Në shumicën dërrmuese te rasteve, pjesëmarrësit nëpër rubrika të tilla i përgjërohen tërthorazi lexuesit, duke shpalosur vetí prej udhëheqësish (të paktën) ndërgjegjesh: “Bëhu si unë... Lexo këto që çmoj unë dhe do të bëhesh si unë...” Nuk di sa lexues duan të bëhen si ata e si ato. E qartë është se top-et e autorëve dhe të librave ndikojnë fare pak dhe kalimthi mbi ecurinë e letërsisë së mirëfilltë, e cila u nënshtrohet ligjesh të tjera gjer edhe kur duket e mënjanuar apo e shfarosur.
Ndodhi që librin e ri të Arian Lekës, - të cilin, veç shkrimtar i shquar, doktor shkencash e botues, do ta quaj edhe përfaqësues i plotë i mërgimit të brendshëm në letrat shqipe - ta lexoja në pjesë, ashtu siç është botuar gjatë këtyre dhjetë e më shumë viteve në shtypin kulturor, më tepër në gjuhë të huaja. Ende pa e përfunduar si vëllim më vete, mbresat u shndërruan në bindjen se libri ishte i krijuar dhe jo i shartuar, pra shumë më tepër se një shartim esesh dhe renditje sipas një botëkuptimi të caktuar.
Kisha zgjedhur ndërkaq plot 55 faqe[1], të cilat, tek harroja fjali pas fjalie emrin e autorit dhe dialogoja me zërin e tij të brendshëm, më kishin prekur, trandur e magjepsur: për nga hijeshia e përftimit të çështjeve, tematika, arkitektura e brendshme dhe stili. Nuk stepem të them se ky libër mbetet së pari një poemë-roman si shumë pak të tjerë[2], jo vetëm në shqip. Pas një heshtjeje dhjetëvjeçare, me një modesti të cilën shpesh nuk ia pranoj dot, Arian Leka e nëntitullon veprën e vet “Ese” (njëjës dhe shumës). Dihet që eseistika është e sertë dhe lyp frymëzim krejt të veçantë, që të përzjehet me detaje zhanresh të tjerë pa rrezikuar të rrënohet. Ndaj ngulmoj që ky libër, falë disa përmasave të veta, bën të lexueshëm disa libra me vlerë, - shkruar para tij, - pikërisht me fuqinë e një libri që bën të palexueshëm shumë libra të shkruar për forcë zakoni, apo për synime jashtëletrare.
OSBE, trajnim punonjësve të Burgjeve për standardet e të drejtave të njeriut
LEXO EDHE:
OSBE, trajnim punonjësve të Burgjeve për standardet e të drejtave të njeriut
“Në kërkim të këmishës së humbur” ka një përmasë poeme (veçmas në çelësat metaforikë, me të cilët hap lidhjet e nyjëtuara, ose thjesht të fshehura, të disa ngjarjeve historike-kyçe, ose brava mendësie); ka një përmasë romani (falë lëndës epiko-lirike dhe ngritjes së disa personave e ngjarjeve të njimendta në nivele burimore); një përmasë gazetarie, me kahun drejt antropologjisë dhe fenomenologjisë shoqërore (po përmend vetëm kapitullin kushtuar mëdyshjeve rreth ndërtesës së Teatrit Kombëtar); dhe një përmasë mirëfilli shkencore (falë paanësisë dhe kulturës së thellë të përdorura ndaj çështjeve themelore e themeltare që shqyrton[3]). Sa i përket kësaj të fundit, si autor që i shkruan librat nga brenda e jo nga jashtë, Arian Leka është një ndër shumë të paktët që dinë se, në disa çështje, paanësia “e sotme” shkencore nuk është veçse një trajtë e fshehur nënshtrimi ndaj direktivave letrare e gjeopolitke dhe nesër ndodh të dalë jo vetëm e dëmshme, por edhe fajtore. Ndaj edhe të vërtetat që përcjell ky libër nuk ngatërrohen me të vërtetat e përditshme.
Shkrim jete, jetë shkrimi, lidhëza
Duke përkujtuar vetëm në titull kërkimin e kohës së humbur të Proust-it, libri ka si trup metaforik autobiografinë, me emër e mbiemër, me të dhëna tejet vetjake, si lindja “me këmishë” një vit para shpalljes së Shqipërisë si shteti i parë ateist në botë e të tjera, por faqe pas faqeje shndërrohet natyrshëm e pa synime të fshehura përvetësimi, në autobiografi-lumë, ose det (i gjithëpranishëm në tekst e nëntekst, por edhe në poetikën[4] e Arian Lekës) të një breznie (jo kohore, por shpirtërore). Jetëshkrimi i kërkohet autorit nga një botuese perëndimore, me qëllimin që të jetë sa më joshës e i tretshëm për lexuesin. Jo rrallë, kjo nënkupton futjen e dhunshme të një tigri brenda helikave të makinës grirëse, me qëllimin për ta nxjerrë sa më mace, të zbutur e zbavitëse, por që, në fund, e nxjerr thjesht miush prej pushi.
Në epokën kur dobësimi i emrit të shtetasve provincialë e globalë dëshmohet edhe nga shfrytëzimi gjer tek vetëvrasja në Kujtesë i autobiografive, Arian Leka risjell në vëmendjen e lexuesit rrënjët e kësaj drame në botën shqiptare të diktaturës – zgjatim i asaj staliniste, por më e rreptë, ashtu siç jo rrallë bishti i një gjarpëri del më vrastar se sa helmi i tij. “Autobiografitë nuk shkruheshin për të mbërritur tek e vërteta, por për të gjetur të mesmen e artë: atë formë mizore, që e kënaq xhelatin, po edhe viktimën nuk e le krejt të pakënaqur. (...) Nuk ishte nevoja të lexohej e gjithë autobiografia. Mjaft të gjuanin nëpër tekst se çfarë lidhëzash përdorte autobiografishkruesi dhe gjithçka bëhej e kuptueshme. Edhe fëmijët e shkollës e dinin vazhdimin. Kush përdor lidhëza bashkërenditëse shtuese ishte “yni”. Kush përdorte lidhëza kundërshtuese, ishte kundërshtar i regjimit. (...) Do të ishte ngjarje e veçantë sikur në ndonjë arkive të Shqipërisë, që ruan ende të paprekura dosjet e përndjekjeve të Sigurimit, të zbulohej edhe ndonjë dosje që ruan autobiografitë tona: këto forma të përkryera vetëdenoncimi”. (f. 13)
As sot pjesa më e madhe e autobiografive nuk shkruhet për të mbërritur tek e vërteta, por te nxjerrja për shitje e shpirtit, tek njëfarë vetëtrymbetimi që e vesh me aq virtyte autorin, saqë i zhduk vetveten dhe e detyron të klithë se brenda atyre rrobave, stolive e fjalëve vërtet vigjëlon një mbret. Mbarë shoqëria e sotme ndodhet nën trysninë e zgjedhjes mes së shkuarës siç ka qënë vërtet dhe siç ngulmojnë të njohur e të panjohur se ka qenë. Zgjedhja e njërës përjashton tjetrën dhe sjell përfitime, ose pengesa të gjithëfarëshme, shpesh me ndikim shumëvjeçar, ose me “vdekje”, pa përjashtuar rastet kur kujtesa shfrytëzohet si mjet fajësimi, ndëshkimi publik etj, thjesht për të marrë pushtetin, ose për t’u prishur punë kundërshtarëve, sipas parimit: paraardhësit e tu kanë vrarë e prerë – pushteti më takon mua, që isha në anën e të vrarëve. Shpesh, ky shpërdorim i kujtesës nuk ve në vend drejtësinë, nuk sjell paqen e shumëpërfolur, nuk shton sqarimet, apo përgjegjësitë, por vetëm mllefin brenda bashkësisë. Në rrafshin vetjak, për ndarjen e skajshme të gjërave, një shembull tashmë i stërnjohur vjen nga rrjetet globale të miqësimit, ku, teksa shfaqin vetëm anët e panjollosura e ngadhnjimtare dhe mbledhin në qosh të vetes, si në një kasafortë, mangësitë, bëmat e dënueshme, mëkatet e pashmangshme, makthet etj, njerëzit çmiqësohen dhe / ose armiqësohen siç nuk ndodh as gjatë a pas luftrave më të përgjakshme.
Arian Leka shkruan me guxim një poemë autobiografike që nuk ia përvetëson fjalën e as kujtimet ndonjë shqiptari e as lindori. Ai shkruan, sepse, po nuk shkroi, është shumë pak, ose nuk është fare. Mund të thuhet se, falë arkitekturës së tekstit (që endet edhe rreth disa hojesh të muzikës klasike) dhe vendit që autori ka zgjedhur për t’u shprehur, vetë ngjarjet renditen e bëhen të dukshme, duke shtuar befasitë, por edhe freskinë.
Lodra që hanin kokë, lojëra fjalësh që paguheshin me kokë
“Të zalisur nga nostalgjia, pakkush dëshiron ta pranojë se jo lodrat-armë, që mbanim në duar, por librat me rima të bukura, tingëlluese dhe të embla ishin mjetet më të rrezikshme që frymëzonin urrejtje edhe kur nuk nxisnin vrasje”. (f. 19) Uni-fëmijë “e mëson alfabetin njëheresh me pentagramin muzikor” dhe nuk di kur “ecja buzë detit u plotësua me notin”. Ngjarjet e asaj periudhe i sheh qartë vetëm pasi ka hyrë me trup e mendje në moshën e pjekurisë, në një hapësirë ku ende sundon deti, por tashmë „Deti im. I shfrytëzuar. Deri në palcë. Det që punoi me tre turne, si prindërit, për të sjellë në shtëpi bukë dhe herë pas here dhe disa copëza realiteti, që ngjanin më fort me imagjinatën”. (f. 175) Tani bora bie mbi krahët e pulëbardhave „që nuk gjejnë ushqim as mes dallgëve, as në breg, por ushqehen duke pritur që lypësit të largohen nga koshat e plehërave”. (f. 20)
Libri i kushton një hapësirë të veçantë Kujtesës së përbashkët dhe mjeteve të cilat e dobësojnë, ose e ndihmojnë të mbijetojë. „Di të them vetëm se unë jetoj falë kujtesave të të tjerëve, jetoj në mëshiren e tyre, jetoj nëse dikush më kujton dhe pres të dëgjoj si të tjerët më mbajnë mend” (f. 22), shprehet autori. Pas shumë (stër)mundimesh për të ngritur një jetëmë të mirë (njerëzisë nuk i thuhet kurrë sipas çfarë kriteresh e gjer ku/r), në ca zona mbetet gjallë vetëm varfëria me sprovat e saj dhe një lëndë letrare aq e pasur, sa i ndan qartë shkrimtarët e mirëfilltë nga grafomanët, nga mesatarët me emër dhe nga hordhitë e shkruesve që nuk e kapërcejnë asnjëherë gjendjen e përpjekjes. Qëndrimi ndaj Kujtesës na ndan, shpesh me tiraninë me të cilën një kujtesë e caktuar na mban bashkuar me a pa dëshirën tonë.
Një gjerdan lojërash të epërme e gjithaq të thjeshta fjalësh ringjiz në libër një realitet të dhimbsur për ata që e njohën, por edhe syhapës për ata që e njohin shtrembër, kryesisht nga shkrimet apo filmat e realizmit-socialist, që ngulmon të shndërrohet në realizëm globalist: “Nga të rriturit dëgjova se edhe ata njerëz (është fjala për disa të burgosur që ndërtojnë pallate – sh. im) kishin rënë. Procesi kishte qenë i njëkohshëm. Ata kishin rënë në burg. Unëkisha rënë në mësime. Kisha rënë për herë të parë edhe në dashuri. (f. 24) (...) Çfarë duhet të tregoja, kur isha fëmija që nuk kisha pasur ndjellje të hershme nga letra, edhe pse dy fabrikat, ajo e Kavajës dhe e Lezhës, që prodhonin karton e letër për të gjithë Shqipërinë, ndodheshin pak kilometra larg qytetit ku linda? Të shpikja. Të shpikja një histori të pëlqyeshme dhe që mbahej mend lehtë[5]. Po kjo që po them ishte e vërtetë. Në kohë të kthjellët, sidomos kur frynte lehtë nga Juglindja dhe qielli pastrohej, tymi i oxhakut të Kavajes dukej me sy të lirë edhe nga Durrësi. Edhe ai tym ngjasonte me krematoriumin që nxinte natë e ditë. Ishte e çuditshme se si ai tym shkonte aq drejt, kur aty diçka digjej! Çfarë duhet të kuptoja nga ajo shenjë urbane që sulmonte natyrën si të ishte gryka e një topi gjigant? Se që të prodhoje letërsi, që të kishim libra me rima të bukura dhe me figura fëmijësh topolakë, duhej të digjej e të sakrifikohej patjetër diçka?”. (f. 26)
Pakkush habitet sot kur vëren se gjithmonë një realitet i pasur me varfëri lëndore dhe me ligje të rrepta zgjon një krenari të sëmurë në elitat e kohës së vet. Ato sulen ta zbukurojnë nëpër libra e filma, ta ndreqin, t’ia krasitin gjembat, sqepat, flatrat e rritura jashtë porosive nga lart dhe kësisoj ia bëjnë më të dukshme anët e pavarura, humorin e zi, të vëtëdijshmin e të pavullnetshmin, dhembjet, hidhërimin e përuljeve me forcë dhe të poshtërimeve që, më vonë, duken të pashpërblyera. Ndërkaq, shkrimet e epokës përkatëse, lexuar pas ndërrimit të regjimeve, faniten si dëshmi të vetëposhtërimit me dashje, të ligies së shpitrave dhe marrëzisë, ku çon çdo mohim i Qiellit dhe rropatja për të ngadhnjyer në gjithçka “me forcat tona”.
Dënim me lule në mungesë
Fëmijët që kanë pasur për gjyshër televizorët dhe janë rritur me shumë më tepër lodra, sesa libra, do të na këqyrin të paktën me qesëndi, nëse do të lexojnë që: “Më shumë se nga armiqtë e brendshëm dhe armiqtë ndërkombëtarë, ishim të rrethuar nga libraritë dhe bibliotekat. Biblioteka të vogla e të mëdha. Biblioteka në qytete. Biblioteka në fshatra. Biblioteka edhe në lagjet ku banonim. Biblioteka në shkolla, kopshte dhe universitete. Bibliotekë në klasë. Bibliotekë në shtëpi. Biblioteka në reparte ushtarake. Bibliotekë në fabrikë. Biblioteka në burgje dhe në anijet lundruese. Biblioteka me të njëjtët libra kudo”. (f. 176) Pyetjet që lindin natyrshëm, ndonëse post mortem, janë: Po si nuk doli ndonjë hero nga ata që nuk lexojnë e t’u vinte zjarrin aq librave dhe të shporrte tërë atë prapësi gjysmëshekullore?! / Pse nuk u themelua ndonjë grup i fshehtë për të shembur bibliotekat e jo pushtetin popullor?! / Si ka mundësi që, të rrethuar nga aq libra plot mençuri e metafora, e çuat marrëzinë njerëzore gjer në mohimin e Krijuesit dhe në shkatërrimin e menjëhershëm, apo me këste, të shoshoqit?! – e të tjera. Ata fëmijë kanë edhe një përligje të patundshme për faktin që lexojnë gjithnjë e më pak, nga monotonia e dikurshme: “Kudo që të gjendesha, librat dhe shkrimtarët ishin po ata. Për të gjithë. Lexime të detyruara. Veç e veç apo lexime kolektive, në grup, si orgjitë (sic!). Por që nga koha kur më thanë se dikush me emrin Don Kishot ishte çmendur pasi lexoi libra, arsyet e mia për të mos e dashur leximin u dyfishuan. Nuk kisha fat, siç nuk kisha as zgjedhje. Unë nuk lexoja. Ishin të tjeret ata që m’i lexonin librat. Veçse edhe pa lexuar libra, jetoja si në një kamp përqëndrimi. Rrethohesha nga librat si nga një mur që nuk duhej kapërcyer. (…) Edhe brenda fletëve të librave në bibliotekën e shkollës nuk gjeta kurrë ndonje lule të harruar, që të bënte të ëndërroja për dashurinë. Dukej sikur të gjithë ishin dashuruar me luftën dhe e vetmja që do të pranonte të më puthte në buze do të ishte vdekja – pakashumë në formën e asaj që shkruan Cesare Pavese, kur përsërit: Vdekja do të vijë dhe do ketë sytë e tu”. (f. 29) Pason një vëzhgim tronditës: “Më vinte keq vetëm për diçka. Unë lexoja se çfarë bënin heronjtë e mi të librave, por kurrë, në asnjë faqe, nuk i gjeta ata duke lexuar libra”. (f. 31)
Me sa duket, heronjtë që therrorizohen për të shembur regjime çnjerëzore e jo biblioteka po aq çnjerëzore, nuk lexojnë. Zakonisht vdesin të rinj, dhunshëm, dhe nuk dihet nëse leximi do t’i kish ndihmuar të vdisnin, apo të jetonin ndryshe. Ata të paktët që lexojnë nuk kanë hak vdekje heroike – dhe për të rrënjosur këtë bindje diktatura shfarosi aq njerëz të mësuar dhe ua zëvendësoi vëllimin me trupa heronjsh nën e mbi tokë.
Me gjithë numurin marramendës të pó atyre librave, duket sikur Epoka e Lavdishme kishte më tepër heronj, se banorë; më tepër shkrimtarë, se heronj; më tepër lexues, se të vdekur etj. Këto të vërteta dikur torturuese, fëmijëve që u lindën në kapërcyellin mes lavdisë dherënies u duken përralla, ose sajesa të dështuara shkrimtarësh. Pikërisht ndaj kësaj sprove të kujtesës e besimit në bëmat e historisë, “Në kërkim të këmishës së humbur” kapërcen kufijtë e një kërkimi dhe është më tepër se çdo kërkim i çdo këmishe, qoftë kjo edhe metaforë, simbol, mishërim i diçkaje jashtënjerëzore dhe thellësisht njerëzore.
Poeti i shquar rumun Nichita Stănescu (1933-1983) ka një varg ku fjalën e përfton si “këmishë në të ftohtë”. Tek Arian Leka këmisha është edhe udhëtim, drejt vetes dhe të tjerëve, - me më shumë vete, se sa të tjerë, - mbrapa, ose para në histori, në Kujtesë, është mbërritje e kthim, mërgim brenda e jashtë trojeve, është dalje përtej vdekjes së shkaktur nga harrimi i qëllimshëm, ose jo, nën ndriçimin e një vetëdijeje që zakonisht verbon, ose përgjak.
Këmisha më duket edhe si shpirt i qepur e pastaj i shqyer nga të tjerët, si ndjeshmëri, fisnikëri, apo edhe drejtësi, guxim për të pranuar një të shkuar, ose qetësi për të pranuar një të ardhme që caktohet nga e shkuara përkatëse, si edhe nga një e ardhme e mëpasshme. Heraherës ke përshtypjen se libri synon të gjejë e të riqepë fatin e humbur, - për të mos thënë të vetëvrarë[6], - të trevave juglindore. Fatin e mirë, por edhe më të keqin e mundshëm, se jo gjithmonë humbja vjen për keq dhe, nga ana tjetër, të humbësh fatin më të keq, nënkupton të kesh një fat njëfarësoj të mirë. Prandaj është e natyrshme që lexuesi ta gabojë përkohësisht kahun e zbërthimit të metaforave dhe hyn pandijshëm në dialog me tekstin.
Kjo nuk ndodh shpesh as në letërsi e as në eseistikë, jo më në punimet shkencore, sidomos kur zëri i tekstit, ose uni i shumëfishtë, ta quajmë, e paraqit veten haptas si shkrimtar. “Talenti është një mëkat vdekësor i fshehur, që nuk shlyhet dhe as nuk falet. Gjithsesi, mendoj se vdekja më e ashpër nuk ndodh për shkak të talentit dhe trazirave që ai shkakton, duke hyrë si forcë e pazakontë brenda formave të rëndomta të jetës e që u kalon fare pranë edhe njerëzve të pajisur me ndonjë dhunti”. (f. 36) Talenti i të shkruarit kërkon nga të tjerët gati të njëjtin talent në të lexuar, përndryshe u drejtohet të palindurve, që nuk dihet a do të dinë shkrim e këndim. Për këtë arsye: “Formë brengosëse e vdekjes duhet të jetë vdekja që ndodh në kujtesë. Pavarësisht nga arsyet e rreme që shfaqin, për kaq bëhen luftërat. Kush do të harrohet. Kush do mbahet mend. Për kaq janë zhvilluar betejat”. (f. 37) M’u kujtua vetiu edhe fjalia e gdhendur mbi një kryq guri në Rumani: “Kujtonani, që të mos vdesim”.
Lexues joshkrimtarë, shkrimtarë jolexues dhe „i Midisti”
Një hapësirë e merituar i jepet në libër lexuesit joshkrimtar, më saktë: sprovave të pafundme nëpër të cilat ai kalon. Në mjaft raste, shtypi e burgos këtë lexues në libra të dështuar, brenda të cilëve përjeton si në jerm shndërrimin e tigrit në miush dhe nga të cilët del jo vetëm i fyer, por edhe i mpakur shpirtërisht. „Duket sikur të gjithë mezi ç’presin të vërsulen, për t’ia ngulur lexuesit naiv penën drejt e në bebëzen e syrit të patrembur digjital, ndërkohë që për ata që protestojnë dhe rebelohen kanë tjetër armë”. (f. 47) Për fat të mirë, lexuesi joshkrimtar ende mbetet një Ciklop, të cilit nuk i mbarohen sytë. Po të rikujtonim një parrullë të hershme nga ato me një bie - mijëra ngrihen, mund të thoshim se, për letërsinë e vërtetë, Një sy lexuesi shpohet, dy të tjerë hapen.
Arian Leka flet drejtpërdrejt edhe për recetat që do t’i quaj „të përjetësimit”, tashmë të njohura nga shumëkush, por të mbuluara me guna gjithnjë e më të trasha heshtjeje, ose me shkrime gjoja-demaskuese, që dalëngadalë i bëjnë të pabesueshme, a thua se përdorimi i recetave të atilla është virtyt i zgjedhur, ndërsa nxjerrja në shesh – shpifje. „Në këtë pikë kujtohem se njerëz me më shumë përvojë se unë në lëmë të botimeve në gjuhë të huaja, më kanë besuar të fshehtën e tyre. Në qoftë se do të kesh sukses në Perëndim, më këshilluan ata, mëshoi detajeve që lidhen me të majtën dhe të djathtën, me ateizmin dhe çështjen e besimit në një vend ateist, mbi dhunimin dhe ndalesat, mbi burrneshat dhe homofobitë, mbi bunkerët dhe dashuritë nën uniformë, mbi revolucionin naiv seksual, mbi demonizimin e atdheut, mbi homoseksualitetin e Enver Hoxhës, mbi përdhunimet dhe trafikantët, mbi kanunin dhe gjakmarrjen.” (f. 52)
Në mbrojtje të lexuesit joshkrimtar, por edhe të fillestarëve ende të panjollosur të letrave, Arian Leka i përgjigjet një mendësie të tërë, ndehur në trajtë oktapodi mes Lindjes e Perëndimit: „Sa herë që më është dhënë rasti të shpreh diçka mbi ata që shkruajnë dhe mbi letërsinë, jam përpjekur të mos mbivlerësoj asgjë. Poeti e prozatori, më të vërtetët dhe më të sinqertët prej tyre, nga ata të paktët dhe të rrallët fare, që nuk e kanë të shkruarit punë mëditëse dhe që nuk i shpjegohen askujt tjetër veç Zotit të Fjalës për gjithë ç’kanë shkruar e shkruajnë dhe sa thonë e sa bëjnë, ky shkrimtar pra, në përfytyrimin tim është një ndërmjëtesues i paanshëm. Ai shfaqet si një shenjë ndërlidhëse, bashkuese, aty ku nuk e pret, aty ku mbase njerëzit nuk kanë fare nevojë për të, aty ku nuk e kuptojnë dhe nuk i krijohen mundësitë të shfaqet plotësisht (...) Ai vjen nga gjuhë të vogla dhe si pjesë e popujve numerikisht të vegjël, si për të na thënë se njerëzit dinë diçka mbi njësitë, por jo mbi përmasat. Një “i midistë” është ai, ngulur si ushtë mes tokës dhe qiellit, një krijesë pa përkatësi, i përmbytur nga të njëjtat përkohshmëri, dilema dhe frikëra si të gjithë. Në çastin kur poeti a shkrimtari shfaqet si ndërmjetës mes nesh, mes realitetit të qenë dhe realitetit të prekur artistikisht prej tij, shkrimtari bëhet i rëndësishëm, pikërisht se na rikujton disa gjëra që kanë qenë, janë dhe do të mbeten, por që ne, të zënë me ngutin e zakonshëm, i kemi harruar. Vijmë nga e njëjta kujtesë. Në këtë kujtesë europiane në kuptimin më të gjerë të termit (pasi vetë besoj se në Europë ka pasur dhe ka po aq Azi dhe Afrikë sa ç’ka pasur dhe do të ketë Azi e Afrikë në Europë), shkrimtarit i është kërkuar të bëjë me mjeshtërinë e tij po aq sa ç’u është kërkuar të bëjnë edhe profetët në misionin e tyre. Kjo për faktin se ky “zog i qiejve”, ndryshe nga artistët e tjerë, ndërhyn në jetët tona për ta marrë shoqërinë në shqyrtim: për ta mësuar, për ta qortuar, për ta ndëshkuar, për ta përkëdhelur, për ta kritikuar, diagnostikuar, ndryshuar, shëruar, shpëtuar dhe mallkuar atë”. (f. 63)
Jo rastësisht copëza e mësipërme m’u lidh me vëzhgimin e autorit se si duart e të burgosurve nxirrnin mineral nga i cili bëheshin antenat për të kapur stacionet e huaja televizive[7] dhe me shprehjen se „të gjithë mund të kemi përjetuar ndjesinë e të burgosurit, por vetëm pak kishin qenë ata që provuan burgun”. (f. 195) Ruhet e njëjta logjikë shpirtërore: çdo shkrimtar ka një kredo të vetën, por jo të gjithë janë Shkrimtarë.
Në Fjalor
Marrëdhënia e shqiptarit me Zotin meriton vëmendjen e shkrimtarëve dhe shkencëtarëve të disa breznive. Vërtet të qënit prore nën mallkim është një mënyrë çapkëne për të mos u larguar nga vëmendja e Zotit, si puna e fëmijës që bën të pabëra për të mos humbur vëmendjen e prindit. Kjo nuk ndodh me plan dhe nuk është shenjë lirie, apo mendjeje të hapur. Është një pafuqi që, me kalimin e kohës, u krijon pasardhësve bindjen se Zoti vetëm (na) mallkon. Pasojë e kësaj pafuqie, - të papranueshme në jetë të jetëve për shqiptarët, - ishte lëvizja e mallkuar e vitit 1967 (që zyrtarisht nisi pó nga Durrësi, një vit pas lindjes së autorit).
A ishte fjala për një shpërthim e shumëfishim të mercenarizmit që aq shpesh thuhet mbi e nën zë se na shquan?! Apo idhujtaria ndaj një udhëheqësi që i bëri askushët e pafajshëm të ndiheshin të papërsëritshëm si emra?! Ja, ne askushët, mund të dëbojmë gjer edhe „Atë që Ishte, Është dhe do të Jetë”. Edhe para një jave hasa në televizion një të paemër që, më një çiltërsi shajnitëse, shprehej: „Nuk e di pse e bëri Zoti këtë”. Vërtet ndihej i prerë në besë që Zoti nuk e kishte pyetur, madje nuk i kishte kërkuar as lejë.
Por përtej zbavitjes së hidhur e frymës anekdotike që ëmbëlson sadopak hallet e shqiptarëve, duhet thënë se, gjer edhe historikisht, asgjë, askush, nuk ka merituar mohimin e Qiellit për hir të diçkaje a të dikujt. Përkundrazi: çdo mohim i tillë ka sjellë vetëm dalje nga vetja, endje rreth saj si qeni rreth trungut ku i është lidhur zinxhiri, mbushje me zbrazëti e krenari rrënimtare, gjak, grindje pa bukë e ndëshkime, që shpesh plakin e nxjerrin të pasqaruara nga skena e historisë disa brezni. „Dhe ne, të lindurit me këmishë ishim pjesë e së njëjtës skuadër humbësë, si Zoti. Ai u bë i vdekshëm. Ne u bëmë ateistë. Përfshirë edhe mua. Të lindurin me këmishë”. (f. 80)
Nuk dihet pse ndodhën këto, por dihet tashmë se ku u strehua Zoti gjatë viteve të ateizmit zyrtar që rrezikonte të mposhtte edhe të zgjedhurit e Tij. „Me siguri që gjyshja duhet ta ketë bërë me vete pyetjen se ku u strehua Zoti, që nuk u zhduk edhe gjatë përndjekjes së ashpër?- shkruan autori. Ku? Në fjalor. Vendstrehimin e Tij e kemi prekur kushedi sa herë me duar, pa e marrë vesh se preknim dorën e Tij. Atë vendstrehim e kishin shfletuar edhe ateistet më të tërbuar, por nuk u kishte shkuar mendja se Zoti do gjente strehë në fjalorin që ata vetë e kishin spastruar nga fjala Zot. Edhe kur e mohuam, ia kemi përmendur emrin e fshehur në fjalor. Sa herë që, për shkak të detyrës apo detyrimit, shqiptuam fjalët zotohem, zotërim, zotëroj, zotësi, i/e zoti, zotërues, zotërohet, nuk kemi bërë tjetër përveçse E kemi pohuar vetë Zotin”. (f. 109) Një dëshmi tjetër se si vepron Kujtesa.
Një dollap sa një botë dhe ngjarje me e pa kripë
Për pushtetin flasim me tepricë ata që nuk kanë drejtuar ndonjëherë dhe që i njohin përgjegjësitë dhe peshën e pushtetit nga pakënaqësitë e humbësve. Kjo e vërtetë dhemb, shqetëson e egërson. Të kërkosh me çdo mjet pushtetin nuk është edhe dëshmi se e meriton. Arian Leka nuk flet, por thotë. Një rresht ngjarjesh të librit përshkruajnë me tonet e një elegjie plot dhimbsuri, pa lotë që medoemos duan të duken, bëmat e pushtetit në Shqipëri e më gjerë.
Ngrihet fillimisht parabola mahnitese e dollapit, të cilin gjyshi partizan e kishte blerë në treg, mirpo i cili i përkiste një të panjohuri që pat rënë nga dynjallëku. Pronarët e rinj të dollapit nuk e hapin asnjëherë gjysmën e kyçur të tij, ku, për vite me radhë, qëndrojnë teshat e të panjohurve. „Që ditën e parë, kur dollapi hyri në shtëpi, unë kuptova se Zoti–rrobaqepës po na jepte një shenjë, - shënon autori. Veshjet pa zotërinjtë e tyre brenda po na vinin në provë dhe, në Ditën e Gjyqit të Fundit, do të ishin veshjet ato që do të dëshmonin ndaj nesh”. (f. 99) Pasojnë faqe të paharrueshme, plot humor të ndritshëm e hidhërim për pafuqitë ndaj fatit, faqe që duhen lexuar, sepse edhe citimi i plotë do të kishte qenë njëfarë përdhosjeje.
Historia e gjyshit plotëson tablonë e ngjarjeve, në një gërshetim kulmor të groteskut me lirizmin e kulluar dhe me humorin bardhezi. Diku(r) fanitet sërish deti, por i tjetërsuar, i pamëshirshëm, ai det që nuk zbutet me lotë, ndoshta ngaqë është përjetë i kripur, dhe i le lotët të thahen pa përgjigje, lotët që gjithashtu nuk kanë nevojë për ujë deti.
Pushteti lëviz ngjarjet dhe anasjelltas. „Ndodhi në 2 korrik të vitit 1990. Kishin kaluar tetë muaj nga rënia e Murit të Berlinit. Edhe Shqipëria, me sa duket nën simbolikën e gjermanëve, shenjën e ndryshimeve e dha duke shembur gjithashtu një mur. Muri që u shemb ishte gjithashtu një mur gjerman. Ishte muri i Republikës Federale të Gjermanisë – ambasada më e re e një vendi perëndimor në Tiranë”. (f. 232)
Vijon një "Histori e gjatë emigrantësh. Kapërcim i detit. Njerëz shpresëhumbur, që as nuk mbërrinin aty për ku ishin nisur dhe as nuk ktheheshin dot në shtëpi. Thjesht mbyteshin. Prej asaj kohe, sa herë që ndodhnin tragjedi në pjesen shqiptare të Deteve Jon dhe Adriatik, banorët e brigjeve nuk blinin kripë të prodhuar në kriporet e vendit (që vdekja të mos u hynte në gjellë)”. (f. 235)
Autori kujton edhe një poezi të hershme të vetën, ku shqiptarët, në vend të këpucëve, mbathin varkëza dhe anije, me të cilat „ata kanë ecur jo drejt integrimit, por drejt emigrimit”. Nuk kalon shumë dhe dyndet „Viti 1997, kur u thyen depot dhe kur thuajse të gjithë u armatosën…” Armët prej lodre, ose lodrat prej armësh rimarrin pushtetin, të paktën në kujtesën letrare. U dëshmua sërish se „edhe dashuria fëminore ndaj armës plastike, edhe afshi ndaj pjesëve erotike të pushkës, ishte shndërruar në paranojë. Ishte një pranverë ku lulet e gjakut mbi këmishët e shqiptarëve bënë që askush të mos i vinte re lulet që mbinin në tokë, përveç rasteve kur lulet shkuleshin për t’u vendosur drejt e mbi varrin e porsahapur”. (f. 191) Këmishët na faniten tani nën tjetër kuptim, sikurse lulet që autori nuk i gjeti kurrë brenda ndonjë libri.
Por deti, si këmishë më vete, nuk kopsitet e as arnohet me kaq. „Frika ndaj të tjereve i ka zgjeruar kufijtë, duke krijuar mes nesh një det te ri: nuk është Det i Zi. As Det i Kuq dhe as Det i Bardhë. Është Det Mosbesimi, ky që kemi vendosur mes nesh – in between. Këtë det mosbesimi nuk do e gjejmë të shënuar mbi asnjë hartë tjetër, përveç asaj harte që endet në mendësinë tonë, sa herë që ditët zymtohen dhe, në vend të zgjidhjeve, hapjeve, zgjerimit, shohim telat me gjemba si rrugëdalje”. (f. 244)
Pasi ndjek me përkushtim ecejaket e fjalëve dušo e dushman, aq të pranishme e turbulluese në Ballkan, Arian Leka pranon, - pa gjykuar kënd, - se „Kemi mbetur po ata. Njerëz të ngjashëm në vese, por jo në virtyte, me paraardhësit tanë”. (f. 150)
Zgjedhimi i foljes "me ra”
Folja „me ra / të biesh” përshkon tekstin dhe nëntekstin e librit edhe në trajtë mëdyshjesh (me ra a mos me ra, të biesh a të mos biesh). Gjendemi në një hapësirë shpirtërore e gjeopolitike, ku fjalët janë si dama siameze letrash bixhozi; mjafton një çast i vështirë për t’ua kthyer kuptimin sëprapthi dhe të mos merret vesh se cila kokë dame është poshtë e cila sipër. Rënia bëhet ngritje, ngadhnjimi – dështim, shpresa – shkreti. Ish-të burgosurit kishinrënë (jashtë lirisë së pakët, ose në burgje më të vegjël se atdheu); autori-fëmijë kishte rënënë dashuri për herë të parë; njerëzve u kishte rënë kryesh një fat mizor, mirpo tjetër fat nuk u pat rënë në hise...
Pas shumë vitesh të rëndë e të turbullt, shtyrë, joshur, cytur e ngucur nga arsye e shkaqe që mezi i mbledh edhe fjalori, të gjithë ranë në një mendje. Ja si: „Duan ta kenë një veshje me fytyren e dikujt. Ish – të majtë, ish – të djathtë, ish – pronarë dhe ish – të përndjekur politikë, ish – të dënuar, ish – bashkëpunëtorë të regjimit, të penduar dhe të papenduar, që iu lëshuan fesë dhe besimit me shpresë se fjala më fal sjell lehtësim edhe mëshirë; ish – shkrimtarë, që nuk duan ta pranojnë se arti i tyre ishte një lloj bombe e shfarosjes në masë; të dekoruar, që nuk i kthejnë mbrapsht medaljet dhe aplikojnë për kredi të butë. Ka edhe të tjerë, por jemi pothuajse të gjithë ata që duan ta kenë një veshje me fytyrën e dikujt. Heronj të luftës antifashiste, me abone të udhëtimit falas; të persekutuarit e luftës së klasave me krushqi komuniste; pishtarë të demokracisë; editorialistet e përditshëm, bashkë me analistët që nanurisin çdo natë; drejtues elegantë ekranesh sqimatarë, që bëjnë thirrje për mbledhje fondesh për ndihma në raste fatkeqësish; trafikantë, terroristë, njerëz të duruar (nuk u bënë dot dëshmitarë të Parajsës së premtuar socialiste, por mundën të shohin me sy të lirë shpërbërjen e kampit, eksodet masive, krijime shtetesh të rinj, përhapjen masive të internetit, ringjalljen e nacionalizmave lokale, rrënimin dhe shitjen e pasurisë publike, ngushtimin e zonës publike) që, në kërkim të alibisë, vazhdojnë t’ia kërkojnë Zotit vendosjen e rregullit dhe të drejtësisë në jetë. Të gjithë pra, apo thuajse të gjithë, rane befas në një mendje”. (f. 117)
Më ka vënë dikur në mendime bindja e Shën Joan Shkallarit: „Paqja është katër herë më e madhe (e rëndësishme), se sa drejtësia”[8]. Ndoshta ka ardhur çasti kur nuk duhet gjykuar shkaku që sjell mirëkuptimin, ose edhe pajtimin, por vlera e këtyre të fundit. Na ka shoqëruar në shekuj ajo përsëritje dhe / ose stërvitje, që bëri të mundur të përshtateshim edhe në kushte çnjerëzorë jetese, pa humbur shpirtin e as Kujtesën – dhe mundësitë që stërvitja me mirëkuptim për hir të mirëkuptimit të na pështasë e të na mësojë me të, të paktën deri në përçarjen e ardhëshme.
Globalizim, ose glob nën banalizim
Jemi në kalimin "Nga shoqëria e represionit drejt shoqërisë së depresionit masiv”. Me arritjet dhe dëmet e tij, duke huazuar ide e mjete nga sistemet e mëparshme, globalizimi i ngjan një hijeje më vepruese se sa trupi nga i cili del. Është i pranishëm në shoqërinë njerëzore qysh kur u ndërtua ura e parë, kur disa nga anëtarët e bashkësisë u bindën se punët e shpirtit mund të drejtohen përmes një pasurie që nuk lidhej me shpirtin dhe kur dallimet në fjalë e sjellje ndërmjet anëtarëve cënuan pushtetin.
Arian Leka sjell një vëzhgim që meriton vëmendje: „Globalizimi i parë nuk u shpik prej amerikanëve. As nga zona e Bashkimit Europian nuk u shpik. Protoglobalizmi u shpik në kampin socialist. Për herë të parë globalizmi u zbatua, u krye dhe u përsos në vendet komuniste. Madje ishin shtetet më të varfra dhe më të indoktrinuarat e kampit socialist ato të parat që e zbatuan me sukses globalizmin. Duhen shembuj për ta përligjur? Muzika. Filmat. Veshjet. Kënget. Sloganet. Ndëshkimet. Burgosjet. Represioni. Vrasjet. Kampet e internimit. Survejimet. Pushimet e organizuara. Lejet e krijimtarisë për shkrimtarët dhe artistët. Propaganda. Përgjimi, festat familjare dhe festat shtetërore ishin të njëjta për të gjithë zonën komuniste. Këto janë vetëm disa nga tiparet e globalizmit në kampin socialist të Lindjes komuniste, i cili nuk është studiuar dhe nuk është vlerësuar ende mirë”. (f. 219)
Një shekull pas hartimit të planeve globalizuese, në Evropën e përçarë si mos më keq nga pikëpyetjet dhe pikëçuditëset: „Të varfrit do të mbeten të varfër edhe në imitim. Ata që qeverisin Ballkanin e mbetur jashtë Europës dhe ata që qeverisin Ballkanin europian janë vënë në garë. Kush e kush do të qeverisë më mirë? Ata me këmishë pa kollare? Apo ata me këmishë me kollare? Monotonia e imagjinatës së varfër shkon deri aty sa në takime ku nënshkruhen protokolle të nivelit të lartë, ata që qeverisin Ballkanin zgjidhin kollaret nga qafa dhe ia dhurojnë dikujt që është betuar të qeverisë pa kollare. Ndaj nuk kanë më sukses as dramat, as komeditë e zeza dhe as tragjeditë me absurd. Ndonjëherë, këtë objekt që nuk përfaqëson origjinalitet, ata që qeverisin në mënyrë qesharake Ballkanin e heqin nga qafat e tyre në mënyrë teatrale, për të falsifikuar iluzionin se edhe litari do të hiqet po aq lehtësisht edhe nga qafat e shtetasve të tyre që varen plotësisht nga jeta politike. Nuk ndodh ndryshe as në Europën e atyre që qeverisin senza giacca e cravatta, ku autokratët shtohen dhe të majte e të djathtë ushtrohet populizmi që vë në spikamë virtytin kundrejt elitave të korruptuara. Veçse jo që të propozojnë një linjë të re mendimi dhe aksioni politik, por për t’u zënë vendin elitave me të cilat ngjasojnë”. (f. 119)
Në vijim të ngjarjeve, do të veçoja kapitullin e titulluar „Të shpiket ballkanasi, siç shpiket një armë”, ku shkruhet: “Dhe ja ku dashur pa dashur e hoqa një vijë demarkacioni mes europianit human dhe ballkanasit gjaksor. Ngecëm, kur ruleta e ndaloi rrotullimin. Kë zemëron më shumë kjo ndarje: europianët skeptikë apo ballkanasit që ëndërrojnë? Shtëpi e përbashkët, por secili në dhomën e vet. Ballkanasi në Lindje. Europiani në Perëndim. Ballkanasit komunistë. Europianët kapitalistë. Ballkanasit në mish-mashin e tyre të besimeve fetare, të cilet të premteve shkojnë në xhami e të dielave ne meshë, ngatërruar mes gjuhësh dhe bindjesh politike. Europianët të ndarë në katolikë, protestantë, ortodoksë. Ballkanasi i fshehur pas Perdes së Hekurt. Europiani i rrethuar me kurorat plastike të integrimi, diversitetit, eurocentrizmit dhe unifikimit të hapësirës, kufijve, monedhës së përbashkët, por pa simbole shtetesh. Themelet e shtëpisë europiane, ku fare pak jetojmë së bashku, janë plasaritur që herët prej rrënjeve të dallimeve mes Perëndimit dhe Lindjes. Më së paku që prej kohës kur Perandoria romake u nda, në Romën (racionale, progresive) dhe Kostandinopojën (dogmatike, intolerante) dhe kur trupi i përbashket i perandorisë u ça më dysh. Krijuesit e kësaj forme të re treguan vëmendje për t’i shtuar një kokë të dytë shqiponjës bizantine, por nuk u kujtuan se ky trup kishte nevojë edhe për një zemër të dytë. Këto dallime do të jenë mes nesh derisa të jetë gjallë edhe europiani i fundit që mësoi ndarjet dhe dallimet mes nesh nga librat shkollorë të historisë”. (f. 268)
Gjatë gjysmëshekullit që kaloi, hekuri i perdes së Hekurt u lëmua aq shumë, saqë për ca kohë u shndërrua në pasqyrë, pastaj në qelq, por të pathyeshëm, dhe të dyja palët e ndodhura përballë nuk ditën kujt t’ia kthenin shpinën më parë. Nuk di ta ketë pyetur veten kush se si mund t’i kthehet shpina vetvetes, apo Kujtesës. E qartë është se shpikja e tjetrit për të përligjur mangësitë e vetes vijonte njëheresh: ballkanasi shpikej si pushka që mezi pret të vrasë të pafajshëm dhe shpikte nga ana e tij evropianin përherë shpërfillës, dinak, të shthurur, përfitues, shitur tek paraja të cilën e mblidhte vetëm për vete, teksa ngulmonte ta blinte ballkanasin me kacidhet e këtij të fundit.
Zymtësia e autorit ndaj marrëdhënies ballkanas-evropian duket bindëse. Ndoshta duhet thënë se vërtet gjatë ndarjes së Perandorisë Bizantine u harrua t’i shtohej një zemër ish-shqiponjës që u nda më dysh e fitoi dy koka dhe mbeti me një zemër, por se edhe ajo zemra e vetme duket të ketë pushuar prej kohësh së rrahuri.
Eshtra, por jo për hajmali
Pesha e globalizimit ndihet thellë edhe në letërsi dhe veçanërisht në pasqyrimin që i bën letërsisë shtypi. Është një zonë ku mirëkuptimi mes evropianëve të ligur shpirtërisht dhe ballkanasve të etur për famë të shpejtë ka kapur majat. Vlerat e mesme qarkullojnë dhe trymbetohen në të dyja hapësirat e kontinentit, aq sa të vjen të besosh se dy shqiponjave që përmenda më lart u kanë pushuar së regëtiri edhe trutë.
Morali i dyshimtë bën çudira në shtyp. Faqja 317: „... ngaqë në “letërsitë e vogla” talenti nuk shfaq begati të plotë, kushtet për shprehësi të pavarur dhe të shkëputur nga nocionet shtet-etni-komb nuk janë aq të përshtatshme sa të mund të krijonin mjeshtrin e vet përfaqësues, i cili do të ndahej përfundimisht nga të shprehurit kolektiv. Kjo ka ndodhur edhe në letërsinë shqiptare. Dhe jo vetëm gjatë Romantizmit, por edhe gjatë zbatimit të metodës së realizmit socialist – atavizëm ky që, ndonëse gjithmonë e më rrallë, vazhdon të artikulohet edhe sot.
Për shkak të këtyre kushtëzimeve, për t’u vetëmbrojtur, për t’u vetëshpallur apo nga frika se humbasin identitetin dhe treten në oqeanin e globalizimit kulturor, disa prej letërsive vetëprovincializohen, zgjedhin mbylljen në vend të hapjes, monodinë në vend të polifonisë së emrave dhe estetikave plurale që sjellin ata.
Ato letërsi mblidhen rreth një emri të vetëm apo pak emrave përfaqësues, thua se u duhet ta ruajnë energjinë për kauza madhore, duke vënë shenjën e barazisë mes letërsisë së tyre (të vogël) dhe emrit të përveçëm që, nga ana tjetër, i shfaq si të pamjaftueshme përpjekjet e paraardhësve letrarë.
Ndaj në këto zona letrare janë ende në përdorim titujt retorikë “poet kombëtar”, “shkrimtar i kombit”, “poetprofet”, “mjeshtër i madh” dhe “shkrimtar-nder i kombit”, që u ngjajnë eshtrave, prej të cilave mund të rikrijojmë nostalgjinë e dinosaurit të socializimit të zhdukur dhe të shkrimtarit në atë klimë”.
Kam bindjen se me këta rreshta Arian Leka mban parasysh pasqyrimin dhe mënyrën se si e përhap letërsinë shtypi i ashtuquajtur kulturor. Sepse, në të vërtetë, gjendja e shkrimtarit-njësh, pa të cilin gjithë të tjerët, përfshi paraaradhësit, janë vetëm zero e s’do të arrijnë kurrë dhjetë, ka kaluar prej vitesh.
Tani, si me qenë gjaku i derdhur prej tjetërkujt në emrin tënd, duhet shlyer inercia e errët e propagandës, e cila shpreson që, derisa e vërteta të mësohet nga të gjithë e të mos shkatërrohet dot, letërsia mesatare dhe e shitur të jetë bërë mishërim i vetë Shijes. Me vetëdijë a për forcë zakoni, një veprimtari të shumanshme kanë këtu shkrimtarët që s’pushojnë se luftuari për vënien në vend të drejtësisë, rropaten vetëm për lexuesin (aliaspopullin e shumëvuajtur), të pranishmit kudo e gjithkënd. “Fjala “shkrimtar i angazhuar”, - shkruan Arian Leka, - sigurisht që shqiptarëve u kujton llojin e autorit që trashëguam nga realizmi socialist, atij që i këndoi flladit, tek përkund kallëzat e fushës me grurë, (por jo të njëjtit fllad që përkundi edhe poetët e varur), atij që nuk bëri dallim mes vrimave që hapën plumbat në gjoks (dhe vrimave që hapën dekoratat dhe medaljet mbi xhaketë)”. (f. 256)
Nuk është fjala as për të majtë, as për të djathtë, as për ata të pavarur, në tubimet e të cilëve nuk duhet kujtuar litari. Është fjala për kumtin, vendin dhe synimin që zgjedh vepra e secilit.
Vite më parë, shkrimtari trigjuhësh dhe mendimtari i shquar rumun Vintilă Horia (1915-1992) sqaronte shkurtimisht çështjen e togfjalëshit „Kultura e djathtë”. Kultura e majtë është gjithmonë tejzgjatje e politikës së majtë, - shprehej ai, - ndërsa mes kulturës së djathtë dhe të djathtës politike shpesh hapet një humnerë[9]. Kultura e djathtë është kultura e përherëshme, ajo që mbledh e ruan, si vetë Kujtesa, arritjet më të mira të njerëzimit. Prandaj harta e vërtetë e letërsisë ndryshon kryekëput nga hartat e shtypit, të politikës dhe të historive të letërsisë.
Pjesa tjetër e librit, libri i lexuesit tjetër
Do të mund të shkruheshin lirshëm gati po aq faqe sa ka libri për kërkimin e këmishës së humbur. Pas bindjeve të mësipërme, një tjetër lexim nis për mua, por jo edhe për secilin lexues, që do të kërkojë këmishën e vet, në varësi të atyre pyetjeve e përgjigjeve, të jetëshkrimit e jetëkujtimit që e kanë mbrujtur të mos jetë tjetërkush e të mos lexojë me sytë e tjetërkujt.
Doja vetëm ta thoja me shkrim se, siç dihet e pëshpëritet, ndodh që një libër të përmbajë kaq thellësi, dhimbsuri, të vërteta e hijeshi, sa t’i shtojë vlerën një biblioteke të tërë. E për fat, libra të tillë janë kaq të rrallë, sa s'ke si të mos i shohësh e aq më pak t’i anashkalosh.
Bukuresht, shkurt 2019
[1] Citimet qëllimisht nuk ruajnë kronologjinë e librit (sh. im, A. K). [2] E shpreh edhe vetë autori, por në vijim mendimesh të tjerë: „Poema, ndoshta, ka mbetur e vetmja formë centaur: formë kafshë-njeri. Poema ngjason me qelqin në formën e tij të lëngët, para se të ngurtësohet”. (f. 40) [3] “Guximi për të thënë jo thjesht të vërtetën e një pale, por të drejtën e paanshme. Aftësia për të kuptuar se duhet ndenjur jo përkrah, përbri apo përballe një grupi, por për të ndenjur përmbi të gjithë”. (f. 252). [4] Nxjerrë në pah dhe vlerësuar lart nga kritika dhe lexuesi rumun, pas vëllimeve „Anija e Gjumit” (Nava Somnului, Librarium Haemus, Bukuresht, 2007) dhe „Biblioteka lundruese” (Biblioteca plutitoare, Charmides, Bistrita, Rumani, 2017). [5] Asnjëherë nuk na thuhet pse lexuesi duhet t’i mbajë mend gjërat lehtë. Për çfarë gjëra të rënda e madhore e ruan pjesën tjetër të kujtesës?! [6] „Kryetalentet tona ishin shfaqur sërish, si në këngët e kreshnikëve. Talenti numër një: të humbnim raste. Talenti dytësor: të bënim armiq. Shumë kishim duruar nën diktaturë, por edhe të tjerët e kishin duruar shumë heshtjen tonë”. (f. 211) [7] „Duhet kthjelltësi mendore, jo magjepsje dhe mistikë, për ta besuar se nuk mund të kenë qenë të tjera duar veç duarve të poetëve, të artistëve, të piktorëve, të klerikëve, të përkthyesve dhe të mendimtarëve të burgosur ato që zgjateshin nga galeritë për të rrotulluar antenat drejt sinjaleve të qartë. Ishin ato duar që nuk bënë sa ne dëshironim, por bënë sa mundën që antenat e drejtuara ditën nga Tirana dhe natën nga stacionet e Perëndimit – prej nga mbërrinin pamje të klonuara të Shqipërisë bahçe me lule dhe të parajsës së reklamave, të ktheheshin drejt asaj që ndodhte në kampe, në burgje dhe nëpër të gjithë Shqipërinë”. (f. 194) [8] Për mëninë, Filokalia, vëll. 9. [9] Shih dokumentarin “25 vjet nga vdekja e shkrimtarit Vintilă Horia”, Kujtesa e Mërgatës Rumune, nga Marilena Rotaru, Agerpres, 2017.
