NË KËRKIM TË RILINDJES MORALE

Prend BUZHALA 

(Në vend të recensionit)



Herolinda Zenuni vjen edhe më e suksesshme në mesin e lexuesve me romanin e saj të dytë. Në romanin modern është i njohur procedimi rrëfimtar nëpërmes një personazhi të vdekur. Në romanin e saj të dytë, ky bartës rrëfimi, është figura e personazhit dëshmor, që vjen në kohën tonë papritmas, i ringjallur, si Qenie Shpirtërore e jo si Qenie Fizike. E pra, ajo e vë në gërshet shtresën fantastike të romanit, duke e bërë shtresë tejet reale të kohës sonë, të REALITETIT TONË, a realitetit personal, si do të shprehet rrëfimtari. 

1. Personazhi i Qenies Shpirtërore 

Jemi mësuar të lexojmë personazhe nga bota e të gjallëve që zbresin në Had a në botën e nëndheshme. Apo personazhe-fantazma që na ngjallin panik... Por ajo e bën të kundërtën: nga ajo botë na e sjellin në mesin tonë Të Vdekurin. Të Vdekurin Më Të Gjallë Se Të Gjithë Të Gjallët! 
Herolinda arrin ta krijojë Personazhin Shpirtëror, që endet nëpër kaptinat e realitetit tonë, për të na dhënë kumte për situatat, gjendjet sociale, familjare, individuale e madje edhe ato psikike e kombëtare. I zbrituri në realitetin tonë nuk shihet, nga syri i botës: ai sheh e është dëshmitar i shumë të këqijave - por, si QENIE Shpirtërore, Jofizike, ajo nuk mund të flasë, nuk mund t’u flasë Të Tjerëve në botën tonë fizike... Romansierja sikur dëshiron të na e tërheqë vëmendjen se ne na ligjëron edhe një Ndërdije Kolektive, një arketip i moçëm i gjendjeve tona të përhershme; më saktësisht, një Vetëdije për Vetveten... E kjo vetëdije nxjerr krye nëpër kaptinat e romanit e na shfaqet si akt i (vetë)njohjes; vetëdijen, se shoqëria njerëzore gjithmonë e gjithkund, do të gjendet para pasqyrës së vetvetes, nga njëra anë dhe përballë kundërveprimit të forcave që mëshenjojnë kontrastimin jetësor, nga ana tjetër. Qenia Shpirtërore, që endet e shtegton nëpër faqet e realitetit tonë, është krijuar si konvencë artistike romanore, për të sugjeruar se personazhi i tillë është në harmoni të plotë me Natyrën e me vetë Perëndinë, pikërisht për faktin pse sakrifica e dëshmorit ka qenë aq sublime, aq e pastër kundruall së keqes.... 
E pra, autorja nuk e krijoi një personazh të izoluar nga realiteti, sado që ai është "i izoluar” për të mos mundur të komunikojë me njerëzit (metaforë e shurdhësisë kolektive kundruall realitetit e mungesës së vullnetit për të ndryshuar gjendjen); a memecllëkut - kësaj sëmundjeje kolektive të mbetjes në vend karshi të keqes që ndodh para syve tanë e kur edhe vetë bëhemi protagonistë të kësaj gjendjeje... personazhi që ligjëron, është vetëdije kritike e gjendjes sonë, që na gjykon e që gjykon kohën tonë, me masën e përpiktë të vlerësimit. Është edhe katarza jonë kolektive e brejtjes së ndërgjegjes për gjithçka po ndodh b rend anesh e rreth nesh. 

2. Si të shqiptohet e vërteta 

Që në fillim të romanit na është sugjeruar se tensionin dramatik do ta përbëjë një mbirealitet, një realitet fantastik që zbret brenda nesh; qeniet jonjerëzore me origjinë njerëzore: se aty do të ndeshesh me shëmtimin e skajshëm të shpirtit njerëzor totalisht të tjetërsuar kundruall qenieve shpirtërisht të pastra e të dëlira; se ballafaqohesh me kontrastimet më absurde e të skajshme - nga njëra anë, të realitetit tonë që ia kalon edhe fantastikes me ligjërimin aq konkret të jetës e gjallimit tonë. Të çuditshmen, fantastiken dhe çrëndomtësimin do t’i shohim të gërshetuara me realen, me konkreten, me kohëhapësirat konkrete shoqërore të kohës sonë me ato të luftës e të paraluftës. Procedimori i tillë, duke zbritur në rrafshin e realitetit tonë, zbret edhe në truallin e bashkërendimit të elementeve krejt heterogjene të përvojave kombëtare, personale, historike, mitologjike e shoqërore. 
Të gjitha punktet e rrëfyestores romanore, krijohen nëpërmes kësaj vetëdije narrative që ligjëron në veten e parë: 
"Vazhdova të ec, të ec e të shikoj përreth. Të shikoj çdo gjë që qëndronte anash, para dhe mbrapa meje. U mundova të shoh menjëherë gjithçka, t’i shoh të gjitha gjërat që kanë ndryshuar, të shoh çfarë ka ndodhur gjatë kësaj kohe, të shoh ku janë njerëzit sot, të shoh si jetojnë ata, të shoh se çfarë njerëzish janë bërë, a kanë ndryshuar? Si kanë ndryshuar? U mundova që përnjëherësh të ngopem me vendin tim të ri, të shoh gjithçka e çdo gjë.” 
Të duket, sikur ai zë që ligjëron nga qielli, apo zëri i Qenies Shpirtërore të Dëshmorit, qenies shpirtërore të vetë kombit; prek dhe ndodh në rrafshin e vetëdijeve të nduarnduarta e të rrjedhave të ndërdijes. Është personazh i Qenies Shpirtërore, pikërisht pse autorja thur Personazhin e Ndërgjegjes Kolektive, Personazhin Etik të kohës sonë dje e sot përballë kaq deformimeve shoqërore, njerëzore e kombëtare. Dhe nuk është e habitshme pse ky personazh-qenie-shpirtërore, kërkon me ngulm ndryshimin, vullnetin e ndryshimit personal e deri në nivel kombëtar për ta shpëtuar Kosovën që është shndërrua në një shtëpi që po rrënohet: me vrasjet, plaçkitjet, lakminë, papastërtinë e ambientit, plagët sociale, mungesën e karakterit, pangopësinë për të fituar, me ardhjen në krye të pushtetit nga ata që dje tradhtuan gjithçka e tradhtojnë edhe sot; me papërgjegjshmërinë tonë shtetërore e njerëzore. Në ato punkte të rrëfyestores romansore e të suazave psikologjike, do të humbin e do të zhduken edhe suazat e racionales, aty ku kjo poetikë e “zbritjes” do të përshkohet nga fantazmagoritë, nga arketipat e nga obsesionet tjera njerëzore të çoroditura; tragjizëm, ky, i përhapur në përmasa kombëtare. nëse tek romani i parë, është ditari ai që krijon iluzionin dokumentar të fiksionit letrar, me përdorimin e trajtave narrative të ditarit, letrës, meditimit, përshkrimit të ngjarjeve etj., etj., po ky procedimor shfaqet krejt i ndryshëm te ky roman- nëpërmes një procesi "të ringjalljes" a të "rikthimit" në botën e të gjallëve të personazhit-dëshmor. Ideal rrëfimor i personazhit, mbetet dëshmia për të vërtetën:
“Ahh... sikur të mund të flisnin varret... Të tregonin historinë e vërtetë. 
Sikur të kishte mundësi të fliste qielli... Ai sheh çdo gjë. Vetëm sikur të mund t'u hapte sytë njerëzve, të tregonte me gisht nga të pandershmit, të mbronte këtë vend nga të ligët, të shpëtonte këtë popull nga mashtrimi.”
Sado që janë të ndryshëm për nga procedimori kompozicional, megjithatë nervatura makrostilistike e temartike mbetet e njëjtë: kërkimi i rrugëve të ndërgjegjësimit, ngritja e brendshme shpirtërore e njerëzve të goditur në jetë; kërkimi i harmonisë e i lumturisë së tyre personale e të përbashkët... 

3. Në vazhdën e tipit të shkrimit eudemonologjik

Autorja nuk e izolon personazhin e vet as nuk e shndërron në personazh të absurdit si romansierët modernë, si në romanet e Dostojevskit (ta përkujtojmë romanin “Djajtë”) apo në ato të Marsel Prustit; por e shndërron në Personazh të Vetëdijes Sonë, që na ligjëron si një Zë Yni i Brendshëm; në personazh që nuk veçohet a vetmohet...por që, më në fund, e kërkon këtë kthim në barkun e Tokës nanë, aty ku e ka vendin secili prej nesh. Kështu, një shtresë e romanit ka të bëjë me atë të përshpirtnisë, spiritualitetit. Por kjo shtresë kaq interesante, fisnikërohet pikërisht me faktet konkrete të realitetit, pikërisht për faktin pse një Qenie e Tillë, spirituale, e ardhur nga kujtesa jonë e sakrificës, e nënkupton ndërgjegjen pa dhunë, të lirë në fjalë, në mendime e në veprime, shënjon bashkëndjesinë, bashkësolidarësinë me të nëpërkëmburit, me arketipin ideal të lirisë dhe shoqërisë; shënjon dhembshurinë dhe përpjekjen e ndershme, të gjallimit me etikë të fortë jetësore dhe fije që pasurojnë karakterin e njeriut. Me një fjalë, e tërë kërkesa ka të bëjë me Rilindjen Morale të shoqërisë sonë, nga e cila varet edhe çlirimi i njeriut nga prangat e injorancës dhe errësirës, krimit dhe keqbërjes; të pastrimit të mendjes dhe shpirtit. Janë po ato jehona nga romani i parë i saj, :"ëndrra ime" - që të dfy romanet na shfaqen si romane të tipit eudemonologjik, sipas vrojtimit të Shopenhauerit, që e quante me këtë fjalë-shprehje filzofinë mbi rregullat e ekzistencës së lumtur. 


maj 2012

Kosovarja Rita Ora nga shitëse atletesh në një yll ndërkombëtar

Këngëtarja kosovare Rita Ora, e cila, sipas shumë mediave ndërkombëtare, do të jetë ylli i 2012-ës, ka publikuar në kanalin virtual “YouTube”, videon në të cilën tregon se si për më pak se një vit, është ngritur në majat e top-listave britanike dhe amerikane. Përmes kësaj videoje që zgjat tre minuta, Rita tregon sesi kur ka qenë 18 vjeç ka nënshkruar kontratën me shtëpinë diskografike më të njohur në botë, që e menaxhon Jay Z, “Rock Nation”.


“Kam nënshkruar një kontratë me ‘Rock Nation’ kur isha 18 vjeç. Isha duke punuar në një dyqan atletesh dhe tani jam nën shoqërinë e njerëzve, talenti i të cilëve më çmend”, – ka thënë Rita.

E që në fillim të kësaj videoje, 23-vjeçarja tregon për diçka që atë e bën krenare. Rita thotë në videon “Të bëhesh Rita Ora”, se ka lindur në Kosovë, pavarësisht se është një vajzë tipike londineze. “Kam lindur në Kosovë, por jam një vajze tipike londineze dhe prezantoj Britaninë, megjithatë gjithmonë do ta kem në zemër Kosovën”, – ka thënë ajo.

Këngëtarja ka treguar se këngën e parë e ka regjistruar në moshën 8-vjeçare. “Muzika është një shpërfaqje e personalitetit tim, ajo çfarë jam unë. Dua që njerëzit të kënaqen me muzikën time dhe nëse e bëj dikë të qesh me këngët e mia, atëherë gjithçka është në rregull”, – ka thënë Rita. “Për mua, muzika duhet të jetë e mirë, që të kesh qejf ta dëgjosh me shoqërinë, të të prekë emocionet dhe të vallëzosh me të.

Është kjo ajo çfarë kam dashur të bëj”, – ka shtuar ajo. Sipas Ritës, njerëzit nuk e përshkruajnë atë si një artiste të zakonshme. “Unë kam personalitetin tim. Kam qenë duke përgatitur këngën e parë para dy vitesh dhe tani besoj se kur njerëzit e dëgjojnë, e pëlqejnë”, – ka thënë ajo më tej. Dhe duket se tashmë Rita është kudo. Është publikuar gjithashtu edhe videoja zyrtare e këngës “RIP”, një bashkëpunim ndërmjet këngëtares kosovare dhe këngëtarit të njohur botëror, Tinie Tempah.


Kënga “RIP” do të jetë pjesë e albumit, për të cilin Ora po punon prej kohësh. Ishte spekuluar një kohë, se kjo këngë ishte bërë për Rihannën, por bosi i “Rock Nation”, Jay-Z, vendosi t’ia japë Ritës ta këndojë. “I used to be”- thotë teksti i këngës duke lënë të nënkuptohet që Rita Ora i ka thënë lamtumirë vajzës së thjeshtë për t’u bërë tashmë një star i muzikës pop.

Abetarja e përbashkët Kosovë – Shqipëri më 20 .08.2012 në duart e voglushëve shqiptarë

Ministria e Arsimit të Shqipërisë dhe Kosovës, pasi të lidhin kontratat me shtëpitë botuese fituese, proces që do të realizohet në datat 10-20 qershor, do të nisin shpërndarjen e abetares në shkollat 9-vjeçare, ndërsa mësohet se shitja e këtij teksti në Shqipëri do të fillojë më datë 28 gusht dhe në Kosovë më 20 08.2012.

Abetarja e perbashket qe do te perdoret mes nxenesve te klasave te para te Shqiperise dhe Kosoves do te jete gati me 3 prill te vitit 2012. Jovan Kristiqi keshilltari i ministrit te Arsimit shpjegon se risia qe do te sjelle Abetarja e perbashket do te jete standardi i njejte gjuhesor dhe metoda unike gjuhesore qe do te perdorin shtepite botesuese gjate hartimit te tekstit. Sipas kristiqit pavaresisht varianteve qe do te konkurrojne vetem nje Abetare do te shpallet fituese nga komisioni i vleresimit. Dhe pikerisht ai tekst qe do te plotesoje kushtet e vendosura nga dy ministrite perkatese. Kushti kryesor i vendosur eshte bashkepunimi i nje shtepie botuese te Shqiperise se Shqiperise me te Kosoves si dhe cmimi i ofruar – ka deklaruar Kristiqi. Sipas tij Abetarja e perbashket nuk do te prishe rregullat e tregut ne territorin shqiptar. Kjo Abetare do ti bashkengjitet tre Abetareve ekzistuese alternative ne Shqiperi te cilat perzgjidhen cdo vit shkollor nga mesuesit. Pra alterteksti do te vazhdoje te ruaje vlefshmerine ne Shqiperi – ka deklaruar Kristiqi. Pas marreveshjes se pare per hartimin e Abetares unike pritet qe Kosova dhe Shqiperia te nisin reformat per unifikimin e programeve edhe te teksteve te tjera shkollore. Kjo Abetare do tu ofrohet falas nga Ministria e Arsimit dhe Sahkences edhe femijeve te emigranteve shqiptare qe jetojne e punojne ne diaspore.
Bazuar në njoftimin zyrtar të Ministrisë së Arsimit, dorëzimi i teksteve pranë këtyre institucioneve do të bëhet më datë 3 prill të vitit 2012, ndërsa shpallja e fituesve më datë 23 prill. Fill pas përfundimit të periudhës së ankimimit në datën 29 prill, do të bëhet certifikimi i tekstit që është shpallur fitues në datat 1-5 maj, ndërsa porosia e abetares do të bëhet në datat 27-31 maj. Ndërkohë, specialistët e arsimit sqarojnë se Ministria e Arsimit të Shqipërisë dhe Kosovës, pasi të lidhin kontratat me shtëpitë botuese fituese, proces që do të realizohet në datat 10-20 qershor, do të nisin shpërndarjen e abetares në shkollat 9-vjeçare, ndërsa mësohet se shitja e këtij teksti në Shqipëri do të fillojë më datë 28 gusht dhe në Kosovë më 20 .08.2012

Enveri

Milazim Kransiqi, një narrator i ashpër, i thjeshtë, në një realitet që reflekton kohën e tij, një shëmbëlltyrë rrëfimi në romanin “Fotografia e kujtimeve”, për të cilin asnjëherë nuk është folur, dhe jo aq gjatë dhe për shkrimtarin.


Në romanin "E kuqja dhe e zeza" të Stendalit, të cilin im vëlla e mbante në fund të arkës së të shoqes, ruhej e fshehur një fotografi e Enver Hoxhës. Atë fotografi im vëlla ma pati treguar një ditë, duke më porositur dhjetëra herë që të mos i thosha askujt se çfarë fshehte ai në fundin e arkës së të shoqes. Nuk e di pse ma pati treguar atë fotografi mu atë ditë vjeshte (shiu nuk prajti tërë ditën e lume dhe ne ishim si të ngujuar në shtëpi). Tash them se mos ka qenë festa jonë kombëtare, 28 nëntori, për të cilën atëherë unë nuk dija asgjë. Nga ana tjetër, nuk e di pse nuk ma kishte treguar atë fotografi edhe më herët dhe pse nuk më kishte treguar se kishte një shtet që e quanin Shqipëri, nga e cila ne ishim të ndarë me dhunë para shumë e shumë vjetësh. Ne ishim shqiptarë si ata, e flisnim të njëjtën gjuhë dhe ishim vëllezër të një gjaku. Por, ne ishim në një shtet tjetër, që e kishte emrin Jugosllavi, e në të cilin nuk ishim krejt të lirë. Im vëlla fliste ngadalë, më një zë disi të dridhshëm dhe më duket se ballin e kishte më të zbehtë se zakonisht. Por, ai fliste pa
u ndalur, duke më shikuar drejt e në sy, me një shikim të butë, sa në çdo çast prisja se do të më përqafonte. Fotografia e Enverit ishin me ngjyra, një ngjyrë e kaftë e çelët dhe në fund ishte firma e tij. Ishte i buzëqeshur me faqe të mbushura dhe me një shikim të tretur në lartësitë që në fotografi nuk dukeshin.
- Si të duket?
- Kush? A, po. Shumë i mirë.
- A është më i mirë se ai topuzi, Titoja?
- A? Ah, po, po. Ky është shqiptar a?
- Shqiptar si ne. Dhe kryetar i shtetit tonë amë.
- A është kryetar i yni?
- Po de.
- Pse nuk është fotografia e tij në klasë?
- Nuk na e lënë. Por, ti mos i trego askujt se e kemi në shtëpi! Mund të kemi probleme me polici.
- Nuk i tregoj askujt.
- Por, ky është kryetari i shqiptarëve, mbaje mend! Dhe mos i trego askujt se e kemi fotografinë e tij në shtëpi, more vesh?
- Po, po.
- Pas njëfarë kohe, im vëlla e mori fotografinë, e futi në librin "E kuqja dhe e zeza", e mbështolli në një rrobë dhe e futi në fund të arkës, duke kënduar me zë të ulët një këngë, ku dalloja vetëm fjalët "Enver Hoxha t'u ngjattë jeta". Pastaj m'i ledhatoi flokët dhe sërish më po-rositi të mos i tregoja askujt për fotografinë që ai e mbante të fshehur.
- Kur të rritesh, do të mësosh më shumë, tash duhet të dish vetëm kaq!- foli im vëlla dhe pastaj iu afrua dritares dhe qëndroi duke e shikuar shiun që nuk prante. Edhe unë shikoja për dritare dhe shikoja në largësi, duke u munduar të lidhja disi mendimet për atë vend që quhej Shqipëri, që ishte atdheu ynë dhe që e kishte atë burrë me faqe të mbushura e me shikim të tretur në lartësi, Enver Hoxhën. Bëja përpjekje të formësoja disi në mendje se si dukej Shqipëria (më e madhe se Shegëza e Shpati bashkë?), se si dukeshin shqiptarët e saj? Figurat që më krijoheshin në mendje ishin të përmasave fantastike, si Muji e Halili, për të cilët nëna na tregonte përralla të gjata netëve të dimrit. A thua do të niseshin ata një ditë si Muji e Halili dhe të vinin te ne e të shporrnin nga fshati ynë Mirko tagrambledhësin dhe ata policët fytyrëzalli, të cilët na trokisnin me derë dhe e kërcënonin babën, se do t'ia merrnin bagëtinë dhe tokën nëse nuk e paguante "porezin". Hajt, hajt se vjen Enver Hoxha dhe ua tregon qejfin, mendoja. Ne fotografinë e tij e kemi në shtëpi, më shpërthente një mendin kryengritës, sa më kapte tmerri se mos më dilte edhe ndonjë fjalë nga goja. Por, ata as që më shikonin mua. Me sy të çartur, me damarë që u dilnin në të dy anët e qafës dhe me nofulla të shtrënguara, kërcënonin babën me fjalë që unë nuk i kuptoja, sepse flisnin në gjuhën e tyre serbe. Pamjet e ngërdheshura dhe të frikshme të Mirkos dhe të policëve të tij i krahasoja me pamjen e Enver Hoxhës nga fotografia, ku ai ishte i qetë dhe me shikim në lartësi dhe ndieja se triumfoja mbi ta. Por, dalëngadalë më krijohej bindja se as Enveri dhe as ata shqiptarët e tjerë të Shqipërisë nuk do të vinin kurrë, si Muji e Halili për të na shpëtuar.
- Fotografia le të rrinte aty në fund të arkës, në romanin e Stendalit "E Kuqja dhe e zeza", që unë të dija se kishte një president shqiptar dhe një Shqipëri, që ishte atdheu ynë i vërtetë, nga i cili na kishin ndarë me dhunë. Edhe pse askujt nuk guxoja t'i tregoja, ajo fotografi më bënte që të mbahesha më të madh para shokëve që nuk i dinin nga ato gjëra të fshehura.
- Edhe sot pas më shumë se tridhjetë vjetësh atë fotografi të Enverit e mbaj në dorë dhe e shikoj gjatë derisa shkruaj këtë tekst. Koha ka lënë gjurmët e veta edhe në fotografinë e tij, sado që tërë kohën ka ndenjur e ruajtur në atë libër dhe në fund të arkës. Por, ngjyrat vërtet janë bërë krejt të zhgjyera, sa mezi dallohen vijat e portretit. Tash di shumë e shumë gjëra për Enver Hoxhën, që nga rrëfimet e miqve të mi që kanë vuajtur ferrin e burgjeve të tij, e deri te literatura e botuar këto vitet e fundit, e cila e tregon Enverin si një diktator - përbindësh. Lexoj ngadalë titujt e kapitujve të librit të Ilir Malindit, duke e ndërprerë leximin me shikime të gjata mbi fotografinë që mbaj në dorë. Komunizmi sllav dhe pansllavizmi i Enver Hoxhës... Enver Hoxha nxjerrë thonjtë e diktatorit...
Përrenj gjaku. Vrasje dhe vetëvrasje... Kthetrat e mprehta të djallit... tentakulat e përbindëshit... Krerët e folesë së djajve... Roja e kryedjallit dhe disa kurdisje të Sigurimit... Epopeja sllave në Shqipëri... Epopeja ruse... Përkrahja e organizatave terroriste... Lufta kundër fesë... Puna e Sigurimit me shqiptarët në Jugosllavi... Vrasja e Mehmet Shehut... Arrestimi i Kadri Hazbiut... Vrasja e djemve të Kosovës... Herë shikoj përmbajtjen e librit herë fotografinë e Enverit, duke ndjerë si më djersitet dora dhe si më rëndohet nga pesha e saj. A thua ka qenë e mundur që të kem adhuruar një njeri të tillë, një krijesë aq monstruoze që ka shkuar aq larg sa e ka mohuar edhe vetë Zotin?!!!
- A e sheh? - i them vëllait.
- Po. Por, ashtu ishte ajo kohë. Ne e kishim një shpresë tek ai.
- Shpresë e kotë kishte qenë. Sa për të, Mirko e policët e tij do të na piqnin në hell.
- Megjithatë, ne e kemi forcuar veten, duke e krijuar iluzionin se e kemi dikë që na mbron, që është i yni. Kështu duhet të shikohet ajo punë.
- Por, kemi qenë të mashtruar, pranoje.
- Të mashtruar prej tij, po. Por, ne jemi mbajtur gjallë me shpresë. Kjo nuk është pak. Pa atë iluzion, ndoshta do të ligështoheshim krejt e nuk do të mund t'i bënim
ballë terrorit.
- Por, edhe ne jemi viktima të tij, pranoje. Jo si ata të Burrelit e Spaçit, por viktima po.
- Im vëlla më shikon me butësi, si atëherë kur ma tregoi për herë të parë fotografinë e Enverit dhe sërish ballin e ka të mbuluar me djersë të ftohta, të cilat i notojnë nëpër rrudhat e thella. Më shumë se tridhjetë vjet nga ajo ditë vjeshte (që mund të ketë qenë dita e festës sonë kombëtare) koha ka gdhendur në ballin e tij edhe formën e pashlyeshme të dëshpërimit.

“Skënderbeu në literaturën anglo-amerikane”

BEQIR SINA


Skënderbeu nga veprat e Marin Barletit dhe të autorëve të tjerë shqiptarë bashkëkohës deri te studiuesi më ri në SHBA Halit Daci

UASHINGTON D.C - Një libër i ri i sapodalë nga shtypi dhe i shpërndarë edhe në librarinë amerikane, që mendohet se do ti duhet shumë lexuesit amerikanë, por dhe bibliotekës së pasur në SHBA, për Heroin tonë Kombëtar Gjergj Kastrioti - Skënderbeu, i shkruar në mënyrë perfekte në gjuhën angleze, është libri "Scanderbeg in Anglo-American Literature" ("Skënderbeu në literaturën anglo-amerikane"), i studiuesit dibranë në Amerikë, zotit Halit Daci, autorë i katër librave të ndryshëm me studime.






E gjithë jeta, vepra dhe luftërat e lavdishme të Heroit tonë Kombëtar Gjergj Kastrioti - Skënderbeut, i konsideruar si “atlet dhe mbrojtës i krishterimit”, që prej kohës në të cilën ai jetoi e deri në ditët e sotme ka ngjallur dhe vazhdon të ngjallë interes për historianë, lexues dhe studiues të historisë Shqipërisë, qofshin këta të huaj apo shqiptarë.

Si rezultat i kësaj, nga kronikanë, biografë, shkrimtarë, studiues dhe historianë të shumtë, vendas e të huaj, Skënderbeut i janë kushtuar me dhjetëra e dhjetëra libra me studime të ndryshme të karakterit historik dhe hulumtues, pjesa më e madhe e të cilëve janë të panjohur për shqiptarët dhe ndodhen në bibliotekat e shteteve të ndryshme të botës. Një nga këto libra është dhe ai me titull "Scanderbeg in Anglo-American Literature" ("Skënderbeu në literaturën anglo-amerikane"), pari i një studiuesi shqiptarë në SHBA që shkruan për historinë e Skënderbeut në gjuhën angleze.

Duket se viti i Skënderbeut (2004) ishte viti që theu heshtjen plotë, e cila për më shumë se gjysmë shekulli kaploi kombin tonë, kur shqiptarët si në atdheun e tyre, por edhe në trojet etnike të sunduara nga diktatura e egër komuniste, pothuajse e lanë në heshtje, në harresë edhe figurën më të madhe të kombit tonë Skënderbeun. Duke e zvenitur figurën e Gjergj Kastriotit dhe duke e zëvendësuar atë me propagandën e madhe të realizmit socialist, me çdo gjë rreth figurës së diktatorit komunistë Enver Hoxhës.

Aktiviteti më i madh nga shqiptarët e Amerikës në diasporë u mbajt në vitin 2004 nga një grup intelektualësh shqiptarë në Nju-Jork. Kjo ishte hera e parë që me simpoziumin me rastin e 600-vjetorit të lindjes së Heroit legjendarë të kombit Gjergj Kastrioti të flitej kaq shumë për Skënderbeun në SHBA nga studiuesit shqiptarë e të huaj. "Heroi legjendarë i lombit, Gjergj Kastrioti - Skënderbeu, strateg i luftës, udhëheqës i shtetit e popullit shqiptar” ishte tema që mbajti studiuesi Fatbardh Doçi, bashkëpunëtor i vjetër shkencor në Shqipëri.

Në këtë kohë figura e Skënderbeut në SHBA duket se po merrte vendin që i takonte në studimet shqiptare në Amerikë. Pasi u shfaq edhe premiera e filmit dokumentar "Gjergj Kastrioti Scanderbeg - Warrior King of Albania" në Nju-Jork City, një prodhim ky i shqiptarëve të Amerikës. Filmi ishte jo vetëm një projekt i rëndësishëm për kulturën shqiptare, por dhe njëkohësisht një shfaqje respekti ndaj figurës së Heroit tonë Kombëtar Skënderbeu, aq të munguar në periudha të ndryshme të komunizmit. Paraqitja e këtij dokumentari të parë të këtij lloji në Nju-Jork i artit shqiptar këtu ku lulëzon bota magjike i filmografisë, u pa nga shqiptarët si një sukses më vete në të gjitha këndshikimet, pavarësisht ndonjë të mete në nivelin artistik.

Më pas ishin dy anëtarë, ish-kongresisti amerikan, demokrati Tom Lantosh (vdiq janar 2008) dhe kongresisti republikan Dana Rohrbaker, të cilët i paraqitën Dhomës së Përfaqësuesve të Kongresit Amerikan një rezolutë për nder të 600-vjetorit të lindjes së Skënderbeut. Është hera e parë që në Kongresin Amerikan paraqitet një dokument i tillë, i cili përkujton Skënderbeun si burrë shteti, diplomat dhe gjeni ushtarak si dhe rolin e tij në shpëtimin e Evropës Perëndimore nga pushtimi osman.

Projektrezoluta, e paraqitur në Kongres me ndihmën e Lidhjes Qytetare Shqiptaro-Amerikane, e përshkruante me hollësi rolin e Skënderbeut në mposhtjen e ushtrive osmane para dyerve të Evropës, duke e shpëtuar kontinentin nga pushtimi. Meqenëse në Shtetet e Bashkuara të Amerikës deri atëherë nuk dëgjohej të flitet shumë për Skënderbeun, kjo projektrezolutë ishte një përpjekje e mirë për ti njohur amerikanët me rolin e tij 6 shekuj më parë.

Pas këtyre jo shumë larg qëndron edhe studiuesi i ri, një ish-ushtarak i lartë i shtetit shqiptar në zyrat e Ministrisë së Mbrojtjes në Tiranë gjatë viteve të demokracisë, zoti Halit Daci. Studiuesi i ri, i cili banon dhe jeton prej vitesh në Nju-Jork, pati zgjedhur që gradimin e tij në këtë fushë ta mbronte me temën "Scanderbeg in Anglo-American Literature" ("Skënderbeu në literaturën anglo-amerikane"), temë e cila pas laurimit do të botohej fillimisht në një libër me të njëjtin titull.

Autori ka botuar edhe dy libra të tjerë: njëri është botuar nga Universiteti i Groningenit në Holandë në vitin 1998, e tjetrin e ka botuar së bashku me gjeneralin Ali Koçeku në vitin 2005 dhe një studim shkencor për NATO-n në vitin 1999. Botimet janë të gjitha në gjuhën angleze. Ky është libri i tretë i tij që botohet në gjuhën angleze dhe qarkullon në disa biblioteka amerikane.

Për librin me të ri në SHBA për Skënderbeun - " Scanderbeg in Anglo-American Literature" ("Skënderbeu në literaturën anglo-amerikane") - biseduam me autorin e tij, zotin Halit Daci.

- Zoti Daci, nisur nga ky botim juaji për Skënderbeun në anglisht me titull "Scanderbeg in Anglo-American Literature" ("Skënderbeu në literaturën anglo-amerikane"), nëse nuk gabohem, është i katërti libër në vitet e tranzicionit, a mund të na thoni se ku qëndron ndryshimi mes librave të tjerë për historinë e Skënderbeut dhe librit tuaj?

- Kam botuar dy libra: njëri është botuar nga Universiteti i Groningenit në Holandë në vitin 1998 e tjetrin e kam botuar së bashku me gjeneralin Ali Koçeku në vitin 2005 dhe një studim shkencor për NATO-n në vitin 1999. Botimet janë të gjitha në gjuhën angleze. Ky është libri i tretë. Ky libër, i cili po hidhet në qarkullim pasi u shtyp në Tiranë para disa muajve, nuk ka të bëjë shumë me historinë e Skënderbeut. Historia e Skënderbeut është shkruar që në shekullin e 16-të nga Marin Barleti. Pas Barletit një numër autorësh të tjerë kanë botuar shkrime historike për Skënderbeun në disa gjuhë. Kronikanët dhe historianët e tjerë të mëvonshëm, të cilët kanë botuar në gjuhën angleze, janë bazuar te kronika e Barletit.

Shumë nga kronikat janë përkthime nga latinishtja në italisht, frëngjisht ose anglisht. Këtu përfshihen autorë të tillë si Peter Ashton, Thomas Norton, John Shute, Zachary Jones dhe Clement C. Moore. Vlen të përmenden këtu autorë të tjerë, si Richard Knolles, i cili botoi librin “Historia e turqve” në vitin 1603, dhe një kronikë nga Rabbi Joseph Ben Meir, botuar në hebraisht në vitin 1545 dhe e përkthyer në anglisht në vitin 1830, që përfshinin pjesë të historisë së Skënderbeut.

- Sa kohë ju desh për të përgatitur këtë libër për botim?

- Në këtë libër kam punuar rreth pesë muaj pa ndërprerje, krahas angazhimeve të tjera.

- Pse këtë material e latë në duart e dy profesorëve amerikanë të “Lehman College”, të cilët, siç thoni ju, ekontrolluan kryesisht anën drejtshkrimore, pasi ti vet ishe shumë më kërkues?

- Profesorët, kur u tregova për librin dhe projektin tim, e kanë vlerësuar librin me notën maksimale, sipas tyre. Unë besoj se libri për vetë natyrën që ka do të shitet më shumë në botë - Amerikë sesa në Shqipëri. Dhe si i tillë mu desh të gjejë kritikë të njohur amerikanë, siç është rasti i dy profesorëve amerikanë të “Lehman College”.

- Sa dhe si jeni përpjekur të jepni një panoramë të botimeve për Skënderbeun deri në fund të shekullit të 19-të, pasi deri këtu kanë shkruar shumë?...

- Libri im ka karakter letrar me një përmbledhje shumë të shkurtër të historike. Unë analizoj figurën e Skënderbeut në letërsinë angol-amerikane, duke filluar nga shekulli i 16-të deri në shekullin e 20-të. Gjatë kësaj periudhe janë shkruar 7 tragjedi, drama e melodrama, 3 romane, 3 soneta, dhe 2 poema. Po ashtu një numër i madh autorësh anglez e kanë përdorur figurën e Skënderbeut në aluzione të ndryshme në poezi, dramaturgji apo romane.

Tragjedia e parë, shkruar “Historia e vërtetë e Gjergj Kastriotit,” konsideruar përfundimisht e humbur, është vënë në skenë në Londër në vitin 1601. Në vitin 1730 janë botuar tri tragjedi të tjera nga Uilliam Havard, George Lillo dhe Thomas Whincop. Dy tragjeditë e para janë luajtur në skenë në Londër, ndërsa e treta nuk është vënë në skenë.

Në vitin 1798 Charles Stearns, një prift amerikan, ka botuar një drama në tri akte të titulluar “Scanderbeg”, e cila është vënë në skenë nga studentët e shkollës liberale në Linkoln Massachusetts. Me pas vjen një melodrama në tri akte, përshtatur nga një roman francez nga Thomas Dibdin, vepër e cila është luajtur në teatrin mbretëror “Surrey” në Londër në vitin 1819.

Një tjetër dramë e titulluar “Iskander”, përshtatur nga Uilliam Dunseath Eaton më 1896 sipas romanit të Benjamin Disraelit, është vënë në skenë në Lankaster, Pennsylvania, me 1897 nga Frederick B. Warde, një aktor mjaft i famshëm i asaj kohe. Por tekstet e melodramës të Thomas Dibdin-it dhe dramës së Uilliam Eatonit nuk gjenden.

Skënderbeu është figurë kryesore në romanin e shkruar nga Samuel Rowe nën pseudonimin “Arthur Spenser”, të titulluar “Iskander, ose Princi i Epirit” botuar në Londër në vitin 1819, në romanin e Benjamin Disraelit “Ngritja e Iskanderit”, botuar në Londër në vitin 1833, dhe në romanin e James Ludlow të titulluar “Kapiteni i jeniçerëve”.

Autorët anglez dhe amerikan i kanë dedikuar Skënderbeut tri sonete dhe dy poema. Sonetet janë botuar me rastin e përkthimit në gjuhën angleze të historisë së Skënderbeut nga Zakary Jones në vitin 1596. Njëra nga sonetet është shkruar nga poeti i mirënjohur anglez Edmund Spenser. Dy sonetet e tjera botuar autorët nuk dihen, pasi ato kanë inciale R. C. Gentlemen dhe C. C. Gentlemen. Përdorimi i inicialeve ishte në modë gjatë kohës së Rilindjes. Edhe përkthyesi i historisë së Skënderbeut, Zachary Jones, i cili përdorte inicialet Z. I. Gentlemen, është identifikuar në mesin e shekullit të 20-të.

Poezia tjetër është shkruar nga poeti i mirënjohur amerikan, Henri W. Longfellou. Kjo poezi është përkthyer në shqip nga Fan Noli në vitin 1916. Poema e Longfellout për Skënderbeun është përshtatur nga kronika e Rabbi Joseph Ben Meir, që përmenda më lart. Poema tjetër titulluar “Një Ballad për Iskanderbeun” është shkruar nga poeti dhe diplomati amerikan Maurice Francic Egan në vitin1887. Maurice Egan ka qenë ambasador amerikan fuqiplotë në Danimarkë gjatë viteve 1907-1917.

Krahas këtyre botimeve libri im do të përmbaj edhe punime të pabotuara deri tani nga dr. Charles Telfrod Erikson. Dr. Erickson ka lënë një poezi dhe disa shkrime të tjera për Skënderbeun. Disa nga tragjeditë, romanet dhe poezitë janë të panjohura deri tani si për publikun shqiptar, ashtu dhe për kritikët e huaj a vendas . Për shembull, drama e Charles Stearns-it, melodrama e Thomas Dibdin-it, Uilliam Eatoniit, romani i Samuel Rowe-it, poema e Maurice Egan-it dhe dy sonetet janë të panjohura deri tani si nga publiku shqiptar, ashtu dhe nga kritikët e huaj e vendas. Poezitë do ti bashkëngjiten librit.

- Pse ke zgjedhur këtë lloj formë te libri i juaj, pra atë të karakterit të një studimi shkencor?

- Kam zgjedhur këtë formë libri pasi është pjesë e kërkesave për gradën e mjeshtrit të arteve në letërsinë angleze. Dhe besojë se e plotësoj...

- Çfarë impakti mendoni se përbën dalja e këtij libri për Skënderbeun në SHBA?

- Ka disa studime shkencore sidomos në shekullin e 20-të për Skënderbeun. Vlen të përmenden disertacioni për doktoraturë i gjermanit Hans Rautner botuar në Gjermani në vitin 1900; tema e mbajtur për gradën “Mjeshtrit të arteve” të Carol C. Linner mbrojtur në Universiteti “Kolumbia”, SHBA, në vitin 1937, por që nuk është botuar; disertacioni për doktoraturë i prof. Benjamin Bowles Aschom, mbrojtur në Universitetin e Wayne-it, SHBA, në vitin 1937, por që nuk është botuar. Ka edhe disa studime të shkurtra, të cilat i kam përmendur në studimin tim.

Ndryshe nga studimet e mësipërme, libri im përfshin të gjitha zhanret e letërsisë angleze, përfshin materiale të panjohura nga autorët e mësipërm dhe materiale të pabotuara. Për më tepër, unë e analizoj figurën e Skënderbeut si pjesë e konfliktit midis kristianizmit dhe myslimanizmit.

- Duke e njohur historinë e tij, çfarë të ka motivuar më shumë nga historia Skënderbeut?- Ajo që më ka motivuar është sesa pak njihet figura e Skënderbeut në letërsinë angleze si nga kritikët shqiptarë, ashtu dhe të huaj. Shumë studiues shqiptarë dhe të huaj i fillojnë botimet e tyre me epigrafe të lord Bajronit, që ka një rëndësi të veçantë për prezantimin e Shqipërisë në Perëndim, por Skënderbeun ai e përmend kalimthi në këngën e 38-të të “Çajld Haroldit”. Ka me dhjetëra autorë të tjerë anglezë dhe amerikanë që kanë shkruar shumë herë më tepër sesa lord Bajroni. Mendoj se shqiptarët duhet të punojnë me tepër për ti dhënë Skënderbeut dhe autorëve që kanë shkruar për të vendin që i takon në historiografinë botërore.

Me dy cokla n'votër plaka rri gjith' natën e vajton; rri me duer kah ndezet flaka porsi njeri kur uron.

Këto ditë në shtypin shqiptar është bërë çështje puna e humbjes së eshtrave të dy kolosëve shkodran të letërsisë shqipe . Eshtrat e emrave të mëdhenj të kulturës dhe historisë së kombit shqiptar si Gjergj Fishta, Ndre Mjeda, mund të jenë zhdukur pas viteve ’90-ta, ndërsa ka lulëzuar shitja e varreve në varrezat katolike të Rrmajit, në Shkodër. Dom Nik Ukgjini, klerik dhe studiues i njohur në Shkodër dhe më gjerë, denoncon skandalin. Ndërsa në një intervistë Dom Nik Ukgjini ka thënë se, “Gjithë kjo masakër që po ndodh në varrezat e Rrmajit, bëhet edhe tani kur ato janë të shpallura ‘Monument Kulture’, as Enver Hoxha nuk i prishi varret trekatëshe të katolikëve”.
Kleriku shkodran (nga Kosova) bën apel për ndërgjegjësimin e institucioneve, të cilat me ligj duhet ta mbrojnë këtë vlerë të qytetërimit perëndimor, dhe kujtesë e një zhvillimi civilizimi njerëzor. Megjithatë, këtu është një paradoks, sepse studiuesit e Fishtës me kohë, sidomos pas rënies së diktaturës komuniste, kanë shkruar se eshtrat e Fishës janë humbur pa gjurmë që para shumë dekadash.

Nga Mr.sci.Flori Bruqi


Poezia e Mjedës shënoi kalimin nga letërsia e Rilindjes romantike, me problematikë kryesisht atdhetare, te letërsia e Pavarësisë, ku mbizotëroi problematika shoqërore dhe realizmi. Ndre Mjeda lindi më 20 nëntor 1866 në Shkodër në një familje të varfër. I ati ishte një barì, i zbritur nga fshati. Ai vdiq herët dhe e la Mjedën të vogël. E ëma mbeti e vè, për të mbajtur dy fëmijët u detyrua të lante rroba te familjet e pasura të qytetit. Aftësitë e rralla që shquanin Mjedën që në fëmijëri, tërhoqën vëmendjen e jezuitëve, të cilët jo rrallë zgjidhnin kuadro nga shtresat e varfra dhe i futnin në seminare.



Ata e futën në seminarin e tyre italian të Shkodrës. Meqenëse edhe këtu Mjeda i ri u shqua për zotësi, e dërguan të ndiqte studimet e larta në Spanjë, Poloni, Kroaci dhe Itali. Kësaj rrethane poeti i detyron njohjen e gjuhëve të ndryshme të huaja dhe kulturën e gjerë klasike, që do t'i vlejë shumë gjatë veprimtarisë së tij të mëvonshme letrare. Në formimin e personalitetit të mjedës ndikuan dy faktorë: nga njëra anë shkolla fetare, që përcaktoi deri diku botëkuptimin e tij, nga ana tjetër idealet kombëtare me të cilat ra në kontakt herët e që, si bir i popullit të thjeshtë i ndiente thellë.

Këto ideale qenë për të riun flaka që e ushqeu talentin e tij poetik. Më 1887 Mjeda 21 vjeçar botoi "Vaji i bylbylit", një elegji që është njëkohësisht edhe një këngë shprese. Në këtë poemth rinor, plot fluturime romantike, jepet dhembja për fatin e kombit të robëruar dhe optimizmi për të ardhmen e tij. Ndërkaq Mjeda e ndiente veten të ndrydhur nga rregullat e shoqërisë jezuite.

Konflikti ndërmjet tij dhe urdhërit ku bënte pjesë, arriti në pikën më të lartë, pas dy vjetësh, kur poeti i ri, që kishte mbaruar studimet dhe ishte dërguar të jepte mësim në një shkollë të lartë fetare në Itali, detyrohet të largohet. Duke e ndier veten tashmë më të lirë, ai iu kushtua me një zjarr të dyfishuar çështjes kombëtare dhe zhvilloi një veprimtari të gjerë atdhetare e kulturore.



Themeloi shoqërinë kulturore "Agimi". Mori pjesë në një kongres gjuhësor lidhur me çështjë të shqipes në Hamburg. Ai shkroi për mirditorët një memorandum, drejtuar përfaqësuesëve të fuqive të mëdha në Shkodër, ku ankoheshin kundër qeverisë osmane.

 Poeti ngriti zërin me rastin e mbylljes së shkollës së mesme shqipe në Korçë nëpërmjet një vjershe që është një kushtrim i hapur etj. Kjo veprimtari nuk mund të mos i binte në sy qeverisë osmane, e cila më 1902 e arrestoi poetin dhe gati sa nuk e internoi në Anadoll (ky rast i dhimbshëm i jetës së Mjedës gjeti pasqyrimin poetik në poemthin "I tretuni").

Edhe pas kësaj, poeti nuk pushoi së punuari për çështjen shqiptare, qoftë në fushën letrare, qoftë në fushën gjuhësore. Në këta vjet, nën ndikimin e hovit të madh të lëvizjes atdhetare si edhe të kontaktit të përditshëm me jetën e fshatarëve, lindën krijimet e tij më të mira.

Si shumë rilindës të tjerë, Mjeda shpresonte se çlirimi kombëtar do të sillte përmirësimin e gjendjes së masave. Një mendim i tillë përshkon poemën e fuqishme "Liria" e shkruar në vitet 1910-1911, pra në prag të shpalljes së pavarësisë. Ngjarjet pas 1912-ës për Mjedën qenë një zhgënjim i hidhur.

Në të vërtetë, që këtej e tutje, ai do t'i kushtohet kryesisht veprimtarisë gjuhësore. Më 1917 Mjeda mblodhi dhe botoi në vëllimin "Juvenilja" krijimet poetike, të shkruara gjatë Rilindjes që për shumë shkaqe s'kishin mundur të shihnin dritë më parë. Ai hyri kështu në letërsinë tonë si poet i shquar.

 Në vitet 1920-1924 Mjeda u zgjodh deputet i opozitës, i krahut demokratik. Pas ardhjes së Zogut në fuqi, Mjeda u largua nga jeta politike. Ai vazhdoi të ishte famulltar i thjeshtë në fshatin e vogël Kukël, gjersa në vitet e fundit të jetës së tij kleri e mori si mësues të shqipes në gjimnazin e vet të Shkodrës. Mjeda iu vu atëherë me tërë energjitë e veta edukimit të rinisë me dashuri të veçantë për gjuhën dhe për kulturën shqiptare.

Pak muaj para vdekjes, (1 gusht 1937), botoi, si testament poetik të rrallë për bukuri e forcë, poemthin "Liria".

Mjeda shkroi shumë krijime poetike, shkrime për fëmijës si dhe proza me karakter didaktik fetar. Por ai mbetet kryesisht poet. Veprat e tij kryesore janë "Juvenilja", "Liria", "Lisus", "Scodra".

Dy poemthat e para "Vaji i bylbylit" dhe "i tretuni" paraqitin interes jo vetëm si fillime të krijimtarisë letrare të Mjedës, por edhe për vlerën atdhetare dhe artistike, si edhe për mundësinë që na japim të ndjekim zhvillimin e personalitetit artistik të poetit.

 "Vaji i bylbylit" është krejt lirik dhe shtjellohet nëpërmjet një simboli; bilbili i mbyllur në kafaz është shqiptari nën zgjedhën osmane.

Ndonëse vepra mbështillet me tisin e hollë të melankonisë, i kuptueshëm për moshën dhe për gjendjen shpirtërore në të cilën u shkrua, përfundimi i saj është thellësisht optimist, pasqyron ligjin filozofik të përparimit të jetës, që frymëzon edhe besimin në të ardhmen e Shqipërisë.

"I tretuni" dëshmon për një pjekuri më të madhe ideoartistike. Melankonia e "Vajit të bylbylit" këtu është shndërruar në dhembje krenare, stoike, e cila shprehet më së miri nëpërmjet paralelizmit me natyrën në shtrëngatë, që e hap poemthin.

Ndryseh nga poemthi i parë, ky ka një subjekt të dhënë në forma lirike; fatin e një atdhetari shqiptar, të internuar nga pushtuesit. Poeti do të ketë mendua se ky mund të kishte qenë edhe fati i tij. Në këngën e parë që përshkruan ndarjen e të mërguarit me qytetin e lindjes, Shkodrën dhe me atdheun, duken qartë elementët autobiografikë.

Po Mjeda nuk mbeti në shtjellimin e thjeshtë të një materiali jetësor; ai diti ta përgjithësojë e t'i japë vlerë aktuale. Heroi i poemthit është një fshatar i varfër. Dhe tek zgjedhja e një protagonisti të tillë, ndihet dashuria e Mjedës për masat fshatare, ndjenjë që do ta shtyjë gjatë tërë krijimtarisë së vet t'i zgjedhëheronjtë nga rradhët e fshatarësisë.

Te "I tretuni" ndeshen figurat dhe mjetet e njohura romantike të pasqyrimit të realitetit si: ngjyrat e forta në përshkrimin e natyrës, stuhia në pjesën e parë, që ka edhe një kuptim simbolik, bregdeti i ashpër shkëmbor, ku ka qëndruar heroi duke kujtuar atdheun, ndonjë simbol, si lejleku që e lidh me vendlindjen. Këtu gjenden edhe elementë të riprodhimit besnik të mjedisit, nëpërmjet kujtimeve të protagonistitdhe sidomos vizatimi i figurës së nënës.

Lirizmi dhe epizmi shkrihen në mënyrë të harmonishme. Variacioni në vargje e strofa pasqyron botën shpirtërore të trazuar të protagonistit. Poemthi mbyllet me një frymë të lartë burrërore dhe optimiste: heroi nuk pendohet për rrugën e zgjedhur, po është krenar se vuan për hir të atdheut. Nëpërmjet figurës së nënës "të treturit" që del në këngën e fundit, lartësohet figura e nënës shqiptare, e dhembshur dhe kreshnike, që rrit bij trima dhe atdhetarë.

 Që në këtë poemth të hershëm shohim atë që do të jetë një meritë e rëndësishme e veprës së Mjedës: pasqyrimin e denjë të figurës së gruas shqiptare, veçanërisht si nënë. Ndër lirikat e ndryshme të përfshira ose jo në veprën "Juvenilja" ka një varg vjershash me të cilat poeti ndjek traditën e Rilindjes ku himnizon bukuritë e atdheut ("Malli për atdhe", "Mikut tem Pal Moretti"), duke i kënduar gjuhës si mjet zgjimi të ndërgjegjjes kombëtare ("Gjuha shqipe"), ku i kushton një vëmendje të veçantë problemit themelor të luftës për pavarësi, që ishte bashkimi i shqiptarëve ("Bashkonju", "Shqypes arbnore").

Mjeda, gjithnjë në vazhdën e Rilindjes, ngre lart figurën e heroit kombëtar, si simbol bashkimi dhe burim besimi në fitore. ("Vorri i Skanderbeut", "Shqypes arbnore", "Bashkonju", "Për një shkollë shqype mbyllun prej qeverisë otomane", "Mikut tem Pal Moretti", "Mikut Pal Moretti", "Lisus", "Liria"), duke theksuar në këtë poemë të fundit lidhjen e thellë të Skënderbeut me popullin, me masat fshatare.

Në vjershën "Mikut Pal Moretti", Mjeda jep një gjykim të drejtë e të mprehtë jo vetëm për rëndësinë e Skënderbeut, si shpëtimtar i qytetërimit evropian, po edhe për politikën dredharake të fuqive të mëdha të Evropës së kohës së vet, që, për interesat e tyre, mbanin në këmbë perandorinë e kalbur osmane. Që në këtë vjershë romantike atdhetare vihen re nota shoqërore. Motive shoqërore janë vënë në bazë të dy vjershave të "Juvenilias": "I mbetuni" dhe "Shtegtari".

Aty preken dy plagë të dhimbshme të Shqipërisë së kohës si: kurbeti dhe qëndrimi mospërfillës i klasave të pasura ndaj njerëzve të thjeshtë të popullit, bartës të luftës për çlirimin e vendit. Po trajtimi i këtyre problemeve nga pozitat e romantizmit me gjurmë sentimentalizmi dhe fryma e humanizmit kristian që i përshkon vjershat i ka zbehur deri diku dhe ka bërë që këto vjersha të mos kenë forcën e vjershave realiste të Çajupit dhe të Asdrenit, me të njëjtën tematikë.

"Lisus" (botuar më 1921) dhe "Scodra"(1940) janë vepra, ku thelbi romantik vishet me një formë klasiciste. Këta dy poemtha liriko-epike karakterizohen nga një stil i kërkuar dhe retorik. Poeti himnizon këtu të kaluarën e lashtë të popullit tonë (te "Lisus" përmes materialit historik, kurse te "Scodra" nëpërmjet legjendës). Interes ka te "Lisus" paraqitja e figurës së Skënderbeut, që poeti ka dashur ta bëjë sa më njerëzore.

Origjinaliteti dhe fuqia e vërtetë e talentit të Mjedës kanë gjetur shprehje në krijimet ku ai arrin në realizëm, si në vjershën "Mustafa Pasha në Babunë", në poemthin "Liria" dhe në kryeveprën e tij "Andrra e jetës".
Tek e para, duke u nisur nga një fakt historik, tradhtia e Mustafa Pashë Bushatlliut, poeti ka tipizuar me forcë, duke e përshkruar "mbi thasë të florinjve, ndër valle jevgash" figurën e feudalit të zvetënuar, anadollak, parazit, që është kurdoherë gati të bëjë flì interesat e atdheut për të vetat.

 Vjersha merr kështu një kuptim të gjerë përgjithësues, duke tingëlluar si akuzë e fuqishme kundër të ashtuquajturve atdhetarë, përfaqësues të shtresave të larta, që përfitonin nga sakrificat e popullit. Figurës së Mustafa Pashës poeti i kundërvë masën e fshatarësisë së ngriturnë këmbë për mbrojtjen e atdheut, duke u bërë zëdhënës i urrejtjes së saj kundër feudalit tradhtar.

"Liria", poemthi epiko-lirik, i ndërtuar me tingëllima, me problematikë politiko-shoqërore, është, ndofta, vepra e Mjedës që ka ide më të fuqishme. Në të ndihet jehona e kryengritjeve të malësorëve të Veriut më 1911, që tingëllon me forcë që në vargjet e para:

"Lirim, lirim bërtet gjithkah Malcia" dhe vjen duke u rritur nga një tingëllimë në tjetrën. Poeti frymëzohet nga lufta për pavarësi e amerikanëve kundër kolonizatorëve anglezë, që ishin edhe pronarë tokash, dhe ua tregon shqiptarëve si shembull. Në mbylljen e poemës, ku paralajmërohet shpërthimi i kryengritjes së përgjithshme shqiptare nëpërmjet një mjeti të dashur për rilindasit, paraqitjes së hijes së Skënderbeut, që ngrihet nga varri. Poeti thekson se heroi kombëtar shkon "Ksollë për ksollë". Në këtë poemth ka vargje që dëshmojnë për afrimin e Mjedës me idetë demokratike. Kështu, ai pohon se kryengritësit mundën "kështjellat atnore", gjejmë aluzione për shfrytëzimin e fshatarësisë (…s'ka me dalë ushtari me i grahë bulkut si kaut me sjeçe t'begut"). Këto mund të dëshmojnë se Mjeda e sheh lirinë të fituar prej amerikanëve jo vetëm në plan kombëtar, po edhe në plan shoqëror dhe shpreson se populli shqiptar do të shkundë shfrytëzimin e egër bashkë me zgjedhën feudale.

Në këtë poemë shkrihen konçiziteti dhe forca shprehëse. Krahasimet dhe antitezat janë tronditëse ("lirinë e keni ju/ ne hekra kemi…", "Posi berra që bleu mishtari vemi"). Romantizmi ia ka lënë vendin një realizmi ngjethës, një pasqyrim plot dramatizëm të gjendjes së atdheut.

Vargu është njëmbëdhjetërrokëshi, i cili krijon atmosferën e madhërishme, përdorimi i bartjeve i jep dinamizëm stilit dhe shoqëron alternimin e ndjenjave dhe të mendimeve. Lloji i zgjedhur i organizimit të vargut në tingëllima i disiplinon shpërthimet lirike. Gjuha është e pasur, megjithatë veçoritë krahinore e vështirësojnë leximin e lirshëm.

Andrra e Jetës 

Në këtë poemë shoqërore-psikologjike me elemente të poemës filozofike, që u shfaq si dukuri e veçantë në letërsinë shqiptare të kohës, janë sintetizuar tiparet më karakteristike të artit të Mjedës, si: fryma demokratike, lakonizmi dhe plasticiteti. Kjo poemë është vazhdim, shtjellim i përgjithshëm i atyre motiveve nga jeta e fshatarëve të varfër, që e shqetësonin Mjedën dhe njëkohësisht pasqyrë e mendimeve të tij për jetën njerëzore dhe lumturinë.

Në qendër të vëmendjes është një familje e varfër malësore që përbëhet nga nëna dhe nga dy vajzat. Poema ndahet në tri pjesë që i përgjigjet fatit të tre heroinave: Trinës, Zogës e Lokes.
"Andrra e jetës" hapet me një metaforë aq të thjeshtë sa edhe të hijshme, të gjallë e kuptimplotë:

Molla t'kputuna nji degët,
dy qershia lidhë n'nji rrfi
ku fillojnë kufijt e gegët
rrinë dy çika me nji nanë.

Kjo metaforë jep idenë e lidhjes së ngushtë të personazheve të veprës dhe, njëherësh të bën të parandjesh ndarjen e tyre. Me imtësi të zgjedhuara, poeti na e jep të gjallë mjedisin malësor:

U ndie një za te shtegu;
Cice, del se erdh murgjina
e mbrapa po vjen Trina
me i gjengj të sykës n'grykë!



Vajza e vogël vdes para kohe. Poeti përshkon thellë në mendimet dhe ndjenjat e nënës, e cila e jeton me dhembje fatkeqësinë, para se të ngjasë, në një natë të tmerrshme ankthi. S'ka gjë më tragjike dhe njëkohësisht më të lartë njerëzore, sesa skena midis Lokes dhe Zogës pas vdekjes së Trinës; habia fëminore e vogëlushes që s'kupton dramën në shtëpinë e saj, dhe kujdesi i dhembshur i nënës, e cila, duke qenë vetë nën peshën e rëndë të dhembjes, nuk do që ajo të rëndojë, të bjerë në shpirtin e njomë të vajzës.

Në pjesën e dytë, që i kushtohet Zogës, poeti ka derdhur ngjyrat më të ndritshme, duke dashur të shprehë nëpërmjet këtij personazhi ëndrrat e veta për të ardhmen. Në fillim jepen ndjenjat dhe dëshirat karakteristike për moshën e vajzës me forcë të veçantë psikologjike, pa sentimentalizëm, me shumë vërtetësi dhe kthjelltësi. Ëndërrimet rinore të Zogës realizohen.

 Ajo dashurohet dhe martohet. Poeti e përcjell me këshilla plot dhembshuri për jetën e saj të re. Së fundi, me një këngë plot optimizëm, na lajmëron se Zoga u bë nënë.

Është për t'u vënë rè se bukuritë e natyrës parakalojnë njëra pas tjetrës, për t'ia lënë vendin buzëqeshjes së fëmijës. Epilogun e poemës e përbën fundi i jetës së vështirë, plot saktifica e stoike të Lokes që, e mbetur vetëm, thërret vdekjen ta marrë.

"Andrra e jetës", megjithëse trajton një rast të veçantë, pasqyron tragjedinë e fshatarësisë shqiptare dhe dëshirën e saj të zjarrtë për një jetë më të mirë. Titulli i veprës ka një kuptim të thellë. Me këtë poeti s'ka dashur aspak të thotë se jeta është një iluzion, veçse jeta për të varfërit mbetet një ëndërr e parealizuar. Poema pra, në thelb është realiste me një gjykim romantik. Poeti ka prekur plagë të rënda të shoqërisë së kohës: mjerimin që mbyste

sa e sa jetë, ende të paçelura (fati i Trinës), zakonin patriarkal që e ndante nënën nga e bija dhe e mbërthente të parën pas vatrës së shuar; mospërfilljen e shoqërisë ndaj individit (fati i Lokes). Mbarimi tragjik i kësaj të fundit është një protestë e heshtur.

Por jo më pak i fortë është fakti që, kur heroi ka humbur çdo shpresë, poeti nuk e bën të kërkojë ngushëllim në iluzionet e jetës përtej varrit. Lokja vdes me ndjenjën e revoltës ndaj fatit të saj të padrejtë. Personazhet në poemë janë të gjalla e tipike dhe kanë një logjikë të brendshmenë përputhje me mjedisin ku jetojnë e veprojnë. Trina sapo është vizatuar, meqenëse edhe në jetë nuk arrin të zhvillohet si karakter. Ajo, sapo shfaqet, zhduket. Megjithatë e kryen rolin e vet. Me fati e saj është përgjithësuar fati i tërë atyrë fëmijëve fshatarë që vdisnin para kohe nga puna e rëndë dhe nga kushtet e vështira të jetës.

Zogën e shohim në zhvillim: në fillim fëmijë naive, që nuk kupton ç'ka ngjarë kur i vdes motra, pastaj vajzë me ëndërrimet karakteristike të moshës së saj. Siç zbulohet edhe nga ato ëndërrime ajo është vajzë malësore tipike, e thjeshtë, punëtore, po edhe e aftë për ndjenja të thella e të fuqishme, që shokun e jetës e përfytyron "me rrip rreth brezit, me një gjashtore e një kacatore", pra, para së gjithash, trim.

Lokja është tipi i gruas malësore, punëtore, vetëmohuese, nënë e dhembshur e stoike, mbi të cilën ka rënduar tërë barra e familjes, se burrat i shuante pushka e armikut, hakmarrja ose kurbeti. Ajo sakrifikon rininë që të rritë të bijat, dhe është e lumtur, nuk jepet përpara vështirësive të jetës (të kihet parasysh qëndrimi me të vërtetë burrëror me të cilin mposht vdekjen e Trinës, kur mundohet të ngushëllohet me mendimin e jetës së nënshtruar të gruas në familjen patriarkale.

Mesazhi që përmban kjo figurë, është lufta me jetën. Gjersa pati mundësi të luftonte, ajo jetoi. Vdiq kur nuk mundi më të japë asgjë. Dhe në fund të fundit ajo u largua nga jeta me një fitore përderisa e kreu detyrën e vet, e bëri të bijën të aftë për të jetuar dhe për t'ia përcjellë një qënieje tjetër flakën e jetës.

"Andrra e jetës" pasqyron dashurinë e poetit për fshatarësinë e varfër, admirimin e tij për tiparet e larta morale të njerëzve të thjeshtë, në veçanti të gruas shqiptare, si edhe dhembjen për fatin e hidhur të atyre njerëzve. Mjeda nuk depërton në shkaqet shoqërore të dramës së heronjve të vet, as nuk mendon për rrugën e ndryshimit të gjendjes. Po ai nuk pajtohet me këtë realitet të hidhur. Njëkohësisht poeti nuk bie në pesimizëm, ruan besimin në vlerat pozitive të jetës, në të ardhmen.

Tek "Andrra e jetës" ka tragjizëm, po jo mohim të jetës. Së ardhmes poeti i këndon nëpërmjet zogës, e cila arrin të realizojë ëndrrën e vet për lumturi, megjithëse brenda kuadrit të ngushtë familjar. Fati i saj merr kështu një kuptim simbolik.

Jo më kot linja e Zogës zë vendin kryesor të poemës. Tërë pjesa e dytë është himni më i zjarrtë dhe bukurinë e saj. Në mendjen e lexuesit dy tabllotë e dhimbshme të pjesës së parë e të fundit shkrihen në tablonë madhështore të nënës që mban në krahë fëmijën, simbolin e vazhdimësisë së jetës.
Merita më e rëndësishme e "Andrrës së jetës", e parë në kuadrin historik, qëndron në dhënien e tablosë realiste të mjerimit në malësinë shqiptare. Pasqyrimi realist i gjendjes së rëndë të malësorëve ishte në mënyrë të tërthortë një akuzë kundër shoqërisë së kohës.

Nga ana artistike "Andrra e jetës" është një nga veprat më të përsosura të poezisë sonë. Ajo shquhet për atë thjeshtësi të mrekullueshme të subjektit dhe të stilit që karakterizon kryeveprat. Thellësia e mendimit shkrihet këtu me njomësinë e ndjenjave, analiza e mprehtë psikologjike me forcën përshkruese. Lakonizmi është i pashembullt: në 296 vargje jepet drama e mjerimit dhe e paragjykimeve, himni i zjarrtë për jetën dhe për dashurinë, skaliten tre personazhe të paharrueshme, pikturohet me ngjyra të forta e të qarta mjedisi malësor. Figuracioni është sa i thjeshtë, aq i pasur dhe kuptimplotë. Gjuha e poemës (shkodranishtja e plotësuar me fjalë e shprehje të krahinave përreth), është e larme, shprehëse, e saktë, e begatë me fjalë të rralla.

Mjeda është një poet atdhetar me prirje të theksuara demokratike që i këndoi lëvizjes kombëtare nga pozitat e fshatarësisë së varfër, së cilës i përkiste me origjinë. Nga këto pozita ai pasqyroi edhe mjerimin e popullit. Në atë pjesë të veprës së tij që trajton motive shoqërore gjejmë pakënaqësi nga realiteti i kohës, dhembje për fatin e popullit. Bashkë me Çajupin ai dha një ndihmesë të rëndësishme në kalimin e letërsisë sonë nga romantizmi në realizëm.

Qe kryesisht poet lirik, i një lirizmi që pasurohet shpesh me momente epike; dallohet si për ndjenjën e masës, ashtu edhe për forcë përshkruese. Poeti është edhe mjeshtër i përsosur i vargut dhe i strofës. Në poezinë e tij gjejmë një larmi të veçantë vargjesh dhe një begati strofash. Mjeda parapëlqen tetërrokëshin dhe njëmbëdhjetërrokëshin. Tingëllimën e lëvron me mjeshtëri të veçantë.

Mjedën e karakterizon thellësia psikologjike në vizatimin e personazheve (Lokja dhe Zoga janë nga personazhet më të realizuara të poezisë sonë).

Në artin e tij shkrihen hovet e frymëzimit me punën këmbëngulëse për të lëmuar fjalën e për t'i dhënë shkëlqim.

Vaji i Bylbylit

Po shkrihet bora,
Dimni po shkon;
Bylbyl i vorfën,
Pse po gjimon?


Pushoi murlani
Me duhi t'vet;
Bylbyl i vorfën,
Çou mos rri shkret.


Gjith; fushët e malet
Blerim e mbëloj;
Livadhi e pema
Gjithkah lulzoj.


Ndër pyje e orgaja,
N'ma t'mirin vend,
Me rreze dielli
Po e gëzon gjith'kend.


E tuj gjimue
Shikon rreth e rreth
Nji prrue qi veret
Rrjedh nëpër gjeth.


A çil kafazi,
Bylbyl, flutro;
Ndër pyje e orgaja,
Bylbyl, shpejto.


Kerkush ma hovin
Atje s'ta pret,
Me zeher haejen
Kerkush s'ta qet.


Kafaz ke qiellin,
Epshin pengim,
E gjith ku t'rreshket
Shkon fluturim.


Nëpër lamije
Ke me gjet mel,
Për gjith'prendverën
Njajo buk t'del.


E kur t'zitë e di
ndër prroje pi,
Te njato prroje
Qi ti vetë di.


Tash pa frigë çerdhen
E ban ndoj lis;
Nuk je si'i nieri
Qi nuk ka fis


E kur t'vin zhegu,
Kur dielli shkon,
Ti ke me këndue
Si ke zakon.


Rreth e rreth gjindja
Me t'ndie rri;
Prej asi vendit
Dahen me zi.


A çilë kafazi,
Bylbyl, flutro;
Ndër pyje e ograja,
Bylbyl, shpejto.


Ndër tranfofille,
Ndër zamakë nga;
Ku qeshet kopshti,
Idhnim mos mba.


Po shkrihet bora,
Dimni po shkon;
Biylbyl i vorfën ,
Pse po gjimon?

Gjuha Shqype

Përmbi za që lshon bylbyli,
gjuha shqipe m'shungullon;
përmbi er' që jep zymbyli,
pa da zemren ma ngushllon.


Ndër komb' tjera, ndër dhena tjera,
ku e shkoj jetën tash sa mot,
veç për ty m'rreh zemra e mjera
e prej mallit derdhi lot.


Nji kto gjuhë që jam tue ndie,
jan' të bukra me themel
por prap' kjo, si diell pa hije,
për mue t'tanave iu del.
................................


Ku n'breg t'Cemit rritet trimi
me zbardh, Shqipe, zanin tand,
e ku Drinit a burimi
që shpërndahet kand e kand.


Geg' e tosk', malsi, jallia
jan' nji komb, m'u da, s'duron;
fund e maj' nji a Shqipnia
e nji gjuh' t'gjith' na bashkon.


Qoftë mallkue kush qet ngatrrime
ndër kto vllazën shoq me shoq,
kush e dan me flak' e shkrime
çka natyra vet' përpoq.


Por me gjuhë kaq t'moçme e mjera
si nj'bij' kjo që pa prind mbet:
për t'huej t'mbajshin dhenat tjera,
s't'kishte kush për motër t'vet.


E njat tok' që je tue gzue,
e ke zan' tash sa mij' vjet,
shqiptaria, që mbet mblue
sot nën dhe, edhe shqip flet.

Liria

- I -

O shqipe, o zogjt' e maleve, kallzoni:
A shndrit rreze lirie n'ato maja;
mbi bjesh' t'thepisuna e n'ograja,
ku del gurra e gjëmon përmallshëm kroni?


A keni ndie ndikund, kah fluturoni
ndër shkrepa, me ushtue kangën e saj?
A keni ndie nji kangë të patravajë?
O shqipe, o zogjt' e maleve, kallzoni!


"Lirim, lirim!" -- bërtet gjithkah malsia.
A ka lirim ky dhé që na shkel kamba,
a veç t'mjerin e mblon anemban' robnia?
Flutro shqipe, flutro kah çelet lama,
sielliu maleve përreth që ka Shqipnia,
e vështroje ku i del lirimit ama.
.................................


- VI -

Por nuk u shuejt edhe, jo, shqiptaria:
Lodhun prej hekrash që mizori e njiti,
lodhun prej terri ku robnimi e qiti,
shpreson me e zgjue fluturim mënia.


E kqyre: Ndër male po përhapet shkëndija
e lirimit t'Atdheut; fshehtas shëtiti
kasoll' për kasoll' rreth buneve e soditi
frymë të re tue zbrazun për gjithkah, hija


e Skanderbegut. Që ndër djepa rritin
nanat e Hotit djelmënin' ushtore
e idhnim n'armikun nëpër gji iu qitin.


E nalt, ndër maja, bukuri mbretnore.


Andrra e Jetës (Trina)

I

Molla t'kputuna nji deget,
dy qershia lidhë n'nji rrfanë,
ku fillojnë kufijt' e Geget,
rrijnë dy çika me nji nanë.

Kreskë e bre perzie me lisa
rriten rrotull, me çetinë,
plepa t'but' e qiparisa
mbëlojnë e veshin at' ledinë.

S'ushton mali prej baktie,
s'fryn murrlani me duhi;
paq i kthelltë prej perendie,
paq prej njerit e qeti.

Gurra e lugut veç ushtonte
si lahutë me kangë kreshnike;
e ndër pemë bylbyli këndonte
valle dasmet e fisnike.

Ngreh, bylbyl, n'at' hije valle,
ushto, gurrë trimneshë, n'shkambije;
bulk i natës kungallë, qi talle
nëpër gemba e për lamie,

këndoni, këndoni. Veç prej stanit
t'ardhmen Trina mbramje n'shpi,
tue blegrue nji kij mbas zanit
t'deles nanë keni me ndi.

Veç prej plehut gjel-kokoti
me njat za që s'nd'rron kurr-herë,
ka me gjegjë se a tue ndërrue moti
se a tue çue nji tjetër erë.


II

U ndie nji za te shtegu;
Cice! del se erdh murgjina,
e mbrapa po vjen Trina
me 'j qingj të sykës ngryk.

E duel me mjelcë te burgu
Lokja, nxuer viçin jashtë,
e Shega, e lehtë si kashtë
tue kcyemun u bërlyk.

Iu suell oborrit rrotull
tu' u hjedhë me bisht përpjetë;
derisa plaka vetë
rrshanë tu murgjina e çoj.

Moli tue këndue, lopën,
tue pritur viçin prorë;
e tambli, bardh si borë
përmbrenda mjelcës gufoj.

Mandej muer kijin pezull
e u vu me sykën n'sanë,
sa çote tamblin anë
Zoga me nxe do pak.

Muer edhe krande e cokla,
e Trinkën muer për bri:
ish lodhë: i dhimbte nd'ijë,
e kishte mollzat gjak.

Vuni do krande n'votër
e fryni n'zjerm qi ish ndalë;
thej pshesh me tambël valë,
e mbushi kupat plot.

Pshesha me kollomoqe,
t'mirë edhe për zotni,
kur don për rob e shpi,
me i fal' i madhi zot.

E hangri Zoga shishëm,
por Tringa s'hangri gja,
as Lokja, qi ishte vra
mbas çikës, nuk hangri dot.

Por tirte ndejë te votra,
tue kqyrë me zemër t'plasun,
tue nduk' at' shllugë të rrasun
iu mbushnin sytë me lot.

Kur nji mbas nji pranë zjermit
u mblodhën gjumit fëmija,
u çue, e t'dy, si kija,
mbi t'shtruemen i vendoj.

E tirte prap te votra;
penj tirte për xhubleta,
e i dukej se tu këneta,
se n'shpella me dragoj,

tirshin dhe shtojzovallet
tue luejtë pa mejun gishtat;
siellshin me pleq ferishtat
ndoshta edhe fëmin' e vet?

E shloj me pa tue pritun
dritën e pishës me dorë;
ngrykas, si dy qiellorë,
me krahë pa pupla i gjet.


III

Cice, shka ka sot Trinka
qi po priton m'u çue?
Zgjoje me dalë me mue,
me lëshue bag'tin' e vet.

- Bij', mos e prek, se njomja
tash a tue folë me Zojën;
len zan' e mos çil gojën
se e lumja Zojë t'bërtet.

Qe prifti, nanë, qe dajat
mbas tij, me qiri n'dorë;
katundca me malcorë
sa shpia nuk i xe.

- Rri, bij' se sonte Trinka
po shkon me bujtë te Zoja;
merri këto lule e çoja
së lumës dhunti për të.


Andrra e Jetës (Lokja)

I

E n'balkue mbaruen lulet:
shurdh' a vendi e shpia tytë;
jo, me Loken nji e dytë
nëpër shpi ma nuk u gjet.

Vetun zbardh' e vetun erret
me krye n'hi e shuemja plakë;
nji dorë krande me i ba flakë
përmbi votër kush s'ia qet.

E disprohet me vetveti
që nuk bani kurrnji djalë:
sot e reja i kish dalë
bashkë me dritë për dru në shpat.

Kish mbajtë zjermin ndezë mbi votër,
ia kish njomë njat buk' e mjera;
edhe Lokja me gjith' tjera
kishte dalë me petka n'shtat.

Kish shkue motin si pranvera
me ndo'j fëmijë tu' e kalamendun;
ishte knaqë tue u përmendun
tash e tash ferishta n'djep.

E disprohet ku i ve mendja
or' e ças te Trina, e shkreta!
ia lypë mortës n'ankime t'veta,
por mizorja nuk ia nep.

II

U shty vjeshta e krisantemi
vetun vorreve lul'zon;
landët e pyje, gjith' ku kemi,
tue fry veri po i cungon.

Nd'rron prej dimnit landa veshën,
e lëshon gjeth't qe para pat;
e, për mëshirë, duhitë qi ndeshen,
ia çojnë t'vorfnit me i ba shtrat.

Binte bor' e frynte veri
tue çue akull për gjith' vis;
nalt orteku ushton për mneri
tue fundue çetin' e lis.

Me dy cokla n'votër plaka
rri gjith' natën e vajton;
rri me duer kah ndezet flaka
porsi njeri kur uron.

E shikjon nji dritë t'venitun,
vron pasqyrën e jetës s'vet:
e larg morten tue kositun
e kujton e pran' e thrret.

E ndie 'j frymë përmbrenda shpie
porsi erë qe vjen pa shkas;
e, n'at muzg, nji vegim hije
Lokes n'votër leht' iu qas;

përmbi plakën krahët i uli
e ngryk t'shuemen e shtrëngoi;
buzët t'shpulpueme n'ball' ia nguli;
u ndal drita e ajo mbaroi.



Andrra e Jetës (Zoga)

I

N'për ograjë po këndojnë bylbylat
si tu u prrallë me shoqi-shojnë,
drandafilleve zymbylat
t'kandshmen erë dhunti ia çojnë.

E nalt n'qiell ma e bukur hana
rreze t'paqta shkon tue shkri;
maje bjeshkve fillon zana
n'valle shoqeve m'u pri.

Lodhë prej vegësh, prej rrangësh shpijet,
si u ba natë, ndej Zoga n'votër;
ndej m'u xe me dru dullijet
që kish ba n'për mal, pa motër!

E kuvendte me nanë-locen
si përgjumshëm, ndonji fjalë,
derisa bri votrës gocën
e muer gjumi dalkadalë.

Fjet bri votrës: e kur shkëndija
shndritte at fëtyr' të patravajë,
ejëll prej qiellit ulet te shpia
dukej faret fëtyra e sajë.

Herë n'at' gjumë tue qeshun dukej,
si m'u falë herë dorën çote;
herë përmallshem n'veti strukej
e n'fëtyrë gjaku t'tan' i vëlote.

(Ngrimun n'ar, mbi 'i pullali
nën balkue nji beg kish dalë;
holl' e i gjatë porsi selvi
n'rrugë nën gardh ish dukë nji djalë.)

E nan-bardha tue shikjue:
"Flej me engjuj, thotë, o bi;
pusho shtatin me i ndihmue
Lokes sate nëpër shpi".


II

Prej nën nji tjegllet kish dalë si 'j tra,
ku nji mij' tesha vëloshin pa da;
përmbi shpi ndihej tue rrahun troka
e ushtonte toka

prej kambësh t'bag'tive. Ka dalë Harapi
herët, e shpatit delet ja hapi;
ka dalun Mica me lopë të mëdhaja
nëpër ograja.

Kur u zgjue Zoga vojt te balkoni
e pau se bleta vëlonte te zgjoni;
pau se n'at' nade poshtë nji lavruer
kish ba nji shpuer.

Tue sjellun krahnin këndote me veti,
e i rridhte krahve si nji valë deti,
ku shndriçëm dielli lëshonte si zhgjeta
rrezet e veta.

Rreze flak' arit. Por rrotull fëtyra
e fushës kish nd'rrue; kish nd'rruemun zyra
e bimës e e pem've; përmbi balkue
deri kish nd'rrue

erë filcigeni; po vite 'j tjetër
erë: porsi makthit; e rruga e vjetër
nën shpi, mbas gardhit, porsi nji dritë
shkonte tue qitë.

Nuk e kish vrumun kurr nder dit' t'veta
at rrugë n'balkue. Ktheheshin me çeta
asaj katundsit, tue dalë pa pra
e ajo s'kish pa.

U nis te puna mërziçëm. Nisi
ndër penj sovajkën, e shpata krisi,
cirliknë rrotllat posht' e përpjetë
nën kambë të shpejtë.

E vojt n'dritare prap. Ndoshta begu
ka mbërri te rruga e pret te shtegu
veshun me t'arta, mbi 'j pullali
për bukuri.

Nuk ishte begu: nën diell t'valtë
veç dy dallëndysha bajshin do baltë,
balt' e kashtare për çerdhe t'vet,
se Shën Ejëlli a nget.

Ndoshta po avitet nji djal' i ri
i holl' e i gjatë porsi 'j selvi,
me rrip rreth brezit, me nji gjashtore
e 'j kacatore.

Nuk erdhi djali: veç dy bylbyla,
nji n'drandofille, nji ndër zymbyla,
përmallshëm thrrasin, e shoqi-shojnë
me kangë gazmojnë.


III

Vijnë dallëndyshat porsi era
përte' det te çerdhja e vet;
vijnë bylbylat ku pranvera
n'pyje t'veshuna po i thrret.

Se qe pemët kan' endun lulet,
e u vesh fusha me blerim;
lehtas prroni malit ulet
da prej borës që i nep ushqim.

E, i dish'ruem, bje për fushore
me rritë bimën për gjith' vend,
ku 'j erë akullit mizore
kishte hupë lul'zim e shend.

Edhe ti prej asaj që t'rriti
daju, vash', e mos vajto;
me nji veshë, që kurr s'ta shndriti
paras, shtatin hijesho.

Bashkë me lule len dashtnija,
me kangë t'shpendit që galdon;
e pranverës bukuria
bashkë prej gjumit t'tan' i zgjon.

Del, o bij', prej shpisë sate,
del prei t'vorfënit katund;
njajo flakë që n'zemër pate
do t'përvjellin tjetërkund.

T'pret nji zemër flak' e shkëndija,
pret me tanden m'u ba nji;
sa jetë t'apin Perëndia
mos m'u damun kurr prej 'si.

T'lypë nji bes' e ta nep t'ndershme
dora e unazaqë t'ven n'gisht;
e ndërmjet pr'at besë t'gjithhershme
a dorzan' i lumi Krisht.

Sogjetarë, porsi furia
e nji rrfes' që qetat shpon,
janë të qiellit nalt ushtria
e n'dorë shpata iu veton.

E din idhun regj Davidi,
e dinë lott që pa pra qet,
kur sheh morten se kositi
an' e mb'an krajlninë e vet.


IV

E kandshme asht hana
kur del me zana,
e n'tokë me dritë përndaret,
Hyjzit që shndrisin
e që shetisin
n'për qiell, jan' t'bukur faret.

Kur del agimi
e rruzullimi
me 'j dritë kuqloshe mbëlohet
e përmbi kashta
shndritë pika-lashta,
zemra për mall gazmohet.

Asht i madh shendi,
kur ndihet shpendi
ndër pyje tue pingrue;
e knaqshme a 'j lule
kur iu përkule,
o fllad i leht', me e l'mue.

Por s'i giet qielli,
nuk i giet prilli
as fllad që shetitë lulet
e me erna veshet,
foshnjës që i qeshet
nanës, kur mbi 'të përkulet.

Një seri eseistike me shtatë vëllime që rizbulon Ndre Mjedën

Nga Klajd Kapinova New York



Libri i parë i këtij seriali Mjeda-1 Rinia (1866-1888) i kushtohet rinisë së Ndre Mjedës dhe aktivitetit të hershëm letrar e gjuhësor të tij. Libri ka gjithsej 640 faqe të numruara, me 2728 futnota, me 138 fotografi, spote, fotokopje dokumentesh, grafika e pasqyra, harta e ilustrime. Në tre kapitujt e parë, të këtij libri autori skrupuloz Dr. Mentor Quku me një përkujdesje profesionisti i jep rëndësi të dorës së parë gjenezës dhe botës së brendshme të Ndre Mjedës, fëmijërisë, familjes, mjedisit dhe shkollës.
Për më tepër studiuesi Dr. Quku, përkundet nga ideja se historia e Ndre Mjedës është përsëritje e përshpejtuar e historisë së fisit të tij. Katër kapitujt e tjerë; “Aventura franceze”, “Tre vjet nën diellin spanjoll”, “Tre vjet të tjera në Kroaci” dhe “ Në Itali”, sqarojnë bëmat e poetit tonë gjatë karuzelit të tij të madh, që u detyrua të bënte rreth e qark Evropës.
Një kapitull qëndror është ai i shtati, që biografi origjinal i mjedeologjisë ia kushton poezisë Vaji i bylbylit, si dhe problemeve shumë të diskutueshme: frymëzimit e mënyrës së të shprehurit poetik të Mjedës.
Vëllimi tërheqës mbyllet me kapitullin e nëntë “Viti i mbarë 1888”, vit kur Mjeda boton tre libra dhe ka në dorëshkrim shumë vepra të tjera. Ishte vetëm 22 vjeç, kur i pajisur me një inteligjencë të jashtëzakonshme, me një kujtesë fenomenale e një talent të rrallë, kishte arritur të bëhej një nga artistët dhe poliglotët më të shquar të kohës. Brenda një kohe relativisht të shkurtë, Mjeda ishte bërë, në saj të talentit të tij të jashtëzakonshëm, një ndër shqiptarët më të njohur.

Mjeda-2 Albanologu (1888-1899)

Vëllimi ndahet në nëntë pjesë. Libri ka gjithsej 642 faqe të numruara, me 1048 futnota, me 203 fotografi, spote, fotokopje dokumentesh, grafika e pasqyra, harta e ilustrime. Pjesa e parë e librit, nga jetëshkruesi Dr. Quku, është konceptuar si prolog, që i kushtohet albanologut zëmadh Ndre Mjedës, sot i lënë në harresë. Pjesa e dytë dhe e tretë i kushtohet poezive të Cremonës, që u hartuan nga Mjeda gjatë katër viteve shkollore në Kolegjin De Vida, ku ai ishte profesor muzike dhe bibliotekar: Malli për atdhe, Shtegtari, Uzdaja pa dobi, Meyerling, si dhe dy poezitë kushtuar mikut Pal Moretit. Pastaj vijnë tre pjesë që i kushtohen periudhave kur Mjeda jetoi, studioi dhe krijoi në Krakov, Gorizie dhe Kraljevica.
Një vend të veçantë zënë letërkëmbimi Mjeda-Meyer, i cili na jep informacione të shumta dhe interesante lidhur me kontributet e Mjedës në fushat e studimeve albanologjike. Gjithashtu jepen vlerësime shkencore lidhur me poezitë relike të Mjedës: Gjuha shqipe, Iliri dhe Epiri, Nji shoqit t’em qi kthete në Shqipni, I tretuni.
Kapitujt shtatë dhe tetë i kushtohen angazhimit të Mjedës me studime të karakterit albanologjik, si dhe lidhjeve të tij me rrethet shkencore të kohës, sidomos me albanologun më të madh të shekullit XIX, Gustav Meyer. Mjeda, ka mbledhur dhe ka përgatitur për botim proverba, shprehje proverbiale shqipe, këngë lirike, humoristike, historike, si dhe legjenda gege. Të gjithë këto u botuan me emrin e Meyerit në Studime shqiptare VI, Viene, 1897, për shkaqe oportuniteti të rrethanave të kohës. Me interes janë kërkimet që bën Quku për të gjetur Fjalorin Etimologjik të gjuhës shqipe.
Vëllimi voluminoz mbyllet me pjesën e nëntë, që hedh dritë lidhur me problemin e largimit të Mjedës nga jezuitët dhe për etapën e kthimit të Mjedës në atdhe në atdhe, në pranverën e vitit 1899.

Mjeda-3 libri i parë Alfabeti (1899-1912)

Ky vëllim ka si objekt periudhën e kthimit të Mjedës në atdhe deri në Shpalljen e Pavarësisë dhe i kushtohet ndihmesës së Mjedës për alfabetin e gjuhës shqipe. Hulumtuesi pasionat Dr. Mentor Quku, gjatë gjithë shtrirjes së veprës në fjalë i provon me dokumente dhe silogjizma bindëse punën këmbëngulëse njëzetvjecare të Mjedës për një alfabet shkencor dhe praktik për të gjithë shqiptarët dhe në mënyrë të veçantë rolin e tij të shquar në punimet e Kongresit të Manastirit. Libri ka gjithsej 680 faqe të numruara, me 970 futnota, me 160 fotografi, spote, fotokopje dokumentesh, grafika e pasqyra, harta e ilustrime. Për një shekull kjo ngjarje madhore kombëtare, u manipulua për shkaqe jashtëshkencore. Kongresin e Manastirit autori e quan prelud i Shpalljes së Pavarësisë, kuvendin më të rëndësishëm të kohëve moderne, ku u realizua ëndrra e shumë brezave të shqiptarëve, pajtimi dhe bashkimi politik i tyre.
Autori Dr. Quku, përmes një metodike thellësisht shkencore, ka dhënë një version të ri mbipunimet e Kongresit të Manastirit. Ai ka provuar se secili nga delegatët shkoi në Kongres si dalëzotës i një alfabeti të caktuar dhe se të gjitha rrugët për kompromis, që u provuan ditët e para të punimeve dështuan. Ky vëllim provon punën e madhe që bëri Mjeda ynë, për alfabetin e njësuar të gjuhës shqipe, se ai ka qenë i aftë të falë punën e tij shumëvjeçare si dhe të ndryshojë qëndrimin e tij, sa herë që këtë gjë ia kanë kërkuar interesat madhore të kombit. Kështu ndodhi në ditën e 20 nëntorit 1908, kur Mjeda bëri kthesën e madhe në momentin e fundit, kur po shihej qartë dështimi i Kongresit të Manastirit. Mjeda, tërhoqi alfabetin e tij me shenja diakritike, për afirmimin e të cilit kishte punuar intensivisht për njëzet vjet me radhë dhe punoi për një alfabet tjetër, alfabetin që kemi sot.
Hulumtuesi shkencor Dr. Quku, përmes gjuhës së fakteve historike, ka provuar rolin vendimtar prej negociatori të talentuar të Ndre Mjedës në këtë moment kthese. Studiuesi Mentor Quku ka provuar se alfabeti i Kongresit të Manastirit është alfabet kompromisi, një akt pajtimi për gjithë shqiptarët, është një zgjidhje politike.
Paraqet interes gjithashtu kapitulli i fundit i librit me titull: “Pas Manastiri”, i cili tregon se si, në prag të Pavarëisë, Ndre Mjeda u marrtirizua nga xhonturqit për shkak të pjesëmarrjes dhe rolit shumë aktiv të tij në Kongresin XII Ndërkombëtar të Orientalistëve në Hamburg, në Kongresin e Manastirit 1908, si dhe për transkriptimin e teksteve shkollore shqipe në alfabetin e ri unik për të gjtihë shqiptarët, alfabetin e Manastirit.

Mjeda-3 libri i dytë Liria (1899-1912)

Në këtë vëllim autori ndriçon jetën dhe veprën shumëpërmasore të Ndre Mjedës, (përjashto ndihmesën për alfabetin e gjuhës shqipe). Libri ka gjithsej 766 faqe të numruara, me 1087 futnota, me 136 fotografi, spote, fotokopje dokumentesh, grafika e pasqyra, harta e ilustrime. Në këtë vëllim, Dr. Mentor Quku hedh dritë mbi veprën e poetit gjatë jetës së tij në vende të ndryshme, ku e solli puna të shërbente si famullitar, administrator, sekretar, mësues. Në krye të këtij libri, autori sqaron me dokumente e analiza periudhën katërvjeçare të Vigut të Mirditës ku shërbeu si famullitar (1899-1902). Më tej ai e ndjek fatin e Mjedës në Rubig, Nënshat, Kodhel, Dajç të Zadrimës, Grash, për të përfunduar në Kukel.
Shkencëtari hulumtues Dr. Quku, ka sqaruar me fakte bindëse pjesëmarrjen e Mjedës në kryengritjen e Mirditës (1901-1902), në ngritjen e shkollës së parë shqipe në Alpet e Veriut, në Iballë (1901-1903), arrestimin e tij nga turqit, në 11-20 tetor 1902 dhe më vonë, në prag të Pavarësisë, në 1-2 nëntor 1912.
Në këtë vëllim faktografik, i jepet një vend i dukshëm krijimeve të tij poetike të kësaj periudhe, Bashkonju, Të popujve të lypim lirim, Për një shkollë shqipe mbyllë prej qeveris otomane, Shqypes arbnore, si dhe soneteve Lirija, Lissus, Scodra. Po ashtu jepen të dhëna të reja për poezitë asketike të Mjedës, si dhe këngët mirditore të trimërisë të mbledhura e përpunuara për botim nga ai.
Tek kundron me andje këtë vepër sheh se albanologu ynë Dr. Quku, jep të dhëna interesante për projektet e Mjedës për të bërë kërkime në arkivat, muzeumet e bibliotekat e Romës, Vjenës për dokumente me rëndësi për historinë e Shqipërisë. Në mënyrë të veçantë janë projektet e tij për të vazhduar veprën seriale të Farlatit-Coletit Illyricum Sacrum.
Nëse shikohet me kujdes kronika e ngjarjeve në vijim të veprës në fjalë tepër intriguese për lexuesin janë projektet e tij ekologjike, për të rezatuar modele për zonat përreth. Edhe këtu autori nxjerr konkluzionin e rëndësishëm se Mjeda nuk i caktoi asnjë rol poezisë së tij, gjë që provon se krijimtaria e tij poetike ishte art i vërtetë, art i kulluar. E kundërta ndodh me pjesët e tjera të veprës së tij. Mjeda nuk mund të qëndronte indiferent kur shtrohej problemi i lirimit të atdheut, ai i ndërtimit të shtetit të ri shqiptar, apo ai i procesit formues të vetëdijes kombëtare të shqiptarëve. Kështu ai përpiqet të marrë pjesë dhe të luajë një rol udheqës në kryengritjet popullore, të luajë rol prej misionari në emancipimin e fshatit shqiptar, në modernizimin e bujqësisë, blegtorisë, pemtarisë, në arsimimin e brezit të ri, e sidomos në studimin e pasurimin e gjuhës shqipe, gjë që ai e vlerësoi si pasurinë më të madhe kombëtare. Vëllimi mbyllet me kapitullin Retrospektivë, ku trajtohen probleme nga më të ndryshmet, që kanë lidhje me nënën e Mjedës, me vitin e botimit të Shahirit Elierz, me Kongresin e Hamburgut, me Kongresin e Manastirit, me problemin e autorësisë së disa përkthimeve në italisht të poezive të Mjedës si dhe me të dhëna rreth studiueses së Ndre Mjedës, Jolanda Kodrës.

Mjeda-4 Identitet

Libri hedh dritë mbi etapën e katërt biografike të poetit (1912-1925), që përshin shërbimet e tij si famullitar, si mësues, si deputet, si asamblist, si koordinator. Libri është i pajisur me një aparat shkencor të dendur, me skica, harta, tabela, grafikë, spote, fotografi, fotokopje, frontespice, çka flet për metodën shkencore të autorit, i cili bën krahasime, çel debate, të ngre teza e hipoteza, bën analiza e provokime shkencore. Libri ka gjithsej 634 faqe të numruara, me 923 futnota, me 96 fotografi, 5 spote, 66 fotokopje dokumentesh, 6 grafika e pasqyra, 4 harta e ilustrime.
Vepra e re ndriçon me dokumenta e analiza të hollësishme jetën e Dom Ndre Mjedës, në mes të Shpalljes së Pavarësisë së Shtetit shqiptar (28 nëntor 1912) dhe Shpalljes së Republikës së Parë shqiptare (2 mars 1925). Libri tenton të theksojë përpjekjet e shqiptarëve për të formatuar identitetin kombëtar dhe të personazhit kryesor të librit, Dom Ndre Mjedës, për të ruajtur identitetin personal.
Pikërisht për këtë Mjeda u përqëndrua në studimin e gjuhës shqipe, historsë, etnologjisë, folklorit, mitologjisë. Autori preferon të sqarojë disa nga dilemat, të krijojë dilema, t’i hapë dhe t’i nxisë ato, duke i ftuar studiuesit që të përfshihen në diskutime, të ndërmarrin gjurmime në arkiva, biblioteka e muzeume.
Vepra është e shoqëruar me treguesit e emrave të njerëzve dhe të vendeve gjeografikë si dhe me një përmbledhje në anglisht që e bën veprën objekt për rrethet albanologjike. Edhe kësaj radhe hulumtuesi i kujdeshëm dhe shumë rezultativ Dr. Mentor Quku i ka qëndruar besnik idesë për të paraqitur jetën e Mjedës në unitet me veprën e tij si dhe me epokën që e lindi.



Mjeda-5 Gjuhëtari

Në periudhën e fundit jetësore, (1925-1937), Mjeda pati një përkushtim të veçantë ndaj veprimtarisë shkencore, letrare, gjuhësore, asketike e pedagogjike. Libri ka gjithsej 733 faqe të numruara, me 801 futnota, me mbi 200 fotografi, fotokopje dokumentesh, grafika e pasqyra, harta e ilustrime. Në vitet 1925-1929, Mjeda jetoi i mbërthyer në famullinë e tij në Kukel, realisht i dënuar që të mos lëvizte jashtë famullisë.
Në vitet 1930-1937, Mjeda punoi si profesor i gjuhës shqipe në Shkodër, duke mbajtur njëkohësisht edhe postin zyrtar si famullitar i Kuklit. Ai gëzoi përkrahjen dhe nxitjen e një reformatori të madh, siç ishte Gjenerali i Përgjithshëm i Jezuitëve, Ëladimir Ledohoësky. Mjeda do të merret kryesisht me studime gjuhësore, si edhe me botime të kësaj natyre, me vëllime të veçanta ose me artikuj problemorë e kritikë. Për këtë edhe do të rigjallërojë letërkëmbimin me shumë albanologë të huaj, miq e dashamirë, nxënës dhe dishepuj të tij të shumtë. Kjo fazë do të karakterizohet nga një intensitet i lartë i angazhimeve të tij të shumta. Megjithëse thuajse i vetmuar dhe i zhgënjyer në planin kombëtar e atë social, ai do të punojë fort deri në fund të jetës.
Një ndër projektet e tij të vjetra ishte ngritja e një akademie letrare shqiptare. Mbas përfundimit të ciklit të akademive të kohëve të kaluara që ai krijoi ose punoi, (Shoqëria Agimi, KLSH) ai i rizgjoi planet e tij, duke themeluar në Shkodër shoqërinë letrare Shën Jeronimi. Në kuadrin e kësaj shoqërie letrare, Mjeda do të botojë disa vepra kryesisht të autorëve të vjetër shqiptarë. Ai do të botojë veprën e Bogdanit, Çeta e Profetëve, si edhe do të fillojë të transkriptojë Pasqyrën e të Rrëfyemit të Pjetër Budit.
Një kapitull i veçantë në këtë fazë është debate që lindi mes tij dhe studiuesit të ri Filip Fishta. Dom Ndre Mjeda dha shembullin e kërkuesit shkencor në gjuhësi. Ai organizoi në moshë të shtyrë ekspeditën në vendlindjen e Pjetër Budit, Gurin e Bardhë për të njohur të folmen e Budit, si edhe kërkime në arkivat e Parisit e të Romës për të gjetur veprat e rralla të panjohura të Budit.
Ardhja e Mjedës profesor i gjuhës shqipe në Seminarin e jezuitëve, korrespondon me fillimet e revistës Leka, si edhe me afrimin e Mjedës pranë saj. Mund të themi se pesha e madhe që kishte në mjediset jezuite, bëri që personaliteti i Mjedës të interferohej edhe në profilin e Lekës.
Një ndër këto efekte është stabilizimi i normës letrare që përdori revista. Mund të themi se praktika drejtëshkrimore e revistës mori një profil të qartë që shkonte drejt afrimit me toskërishten nën drejtimin e Mjedës. Nji gjâ e bâni të Madh e të padekshëm Mjedën: dashunija e stërfuqishme për gjuhën shqipe.
Ne këtë vëllim Dr. Quku analizon veprën e rëndësishme „Vrejtje mbi artikuj e premna pronës të giuhës shqipe“, e cila u pasua nga një debat mes tij e Justin Rrotës. Gjithashtu në këto vite është rindezur letërkëmbimi Mjeda-Pedersen, i lënë në mes para tri dekadash.
Mjeda, pasqyrohet si zotëronjës i mirë i shumë gjuhëve të huaja, si italisht, latinisht, greqishte e vjetër, si edhe gjuhët sllave, i shumë fushave të dijes e të shkencës, njohës i mirë i fjalëformimit të fjalëve shqipe në procesin e vet historik, si etimologji, onomastikë, dialektologji, morfologji e fjalës, si në studimin e shkëlqyer Prend e Prendë (1932), apo në Dromca toponamastike (Zedda, Zenta, Centa, Cetta, Genta, Senta), (1936), ku debatoi me studiuesin Josip Gelčić. Ai njihet për aftësitë e tij për kërkime të dokumenteve të vjetra të shqipes, për përpunimin dhe botimin e tyre. Relikte të dialektit të shqipes së Istries, puna me veprat e Budit, transkriptimi i 14 ligjeratave të Cuneus Profetarum të Bogdanit, si edhe Shenjime bibliografike: Bartoli Matteo Nji relikte e dialektit t’Istries, Në “Studi albanesi”, Roma, 1931. Në vitet 1930-37, Mjeda punoi gjatë për një vepër fondmentale të gjuhësisë shqiptare, Fjalorin leksikografik të gjuhës shqipe.
Do mësojmë për njeriun Mjeda dhe këtë do ta bëjmë përmes letërkëmbimit që pati në këtë periudhë të jetës së tij. Janë kryesisht letra të këmbyera në mes të Dom Ndre Mjedës dhe Emzot Lazër Mjedës.
Një bllok tjetër është edhe ai i këmbyer në mes të Dom Ndre Mjedës dhe Atë Jak Gardinin SJ, në periudhën 1933-1937. Së fundi janë edhe letra të këmbyera me personalitete e njerëz të tjerë të thjeshtë. Shohim së pari bllokun e letërkëmbimit të Dom Ndre Mjedës me Emzot Lazër Mjedën. Në AQSH ruhet një bllok i mirë i letrave që Jak Gardini i dërgoi Ndre Mjedës në vitet 1933-1937. Po ashtu jepen edhe pjese te ruajtura nga leterkembimi me albanologe te ndryshem, si edhe me personalitete te ndryshme te kohës apo edhe me njerëz të thjeshtë të popullit.
Një kapitull me vete zë vdekja e poetit, i cili sapo u kthye nga Tirana sëmuret nga paraliza e zemrës dhe vdes në Shkoder më 1 gusht 1937, në vigjiljen e festës se Kuklit, Shën Shtjefnit. Katafalku me trupin e tij, vendoset në kishën e Jezuitëve në Shkodër.
Rinia studentore, përfaqësues të tjerë të rinisë shkodrane, miq e dashamirës, dishepuj e bashkëpunëtorë bëjnë homazhe para trupit të tij. Nderimet, fjalimet dhe procesionet në qytet me arkivolin e tij u bënë ditën e hënë, më 2 gusht. U varros në kriptin e Kishës së Jezuitëve. Humbja e një prej krojeve më të pastra të lirikës shqiptare, Dom Ndre Mjedës, u përcoll me dhimbje në madhe nga populli.

Mjeda-7 Bashkëkohësit

Libri ka gjithsej 494 faqe të numruara, me mbi 290 fotografi, spote, fotokopje dokumentesh, grafika e pasqyra, skica, harta e ilustrime. Tek ky vëllim, autori përmes gojës së bashkëkohësve të Mjedës, hyn thellë në zemrën e ngjarjeve dhe të jetës së poetit, për të ia paraqitur publikut lexues në mënyrë që gjithçka të shfaqej në vërtetësinë, e me dritë-hijet e veta.
Libri na ka paraqitur një Dom Ndre të dalur prej përshtypjeve e mendimeve të një morie njerëzish të cilët kanë patur rastin ta njihnin në jetë. Ky ka qenë nji shestim krejt i posaçëm i autorit. Ndryshe prej shumë botuesve e studiuesve të veprave të autorëve tonë të shquar, Dr. Mentor Quku është kapur me një aspekt krejt të veçantë për të studiuar personalitetin e një figure të madhe letrare e historike.
Ka qenë nji ide krejt origjinale dhe mendoj se ka për të patur vlerë për studime të ngjashme me këtë. Dhe nuk është, një punë e thjeshtë dhe e lehtë. Është dashur për të ndjekur e gjurmuar një numër të madh personash, pastaj për t’i intervistuar, duke nxjerrë prej secilit njoftime të dorës së parë, të cilat kanë nji vlerë të pakrahasueshme për të kuptuar më mirë një personalitet kaq poliedrik si Dom Ndre Mjeda.
Këtë autori e ka bërë duke ndjekur këta persona, si i thonë fjalës mal në mal e kodër në kodër, duke regjistruar gjithçka nxirrnin prej gojës, duke pasqyruar kujtimet që mbanin në mendjet e zemrat e tyre. I ka dhanë fjalët e tyre në sintezë, pa i mbushur me fjalë të kota, por duke i paraqitur në mënyrë lakonike, në esencën, në thelbin e tyne. Kështu që me pak, pa stërhollime, na del përpara nji Dom Ndre i thandruem më së miri, si, deri më sot, pak kush ka mundur ta imagjinojë.
Të gjitha këto sqarohen jo vetëm prej dokumentimit, që parashtron autori i kësaj vepre, e cila në vetvete përban një përmendore ngritur Mjedës, por këtë e vërtetojnë edhe sa e sa dëshmitarë të intervistuar të cilët duhen lexuar mbi e nën rreshta sepse, në mënyrë të thukun, thonë më shumë se çka thjesht shkruhet ose është shkruar deri sot.
Pjesën më të madhe të tekstit, të përfaqësuar prej intervistave, e plotëson më në fund riprodhimi i disa shkrimeve kushtuar Dom Ndreut në trajtën e portreteve, kujtimeve e të njoftimeve të nxjerruna prej autorësh e veprash të ndryshme të të gjitha kohëve.
Autori premton që brenda vitit të na japë vëllimin Mjeda-6, Bibliografia, do na ofrojë aparatin ku është mbështetur monografia. Me perjashtim te vellimit Mjeda-1 që ka si redaktor Selami Tabakun dhe korrektor letrar Paulin perjen, të gjithë vëllimet e tjera të serise kanë redaktor studiuesin e onomastikës Dr. Jusuf Shpuza dhe korrektor letrar Palokë Rrotanin. Libri është përpunuar në Studio grafike Vizion me udhëheqës Meritan Spahia.
Ballina është vepër e piktorit të talentuar Gjergj Spathari. Fotografia është vepër e mjeshtrit të madh, të fundit të dinastisë së fotografëve shkodranë, Angjelin Nënshatit. Ilustrimet janë vepër e piktorit të filmit shqiptar, Astrit Tota. E gjithë seria, e cila është realizuar me një cilësi të lartë nga Shtëpia Botuese ILAR.
E gjithë seria dallohet për risi në metodën krijuese të punës, si dhe për dritën e re në të cilën paraqitet autori i shquar i traditës sonë, Ndre Mjeda. Seria Mjeda u drejtohet studiuesve, studentëve, intelektualëve, por edhe lexuesve të thjeshtë të pasionuar mbas Ndre Mjedës, i cili mbetet më klasiku, njëherësh, edhe më moderni i autorëve tanë të traditës.

Kush është shkencëtari i Mjedologjisë Dr. MENTOR QUKU?


Ka lindur në Bilisht të Korçës më 20 janar 1939. Fëmijërinë dhe rininë e kaloi në qytetin e Shkodrës. Shfaqi një talent të veçantë në pikturë. Mori mësime nga ikonografja e njohur Viktori Puzanova, si dhe nga piktorët e shquar Simon Rrota dhe Vladimir Jani.
Lufta e klasave ia ndërpreu të drejtën për të vazhduar në këtë fushë. Në qershor 1954 kreu shkëlqyeshëm shkollën pedagogjike Shejnaze Juka në Shkodër, në vitin 1957 Institutin e Lartë Pedagogjik në Tiranë, ndërsa në vitin 1963 Universitetin e Tiranës, Fakultetin e Shkencave të Natyrës. Aktualisht jeton me bashkëshorten, Ixhlal Qukun, në Shkodër, me të cilën ka tre vajza, Valbonën, Orjetën dhe Evisin.
Në vitet 1954-1957, ka shërbyer arsimtar në shkollat e Shtiqënit, Brutit dhe Kukësit. Ndërsa në vitet 1957-1961 ka shërbyer në shkollën e mesme Hydajet Lezha, Lezhë. Për dy vite shkollore, 1961-1963, ka qenë mësues në shkollën e mesme Xheladin Fishta, Shkodër. Më 1963-1965 ka kryer shërbimin ushtarak në Laç të Milotit. Pastaj, në vitet 1965-1991, ka qenë mësues në shkollën e Barbullushit.
Më 1991-1992 drejtor në shkollën e Bahçallekut. Më 1992-2000 ka qenë drejtor i Muzeut Historik Shkodër. Sot është në pension. Është drejtor i revistës Kumtari, nr. 5,6,7, si dhe i gjashtë vëllimeve të Seminari Ndërkombëtar, Shkodra në shekuj, I, II/1, II/2, III/1, III/2, III/3. Ka drejtuar projektet dhe ka organizuar katër seminare ndërkombëtare Shkodra në shekuj (1, 2, 3, 4).
Është autor i shumë studimeve e botimeve, si në metodikë të dhënies së mësimit, pedagogji familjare, pedagogji shkollore, pedagogji sportive, tekstollogji, psikologji e arteve figurative, psikologji sportive, psikologji e moshave. Gjithashtu në histori, histori arti, letërsi biografike, letërsi politike, letërsi për fëmijë, histori e letërsisë për fëmijë, mitologji, folklor, frazeologji, toponomastikë.
Ka botuar në Studime filologjike, Studime historike, Studime pedagogjike, Kultura popullore, Buletin shkencor i Universitetit Luigj Gurakuqi Shkodër, Kumtari i Muzeut Historik Shkodër, Seminari Shkencor Ndërkombëtar Shkodra në shekuj, Nëntori, Les Lettres Albanaises, Shqipëria e Re, Ylli, Hylli i Dritës, Gjuha e Jonë, Albanica Ekskluzive, Lemba, Flaka, Illyria, Dielli, Koha Javore.
Tema qëndrore e studimeve të tij mbetet ajo e Ndre Mjedës, për të cilin ka organizuar kërkime në Shqipëri, Kosovë e në shumë vende jashtë shtetit. Në vitin 2004 botoi vëllimin e parë Rinia. Me këtë rast fondi Dr. Peters Mahringer-Fonds i bëri një vlerësim maksimal, duke i siguruar mundësitë për ekspedita kërkimore shkencore në arkivat, bibliotekat dhe muzeumet e Vjenës.
Më 2005-2006 punoi në Österreiche Haus-Hof-und Staatsarchiv, Österreische NationalBibliothek, Archiv der Universität Ëien, Bibliothek des Ost-und Südost Europa Instituts, Muzeun Nacional të Vjenës, Meyerling Museum, Bibliotekën e Universitetit të Gracit. Bashkëpunoi me personalitete të shquara të kulturës dhe shkencës si Arshi Pipa, Bernard Stillfried, Ilona Slavinskin, Ivan Boserup, etj. Punoi në Arkivin e Propaganda Fides, Arkivin e Jezuitëve Romë, Arkivin Historik të Provincës Venet.-Met. Gallarate; Bëri kërkime në Arkivin e Bibliotekës së Hamburgut, Chataue Aleux Laval, Bibliotekën Naukoëa Księży Jezuitόë, Krakoë; në The Royal Library, Manuscripts and Rare Books-Copenhagen; në Manastirin e Ara Christi, El Puig, Valencia, Kuvendin San Spirito, Porta Coeli. Është laurat i çmimit letrar “Serembe”(2008).

Seria MJEDA në qarkullim:

-Mjeda-1 (1866-1888) Rinia
-Mjeda-2 (1888-1899) Albanologu
-Mjeda-3 libri i parë (1899-1912) Alfabeti
-Mjeda-3 libri i dytë (1899-1912) Liria
-Mjeda-4 (1912-1925) Identitet
-Mjeda-5 (1925-1937) Gjuhëtari
-Mjeda-7 (Bashkëkohësit)
Së shpejti del:
-Mjeda-6 (Bibliografia).
Njeriu i shquar i kombit tonë Mjeda, në të ardhmen do të ketë edhe shtatë volume të reja, që studiuesi i palodhur Dr. Mentor Quku do të botoj deri në vitin 2013:

MJEDA 6 (Bibliografia) del brënda vitit 2010.
MJEDA 8 (Përmbledhje) në shqip dhe ne 3-4 gjuhë më të mëdha të folur sot në botë, e cila sipas parashikimeve të studiuesit të shquar Dr. Mentor Qukut, pritet të dalë brënda vitit 2011.
MJEDA 9 (Album fotografik) do të dalë nga shtypi gjatë vitit 2011.
MJEDA 10 (Poezia, vepra)
MJEDA 11 (Proza, vepra)
MJEDA 12 (Studime, vepra)
MJEDA 13 (Letërsi artistike për femijë)
MJEDA 10-13 do të dalë në vitet 2012 dhe 2013.
Me qenë se MJEDA 3 është në dy vëllime, autori Dr. Quku, po e mban fjalën, që i ka dhënë në vitin 2004, d.m.th. se do të botoj 14 vëllime për ndërtesën e madhe të gjeniut NDRE MJEDA.



VLERESIME

E nderuaraValbonë, E falënderoj babën Tuaj për veprën që ka qitë në dritë edhe pse ndoshta mundi i Tij as përsëafërmi nuk do të paguhet, por që do të bahet i pavdekshëm me këtë vepër kolosale. Ju përshëndes dhe në se flisni, Mentorin të ma përshendesni përzemërsisht.
Dom Anton Kçira

Me dije, dashuri dhe përkushtim të lakmueshëm, studiuesi Mentor Quku, ka kërkuar parreshtur të zbulojë të vërtetën dhe vetëm të vërtetën, të shmangë deformimet apo gabimet që sjellin kohët. Janë aq të shumta, të argumentuara dhe bindëse ballafaqimet, krahasimet, debatet e polemikat që ai sendërton në serialin e monografive të tij, për çështje të koklavitura e të ndërlikuara të Lëvizjes Kombëtare, si për çështjen e alfabetit, të lëvizjes demokratike në Shqipërinë e viteve ’20, për historinë e shkollës shqipe, të letërsisë, etj, çfarë provon se argumentet e shumta i kanë zhdërvjelltësuar edhe metodën dhe optikën e vlerësimit të dukurive ose, thënë ndryshe, kanë përcaktuar stilin e tij si studiues. Ai ka arritur të japë, duke tejkaluar nivelin e deritanishëm, mozaikun e shumëvlershëm të Mjedës, që është jashtëzakonisht i pasur dhe i larmishëm.
Fatbardha Hoxha

Lidhja Quku-Mjeda është një fatalitet me fat, një lidhje deri në palcë. Më shumë se 30 vjet Quku “bashkëjeton” me njeriun dhe personalitetin Ndre Mjeda. I projektuar brënda Mjedës, Quku ka premtuar një seri me dhjetë vëllime, punë që i takon një akademie. Ai është i vetëdijshëm për atë që ka marrë përsipër dhe po ia del më së miri të kryejë këtë detyrë dhe i vetëm. Puna me Mjedën e mbush me energji dhe i jep forcë për të ecur para pa u ndalur. Ky optimizëm dhe vullnet i mirë e ka sjellë këtu ku është sot. Mirënjohje! E kemi menduar, dikush ia ka thënë. Të gjithë duhet t’ia themi këtë fjalë Mentor Qukut. Për të kjo është mbështetja më e madhe.
Arjeta Ferlushkaj

Albanologu i shquar Quku, falë një pune të palodhshme prej shumë dekadash, vjen para lexuesit mbarëshqiptar me një kolanë të plotë të jetës dhe veprës së gjeniut të shek. XX, Ndre Mjeda. Me këto monografi tetëvëllimesh, Dr. Quku, na mundësoi jo vetëm ne, bashkëkohësve të tij, por edhe brezave të ardhshëm njohjen e plotë të jetës dhe veprave të këtij Rilindasi të Madh, aq sa, pa këtë vepër monumentale, ai do të kishte mbetur në “hije”, sikurse kanë mbetur shumë të tjerë deri më sot. Me këtë vepër, ai u jep edhe një leksion të mirë historianëve të letërsisë dhe studiuesve të figurave të shquara të kësaj gjinie, se me çfarë pasioni e përkushtimi të madh duhet t’u përvishen hulumtimeve, studimeve dhe analizave për ndriçimin e plotë edhe të figurave të tjera, që nderojnë kombin tonë ndër shekuj. Me Mjedën, Dr. Quku hyri me dinjitet në elitën e studiuesve më të mirë, duke zënë një vend nderi në krye të kësaj elite dhe së bashku me Rilindësin e Madh-Mjeda, pavdeksoi edhe veten e tij.
Tomë Mrijaj

I nderuari Mentor, Kontributi real që keni dhënë për të nxjerrë në pah vlerat historike - kulturore të Shkodrës në radhë të parë dhe më gjërë janë dëshmia më e qartë për vlerat tuaja si qytetar i denjë i Shkodrës, si intelektual e punonjës shkencor, por edhe si drejtues i zoti e me vizion. Asnjë punë nuk mund të jetë e suksesshme në qoftë se nuk paraprin shpirti e frymëzimi për vepra të mira që do të zënë vend në Altarin e Kulturës Kombëtare dhe do t’u shërbejë brezave.
Mahir Hoti

Çdo lexues, sado i zakonshëm të jetë, nuk ka se si të mos përulet dhe të heqë kapelen dy herë. Një herë për Mjedën e Madh dhe herën e dytë për atë, që po na e jep, kaq të madh e të vërtetë Mjedën, Mentor Qukun. Ndërsa studiuesit, historianët, gjuhëtarët, politikanët e vërtetë, ata, kanë një visar, nëse duan të njohin Mjedën, në përgjithësi dhe Shqipërinë e atyre viteve në veçanti.
Fadil Kraja

Jam me mbresat e pashlyeshme të leximit të veprës “Mjeda-2”, dhe në këtë ndërmarrje të madhe jetësore, të pashembullt, së paku në letërsinë tonë të shkruar, ju uroj shëndet e forcë për ta përfunduar sa më shpejt e me dinjitet shkencor. Për mua që kam ndjekur mirë shkrimet tuaja, pothuaj nga ato të parat e deri më sot në korpuse të plota, për Ndre Mjedën, ka qenë trimëri e guxim burrëror i juaji për t’ia hyrë filozofisë, teologjisë, religjionit kristian, letërsisë, analizës së tekstit, metrikës, figuracionit letrar, gjuhës etimologjisë, epistolarit, organizimit të jetës të njërit prej urdhërave më të vështirë dhe enigmatikë (e pse jo edhe më të përfolur gjatë shekujve), Shoqërisë Jezu (SJ), dishepujt e së cilës njohën, përzgjodhën, rritën, kulturuan dhe edukuan fenomenin MJEDA! Nuk po them për pedagogjinë dhe psikologjinë, sepse ne jemi pedagogjikas!
Tefë Topalli

Mentor Quku, i cili ka vite që studion Mjedën, deri tash ka botuar katër vëllime për Mjedën, botime që Akademia e Shkencave të Shqipërisë apo Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë nuk i ka pa as në ândërr. Po lexoj vëllimin që studjon, hulumton, përimton, veçon, bashkon, përshkruan, vërteton, daton, polemizon, pohon veprimtarinë e jashtëzakonshme të Dom Ndreut për alfabetin e gjuhës shqipe, që në të vërtetë është një histori gati krejt e re për themelimin e alfabetit tonë. Drejt me thanë, ndonëse Mjeda është në qendër të vemendjes, ky libër i kushtohet po aq gjithë veprimtarisë, peripecive dhe përpjekjeve titanike të atdhetarëve shqiptarë për alfabetin që kulmon me Kongresin e Manastirit. Gjithçka është në një vështrim të ri, mbi të gjitha mbi të vërteta të reja. Vepra e tij është madhore, madje universale, sa letrare aq dhe historike, sa arkivore aq edhe shkencore, sa “e vjetër” po aq edhe një risi.
Besnik Dizdari

Erdhi pra dita që e vërteta të delte në dritë. Dhe këtê, për Dom Ndré Mjedën e bani Mentor Quku. Merita e tij, âsht se ka dijtë me sundue nji mal njohunish e njoftimesh të cilat sidoqoftë asht tepër e vështirë me i mbarështue dhe se ka mbërrijtë me na dhanë, për herë të parë, nji Mjeda që na shfaqet ashtu si pak kush ka mujtë me e hamendë të tillë.
Willy Kamsi

Vepra është një sintezë e madhe kronologjike e jetës, veprës, bashkëkohësve dhe e kohës në të cilën jetoi Ndre Mjeda. Ajo është njëkohësisht një arkiv i madh dhe shembull i kërkimit jetësor të një teme, sikur është kjo e Mjedës, të cilën studiuesi i pasionuar Mentor Quku e ka ngritur në shkencë më vete: mjedologji. Autori nuk përfaqëson grup studiuesish që kanë marrë një detyrë institucionale. Ai në të vërtetë është duke kryer një mision, me të cilin është kthyer në një institucion më vete.
Begzad Baliu

Profesor Quku të uroj nga zemra për punën e madhe, shumë të madhe që ke bërë, duke arritur ta shterrosh Mjedën, edhe pse në bisedë ju shpesh më keni thënë se figura të tilla nuk shterrohen kurrë. Me veprat që na keni dhurue, pra duke e shterrue këtë figurë kaq komplekse, Ju keni kryer një detyrë të madhe atdhetare, duke e pasuruar gjerdanin e kulturës sonë me një gur të çmuar. E kam pasë gjithmonë bindjen se keni qenë një punëtor i klasit të parë, tash më duket se asht pak të them Mjeshtër i Madh.
Skënder Temali

Mentor Quku ka kapërcyer mbi një metodikë standarte në zbërthimin e një figure historike, që zakonisht kufizohet me shprehjen stereotipe: “Jeta dhe veprimtaria” e x, y, z...”. Në punimin e tij gjigand ka ndarë jetën me veprimtarinë, e këto të dyja i ka ndarë po ashtu në të tjera kategori, duke i kushtuar jo pak secilës prej tyre, por edhe një vëllim të tërë siç është rasti i alfabetit. Apo siç është rasti i vëllimeve të pritshme që do të dalin dy vitet e ardhshme: Atdheu, Liria, dhe Gjuhëtari. Tetë do të jenë gjithsej vëllimet për figurën e Mjedës, çka shënon edhe një rekord në lëmin e studimeve në letrat shqipe, si nga volumi ashtu dhe nga përmbajtja.
Ermir Hoxha

Është puna jetësore e hulumtuesit Mentor Quku, siç mund të thuhet, është edhe projekti më i madh i hartuar ndonjëherë për një krijues të Rilindjes sonë Kombëtare. Çështja e parë që të imponohet, pasi të mbyllesh kopertinat e këtij vëllimi, që është nisma shumëvëllimëshe e punës së këtij autori, është: a e kemi lexuar ne Mjedën, çka dimë për Mjedën, a e kemi studiuar ne krijimtarinë e tij, a kemi njohuritë elementare për jetën dhe rrugën krijuese të Mjedës? Shumë prej këtyre dilemave hiqen pasi të lexohet ky libër siç, në të njëjtën kohë, shumë dilema shtohen posa përfundohet libri. Mendoj se kjo është veçoria e parë e një hulumtuesi, të heqë dhe të shtojë dilema.
Emin Kabashi



Mentor Quku studiues i njohur, që tërë jetën ia ka kushtuar hulumtimit dhe studimit të jetës dhe veprës së Ndre Mjedës, kohë më parë ka botuar veprën studimore: Mjeda 1. Është kjo një vepër studimore, e shkruar me përkushtim dhe akribi shkencore, që hap një epokë të re në studimin e figurës dhe veprës së Ndre Mjedës. Është kjo një monografi studimore alternative, ku ka shumë gjurmime, shumë vlerësime dhe rivlerësime, shumë provokime shkencore, shumë hipoteza, por edhe shumë bibliografi e arkivistikë.

Isak Ahmeti