’ veta

Shpin t’ande prej themelit:

E grueja e jote e shkreta,

                       Fmin t’u tue mbajtë nen stjetull,

Nper valë kot pshtim kerkon.

U dhà mbi ty tash gjyqi,

E zhgjeta e frigshme e Zotit

Mbi ty vjen tue fishkllue...

Rrzou, o i pashpirt! Pse q’ motit

Pa thanë nji Zot: Do t’ bieje

Kshtu, nierin m’ tokë kush vrau.

O Zot, pse kaq vonove

Gjaksorin pa ndeshkue?

E, dersa ky mizori

Gjak vllazensh pat dikue,

Kot landë rrufeja e jote

Pse bjeshkëvet por çau?

Shenim nga FR: Poezisë së At Gjergj Fishtës nuk I kam ba asnjë ndryshim.

          Shkatrrimi I Shtetit Shqiptar filloi me shkatrrimin e shkollave Shqipe.

          E zeza “Rilindje”.., atë detyrë ka: Detyren e Gjaksorve të Atdheut !

          Melbourne, 16 Shtator 2018.

Beogradi zbaton “Recetën” e diplomacisë kineze

Barometri diplomatik

Akademik Prof.Dr.Mehdi HYSENI,Ph.D

-Sepse shpreson që diploamcia dhe mbështetja kineze, do ta ndihmojë diplomacinë serbe, kur është fjala për “kthimin” e kolonisë së dikurshme-Kosovës nën Serbi, si dhe për ruajtjen e status quo-s së kolonializmit dhe hegjemonizmit serb mbi Preshevën, Bujanocin, Medvegjën dhe Novi Pazarin…etj.



Lufta diplomatike e Serbisë versus territorit shqiptar nuk përfundon me Dialogun e Brukselit



Të gjithë ata liderë politikë shqiptarë që kanë mbështetur dhe po e mbështetin në mënyrë të vullnetshme dhe të ethshme ( duke u mburrur si politikanë të zotë) Dialogun e Brukselit mes palës serbo-shqiptare nën monitorimin e BE-së (2011-2018) një ditë do të përgjigjen para historisë dhe popullit, sepse nuk janë të vetëdijshëm që çdo dialog dhe çdo marrëveshje e arritur mes Prishtinës dhe Beogradit, pa njohjen de fakto dhe de jure paraprake të Republikës së Kosovës nga ana e Serbisë, mbështesin dhe stimulojnë strategjinë e diplomacisë së rrezikshme dhe afatgjatë të Serbisë për gllabërimin e territoreve të SHQIPËRISË ETNIKE, e cila në thelb synon kthimin e Kosovës nën Serbinë e dikurshme kolonialsite (1912-1999).

Kjo formë e dialogimit të politikës dhe të diplomacisë së Kosovës me Beogradin, është edhe më e rrezikshme se politika dhe diplomacia luftarake dhe gjenocidale e regjimit çetniko-fashist të Slobodan Milosheviqit, sepse në mënyrë paqësore dhe të paafatizuar, duke zbatuar “klishet” e diplomacisë kineze, si dhe ndihmën e saj direkte, do të bëjë përpjekje të vazhdueshme për kthimin e Kosovës nën Serbi, ashtu sikurse që veproi dhe po veprom diplomacia paqësore e Kinës, e cila pas 50 vitesh veprimi (1949- 1999) ia arriti që Hong-Kongun dhe Makaon t’i kthente nën sovranitetin territorial dhe shtetëror të saj. Kështu, është duke vepruar edhe me Tajvanin, që një ditë, në mënyrë paqësore ta kthejë nën sovranitetin e saj.



Kosova, Presheva, Bujanoci dhe Medvegja janë territore të “Zemrës” së Shqipërisë etnike



-Gjë që sipas hartës gjeopolitike, etnike dhe kulturore, Kosova, Presheva, Bujanoci dhe Medevgja, në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohen as Jerusalemi, as Hong-Kongu, as Makao e as Tajvani i Serbisë, ashtu siç po agjiton dhe po propagandon me paturpësi diploamcia serbomadhe, që ta bindë Kinën, Indinë dhe tërë bashkësinë ndërkombëtare se gjoja Kosova, Presheva, Bujanoci dhe Medvegja janë territore të Serbisë, ashtu sikurse janë Hong-Kongu, Makao dhe Tajvani të Kinës. Kjo është rrena më e madhe e politikës dhe e diplomacisë së Beogradit zyrtar, që po i servohet Evropës dhe tërë botës, me qëllim që të mos e njohin pavarësinë e Kosovës (17 shkurt 2008), si dhe të mos heqin dorë nga kolonizimi dhe aneksimi i Preshevës, i Bujanocit dhe i Medvegjës (1878-2018).



Kjo diplomaci surrogate e Serbisë për kthimin e Kosovës nën suzerenitetin e saj kolonial njëshekullor sipas “recetës” së diplomacisë paqësore afatgjatë të Kinës, është rreziku më i madh që kërcënon ekzistencën e shtetit të pavarur të Kosovës. Për më tepër, këtë e dëshmon edhe ndërkombëtarizimi vullentar i territorit verior të Kosovës nga lidershipi i saj, i cili qe 8 vjet është bërë objekt debati mes palës serbo-shqiptare në Dialogun e Brukselit (2011-2018).



E gjithë kjo vë në dukje faktin se me pavarësimin unilateral të Kosovës, nuk ka përfunduar çdo gjë me statusin e saj (17 shkurt 2008). Këtë e provojnë edhe këta dy faktorë problematikë : (1) Mosnjohja e Kosovës nga ana Organiztaës së Kombeve të Bashkuara dhe (2) Mosnjohja e Kosovës nga ana e Serbisë kolonialiste dhe gjenocidale (1912-2018).

Kjo po ndodh kështu, jo vetëm për shkak të dështimeve të politikës dhe të diplomacisë së Kosovës dhe të Shqipërisë, por edhe për shkak të dominimit të interesave heterogjene politike dhe strategjike të Evropës Perëndimore dhe të asaj Lindore me Rusinë në krye, e cila viteve të fundit, politikisht dhe diplomatikisht është e pranishme në Ballkan.

Kjo “konkurrencë” e ashpër e garës së sferave të influencës për zotërimin e Ballkanit nxjerr në shesh jo vetëm mbështetjen e hapur të Serbisë për shkak të pozitës së saj specifike gjeopolitike, por edhe ekizistencën e problemit të “Rimlandit” të Lindjes dhe të Perëndimit.



Beogradi zyrtar me presidentin e Serbisë, Aleksandar Vuçiq në krye, duke përfituar nga gabimet fatale politike të lidershipit të Kosovës, që verbërisht pranoi dialogimin me palën serbe në Bruksel (2011-2018), po zhvillon një diplomaci ofensive sipas recetës së vjetër të Kinës për t’i rikthyer “territoret e humbura” , si dhe po ushtron trysni të madhe te vendet e bashkësisë ndërkombëtare, që të mos e njohin Republikën e Kosovës. Këtë e provon edhe tërheqja e vendimit të njohjes së Kosovës nga disa vende të OKB-së, me qëllim që ta izolojnë sa më shumë Kosovën në bashkësinë ndërkombëtare.



Një lobim i tillë dipomatik i Serbisë sipas recetës së diplomacisë kineze rezultoi efektshmërinë diplomatike, që pesë (5) vende të tërheqin njohjen e Republikës së Kosovës : Liberia, Burundi, Surinami, Sao Tome e Principe dhe Guinea Bisao. Kjo, duhet të jetë shqetësuese për politikën e jashtme dhe për diplomacinë e Kosovës, e cila për shkak të gabimeve trashanike të politikës së brendshme po përjeton krizën dhe dështimet e saj në planin ndërkombëtar. Mirëpo, fajin dhe përgjegjësinë kryesore për këtë e kanë presidenti , qeveria dhe kuvendi i Kosovës, që ranë në grackën e politikës dhe të diplomacisë serbo-kineze, të hyjnë në dialogun e Brukselit, që ka për qëllim revidimin e statusit të pavarësisë së Kosovës.



Kjo diplomaci e rrezikshme e Serbisë, mund të ketë karakter afatgjatë, ashtu sikurse diplomacia paqësore 80-vjeçare e Kinës, e cila ia arriti që pas 156 vitesh nën sundimin kolonial britanik, Hong-Kongun ta kthente nën sovranitetin territorial të saj (1997). Ndërkaq, në vitin 1999, Makaon e ktheu nën sovranitetin e saj territorial, pas sundimit kolonial imperialist 442-vjeçar të Portugalisë.

Në këtë frymë të diplomacisë paqësore, Pekini po bën përpjekje të vazhdueshme të minojë edhe shtetin e Tajvanit, në mënyrë që ta kthejë nën sovranitetin territorial dhe shtetëror të Kinës . Këtë e provonë edhe faktet e derisotme të politikës së jashtme dhe të diplomacisë kineze, e cila në saje të lobimit ndërkombëtar ka ndikuar negativisht, që shumë shtete të bashkësisë ndërkombëtare ta tërheqin njohjen e Tajvanit (dikur koloni e Japonisë, 1895-1845) , Kështu që nga “71 shtete”, të cilat dikur e njohën Tajvanin (1949), sot, vetëm “17” prej tyre ende kanë marrëdhënie diplomatike me Tajpein. Ky rrezik mund ta goditë edhe Kosovën, edhe pse tani e njohin 100 shtete të OKB-së, nëse Prishtina zyrtare edhe më tej vazhdon dialogime me palën serbe të Beogradit në Bruksel a gjetkë.

Së fundi, hedhja në “eterin” politiko-propagandistik dhe diplomatik ndërkombëtar e tezës se “Kosova është Tajvani i Serbisë”, nuk është vetëm në funksion të mbrojtjes dhe të jusitifikimit të sovranitetit kolonial të Serbisë gjenocidale mbi Kosovën shqiptare(1912-1999), por është edhe në favorin e mbrojtjes dhe të justifikimit të dy gjencideve të tjera të saj, të kryera në Kroaci dhe në Bosnjë Hercegovinë (1992-1995) në emër të rikrijimit dhe të rizgjerimit të Serbisë së Madhe, duke konsideruar se Knini, Dalmacia, Lika, Dubrovniku, Vukovari etj. të Kroacisë , si dhe territoret e tjera kroate-myslimane në Bosnjë-Hercegovinë, “janë Tajvani i Serbisë”.



Derisa Serbia të mos jetë "përshendetur" nga bagazhi i saj kolonialist në Kosovë dhe më gjerë, ligjërisht, nuk mund të jetë anëtare e Organizatës së Kombeve të Bashkuara. Ndryshe, nëse në doktrinën dhe në praktikën e OKB-së nuk "spastrohet" ky rast precedent i Serbisë kolonialiste dhe gjenocidale, atëherë, s'ka dilemë se brenda një kohe shumë të shkurtër, ashtu sikurse ndodhi dikur me Lidhjen e Kombeve, atë e presin ditë të zymta dhe të vështira të erozionit të saj, sepse në vend të drejtësisë, do të triumfojë politika fiktive e vendeve kolonialiste në Ballkan siç janë Greqia, Serbia, Maqedonia dhe Mali i Zi, të cilat qe 100 vjet “flejnë” në territoret indigjene të Shqipërisë etnike dhe të kombit shqiptar në Ballkan.