Migjeni ne tri pamje

Bashkëkohësi dhe bashkëvendësi i Migjenit, Arshi Pipa, ka shkruar për Migjenin në tri periudha të ndryshme. Duke e lexuar veprën e Migjenit në raport me tekste të tjera dhe në relacion me rrethanat që e kushtëzuan, Pipa bëhet kritiku i parë që e analizon Migjenin nga një optikë totale.

Migjeni gjithmonë ka qenë i përkëdhelur nga kritika letrare shqipe. Kjo për dy arsye, njëra letrare dhe tjetra emocionale. Së pari, ai u mirëprit nga kritika për faktin se vepra e tij e përtëriu poezinë shqipe si asnjë poet tjetër para tij. Së dyti, shkolla pozitiviste që nisej nga tri parimet bazë të saj (historicizmi, biografizmi dhe psikologjizmi), apriori kishte një simpati për poetin, i cili kishte vdekur në moshë të re pa arritur t’i shijonte famën dhe suksesin (“Vdekja e tij e trishtueshme në dhe të huej, lëshoi rreze të ngrohta simpatije mbi veprën e tij”). Rrjedhimisht, kritika për Migjenin ishte më shumë glorifikuese sesa analizuese. Kritika më e plotë dhe më realiste që i bëhet Migjenit, sado jo e çliruar nga pozitivizmi, është ajo e Arshi Pipës, i cili, duke e njohur Migjenin si njeri dhe si shkrimtar, ka dhënë portretin e plotë të “poetit të mjerimit”.

Arshi Pipa, ka shkruar për Migjenin në tri periudha të ndryshme: “Historija e dhimshme e shpirtit të ri” (revista “Kritika”, nr. 3-4, 1944), “Nderim për Migjenin” (revista “Bota e Re”, nr. 5, 1945) dhe “Miti i Oksidentit në poezinë e Migjenit” (në veprën “Trilogia Albanica”, 1978). Siç shihet prej titujve, dy shkrimet e para janë okazionale dhe informative, kurse i treti është një studim që e analizon Migjenin në shumë plane: politik, social, religjioz, ideologjik, psikologjik, gjuhësor, letrar dhe e lexon në relacion me poezinë botërore dhe ballkanike, si dhe me filozofinë nihiliste, sociale e marksiste. Kështu, Pipa, duke e lexuar veprën e Migjenit në raport me tekste të tjera dhe në relacion me rrethanat që e kushtëzuan, bëhet kritiku i parë që e analizon Migjenin nga një optikë totale.

Edhe pse të tri shkrimet e Pipës kanë të njëjtin objekt (Migjenin), secili prej tyre dallohet për qasjen dhe interpretimin. Në shkrimin e parë analizohet ideja e poezisë së Migjenit për një shpirt të ri që udhëhiqet nga “furija mesianike eseniniane” me të cilën parodizohet e vjetra dhe himnizohet e reja. Në shkrimin e dytë dominon kujtesa emocionale, evokohen kujtime nga takimi i Pipës me Migjenin, zbulohet kultura e Migjenit, insistohet në mendimin se sëmundja është çelësi i poezisë së Migjenit, të cilit, gjithashtu, i bëhen edhe disa vërejtje në planin gjuhësor dhe stilistik, por i njihen meritat për sjelljen e risive të shumta në letërsinë shqipe. Në shkrimin e tretë, Pipa i qaset Migjenit nga disa pikëvështrime derisa arrin në konkludimin që Migjeni, edhe pse nuk është shqiptar, është poet i madh i letërsisë shqipe. Pra, Migjenin e vlerëson sipas veprës letrare, jo sipas përkatësisë nacionale.

Këto tri ese tash së voni, kur Pipa po kthehet furishëm dhe bindshëm në sistemin e vlerave shqipe, janë botuar në një libër të veçantë të titulluar “Për Migjenin” (Princi, Tiranë, 2006), ku është ruajtur autenticiteti i dy shkrimeve të para, ndërsa i treti vjen si përkthim nga anglishtja. Dy esetë e para janë në shqipen kombëtare, ndërsa e treta është në shqipen zyrtare, ideologjike, të cilën Pipa jo vetëm që nuk e preferonte, por edhe e kundërshtonte me argumente shkencore.

Arshi Pipa në esenë e parë për Migjenin (1944) heton një skenar të veçantë në letërsinë shqipe, një skenar ku personazhet kryesorë janë: lavire, lypsa, pijanecë, rrugaçë, hajna etj., të cilët nuk kanë tërhequr vëmendjen e shkrimtarëve të tjerë. “Ky asht skenari qi zbulon syni i Migjenit”, thotë Pipa. “Bota sjell kryet mënjanë për mos me i pa kto qenje të mjera të neverituna...Migjeni i ban protagonista të poemave të tij”. Pra, “syni i Migjenit” shikon vetëm zi dhe parashikon bardh. E zeza lidhet me aktualitetin (mjerimin), e bardha me të ardhmen (revolucionin). Pesimizmi i Migjenit, sipas Pipës, e ka burimin te libri i Jobit. Pra, ai është një pesimizëm biblik që jep shenja për t’u transformuar në optimizëm ideologjik, të kamufluar nën maskën e Prometheut dhe Zarathustrës. Sapo bëhet me Nietzschen dhe Dostojevskin, Migjeni konfrontohet me antagonistin e tij, religjionin. Njeriut të mjerë ia tregon modelin e mbinjeriut dhe kështu synon lartësimin e tij, natyrisht duke mohuar fillimisht “idhujt pa krena”. “Vargjet e lira”, sipas Pipës, udhëhiqen nga një ton elegjiak personal me të cilin autori artikulon tragjikomedinë e vet: “Qeshu palaço ndërsa zemra të pëlset!”. Pipa gjithashtu vëren influencat dhe kongruencat e vargjeve të mjerimit: lakmohet njeriu prometean, apo niçean, sublimohet ajo që nga të tjerët poshtërohet dhe ky sublimim bëhet duke ndjekur shembullin e prozës së Dostojevskit (lavirja e Migjenit si Sonja te “Krim dhe ndëshkim”) dhe poezisë së Blohut, si dhe artikulohet një ankim leopardian me një furi eseniniane. Ndërsa, thuhet se ky adhurim ndaj femrës ka për bazë dashurinë platonike, meqë, sipas Pipës, Migjeni nuk e provoi dashurinë fizike.

Pipa flet edhe për strukturën e librit, duke konstatuar se ndarja e librit në cikle nuk ka kriter kronologjik, por logjik dhe se vetë titujt i shpjegojnë motivet e poezive. Mandej, në pjesën e fundit, flet shkurtimisht për prozën, duke e konsideruar thjesht një shtojcë komentuese të “Vargjeve të lira”, apo një “appendix”, siç thotë ai, me preokupim psikologjik. Sipas tij, “Legjenda e misrit”, “Të korrunat”, “Puthja e cubit”, “Bukuria që vret”, janë poema në prozë. Prandaj, “nuk mund të çmohet poezia e Migjenit pa u pasë para sysh edhe kto poema”.

Dhe në paragrafin e fundit sqaron se në këtë ese “deshtëm me tregue vetëm historín e jetës së tij, ashtu si na paraqitet e kalueme në lirikë” dhe paralajmëron shkrimin pasues, që do të jetë më kritik: “Ndonji herë tjetër, kur t’orvatemi me caktue vendin e Migjenit në letërsín tonë, do të kërkojmë, me sy ma kritik, me diktue dritat dhe hijet e poezisë së tij”.

Një vjet më vonë, Pipa shkroi një ese më të gjatë mbi veprën e Migjenit në të cilën i bëri një trajtim më të thellë, por edhe në këtë tekst, meqë u shkrua për t’u lexuar si përkujtim për poetin, natyrisht janë të pranishme elozhet dhe mungojnë kritikat, të cilat do të sheshohen në esenë tjetër të shkruar 33 vjet më vonë. Sidoqoftë, eseja e dytë e plotëson të parën dhe krijon një pamje më të qartë për poetin e ri, duke e shikuar atë në një kontekst më të gjerë dhe duke i caktuar një pozitë të lartë në hierarkinë e historisë së letërsisë shqipe.

Shkrimi i dytë i Pipës për Migjenin nis me përmallim, vazhdon me analizë dhe mbaron me sugjerime e konstatime. Që në fillim shfaqet një ton dhimbjeje: “Të flasësh për Migjenin, prandej, nuk asht vetëm vështirë. Kjo të kushton, kjo të dhemb. Se kjo të kujton luftën e humbun të një idealisti që vdes i pakuptuem, të kujton lëngatën dhe vdekjen e nji poeti, në moshë njizeteshtatë vjeçare, që ndoshta sot do t’ishte gjallë po të mos kishte qenë i vorfën”. Dhe këto fjalë i thotë ai që e ka njohur për së afërmi poetin e ri: “Unë e kam njoftë Migjenin”, porse tashmë kanë kaluar afër 20 vjet nga ai takim dhe “shumë gjana më kujtohen si neper mjegull”. Ai përmend shkollimin e Migjenit në Jugosllavi, pastaj regjistrimin në Fakultetin e Letërsisë në Torino (Itali). Thotë se “poeti i mjerimit” njihte mirë letërsitë jugosllave dhe ruse, të cilat edhe ndikuan thellësisht tek ai. Pasi gjen ca shënime në margjina të romanit të Dostojevskit në shtëpinë e Migjenit, Pipa konstaton se poeti në jetë e në art identifikohej me Alioshën e romanit “Vëllezërit Karamazov”, prandaj këndoi për “lavirat si martire të njerzís”. Gjithashtu, shton se i donte shumë fëmijët dhe për këtë mjafton të shfletohen tregimet “Luli i vocërr” dhe “Zeneli”.

Poezia “migjenike” përbëhet nga dy degë: lirika sociale dhe lirika subjektive. Në të dy rastet mjerimi është kryetemë, prandaj “Migjeni mund të quhet me të drejtë poet i mjerimit”. Ai flet për mjerim moral dhe ekonomik. Tragjikomedia e tij përbëhet nga “lavira, rrugaça, lypsa, pijanecë, të burgosun, të sëmundë të çdo fare. Dhe të gjithë njësoj t’unshëm”. Ai në shkrimet e veta ka qenë realist, pasi që motivet që i ka trajtuar kanë qenë të atilla që “nuk zgidhen, por imponohen”.

Megjithatë, Pipa mendon se proza e Migjenit është më përfaqësuese se poezia: “Jeta e qytetit, përvijosun në kalim e sipër ndër vjershat, zhvillohet këtu ma gjanë”. Pastaj tregon se Migjeni ka sugjeruar se “vorfnija pjellë korrupsion”, “mjerimi të ban zemër-gur”, “mjerimi të ban ahmarrës”, “mjerimi të ban edhe alkoolik, kusar, prostitutë”, “mjerimi të ban servil” etj. Kështu, Migjeni është antipodi i Fishtës: “Malsori i idealizuem i “Lahutës” i lëshon vendin malsorit të mjerë, të çoroditun, të ‘Legjendës së Misrit’.”

Migjeni nuk është vetëm fotografues i mjerimit, por edhe njëfarë ideologu, pasi që kërkon revolucion për “shndërrimin e të gjitha vlerave”. Duke e pasur të pamundur ta shfaqte haptazi “credon” politike, ai e ngjeshi veprën e vet me “folje symbolike”, si: “Kanga e të Burgosunit”, “Kanga që s’kuptohet”, “Mollë e Ndalueme”, “Gogoli” etj. Sipas Pipës, “poezija e Migjenit asht nji kushtrim lirije”. Edhe vetë titulli ambiguitiv e sugjeron këtë: “vargje të lira don me thanë, në vështrimin e parë, vargje të zgidhuna, të lira për kah metrika tradicionale. Por nji vështrim i dytë, ma i thellë, mshehet mbas ksaj shprehjeje: Vargjet e lira don me thanë Vargjet e Lirís”.

Si vjershë programatike të jetës dhe të veprës së Migjenit, Pipa e shpall “Të birtë e shekullit të ri”, pasi, sipas tij, “kjo vjershë e shpjegon gjithë veprën, praktike e poetike të Migjenit”. Në të Migjeni, në vrullin revolucionar, mohon të vjetrën dhe beson në të renë. Feja e tij është “antiteza e së vjetrës”. Në fakt, duke qenë besimtar i socializmit, Migjeni vihet kundër fesë që proklamojnë kisha e xhamia, prandaj poezia e tij është blasfmike. Për këtë flasin poezi të ndryshme, por kjo më së miri artikulohet te “Kanga e Përndimit”, e cila “shënon zenithin e poezis migjenike”, pasi “mbas ksaj pike parabola fillon të zbresë”.

Çelës i poezisë së Migjenit, sipas Pipës, është sëmundja, e cila ka prodhuar melankolinë, pesimizmin dhe i ka dhënë tonalitet ankues poezisë së tij. Kjo s’do të thotë që poezia e tij dominohet nga pesimizmi, pasi që pesimizmi i së tashmes prodhon optimizmin e së ardhmes. Prandaj, Migjeni është poet që e do jetën dhe që ankohet sot që të vijë sa më shpejt e nesërmja: “e duen ma fort jetën ata që janë më afër vdekjes”. Pesimizmi i tij shfaqet në pak vargje vetëm në formë dileme (“Un - djepi i juaj, ndoshta vorri i juaj”).

Në fund, Pipa e komenton shkrimin e vet përkujtues, duke e quajtur vetëm “informativ”, për të shtuar shkurtimisht se gjuha dhe teknika e Migjenit shpesh lënë për të dëshiruar. Madje në këtë plan, proza është më e pjekur se poezia, megjithëse insiston që Migjeni të mos shihet vetëm si prozator, pasi që proza e tij është prozë poetike.

Pipa nënvizon rëndësinë e Migjenit që lidhet ekskluzivisht me letërsinë shqipe, pasi po të ishte “në Jugosllavi fjala vjen, ku poezija shoqnore ka qenë e njoftun kaherë, poeti i “Vargjevet të Lira” nuk do t’ishte dallue fort”, por “në Shqipni Migjeni asht nji i vetëm, asht pionier”. Në këtë ese jepet edhe konstatimi: “Mos ta harrojmë se ai që ka sjellë nji fletë të re në letërsín shqipe ka qenë nji mësues katundi”.

Pa dyshim shkrimi më i thellë dhe më problematik i Arshi Pipës për Migjenin është “Miti i Oksidentit në poezinë e Migjenit” (i botuar fillimisht në anglisht), i cili ndahet në pesë pjesë: 1. Shpirti sllav që flet shqip, 2. Dështimi i Oksidentalizmit, 3. Poezia dekadente, 4. Apoteoza e Revolucionit dhe 5. Gramatika e huaj e poezisë “Kanga e Përndimit”.

Ky shkrim është më problematiku, sepse poetin aq të dashur për lexuesit shqiptarë e nxjerr me prejardhje sllave. Pipa tregon se Migjeni, pos prejardhjes, edhe edukimin e kishte sllav (maqedonisht dhe rusisht) dhe kontributin arsimor e dha për sllavët (u dha mësim nxënësve serbë në Vrakë, e pastaj nxënësve shqiptarë në Pukë). Në shtëpi fliste serbisht, pasi shqipen nuk e njihte mirë. Kështu, nënvizohet e meta gjuhësore e shfaqur aq shpesh në poezinë e Migjenit. Ai shkroi serbo-kroatisht dhe pastaj shkrimet i përktheu shqip.

Po ashtu, mesianizmi i shfaqur në poezinë e tij, sipas Pipës, është i huaj për psikologjinë shqiptare, por është familjar për mendjen sllave. Konkluza është e qartë: “stili dhe skeleti i mendjes së tij janë thelbësisht sllavë”, pasi ai është një “fenomen i hibridizimit kulturor: shpirt sllav që flet shqip”.

Edhe interesimi tematik i tij kushtëzohet nga formimi sllav: si ortodoks i Shkodrës, e cila bashkë Korçën solli klimën marksiste në Shqipëri, Migjeni tërhiqej nga marksizmi dhe i hapi portat për trajtimin e letërsisë sociale. Madje shpesh vepra e tij ka një gjuhë liturgjike me mesazhe socialiste. Po ashtu, tek ai nuk dihet ku mbaron Marksi e ku fillon Niçe. Megjithatë, “marksizmi i Migjenit është i tipit perëndimor”.

Megjithatë, Pipa e konsideron Migjenin si shkrimtarin e parë që theu traditën romantike dhe konstaton se kjo erdhi si rrjedhojë e ndikimit të tij nga: Dostojevski, Esenini, Majakovski, Gorki, Kërlezha, Djuro Sudeta, Antun B. Simiç, Kristo Smirnevski, Attila Jozsef etj.

Largimin nga tradita Pipa e gjen edhe te refuzimi që Migjeni ia bën vargut kombëtar shqiptar, tetërrokëshit, i cili nuk shfaqet kurrë në poezinë e tij. Pjesa më e madhe e vargjeve të lira nuk është në varg të lirë; metafora është forma e tij e shprehjes; përdorimi i kohës dhe i mënyrës është i gabueshëm, ashtu si përemri, nyja etj.; sintaksa e tij nuk është tamam shqip. Kështu, del që Migjeni, pos gjuhës së vet serbe, kishte mësuar edhe këto gjuhë: maqedonisht, rusisht, greqisht, latinisht, frëngjisht dhe shqip, nga të cilat shqipen e zgjodhi si gjuhë për t’u artikuluar artistikisht.

Kritika e Pipës për Migjenin është kritika më shokuese për poetin e mjerimit. Te disa lexues kjo kritikë ka provokuar kundërshtime e ofendime në kurriz të Pipës, pasi që Migjeni i dashur e i përkëdhelur nga kritika zyrtare, sepse ishte “fukara”, tash ka rrezik të anashkalohet, sepse na doli “shka”. Kështu konstatimet e Pipës mbi origjinën e poetit që avancoi poezinë shqipe, sado të vërteta të jenë, paralajmërojnë një kohë të keqe për Migjenin “e mjerë”, pasi disa kërkojnë përjashtimin e tij, kurse të tjerët mbrojnë pozitën e deritashme të tij.

Megjithatë, unë nuk do të vija pikëpyetje tek origjina e tij, por te dy mendime të Pipës që më duken të paqëndrueshme: 1. Migjeni vdiq i virgjër, 2. Migjeni vdiq sepse ishte i varfër.

Mendimi i parë për Migjenin, edhe pse nuk mund të hidhet poshtë, nuk mund as të përkrahet. Pra është mendim i diskutueshëm. Atij mund t’i vihen disa pikëpyetje: si mund të dihet nëse Migjeni vdiq i virgjër, kur kjo është çështje tepër private? A na e zbulon letërsia e tij këtë mospërvojë me femra, apo thjesht hamendësojmë? Si mundet që ai që “importoi” prostitutat në letërsinë tonë, të ketë vdekur pa i prekur ato? Pastaj, Migjeni vdiq në moshën 27 vjeçare, pra në një moshë goxha të shtyrë për të qenë i virgjër.

Mendimi i dytë, se Migjeni vdiq pasi “nuk kish pare”, është i paqëndrueshëm, pasi dihet se Migjeni vdiq nga veremi (tuberkulozi), nga i cili, deri në fund të Luftës së Dytë Botërore, vdisnin mbi 60 % e popullsisë në botë. Pra, Migjeni edhe po “të kishte pare”, nuk do të shërohej, sepse mjekësia ende nuk mund të bënte asgjë për të.

Pavarësisht këtyre dy mendimeve, të cilat Pipa i shkroi kur ishte ende i ri, kritika e tij për Migjenin themelon dhe mban nën hije “migjenologjinë”.


Nga Agjencioni Floripress:



Millosh Gjergj Nikolla ─ ky është emri i tij i vërtetë, sepse Migjeni, është pseudonimi ose emri i tij i shkrimit. Ishte poet dhe prozator i shquar shqiptar i viteve 1930. Migjeni konsiderohet si një ndër shkrimtarët më të lexuar e më të rëndësishëm të letërsisë shqipe të shekullit të 20-të. Për epokën ishte një zë krejtësisht novator nga brendia dhe forma dhe ndikimi mbi letërsinë shqipe të kohës ishte i madh.

Konsiderohet që Migjeni kaloi nga një romantizëm revolucionar në realizëm kritik gjatë jetës së tij. Ai pasqyroi varfërinë e thellë të viteve kur jetoi, dhe duke u dalë zot heronjve të krijimeve të tij si "Bukën tonë të përditshme falna sot", "Bukuria që vret", "Mollë e ndalueme", "Legjenda e misrit", "A don qymyr zotni ?", etj. fshikulloi ashpër indiferentizmin e klasave të kamura ndaj vuajtjeve të popullit.

Ndikimi i Migjenit mbi rrethet e rinisë anticifligare qe i ndjeshëm ne vitet kur shkroi. Një shtysë te posacme mori përhapja e krijimtarisë se tij pas Luftës së Dytë Botërore, kur regjimi komunist mori përsipër botimin e plotë të veprave, të cilat në vitet 1930 kishin qenë pjesërisht të pabotuara.



Familja dhe rinia e hershme

Migjeni lindi më 13 tetor 1911 në Shkodër në një familje ortodokse. Mbiemri i Millosh Gjergj Nikollës vjen nga gjyshi i tij Nikolla Dibrani nje shqiptar i ardhur nga krahina e Rekës (sot në Maqedoni) ku ishte pjesë i komunitetit ortodoks që lindi një emër tjetër në lëmin e poezisë, Josif Jovan Begerin.

Nikolla Dibrani ishte larguar nga krahina e lindjes në gjysmën e dytë të shek. XIX dhe u zhvendos në Shkodër ku punoi si murator dhe më vonë u martua me Stake Milanin nga Kuçi. Para se të vdiste në 1876, u bë me dy djem: Gjergjin (1872-1924), i ati i Milloshin dhe Kriston.



Gjergji, i ati, zotëronte një bar dhe ishte një anëtar shumë i respektuar i komunitetit. Vlen për tu përmendur zgjedhja e tij si përfaqësues i Shkodrës në Kongresin e Beratit më 1922 (ku u shpall Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë nga Fan Noli).

 Gjergji ishte i martuar martua me Sofia Kokoshin (e ëma Migjenit) në 1900. Më 1910 Gjergji zuri një ushqimore dhe dhjetë vjet më vonë, kur vdiq baxhanaku Ilia Trimçev, mori ëmbëltoren e tij, të cilën e mbajti gjersa vdiq, më 21 mars 1924, në moshën pesëdhjetë e dy vjeç.

Në këtë dyqan e ndihmoi fëmija i parë i shtëpisë, Nikolla, që pati lindur më 30 tetor 1901 dhe vdiq një mot pas t'et nga pleuriti.

E ëma vdiq që në 1916 duke lënë gjashtë fëmijë (dy djem e katër vajza). Si i shoqi, Sofia gëzonte nam të mirë në rrethet shoqërore dhe ish edukuar në seminarin katolik të Shkodrës, të drejtuar nga murgesha italiane.

E dërrmuar nga këto fatkeqsira që e pllakosën njëra pas tjetrës, vdiq më 1926 edhe gjyshja tetëdhjetëvjeçare. Ndër gjashtë fëmijët, Milloshi dhe e motra më e vogël, Ollga, u shkolluan në shkollën fillore serbe në Shkodër . Shtëpia ku lindi poeti nuk ekziston më prej shumë vitesh. Ajo ishte e ndërtuar në oborrin e shtëpisë së Trimçeveve dhe pikërisht kjo shtëpi u bë edhe Muzeu i Migjenit nga viti 1961 deri në vitin 1993.

Jeta e veprimtaria

Arsimin fillor e mori në qytetin e lindjes në një shkollë serbo-ortodokse dhe nga 1923 deri më 1925 u shkollua në Tivar ku vetëm në serbisht ka notën mirë, ku e motra Lenka ishte shpërngulur martuar atje me Llazar Jovanin, familja e të cilit e kishte origjinën nga Kavaja.

Daja, Jovan Kokoshi, e lajmëroi se i pati nxjerrë bursë për në gjimnazin e Manastirit. U nis atje në vjeshtë të 1925. Pasi përfundoi semi-maturën më 1927 me rezultate të mira, për vjetin shkollor 1927-1928, kundër dëshirës së tij, e regjistruan në Seminarin ortodoks "Jan Shën Teologu" po në atë qytet. Në gjimnazin e Manastirit ka po t'atillë notë në serbisht, në histori e fizikë, dhe "mjaftueshëm" në matematikë; në zell ka notën tre.

Edhe në seminar gjatë vitit të parë Milloshi ka vetëm "mirë" në serbisht, greqisht, latinisht, frëngjisht, porse vitin e dytë në gjithë këto gjuhë, sikundër edhe në rusisht, qëndron "shumë mirë"; vetëm në letërsinë kishtare ka "mirë" dhe "i shkëlqyer" në pedagogji, metodikë, gjimnastikë, dhe në këngë.

Në klasën e tretë zbret përsëri në "mirë" në gjuhët klasike dhe në mësimin kryesor, "Shkrimet e Shenjta".

Në latinisht as në klasën e katërt s'e ka përmirsuar notën, porse tani është i shkëlqyer në rusisht dhe shumë mirë në greqisht; notën "mirë" e ka në "Dogmatikë" (teologji), në psikologji e logjikë. Në vjetin e pestë, në të fundit, është shumë mirë në latinisht dhe pergjithësisht vetëm "mirë" në mësimet fetare të Seminarit.

I ka dhënë rëndësi gjuhëvet frëngjisht e rusisht, me të cilat lexonte drejtpërdrejt autorët më të vështirë. Në diplomën e lëshuar prej drejtorisë së shkollës më 18 qershor 1932, cilësohet "bir i Gjergjit, tregtar". Me atë "Dëftesë Pjekurie" e shpalli kandidat t'aftë për shërbim kishtar, për mësim të fesë dhe për studime intelektuale të larta në fakultetet universitare.

Me dëftesën e pjekurisë në xhep, Milloshi u nis më 22 qershor 1932 nga Manastiri për në Tivar, tek e motra, Lenka. Në pasaportën që pati marrë në Manastir prej konsullatës shqiptare lexohen shënimet e titullarit: "Shtati i lartë, balli i rregullt, sytë gështenjë, hunda e rregullt, goja normale, flokët gështenjë, mjekra e mustaqet e rruara, ngjyra e bardhë, shenja të veçanta s'ka".

Në vitet 1933-1937 punoi si mësues filloreje në Vrakë, Shkodër dhe në Pukë. Kjo është edhe koha kur zhvilloi veprimtarinë letrare. Shkrimet e para i botoi më 1934, bashkëpunoi në revistat "Iliria", "Bota e re" etj.

Më 1936 veprat e veta poetike i përmblodhi në librin "Vargje të lira", të cilin censura nuk e la të qarkullojë. Takon Petro Markon para se ai të nisej për në Spanjë.

 Kalon një verë me rioshin Lazër Radi, gjë që do frymzonte këtë të fundit t'i kushtonte një libër kujtimesh. Nga fundi i vitit 1937 shkoi në Itali për tu shëruar nga sëmundja e mushkërive. La në dorëshkrim një pjesë të rëndësishme të prozës së tij.

Migjeni kishte bindje të përparuara për kohën e tij, me të cilat filloi të brumoset që në bankat e shkollës nën ndikimin e veprave të autorëve përparimtarë. Punën si shkrimtar e nisi kur në letërsinë shqiptare po forcohej rryma demokratike me shkrimet e tij realiste, thellësisht novatore nga brendia dhe forma, dha ndihmë të madhe në zhvillimin e saj të mëtejshëm.

Në themel të veprimtarisë së Migjenit qëndron aspirata për një botë të re, ku njerëzit e thjeshtë të jetojnë të lirë dhe të lumtur me dinjitet njerëzor dhe pa frikë për të nesërmen. Ky humanizëm aktiv përshkon tej e ndan veprën e tij.

Në poezitë e para, si "Zgjimi", "Të birt' e shekullit të ri", "Shkëndija", "Shpirtënit shtegtarë", etj. pakënaqësia e thellë ndaj realitetit çifligaro-borgjez dhe ëndrra e autorit për një të ardhme të bukur u shpreh me figura të gjalla romantike.

Poeti u ngrit kundër amullisë shoqërore dhe forcave që mbanin vendin në errësirë ("kalbësinave që kërkojnë shejtnim").

Kritika e rreptë e gjendjes së rëndë të vendit u gërshetua në këto vepra me dëshirën e zjarrtë për "një agim të lum e të drejtë kombëtar", me grishjen për të luftuar për ditë më të bukura. Për zhvillimin e Migjenit si shkrimtar është karakteristik kalimi i tij i shpejtë nga romantizmi revolucionar në realizmin kritik.

Pasqyrimi i varfërisë së thellë të masave zë vend qendror në botimet e Migjenit për shkrimtarin kishte rëndësi të madhe shoqërore që të dilte në dritë sa më qartë humnera e vuajtjeve, ku e kishte hedhur popullin regjimi reaksionar.

Heronjtë e veprave të tij më të mira ("Bukën tonë të përditshme falna sot", "Bukuria që vret", "Mollë e ndalueme", "Legjenda e misrit", "A don qymyr zotni ?", etj.) ishin të papunë që rropateshin gjithë ditën për të nxjerrë kafshatën e gojës, malësorë që qëndronin në zgrip të jetës, të mjerë që nuk u kishte ecur në jetë dhe ishin flakur jashtë shoqërisë. Në "Poemën e mjerimit", veprën e tij më të shquar, Migjeni përshkroi në tablo të gjallë dhe rrëqethëse të gëlltitjes së vështirë të masave të shtypura dhe të shfrytëzuara, të venitjes së tyre fizike nën grushtin e mjerimit, që sundonte në vend dhe mbrohej nga monarkia çifligaro-borgjeze.

Në një varg shkrimesh, si "Zoti të dhashtë" etj., Migjeni fshikulloi ashpër indiferentizmin e klasave të kamura ndaj vuajtjeve që hiqte populli. Shtresat e privilegjuara Migjeni i pasqyroi kryesisht në jetën e tyre vetjake, ai tregoi moralin hipokrit dhe despotizmin që karakterizonte marrëdhëniet e tyre familjare ("Të çelen arkapijat", "Studenti në shtëpi").

Në "Studenti në shtëpi" vuri në lojë inteligjencien borgjeze, si forcë e paaftë për të luftuar për ideale të larta. Migjeni goditi haptazi dhe me forcë artin dhe shtypin zyrtar ("Kanga skandaloze", "Programi i një reviste", "Novelë mbi krizën" etj.) Skamorët, të cilët i urrenin shtypësit, por ende nuk guxonin të ngriheshin kundër tyre, Migjeni i pasqyroi me simpati të thellë.

Në skicat "Luli i vocërr" dhe sidomos te "Zeneli", shkrimtari vuri në dukje aftësitë intelektuale të masave dhe dëshirën e zjarrtë për ndryshime në gjendjen e tyre shoqërore. Shkrimtari tregoi edhe shfaqjet, sado të zbehta të protestës së tyre ndaj padrejtësisë shoqërore ("Mollë e ndalueme").

Rrëfimi i thjeshtë dhe konciz, imtësitë, që zbulojnë thelbin e dukurisë, fryma polemike, psikologjizmi i hollë, prirja për t'i dhënë personazhet me disa viza, figurat poetike shprehëse, ironia - këto janë veçoritë kryesore të stilit të Migjenit. Shkrimet e tija lanë gjurmë të dukshme në letrarët e rinj të kohës.

Me mohimin e shoqërisë çifligaro-borgjeze dhe aspiratën e fortë për një të ardhme më të mirë për masat e popullit, Migjeni pati ndikim të ndjeshëm në rrethet e rinisë përparimtare ; me veprat e tij ndihmoi në formimin shpirtëror të saj.

Këtë rol ato e luajtën edhe në vitet e qëndresës kundër pushtuesit fashist, kur qarkullonin dorë më dorë.

Pas Çlirimit trashëgimi letrar i Migjenit u bë i njohur plotësisht. ("Veprat" e plota të Migjenit janë botuar tri herë: 1954, 1957, 1961, kanë dalë edhe një varg botimesh të tipave të ndryshëm).

Shkrimet poetike dhe në prozë të Migjenit janë përkthyer në disa gjuhë të huaja. Për jetën dhe shkrimet e tija janë botuar studime e artikuj të shumtë.

Me interesimin e Republikës Popullore të Shqipërisë eshtrat e Migjenit u sollën në atdhe në 1956. Iu dha titulli "Mësues i Popullit" post-mortem në vitin 1957.

Në vitin 2002,u botua libri i Migjenit "Vepra"


******

Rrefen shoki intim i Migjenit 

Në përvjetorin e lindjes së Migjenit ende nuk ka mbaruar. Është studiuesi Nasho Jorgaqi që sjell në këtë rast një libër si “buqetë kujtimesh” për Mirkon, siç e thërrisnin të afërmit, shkruar ose treguar nga bashkëkohësit e tij nëpër vite. Jeta e shkurtër e Migjenit në krahasim me gjurmët është impresioni që sjell Jorgaqi, duke i prezantuar këto kujtime me vlera të padiskutueshme për njohjen e poetit. 

Dhe pesha e këtyre kujtimeve rritet, kur bëhet fjalë për veprën letrare që krijoi, duke u dëshmuar drejtpërdrejt nga bashkëkohësit. “Migjeni në kujtimet e bashkëkohësve” mban titullin libri, botimet “Princ”, për të cilin studiuesi thotë se rrethi i autorëve të kujtimeve nuk ishte aq i gjerë sa do të dëshironin. Ata janë familjarë, shokë të Seminarit, ndonjë nga miqtë intimë, kolegë pune, nëpunës dhe nxënës, sivëllezër të penës, intelektualë të kohës së tij. Nga këto kujtime duket se Jorgaqit i është dashur të përballet me një realitet polemizues që e shoqëron poetin, qoftë për mendimet dhe gjykimet mbi të, që, siç dëshmohen në libër, vijnë në variacione të ndryshme, por që nuk prekin, sipas Jorgaqit, thelbin e personalitetit të Migjenit, natyrën dhe karakterin e tij.

Parë nga afër, kujtimet krijojnë një panoramë mbi individualitetin e Mirkos; pa bujë, i ndershëm, i sinqertë, delikat dhe fjalëpakë… me ndjeshmëri gati sizmike në raport me njerëzit, shoqërinë dhe kohën që përjetoi. Sipas kuruesit të këtyre kujtimeve, vend të veçantë në kujtime zë historia e krijimit të disa prej shkrimeve të tij, biografia e tyre, ku jepen rrethanat dhe motivet shoqërore dhe psikologjike, konteksti kohor dhe vendor; si krijonte Migjeni. Aktiv me shtypin e kohës “justifikohet” pse ky poet mori edhe një njohje të gjerë ndër lexues, kjo edhe falë lidhjeve që pati me letrarët e brezit të viteve ‘30.

Më parathënie, ndër të tjera, fakte që tashmë dihen në lidhje me studimet dhe punën, Jorgaqi përmend se jeta sentimentale e Migjenit vazhdon të jetë enigmatike. Edhe nga kujtimet e bashkëkohësve në këtë botim, “na vjen e kursyer”! Merret vesh që Mirko ishte shumë i lidhur me familjen e tij, “fatkeqe që ia rralloi vdekja që herët dhe ia mbylli shtëpinë pa mbaruar ende shkollën”. Nga kjo vetëm dashuria për të motrat i kishte mbetur, prej të cilave nuk u nda kurrë.

Por, çfarë zbulohet dhe del ndoshta për herë të parë, është një dashuri sekrete e Migjenit, “dashuri tjetër” që ai e shprehu edhe në një vjershë përmes inicialeve Z. B. dhe që “për dekada mbeti anonime”. “Një dashuri e pastër, e bukur, e thellë, por jetëshkurtër, që u këput në mes tragjikisht”, - shkruan Jorgaqi, pa mundur të zbërthejë as ky këtë enigmë. Në fakt, në fragmentin e shkëputur më poshtë, kujtime të bashkëkohësit Hajro Ulqinaku, në titullin “Migjeni si e mbaj mend”, ku u referohet më të afërmve që kanë treguar për poetin, si: grueja e axhës, motra. Por, Ulqinaku poshtë titullit shënon edhe një fakt jo të lehtë për t’u anashkaluar, ku thotë se një nga dëshmitë, ndoshta nga më të rëndësishmet për botën e brendshme të Migjenit, është edhe “shoku i tij intim”, që del në rrëfim me emrin Zaharije Kadiqi. Madje, ky mbledhës dëshmish, pra Ulqinaku, edhe në tregimin e tij e paraqet si “shokun e tij intim”. Prej Kadiqit, janë mbledhur ndoshta kujtimet më interesante të jetës “së përjashtuar” të Migjenit, pasi janë njohur qysh në fëmijëri.

Më poshtë botojmë këtë fragment:

MlGJENI SI E MBAJNË NË MEND

Hajro Ulqinaku

(Për poetin tregojnë: grueja e axhës, motra dhe shoku i tij intim)

Gjurmave të poetit

A e di se këtu n'Ulqin, jeton grueja e axhës së Migjenit? - ia ktheva me pyetje. U habit si unë kur...

- Para dy ditësh më tregoi për këtë Bianka (vajza e Lekosavës!). I thashë me e pyetë nanën se a mundemi me bisedue dhe ja, tash po shkoj te ajo në shtëpi.

- Po vij dhe unë! - tha ai, i lumtun që ai me kët rasë mundet me mësue diçka të re për poetin që e adhuron.

Në "maje të Pazarit" t'Ulqinit pranë tregut, gjindet shtëpia e Lekosava Kitanoviqit. Atë grue e njeh çdo Ulqinak, i madh e i vogël, me emnin - Sava. Trokitëm në derë. Na e çeli dhe na shtini në kuzhinë vajza e saj Bianka. Na dëshiroj mirëseardhjen bashkëbiseduesja jonë Lekosava Kitanoviqi, grue 56-vjeçare dhe i biri, Kostoja.

Mbas përshëndetjeve u gastuem rreth tavoline.

- Doni me fol me ju për "Mirkon"? - pyeti ajo mbas pak kohe.

- Po, Sava, me na folë për te: si e mbani nc mend dhe çka keni ndëgjue prej tjerëve për te.

Baba i Lekosaves, Kristoja ka qenë vëlla me Gjergjin, babën e Migjenit. E, Milloshi, shpesh ka ardhë te këta. Si te të vetët ma! Lekosava asht pak më e vjetër se Milloshi, prandej, s'ka dyshim, e mban në mend mirë.

Në blokun tim e kisha të përgatitun nji vistër pyetjesh.

Por, Sava "s'kishte nevojë" me e pyetë. Tregonte për poetin ashtu si e mban në mend. E, unë mendoj, se për Migjenin ka rrëfye ashtu çfarë ka qenë në të vërtetë. Ndërsa shoku im bisedonte me Savën, unë shenojsha në blok.

Ah!. - me keqardhje të sinqertë "ofshani" Sava at ditë. - Si s'keni qellue pardje. Ketu ka qenë Zarija (Zaharije) Kadiqi. Ai ka qenë shok me Milloshin e ju kishte kalbeue për te.

Në Tivar e ka dhe motrën, Lenkën. Te ajo ka ndjetë kur ka mësue në gjimnaz. Atë mundeni me e gjetë me emrin Lenka ose Llazar Jovanoviq. Shtëpinë e ka afër stacionit të vjetër të hekurudhës. Kushdo ju kalbeon.

Biseduem gati dy orë me te. Po at natë, me shokun tim i radhitëm shënimet.

***

E njihni Lenka Jovanoviqin?- e pyeta nji grue ne Tivar.

Po, - tha.

Ku e ka shtëpinë?

Ma tregoi dhe fare lehtë e gjeta. Ishte afër stacionit të vjetër hekurudhor, shtëpi dykatëshe. U ngjita përpjetë shkallëve që u ngjajshin atyne të minareve.

S'dij se si do jem dukë kur në krye të shkallëve e pashë Lenkën, motrën e Migjenit. Lenkës do t'i jem duk i çuditshëm kur e kam shikue nji copë here. Kërkojsha ngjashmëri me të vllain. Më dukej se po e shoh Migjenin!, i tregova qëllimin. Më shtini në kuzhinë, ku ishin dy vajzat e saj dhe burri Llazar Jovanoviqi, malazias, plak.

Shpresova se do lodhem tue shënue!

Nuk më kujtohet shum! Kam harrue! - më habiti motra e poetit me këto fjalë. Natyrisht s'zuna besë.

Vidoja (djali i saj) mban në mend ma mirë, ai ka me ju tregue, - tha ajo dhe nji moter shkoi me e zgjue prej gjumit. M'u du, afër 40 vjeçar. Ai, për të cilin aq shumë asht kujdesë Milloshi! Sidomos me ia mësue matematikën e panjohun këtij. Ai, të cilit, prej Torinos, i shkruen me ia gjetë romanin "Gjaku i papastër".

(Ky s'ka mujt me ia gjetë, thot. Ka qenë atëherë i vogël, 12 vjeçar, arsyetohet!).

Për çdo gja që pyetsha mundohej me më bindë se përgjegjen mund ta gjeje në vepër të poetit.

Për at kohë sa ndejta, ma shpesh pashë gishtat në buzë (shej që mos me folë) se sa mora përgjigje.

Por, prap, mundi nuk më shkoi huq. Prap, mësova diçka ma tepër për poetin: njoftova motrën e tij, pashë ku ka jetuar Migjeni, fitova do fotografi të pabotueme të tij...

***

Boll shëtita nëpër Titograd, mjaft sa me më ra shojet e këpucëve në tokë, derisa gjeta shtëpinë e shokut të ngushtë të Migjenit, derisa gjeta Zaharije Kadiqin.

S'më kujtohet shum! - më tha edhe ai. S'donte me folë shum.

Kjo e revoltoi djalin e tij rreth 20-vjeçar.

Po si s'të kujtohet, babë!? Si ke mundë me harrue kur ti ke qenë intim me te dhe je moçanik i tij?!

Po Zaharija e mban në mend fare mirë Migjenin. Si me dana, nxora dhe diçka dhe prej tij, për personalitetin e poetit...

Sava, sigurisht ka qenë këtu dhe Ju ka pyetë për Milloshin? - e pyes.

Po, - vërteton ajo

Çka ju kanë pyetë ma shpesh dhe a ju ka ngja diçka interesante me ta. - ia bana pytjen

"e fundit" të vistrës së pyetjeve të përgatituna.

Më ngjau në nji verë: isha përpara "simiçihanes" (furrës, asaj së vetës që Lekosava e ka në katin përdhesë të shtëpisë së vet!)

M'afrohet nji njeri me pantollona të shkurtra e këmishë pa mangë; të varun për qafe e të qitun në gjoks kishte nji aparat foft grafik; dukej i huej; Gjerman - mendova. Kishte qenë profesor n'Universitetin e Vjenës. Më thot:

Ti je motra e Migjenit. - më tha shqip, përpara se të më përshëndeste.

Jo! - shkurt i thom.

Po!- thotë.

Jo!

Po, de! - me bindje vërteton ai.

Fytyra po të tregon se je motra e tij; nji fytyrë keni, - thot ai me bindjen e vet.

Jo, jam grueja e axhes së tij- i tregoj.

Më kallxoni diçka- u lut ai. - Disa thonë se Migjeni asht Malazias e disa Shqiptar. Çka ka qenë në të vërtetë?

I tregova për prejardhjen e familjes, tregon Sava.

Gjeneza e familjes së Migjenit

Familja e Migjenit, në kohë të Fan Nolit quhej - Nikoliqi. - thot Sava, e në kohë të Zogut - Nikolla.

- Gjyshi, Nikolla, ka qenë i ardhun në Podgoricë (Titograd i soçëm!) prej Dibre. Ka punue atë çka atëherë kanë punue të "gjithë" dibranët. Ka punue si murator, marangoz, çdo zanat që asht i lidhun me ndërtimin e shtëpisë. Zanatet e këtilla, pse i kanë dijtë vetëm dibranët, i kanë quejtë -"dibranllëk".

***

Gjyshi im ka dijtë, ka punue këto zanate dhe ka qenë i ardhun prej Dibre, prandaj e quejnë - Nikollë Dibrani,

- më tregoi Lenka, motra e Migjenit dhe vazhdon:

- Në Podgoricë gjyshi asht njohtë me Stanka Stanishtin, malazeze, me fe ortodokse. i kanë pëlqye njani tjetrit. Janë dashurue. Atëherë koha s'i ka lejuar mc u marrë. Nikolla ka qenë shqiptar. Prandaj dhe e grabiti.

Ikin prej Podgorice dhe vendosen në Shkodër.

Nikollë Dibrani pati dy djem: Kriston (baba i bashkëbisedueses sonë, Lekosavës. (Këtë e kishin quejtë edhe Kërsto!) dhe Gjergjin (kët shkurt e kishin quejtë, Gjoko!).

- Kërstoja ka qenë ma i vjetër, prandej të gjthë fëmijt e shtëpisë e kanë quejt babë, e Gjokën, pse ka qenë më i ri -axhë - tregon Lekosava.

- Gjergji Nikolla qe martue me Jelena Kokosheviqin. Fëminë e parë e patën djalë - Nikollën. Mandej tri vajza: Lenkën, (Jelena), ajo në Tivar, Jovankën e martueme në Shkodër, dhe Çvetkën, në Tiranë.

Më 13 tetor të vjetit 1911 lindi Milloshi Pjestari i fundit i asaj familje që Ollga, qe e martueme në Tiranë, vdiq në 1958.

- Shtëpinë e kanë pasë në Mahallën e e fretënve. Gjergji ka pasë pijetore. Jelena, nana e Mirkos (Kështu e kishin quejt Migjenin të vogël!) ka punue në vek. Kanë qenë "rehat", - tregon Lekosava për kët familje.

Por, anemneza familjare e shkatrroi lumtuninë e familjes

- Nikolla.

- Më 1916 Mirkos i vdes nana, e le të vogël, pesëvjeçar, pa e ndie ngrohtësinë e prehnit të saj.

Më 1924 i vdes baba, hala i ri, 52 vjeçar. Më 1925 i vdes vllau, Nikolla, rreth 24 vjeçar. Më 1926 i vdes edhe gjyshja, 80 vjeçare. Milloshi mbetet atëherë pa punë, në shtëpi të dajës, motrës.

Të gjithë fëmijt e Gjergjit u shkolluen. Të gjithë mësimet, shkollat fillore i kryen në Shkodër, në gjuhën italishte. Përveç Mirkos e Olgës. Keta dy, po në Shkodër, e kryen filloren, por "nashke" (sërbisht).

- Gjyshaj e Mirkos ka folë "nashke" - vazhdon me tregue Lekosava- shqip ka dijtë fare pak. - "Nashke"(serbishte) mësoi Milloshi edhe në gjimnazin e ultë të Tivarit. Më 1923 vendoset në Tivar te e motra Jelena- Lenka. Aty qendron dy vjet shkollorë: ç'prej 1923 e deri më 1925.

Për çudi, qendrimin e Milloshit në Tivar, motra, s'e mban mirë në mendje.

- S'ka ndejtë shum këtu! - thot ajo.

- Pak ka ndejtë!

Pak! Veç dy vjet! Aty ka hangër, aty ka pi, aty ka fjetë!...

Daja Jovan Kokosheviqi, i nxjerr Milloshit bursën per shkollim në Manastir. Atje Milloshi kryen dy vjetët e fundit të semimaturës" me 1925-26 dhe 1926-27.

- Më 1927 Mirkoja fiton bursën nga Jugosllavija e vjetër për shkollim fetar. At vjet Mirkoja regjistrohet në Seminarin serb "Shën Gjon Teollogu", - tregon Zaharije Kadiqi.

(U regjistrue pa dëshirë. Seminarin e kreu më 1931-32).

- Si u ba puna që Milloshi të mësojë për prift, çka s'ka dashtë me qenë? - e pyes Zaharije Kadiqin, shokun e ngushtë të poetit n'at shkollë dhe Lekosavën.

- S'ka mundë me u shkollue askund tjetër. Për tjetërkund bursë s'i kanë dhanë. Vetë s'ka pas mundësi shkollimi... -me thanë që të dy bashkëbiseduesit e mij.

- Unë mendoj se me i pasë thanë Milloshit çkado gja me ba, e kishte ba!- e thot mendimin e vet Zariu. - Ai ka dashtë vetëm me u shkollue disi.

- Mirkoja ka qenë i "maruem" (i dobët nga shëndeti!)- tregon Sava. - Prandej na i thojshim:

- Po si, more Mirko, ti kaq "i vogël" e don me u ba prift. - Po a ka me të nderue ty populli kaq të ri? A kanë me të ndëgjue në meshë?

-Unë me u Shkollue tjetër kund s'mundem – po mësoj për prift – e bahem mësues! - ka thanë gjithmonë Milloshi - tregon Lekosava.

- Gjatë gjithë shkollimit ka qenë nxanës shumë i mirë, në Manastir ka qenë nxënës i shkëlqyeshëm, - tregon Zaharija.

- Unë, në Manastir, atëherë kur edhe Mirkoja, kam qenë n'Akedeminë tregtare. Atje me Milloshin shpesh kemi qenë bashkë.

- Në shkollën e tij ka ekzistue shoqnija letrare. Milloshi atëherë shkruente serbisht: vjersha e tregime. Shpesh organizojshim mbramje letrare. Milloshi ka qenë kryetar i shoqnisë. Ka qenë nxansi ma i mirë dhe shkruente ma mire se të gjithe. Për çdo punim, që e lexojshim në mbramje letrare, duhet t'i lejshim nga nji kopje drejtorisë së Shkollës. Në bibliotekën e seminarit duhet me u gjindë kopjet e punimeve të Milloshit, - tregon për ato ditë, për Migjenin kur ishin bashkë në Manastir, Zaharije Kadiqi.

Migjeni u ba prift. Si i tillë, i duhej me shërbye. Me e kthye bursën. Por, ai s'donte me "shërbye Zotit". Deshironte me i shërbye njeriut. Ma së tepërmi dëshironte me studjue. Por jo teologjinë.

- Ai ka mund me e studjue teologjinë kur të kishte dashtë. Bursën ia kishte sigurue daja. - tregon Zaharija Kadiqi.

- Milloshi ka dashtë me studjue letërsinë. E për këtë s'ka pas mundësi, s'ka pasë të holla.

- Nji vjet asht sjellë Milloshi pa punë nëpër Shkodër,

- tregon Lekosava. - N'at kohë kurrkund s'ka shkue. Veç te të vetët. S'asht përzie me njerëz. Gati gjithmonë ka qenë vetëm. Me kërkënd s'ka folë. Veç ka qenë me një libër në dorë, - tregon ajo.

Tregon Lekosava nji bisedë se si Migjeni muer punë: detyrën e mësuesit në Vrrakë.

- Nje ditë në nji kafehane me emrin "Milet- bahçe" në Shkodër bisedoj me do burra. Njani e sheh Milloshin në rrugë me libër në dorë dhe e pyet atë me cilin rri:

-1 kujt asht ky djalë? Shum djalë i mirë po më duket! -thot ai për Milloshin dhe vazhdon: - Sillet pa punë, veç me nji libër në dorë e shoh.

- Djali i Gjokës, - thot tjetri. - Ka krye shkollën e asht pa punë! - Au po unë Gjokën e kam pas mik! - thot i pari dhe e thërret Migjenin me bisedue. E pyet: pse asht pa punë, pse asht i mërzitun.

Milloshi i tregon se kishte me studjue, por s'ka mundësi. Kishte me punue si mësues por s'ka vend pune.

- Si mos me qenë i mërzitur kur rri tek dajt e më mbajnë ata!

Miiloshit i dhanë detyrën si mësues ne Vrrakë. (Sava mendoj se ky mik i babës së tij ia gjet punën).

- Ka qenë njeri i njohun me pozitë, por momentalisht s'po më kujtohet emni i tij, - tregon ajo.

- Katundarija e Vrrakës ka qenë ortodokse. Fëmijt e atyhit deri atëherë kanë mësuar "neshke" (serbisht). Milloshi s'asht ba prift, por mësues, e katundarët e atyhit kanë qenë "fanatikë të mëdhenj"; pse Milloshi s'i ka mësue fëmijt "nashke", por shqip. Mirkon e kanë pas inat edhe pse ka qenë përparimtar.

- Kur ka hy Milloshi në detyrë, Ollga, motra e tij ma e vogla, ka qenë tue "studjue" në Sarajevë, e mbasi Milloshi s'u ba prift por mësues, Olgës ia ndalën bursën. Ajo mbet

pa diplomue edhe pse ka qenë gati me e krye shkollën, • vazhdon me tregue Lekosava.

- E dini se Vrraka asht afër 7 km larg Shkodre: thonë se ka qenë i detyruem me udhtue me biçikletë prej katundi në qytet nëpër shi e borë, prandej asht sëmue nga TBC - i them shokut të tij të fëminisë, Zahariut.

- Mendoj se s'asht ashtu! Më duket se Milloshi ka qenë i sëmurë që në Manastir, por udhëtimi me biçikletë me siguri ia ka keqsue gjendjen, - thot ai që e ka njohtë ma së miri.

Anmiku i dytë i Migjenit, pra, e paska sulmue që ma herët. Por tash e sulmon ma ashpër. Migjeni pati nevojë për shërim. Por me çfarë paresh! U mjekue në Greqi, vetëm - nji muej. Në Vrrakë e njeh për s'afermi hipokrizinë klerikale, ma së miri. Mëson vuejtjet e njeriut të vogël. Aty s'mundet me durue ma. Aty, atje larg, s'munden me durue ma.

Kthehet me shërbim në Shkodër dhe shërben më' 1935-36.

Prej Shkodre, prej rrethit të tij përparimtar, duhet me e transferue Migjenin, Migjenin përparimtar, Migjenin revolucionar.

E transferojnë në Puke. Ai atje shkon edhe për shëndet.

- Ne Pukë e ka marrë dhe vajzën e motrës në Shkodër, vajzen e Jovankës- Zllatën. Për mos me qenë vetëm, mos me u mërzitë. Ajo kishte mundë me tregue për te, - tregon Lekosava.

- Ollga dëshironte me i krye "studimet" që ia këputën në mbarim. Por s'kishte pare. I duheshin 200 napolona. Edhe asaj i ndihmoi ai miku, si Mirkos për punë. Ia dha 200 napolona, me kusht: nëse Ollga e merr diplomën, s'ka nevojë me ia kthye- nëse ajo nuk diplomon n'afatin e caktuem-me ia kthye huanë. Por ku, Ollga gjithmonë ka qenë nxënëse e shkëlqyeshme!-thotë Sava-dhe natyrisht i jep provimet njanin mbas tjetrit.

Për herë të parë

Kur Elitis vajtonte togerin e humbur shqiptar!

Shkruar në vitin ‘46-‘50, për herë të parë nga Vatra e Tiranës së FGK.-së dhe "Miqtë e Kulturës Greke" në tre fashikuj të shpërndarë, dje, për publikun vjen vepra e parë e poetit grek, nobelist, Odisea Elitis. Bëhet fjalë për "Këngë heroike dhe vajtuese për nëntogerin e humbur të Shqipërisë" (botimet "Toena") të përkthyer në shqip (nga Llambro Ruçi) dhe një antologji të poezisë, të frymëzuar nga Odisea Elitisit, vepër e intelektualit shqiptar Arjan Ramaj. Njëqind vjet pas lindjes së tij, Greqia nderon poetin e saj kombëtar Odisea Eliti, duke i trasnferuar veprimtaritë edhe në Tiranë. Ky prezantim u bë dje në Ministrinë e kulturës, në prani të ambasadorit grek Nicolas Pazios. Ishte një takim filologjik dhe shkencor ndërmjet pedagogëve dhe studentëve të universitetit. Referimet, recitime poezish, në gjuhën greke dhe atë shqipe, ku u shfaq edhe një dokumentar nga jeta dhe vepra e poetit. Brenda një fjale adape, bashkëpamje, ambasadori grek, Pazios në fjalën e tij ndau tre momente të rëndësishme për krijimtarinë e Elitis.

Gjuha që përdor Elitis, është gjuha që ka vuajtur më shumë, - tha Pazios, duke kujtuar kontributin 80 vjeçar, si përfaqësues i pastër i viteve ‘30, që ka shënuar për kulturën greke po ashtu një kulm. Gjuhë laike, lirike dhe njëkohësisht duke përdorur fjali dhe shprehje nga ortodoksia, - konsiderohet gjuha e poetit. Elitis, - ka vijuar ambasadori, - është mbështetur në rrënjët e gjuhës greke, në traditën laike, duke treguar vazhdimësinë e periudhës më të madhe të qytetërimit grek. Ndërsa aspekti i dytë, sipas Pazios veçanti në poezi të Elitis është natyra dhe drita; metafizika e dritës së poetit, si themele mbështetëse të lexuesit ku e bukura lidhet me dritën, që vështirë të gjendet me kaq pastërti në poezinë greke. Në momentin e tretë, Pazios ka kujtuar kulmin e lulëzimit të kulturës greke, atë të viteve ‘30, duke e konsideruar Elitis si një përfaqësues i saj, duke bashkëvepruar me poetë të tjerë, ndërsa shënon pikë kthese për përfshirjen në modernizmin evropian.

Pjesë e shkëputur nga "Këngë heroike dhe e përzishme"

Për ata nata ishte një ditë më e hidhur

Shkrinin hekurin, mbllaçitnin tokën

Zoti i tyre nuhaste barut dhe lëkurë mushke.

Çdo gjëmim një vdekje shaluar nëpër erë

Çdo gjëmim një burrë duke buzëqeshur përballë

Vdekjes - dhe fati ç’të dojë le të thotë.

Befas çasti harroi dhe gjeti kurajën

Në vijën e frontit flaku copë-copë mes diellit

Dylbi, telemetra, mortaja, u ngrinë!

Lehtësisht si kambrik që u shqye era!

Lehtësisht si mëlçi që u hapën gurët!

Kafka u rrokullis nga ana e majtë...

Në tokë veç për një çast u tronditën rrënjët

Pastaj u shpërnda tymi dhe dita shkon e frikësuar

Të mashtrojë mjegullën nga ferri i nëndheshëm.

Por nata u ngrit si nepërkë e shkelur

Sapo ndaloi për pak mes dhëmbëve vdekja -

Dhe pastaj u derdh gjer te thonjtë e saj verdhanë!

Pjesë e shkëputur nga poezia “Thithe të shkëlqyeshmen”

Jetova në një vend që dilte prej një tjetri

realitet,

si ëndrra nga ngjarjet e jetës sime.

E quajta edhe atë Greqi

Dhe e gdhenda në letër ta shoh

Kaq e pakët dukej, kaq e pakapshme

Pjesë e shkëputur nga poezia “Maria Nefeli”

“Kape shkreptimën në rrugën tënde, njeri;

Jepi asaj vazhdimësi;