Duhet menduar se një pjesë e mirë e elementit shqiptar kosovar i ka rrënjët e tij në popullsinë e vjetër ilire-shqiptare që mbisundonte aty që prej antikitetit..
Sipas historiani të çek, Konstantin Jireçeku, në vepren e tij ‘’Historia e serbëve’’ shqiptarët në mesjeten e hershme kanë humbur shumë tokë nga serbët, por megjithatë ata janë një popull që ka terguar vitalitet edhe në kohëra të vështira. Nga këto dhe shkrime tjera bëhet e ditur që këtë territor e kanë banuar shqiptarët. Që në mesjetë merreshin si një popull i vjetër krishter me kulturë të lartë qytetare.
Harta etnike e Kosoves 2011
Lashtësia e popullit serb në Kosovë, siç e pretendon politika serbe, nuk ka kurrfarë mbështetje shkencore. Para së gjithash, dihet fare mirë se shteti serb nuk është krijua në trevën e Kosovës, (as në qytetin e sotëm Rashkë, siç mund të mendohet, i cili ndodhet në Serbi afër Kosovës), por shumë më larg në Rashkë, siç quhej atëherë Serbia. ‘’Në shekullin 10 formacionet e tyre (serbe) të para kompakte ishin Rashka (Rascia) në luginën e Ibrit në perëndim të Moravës, dhe Zeta, që i përgjigjet në vija të trasha Malit të Zi të sotëm’’.
Me ndarjen e kishës krishterë më 1054 në Kishën ortodokse të lindjes dhe në Kishën katolike të perëndimit, një pjesë e shqiptarëve të Kosovës lindore, që nga Kaçaniku deri në Mitrovicë, kanë qenë kryesisht ortodoksë, nën ndikimin e shtetit Bizantin ortodoks, kurse pjesa tjetër e shqiptarëve të Kosovës kanë qenë kryesisht katolikë, nën ndikimin e Romës e të Venedikut.
Nemanja depërtoi në një pjesë të vogël të Kosovës, ku në atë kohë nuk ka patur serbë. Madje, siç shkruan shkencëtari francez, Michel Aubin, vendosja në një territor të caktuar i pushtetit politik e ekonomik, nuk përcakton përkatësinë etnike të popullsisë së nënshtruar. ‘’Kështu, despoti i vogël ‘’serb’’ i Seresit në Greqinë Veriore, mund të sundonte nga 1355 deri më 1371 një popullsi, pjesa më e madhe e së cilës ishte greke.’’
Shqiptarët në Kosovë përmenden edhe në dokumente (krisobula) kishtare-shtetërore serbe në kohën e sundimit të Nemanjiqëve në shek. XIV, sidomos fshatrat rreth Prizrenit, dhe në Drenicë, me zhbërjen e shtetit të car Dushanit, pas betejës së Maricës më 1371, dokumentet raguziane dhe osmane dëshmojnë se Prizrenin, Pejën dhe krejt Rrafshin e Dukagjinit e zotëruan kryezotërinjtë shqiptarë Ballshajt, Kastriotët e Dukagjinët. Janë të shumtë dokumentet historike për prezencën masive të shqiptarëve në Kosovë e në Maqedoni në mesjetë.
Nga dokumentet e Vatikanit shihet qartë veprimi i klerit ortodoksë serb në sllavizmin e shqiptarëve dhe në uzurpimin e kishave katolike, sidomos në Prizren, në Mitrovicë, Novobërd, në Mal të Zi etj., për çka edhe papa ka intervenuar pranë autoriteteve serbe.
Lëvizja e numrit të popullsisë
Për të njohur lëvizjen numrit të popullsisë së Kosovës në të kaluarën është shum vështirë për shkak se nuk kemi të dhëna të sakta. Njohjen e numrit të popullsië mund të bëhet nga viti 1880, mandej me regjistrimin e popullsisë së vitit 1921 dhe në vitin 1931 në kohën e Jugosllavisë së parë, pas Luftës së Dytë Botërore, në Jugosllavinë e Dytë me regjistrimin e popullsisë së viteve 1948, 1953, 1967 dhe 1981.
Në vitin 1880 vlerësohët se Kosova kishte rreth 240 000 banorë, ndërsa pas 100 viteve ( 1981) arrinë në 1584 000 banorë, ose 6.6 herë më shumë.
Shikuar për periudhë të gjatë , popullsia e Kosovës shënoi rritje pozitive mirpo, nëse analizohet lëvizja në periudha më të shkurta kohore, atëherë del në pah se Kosova shënon humbje në numër në mes viteve 1910-1921 për 36 000 veta, bëhen shpërngulje të popullsisë shqiptare dhe myslimane drejt Turqisë e vendeve tjera për periudhën 1930 – 1941 dhe pas Luftës së Dytë Botërore në vitet 1951 – 1966 ( rreth 250 000 banorë) si dhe pas vitit 1990 e deri në pëfundim të Luftës në qershor të vitit 1999 ( rreth 500 000 banorë).
Rritja e shpejtuar e popullsisë në Kosovë pas viteve të 60-ta të shekullit XX, ishte rezultat i shtimit të lartë natyrorë, për shkak të zvoglimit të shkallës së mortalitetit dhe për shkak të ndërprerjes së shpërnguljeve të popullsisë deri në vitet e 90-ta.
Popullsia e Kosovës për 43 vite ( 1948 – 1991) shënoi rritje gjithësej për 1223 000 banorë ose për 2,67 herë, pra, kishte rritje vjetore për 23 në 1000 banorë. Dyfishimi i popullsisë ndodhi për 29 vite , ndërsa dyfishimi tjetër mund të ndodhte në vitin 2006, mirpo për ndryshimeve të rrethanave ekonomike e politike, përkatësisht emigrimit të gati 0,5 milion banorëve të rinj, kryesisht shqiptarë dhe zvoglimit të shtimit natyrorë, ky dyfishim do të shtyhej më larg, ngase Kosova në vitin 2003 nuk i kishte 2.4 milion banorë të pranishëm, por diku rreth 2 milion.
Dendësia e popullsisië
Rritjen e dendësisë së popullsisë e shkakton shtimi intenziv i popullsisë , imigrimi i popullsisë, zhvillimi ekonomik, rritja e popullsisë në qytete. Në Kosovë dendësia e popullsisë për 43 vite është rritur nga 67 b /km 2 në vitin 1948 në 176 b/km2 në vitin 1991, ose për 2,67 herë. Dendësia e popullsisë nuk është e njejt në të gjitha viset e saja. Ajo është më e më e vogël në viset malore, ndërsa më e madhe në viset fushore, luginat lumore, në qytete dhe afër tyre. Në viset fushoe dendësia e popullsisë në vitet e 90ta kishte arritur në rreth 300 b/km2, gati sin ë shtyetet më të dendura të Evropës ( Beneluksit).
Deri në vitin 1953 në pjesën më të madhe të komunave tëKosovës dendësia sillej në mes 51 – 100 b/km2, ndërsa në vitin 1991 sillej në mes 150 e 300 b/km2. dendësiamë të madhe kanë komunat me më shumë banorë dhe me qytete të mësme e të mëdha. Dendësia e arritur e populsisë në Kosovë është e lartë duke krahasuar nivelin e ulët të zhvillit ekonomik.
Lëvizja natyrore e popullsisë
Kosova dallohet me shtim të lartë të popullsisë, si rerezultat i lindshmërisë së lartë dhe vdekshmërisë së ulët, sidomos pas viteve të 60-ta të shekullit XX. Lëvizja natyrore e popullsisë në Kosovë mund të përcillet prej dekadës së parë të shekullit XX e deri në ditët tona. Në bazë të përcjelljes së shkallës së një shekullore, mund të vërehen dy periudha më karakteristike:
perudha derinë vitet e 60-ta të shekullit XX, dhe
periudha e pas viteve të 60- të shëkullit XX.
Periudha e parë dallohet meshkallë të lartë të lindshmërisë rreth 40 ‰, shkallë e lartë të vdekshërisë me mbi 30‰ e 20‰ (deri kah viti 1935), vdekshmërisë së lartë të foshnjave ( në mes 200‰ e 145‰). Këto shkallë të larta të lindshmërisë dhe të vdekshmërisë kishin për pasojë shtimin natyror shumë të ulët (deri në 5‰ në vitet 1911 – 1920), përkatësisht të mesëm në mes viteve 1921 – 1940 ( në mes 15‰ e 20‰). Në vitet e pas luftës së Dytë Botrore, lindshmëria rritet mbi 40‰). Vdekshmëria ngritet pak për shkak të viteve të rënda ekonomike e sociale, por nga vitet e 60-ta fillon rënia e dy komponentave natyrore. Lëvizjet e tilla të komponentave natyrore ishin pasojë e nivelit të ulët të zhvillimit ekonomik, social-kulturor dhe shëndetsor, gjendjes së rëndë politike, me presionepër shpërngulje të popullsisë shqiptare, pothuajse për tërë gjysmën e parë të shekullit XX.
Periudha e pasviteve të 60-ta dallohet me rënje të shkallës së vdekshmërisë, rënies së ngadalshme te lindshmërisë, mbajtjes së shtimit natyror në nivel të lartë ( mbi 25%) deri në vitet e 80-ta, kur fillon rënia më e nduieshme e shtimit natyror, e sidomos pas viteve të 90-ta kur emigrojnë numër I madh I të rinjëve ( kryesisht s ( 15.7% në vitin 1997) shqiptar)në botën e jashtme.Me emigrimin intenziv të popullsisë së re nga Kosova në vitet e 90-ta dhe me krizën ekonomike e politike, dukshëm u zvoglua shkalla e shtimit natyror e cila zbrit nën 20% ( 15.7% në vitin 1997). Periudha e pas vitreve të 60-ta veqohet me dinamikë diqka më të larytë të zhvillimit ekonomik, social-kulturor, me lëqvizjëe të drejt qyteteve e vëndbanimeve të mëdha , emancipimit të popullsisë , sidomos të femrës.
Ndryshimet ekonomike, sociale-kulturore e shëndetësore ishin më dinamike gjat periudhës 1966-1980. Ato filluan të ngadalsohen pas vitit 1981, u ashpërsua dukshëm pa svitit 1989/90 dhe eskaluan me luftën e vitit 1999.
Struktura gjinore e popullsisë
Deri në vitet e 90-tapopullsia e kosovës veçohej me pjesmarrje më të lartë të popullsisë mashkullore - 51,6 % se ajo femrore – 48,4 %. Ndërsa pas luftës popullsia eKosovës ka pjesmarrje më të lartë të popullsisë femrore - 51,2% se ajo mashkullore 48,8% për shkak të emigrimit të popullsisë mashkullore.Kosova dallohet me shtim të lartë të popullsisë, si rerezultat i lindshmërisë së lartë dhe vdekshmërisë së ulët, sidomos pas viteve të 60-ta të shekullit XX. Lëvizja natyrore e popullsisë në Kosovë mund të përcillet prej dekadës së parë të shekullit XX e deri në ditët tona. Në bazë të përcjelljes së shkallës së një shekullore, mund të vërehen dy periudha më karakteristike: perudha derinë vitet e 60-ta të shekullit XX, dhe periudha e pas viteve të 60- të shëkullit XX. Periudha e parë dallohet meshkallë të lartë të lindshmërisë rreth 40 ‰, shkallë e lartë të vdekshërisë me mbi 30‰ e 20‰ (deri kah viti 1935), vdekshmërisë së lartë të foshnjave ( në mes 200‰ e 145‰). Këto shkallë të larta të lindshmërisë dhe të vdekshmërisë kishin për pasojë shtimin natyror shumë të ulët (deri në 5‰ në vitet 1911 – 1920), përkatësisht të mesëm në mes viteve 1921 – 1940 ( në mes 15‰ e 20‰). Në vitet e pas luftës së Dytë Botrore, lindshmëria rritet mbi 40‰). Vdekshmëria ngritet pak për shkak të viteve të rënda ekonomike e sociale, por nga vitet e 60-ta fillon rënia e dy komponentave natyrore. Lëvizjet e tilla të komponentave natyrore ishin pasojë e nivelit të ulët të zhvillimit ekonomik, social-kulturor dhe shëndetsor, gjendjes së rëndë politike, me presionepër shpërngulje të popullsisë shqiptare, pothuajse për tërë gjysmën e parë të shekullit XX. Periudha e pasviteve të 60-ta dallohet me rënje të shkallës së vdekshmërisë, rënies së ngadalshme te lindshmërisë, mbajtjes së shtimit natyror në nivel të lartë ( mbi 25%) deri në vitet e 80-ta, kur fillon rënia më e nduieshme e shtimit natyror, e sidomos pas viteve të 90-ta kur emigrojnë numër I madh I të rinjëve ( kryesisht s ( 15.7% në vitin 1997) shqiptar)në botën e jashtme.Me emigrimin intenziv të popullsisë së re nga Kosova në vitet e 90-ta dhe me krizën ekonomike e politike, dukshëm u zvoglua shkalla e shtimit natyror e cila zbrit nën 20% ( 15.7% në vitin 1997). Periudha e pas vitreve të 60-ta veqohet me dinamikë diqka më të larytë të zhvillimit ekonomik, social-kulturor, me lëqvizjëe të drejt qyteteve e vëndbanimeve të mëdha , emancipimit të popullsisë , sidomos të femrës. Ndryshimet ekonomike, sociale-kulturore e shëndetësore ishin më dinamike gjat periudhës 1966-1980. Ato filluan të ngadalsohen pas vitit 1981, u ashpërsua dukshëm pa svitit 1989/90 dhe eskaluan me luftën e vitit 1999.
Struktura ekonomike e popullsisë
Struktura ekonomike e popullsisë tregon raportin e popullsisë aktive dhe jo aktive dhe shpërndarjen e popullsisë aktive sipas veprimtarive. Popullsia e Kosovës është dalluar për pjesmarrje të ulët të popullsisë aktive mes 24-28%, për shkak nivelit të ultë të zhvillimit ekonomik dhe shoqëror për një kohë të gjatë deri pas viteve të 60 të shekullit XX. Pjesmarrja e lartë deri atëherë e popullsisë bujqësore fshatare, niveli i ultë i arsimit sidomos i femres shqiptare, industrializimi, urbanizimi, familja e medha dikur në shkallen e ultë të popullsisë aktive edhe pse femra përbën gjysmën e popullsisë. Shkalla e aktivitetit ekonomik ndër popullsinë shqiptare ishte dukshëm më e ultv se te popullësia Malaziase dhe Serbe.
Struktura arsimore e popullsisë
Pas tërheqjes së Turqisë , në asnjë sferë të jetës shoqërore, nuk ndryshoi gjë në të mirë të shqiptarëve. Regjimi hemonist i Jugosllavisë së Versajës (1919) jo vetëm që nuk lejoi hapjen e shkollave dhe veprimtarinë botuese në gjuhën shqipe, por edhe e ndaloi përdorimin e kësaj gjuhe në jetën publike. Në këtë periudhë gati ë tërë popullsia shqiptare ishte analfabete. Ky regjim as që kishte gatishmëri dhe përpjekje që njerzve t’u sigurohente baza e arsimit elementar dhe të njohurive profesionale, veçanarisht jo për kombin shqiptarr, i cili shkollat e para në gjuhën e vet do t’i fillojë vetëm pas Luftës së II Botërore. Pas kësaj lufte Kosova dhe shqiptarët trashëguan një përqindje shum të lartë të analfabetizmit, prandaj edhe ky fakt paraqitej si pengesë e madhe në çrrënjosjen e tij të plotë.[9]
Kosova në kohën e Pas Luftës së Dytë Botërore njihej si territor me pjesëmarrje të lartë të popullsisë analfabete , në vitin 1948 në Kosovë ishin 62,5% analfabetë, ndër femra ishin 78,4 % analfabete. Kjo gjendje ishte e tillë në mungesë të shkollave shqipe. Me hapjen e tyre zvoglohet numri dhe pjesmarrja e analfabetëve dhe rritet numri i të shkolluarëve i profileve të ndryshëe. Në vitin 1981 kishte 17,6 % analfabet në tërësi, edhe pse kjo përqindje te të moshuarit ishte mjaft e lartë. Në vitin 1999 pjesmarrja e analfabetëve vlerësohej në 6,5%, ndër meshkuj tëmoshuar 10%, ndër femra 50%.
Popullsia e Kosoves për dy dekada të ndryshimeve intensive shoqërore, ka arritur që t.a ngrisë nivelin e arsimimit të popullsisë për 3 here, Bosna e Hercegovina për 2 here etj. Gjate përiudhes 20 vjeçare Kosova e ngriti pjesëmarrjen e popullsisë me arsim të mesem për 4,4 here(prej 3,9 në 17,3%), ndërsa të popullsisë me arsim të lartë e superior për 5,5 here (prej 0,6 në 3,3%)
Të dhënat për vitin 1953 tregojnë se 54,8% e popullsisë me 10 e më shumë vjet ishte analfabete (38% mashkujt dhe 72,1% femrat), 16,4% kishte 1-3 klasë, 22,8% kishte 4-7 klasë, vetem 1,9% 8 klasë dhe 1,1% ndonjë shkollë të mesme.
Në vitin 1961 numri mesatar i viteve të shkollimit ishte 2,15 vite, % e popullsisë analfabete 41,1 (29,8% mashkujt dhe 58,4% femrat), 13,1% kishte të kryer 1-3 klasë, 34,7% 4-7 klasë, 4,4% 8 klasë, 3,2% ndonjë shkollë të mesme dhe 0,5% ndonjë shkollë të lartë ose fakultet. Në vitin 1971 numri mesatar i viteve të shkollimit për popullsinë mbi 15 vjet ishte ngritur në 3,57 vite, duke pasur 31,5% analfabet, 7,8% me 1-3 klasë, 36,8% me 4-7 klasë dhe 14,9% me 8 klasë, 6,9% ndonjë shkollë të mesme (3 ose 4 vjeçare) dhe 1,3% shkollë të lartë ose fakultet. Në bazë të regjistrimit të vitit 1981 numri mesatar i viteve të shkollimit ngritet në 6,29 vite (7,59 vite për mashkuj dhe 4,92 vite për femra), përqindja e analfabetve zvoglohet në 17,6% (9,4% mashkujt dhe 26,4% femrat), përqindja e popullsise me 1-3 klasë bie në 2,1%, e asaj me 4-7 klasë 17,1%, ndërsa pjesëmarrja e popullsisë me shkollë fillore të kryer u ngrit në 34,4% prej 5,2% sa ishte në vitin 1961 ose 1,9% në vitin 1953. Pjesëmarrja e popullsisë me ndonjë shkollë të mesme rritet në 17,3% ndaj 3,9% në vitin 1961. Me shkolla të larta dhe fakultete në vitin 1981 ishte 3,3% e popullsisë me 15 e më shumë vjet, ndaj 0,6% në vitin 1961.
Për 20 vite numri i popullsisë me 8 klasë të kryera rritet për 11 here, me gjimnaz 12 here, me ndonjë shkollë të mesme profesionale 10 here dhe numri i atyre me ndonjë shkollë të lartë apo fakultet u shtua për 6 here. Këto ndryshime të mëdha në sferen e arsimit ndodhen si rezulltat i angazhimit të madh të shoqërisë së atëhershme dhe përtrirjes së shpejtë të popullsisë, respektivisht pjesëmarrjes së lartë të popullsisë së re ( popullsia nën 19 vjet merrte pjesë me mbi 50% ndaj tërë popullsisë ).
Popullsia e Kosoves mjaft shpejt e ka zbritur pjesëmarrjen e popullsisë analfabete prej 41,1% në vitin 1961 në 31,5% në vitin 1971 dhe 18% në vitin 1981. Pjesëmarrja e popullsisë analfabete në vitin 1961 në nivelin komunal levizi në mes 53,4% në komunen e Gllogofcit dhe 29,1% në komunen e Leposaviqit (raporti 1,8:1), në vitin 1971 vlerat ekstreme levizen në mes 41% në komunen e Kaçanikut dhe 23% në komunen e Mitrovices, raporti 1,78:1), ndërsa në vitin 1981 vlerat ekstreme levizen në mes 22% në Deçan e Kamenicë dhe 14% në Mitrovicë e Prishtinë (raporti 1,57:1).[10]
| Numri i fëmijëve, nxënësve dhe i studentëve për 2005/2006 |
|---|
| Niveli arsimor | Gjithsej | Femra | Meshkuj |
| Parafillor | 25.721 | 12.361 | 13.390 |
| Fillor | 322.864 | 154.873 | 167.991 |
| I mesëm | 74.635 | 32.807 | 41.828 |
| Fillor special | 703 | 267 | 436 |
| I mesëm special | 94 | 36 | 58 |
| Universitar | 28.707 | 15.453 | 13.254 |
| Gjithsej | 6.452.724 | 6.472.924 | 236.957[8] |
Shkollimi masiv i popullsisë i të gjitha etnive , e ndryshoi dukshëm gjendjen. Për njëzet vite nga viti 1961 deri 1981 numri i popullsisë me 8 klasë të kryera u rrit për 11 herë, me gjimnaz 12 herë, me shkolla të mesme profesionale 10 herë, me shkolla të larta e fakultete 6 herë.
Gjat shekullit të XX-të në Kosovë pat disa ndryshime sa përket strukturës nacionale. Në fillim të shek XX rreth 82% e popullsisë ishte e përkatësisë nacionale shqiptare, ndërsa pas kolonizimit serb e malazias dhe emigrimit të shqipatrëve, në vitin 1921 dhe 1931 , kjo pjesëmarrje ran ë rreth 65 %.
Pas Luftës së Dytë Botërore mvarësisht nga rrethanat politike, pjesëmarrja e popullsisë shqiptare lëvizi në mes 68 % në vitin , 1965 dhe 67 % në vitet 1953 dhe 1961, atëherë kur bëhej propagandë për deklarimin e shqiptarëve në turq. Pas ndërprerjes të presionit politik, me regjistrimin e popullsisë e vitit 1971 pjesëmarrja e shqiptarëve ngritet në 74 %, e serbëve bie nga 24%. Deri në vitet e 70-ta popullsia myslimane-boshnjake deklarohej malaziase, serbe ose e pacaktuar.
Ne vitin 1981 përqindja e shqiptarëve ngritet në 77,3% në vitin 1991 në 82% dhe në vitin 2000 në 88%. Kjo ndodhi si rezultat i shtimit më të lartë të popullsisë shqiptare, shtimit mëtë ulët të popullsisë serbo-maslazeze dhe emigrimit të saj pas viteve të 60-ta për në viset e tjera të Jugosllavisë. Në vitin 2000 vlerësohet se 7% të popullsisë e përbëjnë serbët dhe 5% grupet e tjera etnike: boshnjakët 1,9 %, turqit 1%, romët, ashkalitnjtë dhe egjiptianët 1,7% etj. struktura nacionale:
Shqiptarë 88%, Serb 7%, tjerë 5% (Boshnjak, Goran, Rom, Turq, Ashkali, Egjyptian)
