HISTORIA E SHQIPTAREVE, NGA ILIRET E LASHTE, NE EREN E ISLAMIT

NGA: A. K. BOGDAN






Shqiptaret i perkasin njerit prej kombeve me te vjeter te Evropes. Nga 1250 B.C. deri ne 168 B.C., Shqiperia eshte banuar nga 14 konfederata te fiseve Pellazge, te udhehequr nga Mbreter qe e shikonin para-ardhjen e tyre nga Akili. Ketu eshte nje rishikim i shkurter i rruges komplekse te Historise Shqiptare qe nga kohet e hershme e deri ne mes te shekullit te 19te.


Mbreteria e Ilireve e arriti zenitin e saj ne shekullin e 4te B.C., nen mbreterine e Bardhylit (Ylli i Bardhe). Me vone mbreteria e tij u mund dhe u aneksua nga Filipi i II-te, babai i Aleksandrit te Madh, ne 358 B.C. Pas vdekjes se Aleksandrit te Madh, Iliret u cuan kunder Maqedonasve dhe Grekeve. Ne 312 B.C. Mbreti Ilir Glaus deboi kolonizatoret Greke nga ishujt e Korfuzit dhe nga Epidamnus (apo Durrachion, apo Durazzi, apo Dyrrahium, apo Durres).

Gjate dy lufterave Ilire te 229 dhe 219-tes B.C., Romaket munden te aneksonin pjesen me te madhe te Ballkanit Perendimor. Megjithe kete Mbreteria Ilire mbijetoi deri me 180 B.C. kur Dalmatet e deklaruan vetveten e tyre te pavarur dhe krijuan republiken e tyre te pavarur, e cila u pushtua nga Perandori Augustus ne 9 A.D., ne te njejtin vit ne te cilin legjionet Romane ne Gjermani u thyen nga Herman Saksoni.

Ne 171 B.C. Mbreti i fundit Ilir, Genti u zu rob ne rrethinat e Skutarit (Shkodres) dhe u dergua si rob ne Rome. Mbreteria e tij u nda ndermjet tre provincave Romane te Dalmacise, Maqedonise dhe Epirit. Gjate historise se Romes, pese Perandore Roman – Diocletiani, Klaudiusi i II, Aureliani, Probus dhe Konstandi i I kishin origjine Ilire.

Shqiptaret e hershem te mesjetes dolen nga kaosi i shkaterrimit te Perandorise Perendimore Romane si pasardhes te fiseve te Dardaneve dhe Feoneve, te cilet jetuan ne Ilirine e siperme dhe ne Trake deri ne kohet e pushtimeve massive te Goteve Gjerman, qe morren pjese ne trojet Shqiptare gjate shekullit te katert A.D.. Ne fund te shekullit te gjashte, Trako – Iliret u c’vendosen nga dyndjet e Avareve, Anteve dhe fiseve Bullgare Turko-Ugrike te sllavizuarva.

Vendi i fundit ku Iliret gjeten strehim ne keto dyndje barbare ishin Malet e Epirit, Thesalise, Maqedonise Perendimore dhe Dalmacise. Ne 535, ushtrite e Perandorit Bizantin Justinian e pushtuan Ilirine dhe Moesine dhe debuan Gotet, Lombardet dhe Gepidet nga trojet Ilire. Por 100 vite me vone, Perandori Heracliu i II-te ftoi fiset gjysem te egra te “Sorbianeve” (Srbi, Serbet) dhe “Khrobates” (Hrvati, Kroatet) nga Kiskarpathia, te cilet te udhehequr nga lideret e tyre pushtuan territoret e Silezise se sotme dhe te Polonise Jugore, vende te braktisur nga Vandalet Gjerman dhe Ostragotet. Perandori Bizantin i vendosi ata (sllavet) ne Ballkanin Perendimor si mbrojtes te Konstandinopojes nga Avaret.[i]

Pas kesaj, Serbet, Kroatet dhe fise te tjera Sllave, shume shpejt dynden Moesine, Traken, Maqedonine dhe Greqine, biles sulmuan edhe Kreten. Megjithate Bizantinet i nenshtruan ata. Por Bullgaret (Bolgars, Volgars), nje rrace me origjine nga Turqit Altaik dhe rraces Urgike te bashkekohesve te tyre Mordovins dhe Çuvasheve ne Rusine Veriore, i nenshtruan Serbet ne fund te shekullit te nente. Cari i tyre, Simoni i Madh (A.D. 893 – 927), i konvertuar ne Kirshterizmin Ortodoks, e zgjeroi mbreterine e tij nga malet Karpate e deri ne detin Adriatik, duke perfshire ketu Shqiperine, Kosoven, Serbine dhe Malin e Zi te sotshem.

Kjo Perandoria e re Bullgare u shkaterrua ne betejen e Kleidonit ne 1014 nga Perandori Bizantin Basili i II, i cili urdheroi masakrimin e 10.000 Bullgareve te zene rober te luftes duke i qerruar nga syte.



Kronikat Islamike te mesjetes i identifikuan te paret e Shqiptareve me fiset Arabet e Krishtere te cilat emigruan ne zemer te Bizantit pas Islamizimit te hershem te Sirise, Palestines, Jordanise dhe Hixhazit. Shkrimtaret e hershem Arab te periudhes klasike Islame i diten mjaft mire ndarjet gjeografike te Ptolemeut te Aleksandrise, i cili fiset Ilire “Albanoi” i pershkroi si banore agresive qe jetonin ndermjet Dyrrahut-Roman e Albanopis-it. Muslimanet e shekullit te nente te Andaluzise (ne Spanjen pas-Vandalike) dhe Sicilise gjithashtu i njohen mjaft mire Sakalibet, apo Sllavet, te cilet si skllever militant dhe aleat te Avareve pushtuan pjesen Ilire te Ballkanit ne shekullin e shtate A.D.

Sllavet nomad dhe fiset e Sllavizuara Kroate sebashku me Serbet, i detyruan barinjte Shqiptar qe te braktisin vendet e tyre antike ne Arbanon, ne veri te Liqenit Oher. Kjo gje coi fiset Shqiptare qe te fortifikojne vetet e tyre ne kodrat e Ilirise Jug-Perendimore. Eshte e mundur qe disa Arab te Krishtere emigrant nga Siria te kene jetuar ne Maqedoni gjate shekullit te shtatet A.D. Ekziston mundesia qe ata tu jene bashkangjitur Shqiptareve ne kete periudhe ne ngujimet e tyre te reja ne Epir, Thesali dhe Shqiperine e siperme. Burimet Bizantine te kesaj kohe, konfirmojne se fisi i Krishterizuar Arab i Banu Ghasaneve i udhehequr nga Xhabal bin Al-Ahyan i mbiquajtur Arnaut, u largua nga Siria gjate marrjes se Sirise nga Muslimanet dhe u prit nga Perandori Kostandin II ne Maqedoni. Disa historiane spekullojne se Perandori Nikoforus i I qe komandoi Kostandinopojen ndermjet A.D. 802 dhe 811, ishte vete pasardhes i Xhabalit, i fundit i fisit te Ghasanideve.

Gjate periudhes se Khalifit te famshem Abasid, Harun al-Rashid ne Bagdad, edhe shkollaret me serioz Arab besonin se Arnautet e Shqiperise ishin Arabet Ghasanid nga Siria apo Berbere nga Afrika Veriore, te cilet “te verbuar nga xhahilieti para-Islamik” u kthyen ne krishtere. Ata kaluan detin Mesdhe dhe u vendosen ne token e Romaneve.[ii]

Pas renies se shtetit Islamik te Sicilise, shume Musliman Arab dhe Berber rrefugjate te luftes, kaluan detin e ngushte te Adriatikut dhe gjeten strehim ne Shqiperi via Raguzes (Dubrovnikut). Sa eshte numri i te shpetuarve nga masakra religjioze kunder Muslimaneve te shperngulur nga qyteti Pulian i Luceres (A.D. 1300) te cilet shpetuan nga shpata Krishtere dhe gjeten strehim ne kodrat e Shqiperise eshte nje subjekt i hapur ndaj debatit historik.[iii]

Padyshim se disa mbijetues Musliman nga “safe heaven-i” (qielli i sigurt) mesjetar i Luceres arriten te vendosen dhe streohen ne republiken e pavarur te Raguzes, e cila ne te kaluaren kishte patur marredhenie mjaft te mira tregtare me Siciline Islamike. Nese gjenerata e trete e ketyre rrefugjateve Muslimane nga Sicilia dhe Pulia mbijetuan si Musliman apo si Kripto-Musliman ne Malet Shqiptare, sigurisht qe ata do te kene qene ndermjet atyre njerezve qe ne menyre entuziaste mirepriten trupat Turke te udhehequra nga Jakut Pasha dhe nga Hoxha Firouz, ne kryeqytetin Shqiptar te Krujes (Aksa Hicar) ne 1396.

Shqiperia e vjeter e Madhe e mesjetes u ka pat ndare ne dy grupe linguistike kryesore: Geget dhe Tosket. Emri i te pareve i shkon Shqiptareve te Veriut te Shqiperise dhe i dyti Jugoreve. Geget jane malesore qe jetojne ne zonat e Shkodres, ne Kosove, gjithashtu ne Diber, dhe ne qytetin e Maqedonise ne Uskub (Shkup). Ata ndoshta jane, pasardhes te fiseve Ilire te Penestit dhe Linkesti.

Disa nga fiset Gege, si Miredita, Grudi, Kelmendi dhe Kastrati qendruan katolike nominal. Megjithate shumica e Gegeve gradualisht pranuan Islamin ne shekullin e 15te. Geget Musliman dhe Krishtere kane nje tradite te gjate hakmarrjesh me rituale te vjetra qe kerkojne gjak per cdo te vrare, rrembim femre apo per fyerje.

Gjakemarrja (mes Gegeve) eshte e sanksionuar nga ligji para-Islamik i Leke Dukagjinit qe quhet “Ligji i Vjeter.” Sipas ligjit te Lekes, burri Shqiptar eshte totalisht i pergjegjshem per sigurine e miqve te tij. Dhe vrasesi ne mbrojtje te nderit sipas Ligjit te Vjeter nuk mund te shihet si vrasesi qe e nis gjakesine. Gjaksori, apo vrasesi, zakonisht penalizohet duke ia vene shtepine ne zjarr.



Ne fillimin e shekullit te 20te me shume se 75% Gegeve Shqiptare ishin Sunni Musliman, dhe rreth 10% e tyre ishin ndjekes te kultit Dervishler te Bektashive.

Tosket Jugore te Shqiperise jetojne ne Janine (Epiri i Vjeter) dhe Preveze, dhe ne zonen e Permetit. Ne shekullin e 14te A.D., mercenaret Shqiptare te zoterinjeve Latin ne Greqi emigruan ne Epir dhe infiltruan ne Thesali, More dhe ne shume ishuj te Egjeut, ku ata u vendosen dhe stabilizuan kolonite e tyre.

Keto koloni Shqiptaresh mjaft te Helenizuar kishin privilegje speciale nga Turqit. Megjithate shume prej tyre migruan ne Pulia, Kalabri dhe Sicili, ku ata iu bashkuan katolikeve te ashper Arberesh, te cilet u larguan nga Shqiperia e Mesme pas renies se rrebelimit te Skenderbeut.[iv]

Shumica e Toskeve, u konvertuan ne Islam heret ne shekullin e 15te. Megjithate shume prej tyre e pranuan Islamin shume kohe perpara pushtimit Turk te Shqiperise se poshtme. Ne Evropen e Krishtere Mesjetare, nderrimi i fese nuk ishte ndonje problem i madh teologjik per shumicen e njerezve te thjeshte, te cilet nuk e trajtonin Islamin dhe Krishterizmin si dy religjione te kunderta ne doktrina. Per masat e Krishterizuara te Evropes, Islami dhe Krishterizmi, ashtu si Ortodoksia dhe Katolicizmi, apo me vone Katolicizmi dhe Protestanizmi, ishin me shume dy sisteme te ndryshme te riteve religjioze. Per me teper popullariteti i para-Manikean dhe “herezive” semi-te Krishtera te cilat linden dhe rrezatuan ne Ballkan inspiruan shume heretike influencal ne Perendim. Katharet [paraardhes te Albigensianeve-ed] dhe Paterenset ishin mjaft te perhapur ne tokat Mesdhetare ndermjet Pireneve dhe Maleve Rodope. Eshte mjaft veshtire qe te besosh se Shqiperia nuk eshte prekur nga keto levizje religjioze. Por ne mundet qe te spekullojme vetem per ekzisten e Bogumileve (Theofilet) dhe Babuneve ne Shqiperi. Ndoshta disa Shqiptare u ndikuan nga disidentet Ballkanik Kishtare te cilet nuk e pranuan autoritetin e Peshkopeve Katolik dhe te Patriarkeve Ortodoks. Malet e Shqiperise ishin nje vend ideal per strehimin e te Krishtereve disidente te denuar nga inkuizitoret e Papes qe i denon ne zjarr. Urdheri shpirteror Franceskan dhe ndjekesit e Joakimit te Flores nga Kalabria-te pabidnur ndaj Papes Xhon XXII-ndertuan komunat e tyre ne malet e Shqiperise. Malet e Shqiperise ishin nje vend ideale per mistiket Krishtere te koherave te hershme.



Perhapja gjeografike e dy kishave antagoniste (Kishes Ortodokse dhe Katolike) ka lene rrenje te thella ne historine e lashte te Shqiperise. Sipas tekstit te Testamentit te Ri (Romanet 15:19), Shen Pali fene e re Krishtere te cilen ai e formoi e predikoi ne Durrachium (Durres). Qytetet e Shkodres (Scodra), Vlores (Aulon, Avlona), dhe Prevezes (Nicopolis) u kthyen ne dioqeza te Peshkopeve Ilire. Por Iliret ne pergjithesi ishin mjaft armiqesor ndaj Krishterimit, dhe Perandoret me origjine Dalmate Decius dhe Dioceletan i persekutuan pameshire ndjekesit e Palit. Ne vitin 311 A.D., “emri Krishterim u zhduk” nga Epiri dhe Dalmacia.

Megjithate, pas deklarimit te Krishterimit si fe shteterore te Romaneve nga Kostandini, Peshkopet Katolik ndertuan kishat e tyre ne Praevlis (Shqiperine e siperme) dhe Maqedoni. Ishte Shen Jeromi (Hieronumus) nga qyteti Dalmat i Stridonit, ai qe perktheu ne Latinisht, shkrimin e Krishtere nga shkrimet Greke.

Ne shekullin e 9te, pas pushtimeve shkaterruese nga Avaret dhe Sllavet, Shqiperia u pushtua nga Bullgaret turq, te cilet ishin Sllavizuar dhe Krishterizuar ne 865. Khani i tyre, Samueli, e pushtoi Shqiperine 26 here, por ne 1018, Perandori Vasilis II, “Bullgar Vrasesi”, i mundi ata dhe e rivitalizoi pushtetin Bizantin mbi Ballkan. Nen pushtimin Bullgar, Shqiptaret katolike u konfuzuan nga lufta teologjike ndermjet Papes, Nikolles se I, dhe Patriarkut Fotius. Kur devijimi Lindor me ne fund e ndau Krishterimin ne kishat Greke dhe Romane (1054), Krishteret Shqiptare te Praevalisit u deklaruan te jene katolike, dhe kusherinjte tyre ne Epir qendruan nen autoritetin religjioz te Patriarkanes Greke.

Islami u perhape ne Evropen Jug-Lindore ne baza te pasioneve gjeniale fetare, te cilat prodhuan nje kulture vibrante dhe te fuqishme te stimuluar nga shpirti pushtues i Osmanllive.

Ne 1330-at feudalet e vegjel Franko – Bizantine te ishujve te Egjeut u kthyhen ne vasale te Emireve Turq, dhe mercenaret Katalan nga Aragona bashkepunuan ngushte me clirimtaret Musliman ne More (Peleponez).[v]



Ne fillim te shekullit te 15te kur mijera varfanjake Bizantine, detare dhe anije ndertues nga Kreta dhe Kostandinopoja (Stambolli) dezertuan ne emiratet Muslimane te Azise se Vogel, ku ata pranuan Islamin, ata te udhehequr nga detaret Turq sulmuan kolonite Veneciane.[vi] Sherbetore dhe bujkerober te shtypur Bizantine migruan ne territoret Muslimane, ne numra kaq te medhenje saqe shume territore te Thesalise dhe Trakes u depopulluan teresisht ne fundet e viteve 1340te. Shume feudale te vegjel dhe lidere feudesh, e pranuan superioritetin e Islamit pa ndonje vaksinim Teologjik. Perandori Bizantin Andronikus i III, i beri homazhe Emirit Umur te Ajdinit dhe e pranoi shtetin e tij Islam si fuqine superiore te rregjionit. Vasilius-i (Perandori-Mbreti) Bizantin qe i pagonte taksa vjetore Emirit Umur, i dha kolonizatorit Musliman ishullin e Kios si dhurate. Me vone, Emiri Umur ishte ai qe u ftua nga Perandori Andronicus III dhe Xhon Cantacuzensi qe te nderhynte ushtarakisht ne tokat e tyre vasale Krishtere, te percara ne lufte civile.[vii]



Shume nga paria Krishtere gjithashtu nuk hezitonin qe te ftonin Muslimanet Turq ne luftrat e tyre me shtetet e tjera Krishtere. Sigimonto Pandolfo Malateste (1417-1468), udheheqes i Riminit, i dergoi nje leter te shkruar nga keshilltari i tij, humanisti Roberto Valturio Sulltanit Muhamed II “Fatihut”, me nje ftese te hapur ndaj tij qe te pushtonte Romen. Ai i bashkoi letres se tij nje harte mjaft te detajuar te Italise. Ne Prill te 1486, Boccolino Guzzoni (Gazonio), qe pushtoi qytetin Papal te Osimos prane Ankones i dergoi nje leter Sultanit me propozim per koalicion kunder shtetit-kishe. Kur marinsat Muslimane nga Durresi pushtuan portin e Otrantos ne Itali, banoret katolike te Pikenos shprehen gadishmerine e tyre qe te pranonin fene dhe mbikqyrjen e “Turkut te Madh” (Grand Turco).[viii]


Historia e Shqiptareve eshte nje nga paradokset me te medha ne kronikat e civilizimit Europian. Mileniumi i kotesise per Shqiptaret, mbaroi me nderhyrjen Turke ne Ballkan. Ne shekullin e 16te, Shqiperia sebashku me Bosnjen dhe Maqedonine, perfaqesonin cepin e Khalifatit Osmanlli qe ishte i zene ne anti-kryqezate kunder Kishes Militante, dhe brigjet e Adriatikut ishin ato qe i ofronin Osmanllive strategjine me te mire te mbrojtjes kunder Papeve dhe Kryqtareve. Megjithate dalja e Shqiperise Muslimane si baza kryesore e Turqve ne strategjine Osmane per supremaci do te ngelet e paqarte nese do te vleresohet objektivisht.

Shqiperia gjithashtu ka qene pjese e civilizimit Islam, ku rezistenca e fiseve Muslimane Shqiptare ndaj autoritetit Osman, krijoi nje administrate autonome (Shqiptare). Evolucioni i Shqiperise Katoliko Romane nga nje shtet klient i Republikes se Venecies ne nje shtet Islam ne menyre radikale ndryshoi eliten Shqiptare dhe popullin Shqiptar.

Bullgaret dhe Serbet pushtues e ndertuan supremacine e tyre ne ish-Ilirine Bizantine me forcen e armeve. Por Shqiptaret e kundershtuan Sllavizmin agresive dhe e kundersulmuan. Ushtrite Serbe dhe Bizantine u nenshtruan nga Bizantinet. Nga shekulli i 11te deri ne te 15tin, tokat Veri-Lindore te Arberesheve Mesjetare qendruan nen pushtimin e Feudaleve Serb te Zetes dhe te Rashes, te cilet papushim e zgjeruan pushtetin e tyre mbi Shqiperi deri ne renien e Mbreterise Serbe ne gjysmen e dyte te shekullit te 14te.

Pushteti Serb mbi feudin e Decanit ne 1330, dhe gjithashtu kapitujt per manastires Ortodokse te Shen Mikhailit dhe Gabrielit ne Prizren (nga 1348 dhe 1353) qartesisht tregojne per prezencen e popullsise se madhe Shqiptare ne te gjithe fshatrat e Maqedonise Perendimore, Kosove dhe Metohi. Ata (Shqiptaret) ne kete kohe ishin barinje, mercenare dhe bujqer.[ix] Nen tiranine Serbe, Shqiptaret Romano – katolik dhe krishtere ortodoks te ritit Grek, u pagezuan me dhune ne kishen Serbe, te themeluar gjate rregjimit shtypes te Stefan Dushanit. Sipas ligjit te tij “drakonian”, vetem kisha Serbe ishte Krishtere “e vertete.” Te gjitha fete e tjera ishin te ndaluara. Ata qe refuzonin qe te vaftiseshin nga Prifterinjte Serbe u damkosnin ne fytyre me hekur te nxehte, u debonin, dhe pasurite e tyre u konfiskonin nga Cari Serb. Shume feudal Shqiptar katolik dhe njerez te tyre te cilet i rezistuan politikes se Serbizimit u ekzekutuan.[x]



Perpara pushtimit te Shqiperise nga Serbet, ushtare aventurier Norman ishin ata dominuan regjionin e Adriatikut. Ata e pushtuan Siciline Muslimane dhe Jugun e Italise duke ndihmuar Papen dhe princat Lombardez te rimarrin Pulian dhe Calabrine. Ne 1078, Peshkopi i Devollit (Diabolis) ne Shqiperine qendrore ishte ai qe, therriti trupat Normane nga Italia qe te mbeshtesnin Romanet katolik lokal kunder Bizantineve. Normanet erdhen ne Shqiperi me mercenare Muslimane nga Sicilia dhe me nje kontingjent te vogel Bullgaresh dhe Grekesh, te udhehequr nga Nikofor Vasilikus. Por kjo ushtri multi-etnike dhe multi-religjioze, u mund nga autokrati Aleksius Comnenus ne 1079.

Gjate kesaj lufte, ushtria Bizantine u mbeshtet nga Muslimanet Selxhuk te Sulltan Sulejmanit dhe nga trupa mercenare Turke. Ushtaret Musliman Maqedonas ishin Turq pengje lufte te burgosur nga Xhon Comnenos gjate luftes Selxhuko-Bizantine ne Azine e Vogel.

Megjithate, pas dy vjetesh Normanet te udhehequr nga Robert Guiskardi (“Robert Dinaku”) dhe biri i tij Boemund, u kthyen ne Shqiperi nga Otrantoja dhe morren Durresin dhe Vloren (Avlona). Disa muaj me vone Normanet lehtesisht pushtuan Shkupin dhe Ohrin.[xi] Perandori Aleksis i shtangur perpara humbjeve ne Shqiperi kerkoi nga Sulltani Selxhuk Sulejmani per ndihme urgjente. Udheheqesi Musliman i Rumit (Konya) i dergoi atij 7.000 luftetare me eksperience, te udhehequr nga Kamir-khani (Kamires). Ushtria e re Bizantine e udhehequr personalisht nga autokrati Aleksis dhe aleatet e tij Musliman sulmuan normanet prane Larises ne Jug te Maqedonise. Por trupat e Beomundit i rezistuan forces se sulmit Bizantine, Turqve Musliman dhe shigjetareve Oguz dhe arriten te mbijetojne.



Pas kolapsit te pushtetit Bizantin ne Shqiperi, Normanet ndertuan mbreterine e tyre ne Shqiperi, e cila shkonte nga Durresi deri ne lumin Vardar, ku fiset nomade Turke te Pechegeneve dhe Oguzet (Ög Öz) kamponin gjate veres. Keta kalores nga Stepat Kipchak-e vazhdimisht e kalonin lumin e Danubit prane Dobrujes dhe grabisnin Ballkanin deri ne perendim te liqenit te Ohrit.

Gjate dy shekujsh, portet Shqiptare te Durresit dhe Vlores u kthyen ne dyert e kryqtareve Perendimor per ne Outremer via Egnatia (per ne rrugen Egnatia). Gjate kryqezates se katert (1202 – 1204), disa nga Militae Christi (militantet e Krishtere) Perendimoret, qe ne shumice ishin Hospitallers (nga urdheri i Shen Xhonit) dhe Templare, pushtuan Shqiperine, perpara fillimit te grabitjeve e rremujrave te tyre ne Kostandinopoje, dhe e futen territorin e Shqiperise nen mbreterine e tyre Latine nen udheheqjen e Baldvinit te Flandersit. Cfare ne dime rreth popullsise Shqiptare te kesaj kohe eshte nje dije e limituar si rrjedhoje e mos pjesemarrjes se Shqiptareve ne luften per pushtet mes Dukeve Franko-Norman dhe atyre Venecian. Gjate kesaj kohe i vetmi entitet i njohur gjysem i pavarur i Shqiperise ishte Kruja, ku feudali i saj i quajtur Progon kishte nen pushtet nje keshtjelle te vogel. Ne 1208, nipi i tij Dimitri e kundershtoi pushtetin Serb te Despotatit te Zetes qe udhehiqej nga “Prinic i Madh” Gjergj, dhe Venecianet te cilet kontrollonin mjaft pjese te Adriatikut.

Kur kryqtaret Perendimore vendosen pushtetin e tyre ne Kostandinopoje, Princi i Komneneve, Mikhali I u terhoq ne Shqiperi, ku forcat e tija besnike ishin ne gjendje qe te debonin Venedikasit nga shume pjese te Adriatikut. Ne Janine ai deklaroi formimin e Despotatit te pavarur te Epirit, qe shkonte deri ne Shkoder. Pas vdekjes se tij ne 1215, Theodore Engjelli dhe me vone djali i Mikhail Komnenusit, Mikhaili II Paleologus (1230 – 1267), restoruan ne Shqiperi supremitetin e kishes Ortodokse. Ne 1258, Mikhaili II ia dha vajzen e tij Helenen, Manfredit Mbretit Hohenstaufen e te dy Sicilive. Paja e saj (Helenes) permbante tokat Shqiptare qe shkonin nga Korfuzi e deri ne Berat. Tete vjet me vone pas vdekjes se dhunshme te Manfredit, Shqiperia kaloi ne duar te Charlit I te d’Anjou-t (Anxhevine) nga Burgundi. Ne 1274, 19 kryetare fisesh Shqiptare nga Shqiperia e mesme e njohen ate si Mbret. Kurse Epiri i kaloi te dy udheheqesve te fundit te Komneneve, Nikoforit (1267-93), dhe me pas te biri i tij Thomais (1293-1318), i cili u vra nga biri i motres se tij, Nikolaus Orsini. Me vone edhe Nikolaus, u vra nga vellai i tij Xhon, i cili me pas u helmua nga gruaja e tij, Anna Paleologus, nena e Nikoforit II (qe u vra gjate pushtimit te fiseve Shqiptare te veriut, ne 1358).

Carli i I i Angjevine u trashegua nga biri i tij invalid, Carlsi II, i cili urdheroi ne 1300en debimin e Muslimaneve Sicilian per ne qytetin e Pulias, ne Lucera. Carli i II, ia dhuroi mbreterine e Shqiperise birit te tij Filipit, Dukes se Tarantos. Pas vdekjes se tij me 1333, Shqiperia u udhehoq nga vellai i Filipit, Xhoni i Gravines, dhe dy vjet me pas nga djali i Xhonit Carli, i cili u var ne Aversa, ne 1347 nga kusheriri i tij Luisi, Mbret i Hungarise. Ne 1368, udheheqesi i ri Angevin, Filipi i II u zevendesua nga klani Shqiptar i Topiave. Despotati i Epirit u morr nga Gjin Bua Shpata, nje feudal Shqiptar nga Delvina. Gjin Shpata gjithashtu pushtoi shtetin Frank te Thesalise. Ne 1380 dhe 1382, Despoti Serb i Janines kerkoi ndihme nga trupat Muslimane Turke qe te shtynin mbrapsh bandat hajdute te Gjin Bua Shpates. Ne 1381 dhe 1384, feudalet Latin te Artes kerkuan mbrojtje nga trupat Turke, ndaj klanit pushtues te Zenebishteve nga Gjirokastra. Mercenaret Turq, qe i thyen kacaket Shqiptare vendosen rregull ne Epir. Por ne Shqiperine e Mesme, vasalet e Angjevineve krijuan tre despotate te vogla Shqiptare te udhehequra nga klanet e Muzakes nga Berati (1280-1389), Topia nga Durresi (1338-1460) dhe Balsha nga Shkodra (1360-1421). Tanush Topia u martua me vajzen e padegjueshme te Robertit, Mbretit Angjevin te Napolit, por me vone mbreti Robert i terbuar e vrau Tanushin sebashku me gruan e tij. Ne 1385, djali i tyre Karlo Topia kerkoi nga Sulltan Murati I per nderhyrje dhe ndihme militare kunder kusheririt te tij Gjorgji Balsha II. Sulltani Osman i dergoi atij 40.000 Jenicere nga Maqedonia, te cilet e mposhten ushtrine e Balshes se II ne betejen e Savra-se, prane lumit Vjose ne 18, shtator te 1385-es. Gjorgji Balsha gjithashtu u vra ne kete beteje gjate perpjekjes se tij per te hikur nga beteja. Analistet Osman e pershkruan kete beteje si “ekspediten ne Karli-ili” (ne tokat e Karlit).

Pas shkaterrimit te Serbise, feudalet Verior te Shqiperise si Balshat, Topiat, Dushmanet, Spanaj dhe Dukagjinet dolen si udheheqes te pavarur te Shqiperise. Vetem Kosovaret qendruan nen tiranine Serbe deri me 1455, kur trupat Turke i cliruan ata nga rregjimi shtypes i Princit Brankovic.

Shqiptaret modern, e quajne veten e tyre Shqiptare qe nenkupton “njerez te tokes se Shqiponjave.” Ata adoptuan emblemen e vjeter Bizantine, Shqiponjen me dy koke – e cila ne syte Bizantine simbolizon unitetin imperial te Perendimit dhe Lindjes Romane – si shenje te rrobave te tyre te luftes. Megjithate, nje Shqiptar nga Tetova i tha shkruesit te ketij artikulli se Shqiponja me dy koke dhe fusha e kuqe ka nje tjeter kuptim per Shqiptaret qe eshte: “Shqiponja Shqiptare eshte vigjilente kundrejt rreziqeve te Lindjes dhe Perendimit.”

Ne gjuhen Shqipe, fjala I-liria nenkupton “liri.” Shumica e Shqiptareve ne Shqiperi, Kosove, Cameri (Janina), Maqedonine perendimore dhe ne jug te Malit te Zi e pranuan Islamin kur krishterizmi hyri ne kohet e Rilindjes (reneissance) dhe Reformimit. Procesi i Islamizimit te Ballkanit, ashtu si procesi i Krishterizimit te Evropes Veriore ishte gradual dhe me shume faza, por padyshim shume me pak i dhunshem sesa konvertimi i Polakeve dhe Hungarezeve ne Katolicizmin Roman apo ai i Bullgareve dhe Serbeve ne Ortodoksine Greke.

Klisheja e dashur per Serbet qe flet per “Turkizim / Islamizim te dhunshem” (te Shqiptareve) eshte aq jo-korrekt historikisht, sa jane edhe pretendimet per dhomat e gazit mbytes nga SS-et dhe furrave te pjekjes ne shkrimet e Elie Wiesels-it. Duke njohur rracizmin ksenofobik dhe shpirtin luftetar te Shqiptarit, krenarine, dhe ne te njejten kohe rezistencen konstante te Shqiptareve kunder pushtuesve nga Perendimi, Jugu, Lindja e Veriu, eshte mjaft e veshtire qe te besohet qe Islami, qe eshte sot pjesa me e rendesishme e nacionalizmit Shqiptar, te jete imponuar mbi kete komb krenar, te lashte te rraces Ariane ne Evrope nga Turqit. Askush nuk i detyron dot Shqiptaret qe te besojne ate qe ata e mohojne. Komunistet fanatike u munduan per 45 vite per kete, e sot Shqiptaret falen serishte ne xhami te rindertuara dhe te reja. Rrebelet Shqiptare shpesh shpesh i rrezistuan rregjimit te korruptuar dhe brutal te feudaleve Turq, por kurre kunder fese se Turqve. Per ironi, ne shekullin e 19te, kur Padishahu dekadent Sultan Mahmud i II deklaroi politiken e tij te “Tanizmatit” (Reformimin), ishin Shqiptaret Musliman dhe Boshniaket ata qe u cuan kunder “Ottomanizmit,” krijuan shtetet e tyre Islamike dhe deklaruan Jihad (lufte vetembrojtese) kunder “Turqve te rrezikshem qe tradhetuan stilin Islamik te jetes”.

Muslimanet Shqiptar jane krenar qe jane Evropian, Arian me origjine Musliman. Si simboli i Shqiponjes se tyre te Zeze, ata shohin ne Orientin Islamik dhe ne Perendimin Evropian me admirim, por ne zemrat e tyre ata kurre nuk iu nenshtruan diktatit Turk apo skemave Perendimore.



Data precise e mas konvertimit ne Islam ne Shqiperi dhe Maqedoni eshte e debatueshme, por reportet e dioqezes te derguara nga Peshkopet Shqiptar te Durresit papeve dhe Congregatio de Propaganda Fide (qendres se propagandas se Fese, ne Vatikan) na lejon ne qe te arrijme ne nje date te perafert te Islamizimit te Shqiptareve. Burimet indikojne qe konvertet me te hershem origjinuan mes kryetareve te fiseve dhe te masave te shtypura te shoqerise Shqiptare qe aspironin qe te permiresonin gjendjen e tyre shpirterore dhe sociale.[xii]

Shumica e Shqiptareve te Tivarit qe nuk emigruan ne Itali dhe ne Austri pranuan Islamin. Kur konvertimi ne Islam u shtua, kishat e braktisura u kthyen ne xhamira. Ne 1610, vetem dy katedrale sherbyen per nje mije katolike roman.[xiii] I derguari i Papes, Marino Bizzi shkruajti ne te njejtin vit se perballe klerit te fjetur dhe te paedukuar katolik, perhapja e Islamit ne Shqiperi “nga hoxhallare te zellshem dhe dervishlere te hijshem” ishte i gjalle dhe entuziaste.[xiv] Vetem klanet e Miredites dhe Klementit ne menyre fanatike iu permbajten Katolicizmit rural Roman, duke marre shans nga avantazhi qe Osmanet i kishin dhene fiseve te tyre si “njerez te mbrojtur’. Disa fise te Toskeve Jugor qendruan ne kishen Ortodokse Greke. Konvertimi masiv i Shqiptareve ne Islam morri pjese ndermjet 1620 dhe 1650. Brenda tre dekadash, 300.000 Shqiptar Katolik Roman pranuan Islamin.[xv]

Pas renies se mbreterise Serbe dhe disintegrimin e Perandorise Bizantine ne mes te shekullit te 14te, malesoret Shqiptare rrimoren tokat e tyre te humbura te Ilirise, Maqedonise dhe Epirit. Ne dekaden e pare te shekullit te 14te, akoma nen presionin Sllav dhe Bullgar, klanet Shqiptare u perhapen ne Boetia, Attika, Thessali dhe Morea (Peleponez) te kontrolluara nga Greket, ku ata u ndeshen me baronet Franko-Norman dhe i pergatiten keto territore per Islamizimin e ardhshem. Pas rrenimit te Kostandinopojes nga kryqtaret ne 1204, fuedalet e vegjel Shqiptar dhe kryepleqte ndane mes tyre tokat e Ilirise Jugore tashme te marra nga “Greket” dhe i tranformuan ato ne zona te lira. Duke luftuar mes njeri tjetrit dhe duke i rezistuar pushtimit Serb, keto mini-shtete feudale Shqiptare furnizuan me mercenare te ashper fuqite regjionale Latine, te cilat luftuan per supremaci ne rruget tregtare te Adriatikut qe conin per ne Afriken Veriore Muslimane (Magrib) dhe ne Levant. Tosket Jugore zakonisht njohen sa per sy e faqe Perandoret Bizantine si sundues te tyre, por Geget katolike favorizuan pushtetin e Dukeve Franko – Norman, Veneciane dhe Papet e Romes. Ne 1417, Sulltan Muhamedi I e shtriu shtetin Islam mbi te gjitha territoret Shqiptare, duke e transformuar Shqiperine e Jugut dhe Epirin ne nje Sanxhak te ri te quajtur Arvanit-ili (toka e Arnauteve) me Argyrokastren (Gjirokastren) si kapitalin e tij.[xvi]

Gjenerata e pare e feudaleve te vegjel Shqiptare mbajten fene Krishtere, por shumica e bijve te tyre u kthyen ne Musliman. Sulltanet Turq, asnjehere nuk i forcuan Shqiptaret qe te kthehen ne Islam. Ne te kundert peshkopet Katolike dhe patriarket Ortodoks morren timare te majme (prona, toke), dhe fiset e armatosura Krishtere sherbyen ne ushtrine Osmane. Ushtaret e krishtere ishin te mbrojture nga taksat dhe u paguanin mire nga autoritetet Muslimane. Fisi luftetar Katolik i Klementeve paguante vetem 1.000 akca taksa te Sanxhak-beu, dhe ata nuk paguanin taksat e ushr-it dhe awarid-i divani (lloj takes shteterore) si mbrojtes te rrugeve strategjike.[xvii]



Gjate periudhes se Muratit te II, Shqiperia u kthye ne nje pjese integrale te shtetit Osman, por disa kryetare fisesh Katolike te Shqiperise Perendimore akoma vazhdonin te bashkepunonin me Republiken e Venecies dhe Mbreterine e Napolit. Ata, ne rastin me te pare grabisnin qytetet Muslimane. Keta kryetare fisesh ishin mjaft te pakenqaur me sistemin e timareve dhe dobesimin e feudeve te tyre. Ne 1431, klanet e fuqishme te Arianiteve dhe Kastrioteve – fuqia e te cileve kishte rene nen ligjet e Sheriatit – u rrebeluan kunder shtetit Islam. Por ata u shtypen serisht, sepse shumica e Shqiptareve Krishtere timar-mbajtes nuk e mbeshteten rremujen e tyre. Vetem nje bande e vogel rrebelesh e udhehequr nga Skenderbeu, qe ishte mjaft mire i armatosur dhe paguar nga mbreti i Napolit, vazhdoi luften deri me 1468. Nena e Skenderbeut ishte nje grua Serbe, por ai (Skenderbeu) studioi ne Stamboll. Pas vdekjes se tij, pax-Ottomanica u rikthye ne Shqiperi.

Disa Shqiptare e pranuan Islamin – si me pare me katolicizmin Roman apo Ortodoksine Greke – per arsye te zakonshme, dhe disa nga fuqia thirrese e doktrines Islame. Padyshim qe ne duhet qe te mbajme ne mend se shoqerite mesjetare te Evropes ishin Katolike, Ortodokse apo Muslimane kjo sepse lideret e tyre mbeshtesnin rregjimet e tyre me ato ide. Por agjenti me i fuqishem i Islamizimit ne tokat e dominuara Osmane te Evropes Lindore nuk ishte as fuqia fitimtare Turke, as dekadenca e Kishave Krishtere, por puna misionare dhe stimuli i dervisheve dhe hoxheve Islam te cilet predikonin pa lodhje fjalet e Kuranit te afermve te tyre.[xviii] Edhe pas renies se rrebelimit te Skenderbeut, autoritetet Turke nuk i detyruan Shqiptaret e Krishtere qe te pranojne Islamin, pasiqe dihet qe Sulltanet Osman nuk Islamizuan dot as grate e tyre Serbe, Bizantine apo Perendimore. Megjithate disa te krishtere Shqiptare, Serb, Greke dhe Bullgare “ua dhane me qera” vajzat e tyre feudaleve Muslimane (derbeys) per nje periudhe te caktuar kohe. Feudalet Musliman paguan nje shume te caktuar parashe ndaj babes qe “jepte me qera” bijen e tij.[xix]

Por ne Britanine e Krishtere, bujkroberit e feudaleve ishin shume here me te degraduar nga tradita e tyre e jus prima noctae, qe i dha feudaleve Britanike te drejten qe te perdhunonin ne naten e pare te marteses grate e bujkroberve te tyre Skoceze. Fisniket aristokrate Angleze nuk paguanin per kete (“te drejte.”)





Gjate pushtetit te Sulltan Bajazidit te I, administratoret Musliman te sanxhakeve te Shqiperise, inaguruan sistem te ri ne timar-mbajtjen. Lufta shkaterruese e Osmanli – Timurid –it ne Anatoli e frenoi ekspansionin rapid te shtetit Islam mbi Evrope, por pas nje stagnimi ndermjet viteve 1402 – 1417, nen udheheqjen e Mehmetit te I, pushteti Osman u shtri ne te gjithe Shqiperine. Procesi i shtrirjes se pushtetit Osman mbi Shqiperi ishte nje process mjaft i veshtire pasiqe ne Shqiperi qe nga renia e pushtetit te mbreterise Serbe, nuk kishte ekzistuar ndonje pushtet qendror. Sultaneve Osman iu desh qe te krijonin lidhje vellazerore me cdo feudal individual apo kryetar fisi Shqiptar. Disa prej tyre u caktuan si kryetar vilajetesh (provincash) dhe te tjeret u caktuan komandant te trupave Krishtere ne ushtrine Osmane. Qendra e Skenderbeut ne Kruje, qe u morr me 1478, u riemerua Akca Hisar (Keshtjella e Bardhe), dhe mbrojtesit e Krishtere te Lesh-it (Lezhes) kapitulluan pa ndonje rrethim. Qyteti i Shkodres iu bashkua shtetit Osman me 1479. Dy vjet me vone porti i Durresit dhe keshtjella te tjera te pushtuara nga Venecianet ne brigjet e Adriatikut iu dorezuan Osmaneve. Ne vitin 1571 e gjithe Shqiperia ishte nen shtetin Osman.[xx]

Gjate fushates se Sulltan Muhamedit te II kunder rrebeleve te Skenderbeut ne Shqiperine qendrore, Turqit ndertuan qytetin e madh te Elbasanit, qe u kthye ne qendren me te fuqishme te Islamizimit ne Shqiperi. Arkitektet Musliman ndertuan qytete krejtesisht te reja ne Shqiperi si Tirana, Peqini, Gjakova. Qindra ura te reja te ndertuara lidhen token qe me pare ishte nje periferi e dominimit Venecian dhe Dukeve Norman me zemren e civilizimit Islamik te Azise. Shume nga muslimanet e rinj Shqiptar ne menyre te vendosur mbeshteten urbanizimin dhe edukimin Islam te inaguruar nga pushtimi Osman mbi vendin e tyre. Hadim Suleiman Effendija, nje fshatar Shqiptar nga nje fshat prane Gjakoves i cili pas pranimit te Islamit u cua ne karriere ne postin e gjeneralit te larte te Sulltanit ne Stamboll, ndertoi nje sistem te tijin edukativ bursar dhe mbeshtetes per Shqiptaret e talentuar. Ai ndertoi ne Gjakove nje Xhami te madhe, nje kolegj Islam, nje shkolle fillore, librari, pazar per publikun, banjo publike dhe nje kulle me sahat.[xxi]

Sipas censusit Osman te 1520es, ne sanxhaket e Shqiperise jetonin 15.000 Musliman, 2500 Hebrenje emigrante te debuar nga Spanja e ri-krishterizuar dhe Portugalia dhe 495.000 te Krishtere. Ndermjet 1506 dhe 1520, ne Shqiperi jetonin 5.850 Turq Musliman, dmth 1,01 perqind e popullsise totale te Shqiperise. Timar mbajtesit Turq ne Shqiperi, nuk ishin me shume se 800 trupa ushtarake, imam, ulema dhe familjet e tyre. Nje numer shume i vogel sǜrgǜnler-esh (Turqish te debuar) nga Konya dhe Juruku nomade nga Koja-ili, Sarukhan dhe Janik mbronin rruget strategjike prane Dibres kunder malesoreve te Shqiperise se veriut.[xxii]

Pothuajse te gjitha 528 familjet Cifute qe u debuan nga Spanja ishin vendosur ne Vlore. Shumica e qytetareve Musliman te kohes jetonin ne Elbasan, Berat (i therritur nga Osmanet: “Arnavud Beograd” apo Velarde) dhe Tirane.[xxiii] Ne vitin 1583, ne Berat kishte 650 familje Muslimane dhe 400 familje Krishtere. Muslimanet dhe te Krishteret jetonin ne zona te ndara. Ne 1520en, ne sanxhakun e Elbasanit, Ohrit, Vlores dhe Shkodres, kishte rreth 3.000 familje fshatare Muslimane. Fshataret Musliman dhe Krishtere ne Shqiperine Osmane ishin mjaft mire te mbrojtur nga ligji Islam kunder abuzimeve feudale.[xxiv]

Me qindra ishin Shqiptaret qe arriten pozita te larta ne shtetin Osman. Ndermjet atyre kishte shume vezire te larte te Portes se Larte si: Gedik Ahmed, Davud-pasha, Ahmed Dukagjin Zade, Kara Ahmed, Koca Sinan Pasha, Lutfi Pasha, Kara Murad, Tarhunku Ahmed Pasha, Ajaz Pasha, dinastia e famshme e Kryeministrave Qyprillinje (Koprulu) dhe te tjere.



Agallaret Jenicere Shqiptare ishin ata qe udhehoqen ushtrine Osmane gjate fushatave te saj ne Hungari, Moldavi dhe Persi. Jahja Bej Dukagjini shkruajti ne Stambollin e shekullit te 16te, poezite me popullore te kohes ne Stamboll. Kontributi kulturor dhe ushtarak i Shqiptareve Musliman ne civilizimin Islam te mesjetes se vonshme nuk mundet te injorohet. Islamizimi u solli Shqiptareve shkrimin me germa Arabe, shkrim me te cilin arti i madh letrare “Aljamiado” (Bejtexhizmi) Shqiptar u shkrua.[xxv]

Jeta e perditshme e Arnautllukut (Shqiperise) nen pushtetin e Portes se Larte u kthye ne nje jete kozmopolitane dhe qytetare. Ne shekullin e 16te fshataret Shqiptare, ashtu si Boshniaket dhe Bullgaret, migruan drejt kasabave (qytete te vogla) te ndertuara nga urbanistet Osman. Urbanizimi Islamik, edukimi dhe mundesite e punesimit i terhoqen Shqiptaret e varfer drejt Islamit, dhe nga fundi i shekullit te 17te shumica e tyre i braktisen kishat e Krishtera. Ne kohet e renies militare dhe politike te Perandorise Osmane, Krishterizmi ne Shqiperi ishte reduktuar ne nje fe remote te banoreve te viseve te thella malore. Islamizimi i Shqiptareve ka perparuar me shume ne qendrat qytetare Shqiptare te sanxhakeve te Elbasanit, Shkodres, Prizrenit, Vlores, Delvines dhe Ohrit sesa ne regjionet e izoluara te Alpeve te Shqiperise. Ne trevat e lashta te Maqedonise, banoret katolike dhe ortodokse Shqiptare e pranuan Islamin mjaft me shpejt sesa bujkroberit vendas te feudaleve Sllav. E njejta gje ndodhi edhe ne Kosove dhe Metohi, ku autoriteti i Kishes Ortodokse Serbe ishte mjaft i fuqishem, dhe qe autonimija e saj ishte e njohur nga Shteti Islam si autoriteti shpirterore i Sllaveve te Krishtere.[xxvi]

Pjeter Mazreku, nje i derguar i Papes me origjine Shqiptare, qe hetonte renien rapide te Katolicizmit ne Sanxhaket e Prizrenit, Shkodres, Shkupit dhe Vuciternes, shkroi ne raportin e tij te 1624-es se shumica e Shqiptareve ne keto zona ishin Musliman. Raporti i tij, u konfirmua ne 1638 nga Gregori Bardhi, peshkopi i Tivarit. Ne Peje, Gjakove, Vuciterne dhe Prishtine, 90 perqind e qytetareve Shqiptar ishin Musliman. Kurse ne Janjeve, Novoberde dhe Trepce numri i familjve Muslimane ishte akoma me i vogel sesa i atyre te Krishtera.

Shume te Krishtere Shqiptare dhe Serb emigruan nga Rumelia e Islamizuar per ne Itali apo Hungari. Me teper se 150.000 katolike Shqiptare migruan per ne Pulia pas renies se rrebelimit te Skenderbeut.

Nga fundi i shekullit te 17te, aristokracia Shqiptare e Kosoves ishte Islamizuar pothuajse totalisht. I derguari i Papes, Marino Bizi qe vizitoi Shqiperine me 1610, nuk ekzagjeronte kur raportoi se Shqiptaret e sanxhakeve Perendimore ishin te humbur per Kishen Katolike.[xxvii]

Krishterizmi ne Shqiperine para-Islamike nuk ishte asnjehere i forte. Shqiptaret katolike dhe ortodokse, thellesisht te ndare ndermjet lufterave te frikshme te “herezise latine” Perendimore dhe schimatizmit lindor, zhvilluan nje ndjenje mbijetese politike ne kete pellg teologjik. Pushtimi Serb i Shqiperise dhe politika e dhunshme e Serbizimit te heretikeve latin nga Dushani, shkaterroi ne menyre te ndjeshme rrolin misionar te prifterinjve katolik, shume kohe perpara ardhjes se trupave Turke ne Durres.[xxviii]

Ne 1479, kontrate paqeje u nenshkrua ndermjet Portes se Larte fitimtare dhe Republikes se mundur Veneciane. Ne kete marreveshje, Venecia e frikesuar u detyrua qe te linte te gjitha dominionet e saja ne Shqiperi pervec qyteteve te Ulqinit dhe Tivarit te cilat qendruan nen pushtetin e saj deri me 1571.

Menjehere pas thyerjes se rrethimit te Vienes nga veziri i madh Kara Mustafa (1683), Venecianet dhe “Lidhja e Shenjte” pushtuan Ballkanin Musliman. Por Jeniceret i prene ushtrite krishtere ne copa, dhe minoritetet katolike refuzuan qe te mbeshtesnin duken e eger te Holstein-it, i cili u arratis ne Hungarine perendimore te pushtuar nga Hasburget me 1690. Pas terheqjes se tij nga Bosnia dhe Serbia, 35.000 Serb, te udhehqeur nga peshkopi Arsen Crnoievif u larguan nga Kosova, me ftesen e Perandorit Hasburg Leopold I, dhe toka e liruar nga Serbet u morr nga 12 fise Gege qe erdhen nga Shqiperia e siperme.[xxix]



Ne 1727, Muslimanet Shqiptare, Boshniak, Pomaket Bullgare dhe Turq munden ushtrite e kombinuara Austriake dhe Ruse, te cilat pushtuan serisht Rumeline. Njezet e pese vjet me vone, Muhamed Bushati, nje Pasha Shqiptar nga Shkodra, bashkoi fiset e Shqiperise Veriore dhe Qendrore dhe me ato pushtoi Ulqinin (Dulcigno), i cili ne ate kohe ishte kthyer ne nje qender piratesh te Krishtere dhe Musliman. I biri i tij, Kara Mahmut (“Kara i ziu”), nenshtroi Pashen me origjine Kurde te Beratit dhe kacaket Malazez. Ai ishte aq i fuqishem saqe mundte te pushtonte Republiken e Venecias, e cila kerkoi ndihmen e Sulltanit Turk per ndihme. Ne Shqiperine Jugore, Ali Tepeleni Pasha (i njohur me mire si Ali Pashe Tepelena), “Luani i Janines” (1740 – 1822), organizoi milicine e tij Muslimane, e cila me trimeri i luftoi Ruset ne 1787.

Ali Pashe Tepelena


Duke qene mirenjohes ndaj fushates se pameshirshme (qe Ali Pasha kreu) kunder rrebeleve Grek, Porta e Larte e gradoi ate si Pasha i Trikales ne Thessali dhe si “Dervend Pasha” i Rumelise. Ne 1788-en, ai u emerua si Pashai i Janines (Epir).

Kur Republika Veneciane u pushtua nga ushtria e Napoleon Bonopartit, Ali Pasha i mundi trupat Franceze ne Dalmati dhe pushtoi Prevezen, Vonitzen dhe Butrintin. Admirali Britanik Nelson e pergezoi Ali Pashen dhe Sulltan Selimi i III e gradoi ate si guvernator te te gjithe Shqiperise. Dhjete vite me vone ai u be guvernator i Rumelise. Ne 1786, trupat e Kara Mahmudit i thyen trupat e Sulltanit ne Kosove, dhe artileria Shqiptare e derguar nga Ali Tepeleni Pasha, dezertoi ne krah te Mahmudit. Trupat e Ali Pashes sollen rregull ne regjionin verior Shqiptar te Sulit ne 1803, ku Krishteret lokal kishin masakruar disa fshatra Muslimane.

Krijimi i nje shteti te pavarur Islamik Shqiptar (nga Pashallaret Shqiptare), u be i deshtuar kur nje sniper Malazez vrau Mahmud Pashen ne nje kurth. Ali Pasha gjithashtu u vra me 1822-shin pas dorezimit te tij ndaj ushtrise se westernizuar te Sulltan Mahmudit II-te qe u udhehiqte nga Khurshid Pasha dhe bejlere Shqiptare qe e rrethuan Ali Pashen per afro tete muaj. Ali Pasha u deklarua si rrebel nga Sulltan Mahmudi i II-te, kur Shqiptari fuqishem vendosi lidhjet e tija diplomatike dhe ekonomike me Britanine e Madhe, Rusine dhe Francen, kjo pa lejen e Stambollit. Vdekja e liderit te fuqishem Musliman Shqiptar, sunduesit te Janines, i dha kurajo rrebeleve Grek qe te shpallin pavaresine e Greqise


Pas luftes Ruso-Turke te 1828 – 29es, Pasha Mustafa Bushati, aleati Shqiptar i shtetit te pavarur jeteshkurter Islamik Boshniak, te udhehequr nga Kapedani Hussein Aga “Zmay” (“Dragoi”), i mundi trupat e demoralizuara Turke te Sulltan Mahmudit te II dhe aneksoi Bullgarine dhe Maqedonine. Por ushtria e dyte e Sulltanit e komanduar nga Rashid Pasha, i mundi Shqiptaret ne Prilep. Trupat e Mustafes kapitulluan me 1831, pas kater muajsh rrethimi ndaj Shkodres, qe cuan ne rivendosjen e pushtetit qendror Turk. Ne 1847, Ismail Rahmi Pasha i Janines dhe Ismail Plassa Pasha i Prizrenit (Kosove), ndane Shqiperine ne kater vilajete (provinca). Ne ate te Shkodres, Janines, Kosoves dhe Manastirit (Maqedonia Jugperendimore)...
Shkaterrimi i Perandorise Osmane, te mbidozuar me reforma pseudo-perendimore nga Sulltani Mahmudi II, te copetuar nga ringjallja Ortodokse Lindore e drejtuar nga St. Petersburg-u, e coi ate qe te deklarohet si “I semuri i Bosforit” dhe te denohej me vdekje ne thellesite sekrete te Orientit te Madh.



Referenca:


--------------------------------------------------------------------------------

[i] Pollo dhe A.Puto, pp. 24-28

[ii] Al-Sayyid Ahmad bin Al-Sayyid Zayni Dahlan, pp. 80-83.

[iii] Arabet e zinje enigmatik “Kara Arapi” te Bosnies, Rumelise dhe Aranautllukut (Shqiperise) jane pershkruar nga eksploratori i famshem Musliman i Evropes, Efendi Evlija Celebi. Shiko: E. Chelebi, Petpis, Bulgarian tr. and ed. by S. Dimitrov, Sofia: Institut za Balkanstika pri BAN, 1972, p. 223, also ed. A. Matkovski, Makedoniya vo delata na stanskite patopistzy, Skopje (Uskub): Misla, 1991, p. 561.

iv Burime te zgjedhura per historine e Shqiperise, vol. 3, Shqiperia nen sundimin feudal ushtarak ottoman (1506 – 1839), ed. nga I. Zamputi, S. Naci, Z. Shkodra, Tirane 1963, shtese gjithashtu; Dokumente te shek. XV per historine e Shqiperise 1479 – 1506, ed. nga I. Zamputi, Tirane 1967.

[v] Zachariadou in: Latins and Greeks in the Eastern Mediterranean Aftetr 1204, eds Arbel, Hamilton, p. 214. Idem, “The catalanians of Athens and the beginning of the Turkish expansion in the Aegean Area,” in studi mediaveli vol. 31, pp. 821 – 838.

[vi] Zachariadou, op. cit, p. 220, 222.

[vii] H. Inalcik, Gelibolu, Encyclopedia of Islam, New Edition, Leiden: E. J. Brill, 1979.

[viii] Copia brevis Domini Innocentii ad Principes et Potentatus Christianos super cansa expeditions contra Turcum (A copy of the pope’s note of April 12, 1489)/ Arch. Segr. Vaticano, Miscellanea, II, vol. 56, fol 373.

[ix] Thalloczy Jiricek, Sufflay, pp. 257 – 269.

[x] Novakovic, pp. 153-155.

[xi] Anna Komnena, p. 103.

[xii] Encyclopedia of Islam, p. 653

[xiii] M. Bizzi, relatione, op. cit, fol. 9.

[xiv] Ibid, fol. 12 – 13.

[xv] Voyages de Pietro Della Valle, Rouen: R. Machuel 1745, vol 1, p. 37. Also: Notize universalli dello stato di Albania e dell’ operato da Monsigniore Vincenzo Zmaievich, arcivescovo de Antivari, esaminante nelle Congregationi Generali di Propaganda Fide di 3 Debr. 1703 – 1012, feb 1074, Bibliotheca Barberinna, Rome, MSS, no. L. p. 126.

[xvi] H. Inalcik, Arnavutlluk, Encyclopedia of Islam, New Edition, Leiden,: E. J. Brill, 1979, pp. 650 – 52.

[xvii] H. Inalcik, “Timariotes Chretiens en Albanie au XVe sielce” in: Mitteilungen des Asteirrichische Staachzarsivs, 4 Band, Vienna, 1951, pp. 118 – 38.

[xviii] P. Bartl, Die Albanische Muslime zur Zeit der Nationalen Unabhagtigkheitsbewegung, Weisbaden 1968, pp. 16 – 26.

[xix] Vryonis, p. 203.

[xx] G. Stadmuller, “Die Islamisirung bei den Albanern,” in: Jahrbucher fur Gechicte Osteuropas, no. 3, (1955), Munich, pp. 405 – 420.

[xxi] Kiel, p. 21

[xxii] H. Inalcik, op. cit, p. 651

[xxiii] Ibid., pp. 654 – 656.

[xxiv] Evliya Chelebi, pp. 555 – 561. Sratsimi, pp. 183 – 213.

[xxv] Kalesi, pp. 49 – 61.

[xxvi] Shkodra, pp. 160 – 71.

[xxvii] Bizzi, op. cit., passim.

[xxviii] Reported e Gillaume Adam, kryepeshkop i Tivarit te Mbreti Freng Filip VI Valois ne 1332, dhe letra e Guido de Padoves (1350), kuatuar nga C. Jiriek, Geschiste Der Serben, Gotha 1911 ….

[xxix] Swire, pp. 16 – 17.

Botuar ne revisten Amerikane ‘THE BARNES REVIEW’,New York, Mars/Prill 2000, Volumi VI, Numri 2.


Perkthyer nga O.J

Kërshëri të vyera historike

Në fundin e hollit të shërbimit publik të Bibliotekës Kombëtare, në të djathtë, ndodhet një derë me njoftimin “Ndalohet hyrja”. Mbasi je njoftuar në citofon, dera të hapet: ti zbret tetë shkallare, mandej tetë të tjera, kthen djathtas dhe gjendesh para një dere tjetër me grilë hekuri.

Nga Aurel Plasari


Mbarë historia e alfabetit të gjuhës shqipe: prej “Formulës së Pagëzimit” nga Laurenziana dhe “Perikopesë ungjillore” nga Ambrosiana deri në Kongresin e Manastirit të 1908-s. Ekspozitën e rrallë e përshkuar me fjalë nga drejtori i Bibliotekës Kombëtare, Aurel Plasari, publiku mund të prekë nga afër nga sot në mbrëmje, në orën 18.00. “Alfabete në bibliotekë” çel në BK veprimtaritë e 100-vjetorit të Kongresit të Manastirit. Me këtë rast botohet albumi me imazhe nga veprat e çmuara që ruhen në arkivin e Bibliotekës Kombëtare
Në fundin e hollit të shërbimit publik të Bibliotekës Kombëtare, në të djathtë, ndodhet një derë me njoftimin “Ndalohet hyrja”. Mbasi je njoftuar në citofon, dera të hapet: ti zbret tetë shkallare, mandej tetë të tjera, kthen djathtas dhe gjendesh para një dere tjetër me grilë hekuri.

Nëse ke lejen që të të hapet edhe ajo, hyn në katin e parë të nëndheshëm të fondit të koleksioneve, merr nëpër një tunel të ngushtë majtas dhe mbas rreth 60 metrash dhe një kthese tjetër djathtas, ndodhesh para një zone të ruajtur përsëri me grilë të dyfishtë hekuri: është “Arkivi” i Bibliotekës Kombëtare.

Dorëshkrime arabo-persiane prej shek. XV dhe inkunabula romane të po atij shekulli, kodikë me dekorime e miniatura, “Buzuku” në dy riprodhime profesionale të lidhura në lëkurë (ekzemplari i vetëm origjinal ruhet në Bibliotekën Apostolike Vatikane), mandej të gjithë autorët e vjetër të shkrimit të shqipes:

Matrënga, Budi, Bardhi, Bogdani, Kazazi etj. me alfabetin “e tyre”, d.m.th. që e përshtatnin duke i trajtuar shkronjat latine si zotër, ruhen aty së toku me botimet e rralla të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, të arbëreshëve të Italisë dhe të arvanitëve të Greqisë, me botimet e Shoqërisë së të Shtypurit Shkronja Shqip (të Stambollit) dhe sidomos ato të Bukureshtit dhe të Sofjes, në të cilat sundojnë abetaret si sprova ndër më kërshëroret. Të gjitha të renditura nëpër rafte ose, kur lypset, të mbyllura në kasaforta hekuri.

Në një krah tjetër dorëshkrimet e rralla: një i Kostë Beratit, një i Kristoforidhit, tri të tjera të Gjeçovit, të gjitha origjinale, por edhe të tjera të riprodhuara. Mandej letërkëmbime: të Konicës, të Fishtës, të Lumo Skëndos etj.

Në të gjitha përthyhet, veç të tjerave, mbarë historia e alfabetit – më sak e alfabeteve – të gjuhës shqipe: prej “Formulës së Pagëzimit” nga Laurenziana dhe “Perikopesë ungjillore” nga Ambrosiana deri në Kongresin e Manastirit të 1908-s, duke kaluar në sa kongrese, si në Shqipërinë turke, edhe në Europë.

Mes tyre, alfabeti me peshë të veçantë i Theodor Haxhifilipit (Todhrit), ish-nxënës i Akademisë së Re të Voskopojës, – atë dr. Hahni e pandehte për alfabetin e lashtë pellazgjik, – dhe ai eksperimental i “Anonimit të Elbasanit”, aq shumë të studiuar e të debatuar nëse është i Grigor Voskopojarit apo i një “Papa Totasi”, por edhe të tillë, si alfabeti i mistershëm që përshkruan gjeografi Malte-Brun nga Biblioteka Kombëtare e Francës, ende i pashqyrtuar sa do të duhej: “por ekziston edhe një alfabet shqiptar (albanais) kishtar prej tridhjetë shkronjash, që kanë ngjashmëri të mëdha me shkronjat fenikase, hebreje, armene, palmyrase, disa syresh me të shkruarit hieroglifik hieratik, disa të tjera me shkronja bullgare dhe mesogotike.

I mungon ajo çfarë do të lypte prej tij kureshtja jonë: karakteripellazg, etrusk ose runik; nuk është shkrim hastiform, zotëron në të kallami i dorëshkrimeve helene dhe në formën e tij të sotme është, për mendimin tonë, vepër e priftërinjve të krishterë: ose në shek. II, gjatë futjes së krishterimit, ose në shek. IX, kur Kisha e krishterë e Arbërisë u nda përfundimisht nga Selia e Romës; por ky alfabet ndryn në vetvete elemente alfabetesh jashtëzakonisht më të vjetra, të përdorura në Iliri, në Maqedoni dhe në Epir”.

Në dëshmi të tilla është e vështirë të ndash faktin historik nga fantazia. Dhe ndër to ky album i “alfabeteve në bibliotekë” nuk mund të depërtojë: janë faqe që nuk u takojnë specialistëve të bibliotekave. Historianët e alfabetit të shqipes vijojnë të bëjnë punën e tyre: nga Justin Rrota deri të historiani më kartezian, por edhe më modern i tij, Xhevat Lloshi.

Ne këtu në Bibliotekë le të përfytyrojmëse tanimë është ora 20.00 e mbrëmjes: punonjëset dalin nga katet e nëndheshme të fondit të koleksioneve duke mbyllur mbas vetes dyer me grila hekuri. Por: pa harruar të vënë në funksionim aparaturat e mbikëqyrjes elektronike: monitorin ITM No MT 20 A dhe videoregjistratorin JVC model SR-9240 E, si edhe duke fikur dritat. Gjithkush do të mendonte se në “Arkiv” ka rënë heshtja, qetësia.

Por ku i dihet? Çfarë sigurie kemi që, me t’u mbyllur dyert e me t’u fikur dritat, nuk përtërihen aty sherret e njëhershme? Nuk vjen koha që burrat e qëmoçëm, më fort rivalë se aleatë, nuk i vërvitin sho-shokut shenja zodiakale, madje fenikase dhe etruske, diagrama, hierograma që nuk janë tjetër veçse latine të lashta, shkronja gotike, glagolite, cirilike kokëposhtë, latine skiç, greke, arabe etj.?

Që nuk gjëmon përsëri gërnja e vjetër e Abatit të Mirditës, Prengë Doçit, me dom Ndre Mjedjen? (“As Ingiltera nuk u nep aq randsí kolonive të veta sa abati alfabetit të vet”, shpotiste Fishta.) Le më sikur të nisë nga zënkat e njëhershme Konica i pakursyer, për të cilin Shoqëria e të Shtypurit Shkronja Shqip (e Stambollit) nuk ishte veçse një “mbledhje memurësh”, agjentë të “Sulltanit”, ku ngatërroheshin “spicat e Moskovit” me “çpimet” e patriarkut grek.

Madje për të edhe Kongresi i Manastirit nuk ishte veçse një “mbledhje turkoshakësh”! Dhe kështu më the të thashë, athua se nuk deshën t’ua vinin veshin filozofëve të gjuhësisë që na sigurojnë se asnjë komb në Europë nuk ka një alfabet kryekëput logjik.

Në katet e nëndheshme, gjashtëmbëdhjetë shkallare poshtë hollit të shërbimit publik të Bibliotekës, aparaturat e mbikëqyrjes elektronike përgjojnë, sistemi i aklimatizimit të fondeve punon duke zhurmuar lehtë-lehtë: temperatura 20-22 °C, koeficienti i lagështisë 96/1000. Brenda mjediseve të ruajtura me grila hekuri, madje edhe të kyçura në kasaforta, sherret e vjetra të alfabetbërësve janë të kota: në këtë 100-vjetor ato nuk mbeten veçse kërshëri të vyera historike

Kongresi i ABC-së në 100-vjetorin e tij

EDLIRA DEMIRI MUKA


Nëntori i këtij viti na ofron një ngjarje jo të zakontë. Kongresi i ABC-së i Manastirit, 100-vjetorin e të cilit kemi këtë nëntor, hyn në ato ngjarje që mbeten lapidar në historinë e një populli, sepse hedhin themelet mbi të cilat ngrihen më të fuqishme muret e ndërtesës së historisë e të kulturës së një populli. Në nëntor 1908 në Manastir u hodhën bazat e alfabetit tonë të unifikuar dhe mbi bazën e tij u ndërtuan vlera e arritje që garantojnë qëndrueshmëri kulturore, kombëtare e universale, duke shënuar kështu një pikë kulmore në konsolidimin kulturor e kombëtar. Ai mbylli një epokë të tërë në historinë e kulturës shqiptare, kurorëzoi me sukses përpjekjet që u bënë gjatë shekujve për lëvrimin e gjuhës shqipe, për të përpunuar një alfabet sa më të saktë, sa më të përshtatshëm për shkrimin e shqipes dhe të përbashkët për të gjithë shqiptarët.

Siç dihet, gjuha shqipe, për arsye historike të njohura, ka një dokumentim shkrimor relativisht të vonë. Ajo, ashtu si rumanishtja e lituanishtja, dokumentohet me shkrim qysh nga shekulli XVI, në vitin 1555, me “Mesharin” e Gjon Buzukut, i cili nuk e përjashton, përkundrazi, e nënkupton mundësinë që kjo gjuhë të jetë shkruar edhe më parë. Këtu nuk është fjala për shkrime të shkurtra si ajo e formulës së pagëzimit të vitit 1462, por për një përdorim më të gjerë të shkrimit të kësaj gjuhe. Por si Buzuku, ashtu dhe shkrimtarë fetarë pas tij, duke qenë nën ndikimin e Kishës Katolike, për shkrimin e veprave të tyre përdorën alfabetin latin të plotësuar me disa shkronja të posaçme, që e bënin të vështirë botimin e librave shqip në shtypshkronja që nuk i kishin ato shkronja. Prandaj me kalimin e kohës autorë të tjerë, shqiptarë dhe të huaj, filluan ta shkruanin shqipen me alfabete të ndryshme, që kishin si bazë kryesisht alfabetin latin e aty-këtu edhe atë grek. Kurse shkrimtarët bejtexhinj përdorën alfabetin arab. Nuk munguan edhe përpjekjet për të krijuar alfabete të veçanta (Todri,Veqilharxhi etj.).

Këtë detyrë sa të domosdoshme aq dhe të ngutshme të njehsimit të abecesesë së shqipes i takoi ta zgjidhte epoka e Rilindjes, që falë përpjekjeve të disa brezave dijetarësh, shkrimtarësh e publicistësh, shqipja njohu një zhvillim e pasurim të mendimit politik e kulturor kombëtar, të gjuhës e të letërsisë shqipe. Por në Shqipërinë e robëruar nga Perandoria Osmane, ku mungonin institucionet kulturore e shtetërore kombëtare dhe ndaj shqiptarëve ndiqej një politikë shkombëtarizuese e pashembullt, nuk lejohej, siç shprehej Sami Frashëri më 1899 “të shkruhej asnjë copë kartë në gjuhën tene” dhe “ndalohej të hapurit e shkollës shqipe”, vendosja e një abeceje të njëjtë, ndonëse në thelb ishte një problem kulturor, u kthye në një nga çështjet më të rëndësishme të lëvizjes sonë kombëtare në përgjithësi. Zgjidhjen e saj rilindësit e shihnin si një faktor që do të ndihmonte jo vetëm për lëvrimin e mëtejshëm të gjuhës e të letërsisë shqipe, por edhe për forcimin e unitetit kombëtar e të bashkimit politik të popullit shqiptar. Prandaj, për të treguar individualitetin kombëtar, thuajse të gjithë veprimtarët e Rilindjes, duke filluar nga ideologu i parë i kësaj lëvizjeje Naum Veqilharxhi, vëmendjen e përqendruan në çështjen më akute e më thelbësore: më parë në krijimin e një alfabeti të vetëm e pastaj edhe të gjuhës së njehsuar. Përveç përpjekjeve individuale për të krijuar një alfabet të vetëm rilindësit iu përkushtuan përpilimit të një alfabeti të shqipes me fuqi të bashkuara. Prandaj në pjesën e dytë të shekullit XIX formohet Komiteti për Mbrojtjen e Çështjes Kombëtare si dhe disa shoqëri kulturore dhe atdhetare me qendra të ndryshme: në Stamboll, Bukuresht, Kajro, Sofje e më vonë edhe në trojet shqiptare, si në Shkodër etj. Kjo nuk ishte një ndërmarrje e lehtë. Të shkruash, është sot gjëja më e natyrshme, por të krijosh mjetin e shkrimit, të caktosh shkronjat më të përshtatshme për të shkruar gjuhën, është një nga vendimet më të mëdha. Vetëm bindja e thellë se kombet mbahen me gjuhën e me shkronjat e tyre, i bëri paraardhësit tanë ta shtyjnë këtë gur të Sizifit deri në cakun e caktuar. Pikërisht përpjekjet titanike të bëra deri në fillim të shekullit XX dhe shfrytëzimi i të gjitha hapësirave të krijuara nga premtimet e turqve të rinj, bën të mundur hedhjen e atij hapi tej të zakonshmit: Kongresin e abecesë, të alfabetit të Shqipes.

Ky kongres, që i zhvilloi punimet e tij nga 14 deri më 22 nëntor 1908, u shndërrua në një kuvend mbarëshqiptar, ku morën pjesë gjithsej 50 delegatë nga të katër anët e Shqipërisë si dhe shoqëritë patriotike shqiptare të Sofjes, Bukureshtit, Konstancës, Amerikës, Egjiptit, Italisë etj. Delegatë ishin shkrimtarë e publicistë të njohur, lëvrues të gjuhës shqipe, laikë e klerikë, si Gjergj Fishta, Nikollë Kacori, Ndre Mjeda, Gjergj Qirjaci, Mithat Frashëri, Hilë Mosi, Mati Logoreci, Sotir Peci etj., veprimtarë të lëvizjes kombëtare dhe klubeve shqiptare, si Bajo dhe Çerçiz Topulli, Mihal Grameno, Fehmi Zavalani etj. Kryetar i Kongresit u zgjodh Mithat Frashëri (Lumo Skëndo), ndërsa nënkryetar Luigj Gurakuqi e Gjergj Qiriazi. Me gjithë ngurrimet e disave se nuk ishte koha apo me pjesëmarrje formale në të, duke mos besuar te ndonjë rezultat, në pamundësi për të kontribuar edhe shumë intelektualë të tjerë, prapëseprapë punimet e Kongresit dhe rezultatet e tij treguan se rruga që zgjodhën atdhetarët dhe intelektualët e shquar për zgjidhjen e problemit të alfabetit duke thirrur një Kuvend Kombëtar, ishte rruga më e drejtë. Vepra që u krijua në Kongresin e Manastirit i qëndroi kohës, u bë pjesë e pandarë e kulturës shpirtërore të kombit shqiptar.

Pikërisht vendosmëria dhe qartësia e vetëdijshmëria bëri që ata nuk u larguan nga Manastiri pa zgjidhur përfundimisht këtë çështje sa të vështirë aq edhe të rëndësishme, fryt ky i bindjes së tyre të palëkundur se zgjidhja e këtij problemi ishte bërë tepër e ngutshme, nuk priste më. Sepse përdorimi i disa alfabeteve të ndryshme për shkrimin e gjuhës shqipe po rrezikonte ta thellonte më tej përçarjen midis shqiptarëve, në një kohë kur ata kishin nevojë më shumë se kurrë për bashkimin në përpjekjet e tyre për t’i dhënë fund sundimit shumëshekullor osman. Zgjidhja e këtij unifikimi nuk ishte i lehtë, sepse pjesëmarrësit përfaqësonin qarqe të ndryshme dhe alfabete të ndryshme. Kjo si për alfabetin e Stambollit të vitit 1879, sepse me të ishin shkruar një sërë veprash me vlera të Naimit, të Samiut, Vretos etj., por edhe tekste mësimore dhe se ky alfabet me 36 shkronjat e tij plotësonte kërkesat fonologjike të shkrimit të gjuhës shqipe. Po ashtu edhe përfaqësuesit e dy alfabeteve të tjera kryesore të kohës të shoqërisë “Bashkimi”(1899) dhe asaj “Agimi” (1902) kishin arsye të vlerësonin alfabetet e tyre, ndër të tjera sepse alfabeti i shoqërisë “Bashkimi”, i bazuar në alfabetin e thjeshtë latin, ishte më praktik, ndërsa ai i shoqërisë “Agimi”, ndonëse jo në atë latin, paraqiste vështirësi.

Por ata i kapërcyen vështirësitë në pikëpamje, ashtu dhe ndërhyrjet e drejtpërdrejta apo të tërthorta të disa qarqeve të huaja falë vendosmërisë për t’i dhënë një zgjidhje. Zgjodhën një komision me Gjergj Fishtën në krye, që vendosi të mos merreshin me asnjë nga tri alfabetet e përdorura, por të krijohej një alfabet të ri mbi bazën e alfabetit latin, duke u dhënë shkronjave latine vlera fonetike. Por në ecuri u hasën vështirësi të lidhur sa me mosrënien në ujdi për shkronja të diskutueshme, por “të shtyrë edhe nga disa shkaqe të jashtme”, siç pohohet në rezolutën e kongresit, prandaj vendosën që “të kthehen prapa” duke pranuar alfabetin e Stambollit, me disa ndryshime jo të parëndësishme e “bashkë me të edhe një abece thjesht latine, që të mësohen e të përdoren bashkërisht në mes të shqyptarëvet”. Duke vendosur për dy alfabete, Komisioni i të Njëmbëdhjetëve nuk e zgjidhi përfundimisht çështjen e një alfabeti të vetëm për shkrimin e gjuhës shqipe. Dhe për ta përligjur këtë vendim, në mbledhjen e hapur të Kongresit më 20 nëntor 1908, u tha se alfabeti i Stambollit ishte i mjaftueshëm për të plotësuar nevojat e kombit, por që të mund të shtypeshin libra jashtë Shqipërisë, si dhe për telegrame jashtë vendit nevojitej edhe një alfabet tjetër thjesht latin”, por si një çështje thjesht teknike. Kjo ndodhi edhe sepse, siç pohojnë pjesëmarrësit, “telegramet që merren nga gegëria ua kërkonin që të pranonin alfabetin e “Bashkimit”, kurse telegramet nga toskëria kërkonin që të merrnin atë të Stambollit ose të Frashërit, prandaj vendosen të adoptojnë dy alfabete. Pra, Kongresi i Alfabetit i vitit 1908 u mbyll me një zgjidhje e cila, duke pasur parasysh rrethanat e kohës, është cilësuar me të drejtë si një hap i rëndësishëm përpara në rrugën e zgjidhjes së problemit aq të ndërlikuar dhe aq shqetësues të alfabetit të gjuhës shqipe. Numri i alfabeteve që do të përdornin shqiptarët pas këtej u pakësuan në dy, që i ngjanin shumë njëri-tjetrit, duke qenë se të dy kishin si bazë alfabetin. Për më tepër, sipas vendimit të Kongresit, të dy alfabetet do të përdoreshin bashkërisht. Kjo do të forconte bashkimin e shqiptarëve dhe do të lehtësonte përhapjen e shkrimit dhe të diturisë, sepse të paktën do t’i jepte fund kaosit të deriatëhershëm të alfabeteve që përdoreshin për shkrimin e gjuhës shqipe. Pavarësisht se ky vendim nuk ishte më i miri, sepse një pjesë do të përdornin alfabetin e Stambollit e një tjetër alfabetin thjesht latin, ishte koha që do të jepte vendimin përfundimtar. Dhe koha tregoi e nuk vonoi se alfabeti i Stambollit, me gjithë përparësitë që kishte në përfaqësimin e çdo tingulli të gjuhës shqipe me një shkronjë të vetme, paraqiste vështirësi për botime nëpër shtypshkronja që nuk i kishin shkronjat e posaçme të tij, prandaj u mënjanua shpejt nga përdorimi. Kështu që aty nga fundi i Luftës së Parë Botërore mbeti në përdorim vetëm alfabeti i thjesht latin, që u vendos si alfabeti i dytë në Kongresin e Manastirit, duke i plotësuar fare mirë kërkesat e një gjuhe të shkruar në zhvillim të pandërprerë.

Alfabeti që kemi sot në përdorim, ashtu si alfabeti i Stambollit, është mbështetur në parimin “një shkronjë, një tingull”, parim që është zbatuar si për shkronjat e thjeshta, ashtu dhe të përbëra.

Ndonëse vendin kryesor në Kongresin e Manastirit e zuri çështja e njehsimit të alfabetit, ai nuk mbeti një mbledhje thjesht gjuhësore. Në mbledhjet e fshehta që u mbajtën në Kongres, u diskutuan edhe probleme të tjera të lëvizjes kombëtare, siç ishin marrëdhëniet e shqiptarëve me turqit e rinj, masat për sigurimin e të drejtave kombëtare të shqiptarëve, përgatitja e truallit për autonominë e Shqipërisë, çështjet e zhvillimit ekonomik të vendit si dhe marrëdhëniet me shtetet e tjera evropiane. Të gjitha këto e të tjera u përfshinë në Programin Kombëtar prej 18 pikash që iu dhanë deputetit të Korçës Shahin Kolonja për t’i paraqitur në parlamentin turk në emër të shqiptarëve. Në program vendin kryesor e zinin kërkesat për “njohjen zyrtare të kombësisë shqiptare dhe të gjuhës shqipe”, për të shpallur “gjuhën shqipe si gjuhë mësimi në të gjitha shkollat shtetërore”, emërimi i nëpunësve shqiptarë në administratën e të gjitha viseve shqiptare e shumë të tjera, program që do të ndihmonte në përparimin e gjithanshëm të vendit.

Rruga nga Kongresi i Manastirit 1908 deri te Kongresi i Drejtshkrimit 1972 dëshmon për përpjekjet e shqiptarëve për të mënjanuar faktorët divergjentë e për të qenë të bashkuar shpirtërisht, për të pasur një zhvillim kulturor të përbashkët. Është pikërisht alfabeti i përbashkët dhe përpunimi i një gjuhe letrare të njësuar që ushtrojnë një ndikim të fuqishëm në zhvillimin kulturor e shpirtëror unitar të shqiptarëve, i ngrenë shqiptarët dhe kombin tonë mbi dallimet dhe veçoritë krahinore, të cilat me pasurinë e larminë e tyre ndikojnë pa asnjë mëdyshje në pasurimin e mëtejshëm të gjuhës shqipe e të kulturës shqiptare në tërësi. Sepse gjuha e shkruar nuk është vetëm thesari më i madh i një populli, por edhe tipari kryesor dhe hallka më e rëndësishme e bashkimit të kombit.

Pra, Kongresi i Manastirit ka meritën se zgjidhi një nga tri detyrat themelore të politikës e të planifikimit gjuhësor kombëtar: alfabetizimin e saj. Dy detyrat e tjera: standardizimi dhe modernizimi i gjuhës, do të zgjidheshin më vonë, si vijim i punës së kryer nga Kongresi i Manastirit. Pra, atij i takon merita që zbatoi për herë të parë me sukses në praktikë politikën gjuhësore kombëtare të përvijuar me përkushtim e mençuri nga korifejtë e Rilindjes sonë Kombëtare. Mirënjohje të përjetshme atyre që na dhanë abecenë shqipe 100 vjet më parë! Shkronjat tona janë vërtet të arta, ashtu siç thotë dhe kënga.

"Debatet dhe mitingjet për Alfabetin shqip"

Historia e alfabetit të gjuhës shqipe ka qenë një rrugë e gjatë, e vështirë, plot me të papritura për të ardhur në ditën fatlume të nëntorit të vitit 1908, kur në Kongresin e Manastirit u zgjidh përfundimisht problemi i shkronjave të gjuhës shqipe. Kështu e nis bisedën Prof. Dr. Tomorr Osmani, përgjegjës i sektorit shkencor të Albanologjisë pranë Universitetit "Luigj Gurakuqi" në Shkodër, në prag të 100 vjetorit të Kongresit të Manastirit. Në 14-22 nëntor ky përvjetor do të kremtohet nga të gjithë shqiptarët, brenda dhe jashtë vendit. Grupi organizator, i ngritur enkas për këtë qëllim, mes të cilëve dhe prof Osmani, ka kohë që është duke u përgatitur për këtë ngjarje të shënuar të kombit tonë. Njohës i mirë i këtij kongresi dhe autor i një libri mbi këtë temë, prof. Osmani thotë se ishte vullneti, dëshira, pasioni dhe mbi të gjitha patriotizmi i shqiptarëve që për rreth tre shekuj e gjysmë luftuan pa marrë parasysh rrjedhojat politike dhe ekonomike që mund të kishin duke iu kundërvënë ideologjisë së pushtuesit edhe për çështjet kulturore. "Në atë periudhë të gjatë dhe të errët, shqiptarët u përplasën me dallgë të fuqishme që donin të pengonin zgjidhjen e problemit të vetëm, alfabetit të njësuar të gjuhës shqipe", cilëson ai. Duke evidentuar hapat e parë të kësaj nisme, Osmani tregon se si dëshmi të parë të shkrimit shqip njohim "Formulën e pagëzimit" të vitit 1462, që la Pal Engjëlli, kryepeshkop i Durrësit dhe mik i Skënderbeut, "një burrë i pajisur me zotësi të rralla në të folur, me dituri", siç e portretizonte humanisti ynë Marin Barleti. Ashtu siç dhe kanë vërejtur studiues të tjerë, kjo traditë vijon z.Osmani, duhet të jetë më e vjetër se shekulli i XV. Kërkimet dhe hulumtimet mund të na çojnë më në thellësi të viteve, ndoshta 2-3 shekuj më parë. "Ndoshta fati na do dhe biem në një traditë më të hershme të shkrimit të gjuhës sonë nga ajo që njihet deri më sot", shprehet prof. dr. Osmani, ndërsa nënvizon rrugën e gjatë, të vështirë, të mundimshme, plot vuajtje e sakrifica të Buzukut, Budit, Bardhit e Bogdanit që i prinë alfabetit të gjuhës shqipe. Profesor Osmani ndalet në vitin 1879, në komisionin e kryesuar nga Sami Frashëri, ku bënin pjesë dhe Pashko Vasa, Hoxha Tahsini, Jani Vreto, të cilët kanë meritën në punën për zgjidhjen përfundimtare të alfabetit të përbashkët të shqipes, i cili në vetvete kishte 36 fonema që duhet t'i përgjigjen 36 shkronja, si dhe përcaktoi edhe renditjen e shkronjave që i kemi edhe sot. Mbi bazën e këtij alfabeti, angazhimi, dëshira dhe këmbëngulja e shqiptarëve kudo që ishin nëpër botë për të pasur një gjuhë të tyre sa vinte e shtohej, për të ardhur tek 27 gushti i vitit 1908, që në sajë të iniciativës së klubit shqiptar "Bashkimi" në Manastir, i drejtuar nga Fehim Zavalani, u vendos të thirrej një Kongres në 14 nëntor të vitit 1908.
Kongresi
Punimet e këtij kongresi që zgjatën 8 ditë, u ndoqën nga 50 përfaqësues të 26 qyteteve, shoqërive dhe klube, prej të cilëve vetëm 32 kishin të drejtë vote. Kryetar i Kongresit të Manastirit u zgjodh Mit'hat Frashëri, nënkryetarë Luigj Gurakuqi dhe Gjergj Qiriazi, ndërsa sekretarë Hilë Mosi, Thoma Avrami e Nysret Vrioni. Në dy ditët e para të këtij kongresi u diskutua se në cilin alfabet duhet të mbështetej alfabeti ynë, ku përhapjen më të madhe e kishin ai i Stambollit, i shoqërisë "Bashkimi" dhe i shoqërisë "Agimi" të Shkodrës. Duke iu referuar ditës së tretë, Osmani shton se "në këtë ditë u zgjodh një komision prej 11 vetësh që do të merrej me hartimin e alfabetit të shqipes, ku kryetar u zgjodh Gjergj Fishta, një personalitet i kulturës shqiptare, poet i talentuar, erudit, që shquhej për forcën e fjalës, mendjen e mprehtë dhe logjikën e fortë". Komisioni pranoi njëzëri se alfabeti i shqipes duhet të kishte si bazë alfabetin latin, mungesat e të cilit do të plotësoheshin me anë të dyshkronjëshave. Gjatë punimeve të tij, nuk u morën parasysh preferencat e anëtarëve për ndonjë shkronjë të veçantë, por njëzëri u miratua shenja për çdo tingull-fonemë të shqipes, duke ruajtur raportin e përcaktuar në alfabetin e shoqërisë së Stambollit se shqipja kishte 36 fonema. Sipas studimit që i ka bërë në vazhdimësi Kongresit të Manastirit, prof. dr, Tomorr Osmani "kryetari i komisionit, Gjergj Fishta, shpjegoi pse u pranuan dy alfabete dhe jo një. Alfabeti i Stambollit ishte i mjaftueshëm për t'iu përgjigjur nevojave të kombit. Por, që të shtypeshin libra jashtë Shqipërisë dhe për të dërguar telegrame jashtë vendit duhej një alfabet me shkronja latine, praktikë që e ndeshim edhe në gjuhë të tjera, si në gjermanisht, etj. Delegatët e kongresit e vlerësuan këtë vendim, duke e quajtur atë si një fitore të madhe që arriti të bashkojë shqiptarët dhe të ndikojë në përhapjen e gjuhës shqipe dhe të arsimit kombëtar. Por, sipas Osmanit, ndonëse Kongresi miratoi dy alfabete, ai i mbështetur në atë latin që një tingull-fonemë mund të paraqitej edhe me anë të dyshkronjëshave, fitoi si më i përshtashmi për natyrën e gjuhës sonë, i lehtë dhe i thjeshtë në të shkruar. Me të mund të shtypeshin libra në çdo vend të Europës që përdornin këtë system shkrimor. Por, jo gjithçka shkoi mirë pas Kongresit të Manastirit, thotë Osmani. U organizuan mitingje dhe antimitingje në mbrojtje ose kundër alfabetit të sotëm. Turqit e rinj u përpoqën ta pengonin përqafimin e alfabetit latin për shqiptarët, por ishte tepër vonë. Të gjithë shqiptarët e mbrojtën alfabetin e sotëm, si shkencor, i thjeshtë dhe praktik. 100 vjet vërtetuan efikasitetin e tij, duk mbetur kështu sistemi i vetëm shkrimor i shqipes", cilëson z. Osmani. Kongresi i Manastirit, vlerëson ai, ishte një tubim me vlera të veçanta gjuhësore dhe historike, që u karakterizua për atdhetarizëm, tolerancë, mirëkuptim, që i dha një shtysë zhvillimeve politike, kulturore dhe arsimore dhe ndërgjegjësoi më tej popullin tonë drejt pavarësisë së Shqipërisë.

Kongresi i Manastirit

Nga Astrit Lulushi

Ngjarjet historike janë si ushqimet; disa vetëm për shije, të tjerat për t’u fryrë a ngopur, e disa për t’u bluar, përtypur e tretur. Të gjitha këto i ngjajnë pellgut të thellë ku njerëzit hidhen për t’u larë, freskuar a mbytur. Dhe në historinë e shqiptarëve mund të gjenden të trija llojet. Historinë e lashtë deri të periudhës së Skenderbeut, shqiptarët e përmendin për t’u kënaqur a shijuar lavdinë e dikurëshme. Nënë Terezën e emra të tjetrë të shquar, ata i përdorin për t’u mburrur a përkëdhelur sedrën, sepse nga ngjarje të tilla pak mësime janë nxjerrë. Pastaj vjen historia e pasluftës së dytë botërore, vendosja e tiranisë komuniste, e cila u përdor, e ndonjëherë përdoret, për t’u fryrë, si me ushqim të prishur, pavlerë, fjalë boshe, propagandë më shumë se kurrë ndonjëherë. Por mes këtyre dy epokave, spikat një ngjarje, Kongresi i Manastirit, prej të cilit rrodhi jo vetëm Alfabeti, por edhe vetë pavarësia e Shqipërisë. Në fakt, Kongresi i Manastirit, mund të rendidet mes pak ngjarjeve që meritojnë të bluen, përtypen e treten. Eshtë i vetmi zhvillim që është asimiluar plotësisht nga trupi i kombit. Dhe rallë mund të gjendet një ngjarje e tillë në historinë shqiptare, ashtu si pak njerëz mund të ndeshen me një ushqim me shije e vlera, e në një pjatë vogël. Fitorja e revolucionit të turqve të rinj, më 1908, hapi rrugën për lejimin e shkrimit të gjuhës shqipe, e cila ishte ndaluar prej shekujsh. Po c’duhej një leje e tillë kur shqiptarët nuk kishin shkolla dhe as alfabet? Deri atëherë shkollat ishin organizuar sipas ndarjes fetare; myslimane, ortodokse e katolike, me shkronja përkatëse arabe, greke e latine. Nëse me krijimin e një alfabeti të njësuar qëllimi ishte bashkimi i shqiptarëve, atëherë shkollat duhej të shkëputeshin nga kontrolli fetar. Mes myslimanëve ekzistonin turkomanë dhe mes ortodoksëve kishte grekomanë, që e kundërshtonin një ide të tilë. Gjithashtu, nevoja për libra e shkolla shqipe, nxorri në pah cështjen e financimit që në atë kohë plotësohej nga grupe me interesa fetare si greke e austriake. Në nëntor, në prag të kongresit të Manastirit, në Shqipëri funksiononin vetëm 15 shkolla. Historianë si Geheim, Senkevich te cituar nga Skëndo, përmendin një takim të fshehtë mes delegatëve, që u zhillua në një nga dhomat e ndërtesës ku mbaheshin punimet e kongresit të Manastirit. Eshtë fjala për një propozim që Shahin Kolonja kishte përgatitur për t’a paraqitur në parlamentin osman. Sipas këtij propozimi, mësimet në të gjitha shkollat duhej të zhvilloheshin në gjuhën shqipe, ndërsa turqishtja si gjuhë e perandoresë duhej të hynte në këto shkolla vetëm pas klasës së katërt fillore. Shkollat, si edhe më parë, duhej të financoheshin nga shteti. Në propozim, hidhej edhe idea e krijimit të shkollave të larta. Në buxhetin e perandorisë duhej të caktohej një fond vjetor për arsimimin e studentëve shqiptarë në Evropë ose Amerikë, ku ata të përgatiteshin për të dhenë mësime në universitetet shqiptare. Për të shmangur ndërhyrjen e Italisë, Greqisë a Austrisë në këto cështje, në mbledhjen e fshehtë në Manastir u propozua që priftërinjtë katolikë e ortodoksë të pagueshin nga shteti osman. Ky ishte një projekt i guximshëm, ndikuar edhe nga entusiazmi që rilindasit provonin në prag të Kongresit Manastirit. Propozimi, që sot pasqyron vizionin e atdhetarëve të asaj kohe për arsimin, kurre nuk u paraqit për diskutim në parlamentin osman. Ai mbeti brenda dyerve të mbyllura, ndoshta në pritje të kushteve kombëtare kur idea për pavarësi të ishte e mirëpritur, ashtu si u deshën disa vite derisa alfabeti i miratuar në Manastir të pranohej pa kundërshtime nga të gjithë në mbarë trojet shqiptare. Në gjithë këtë zhvillim, një vecori vihet re, se në një kohë kur shqiptarët të përcarë fizikisht e pa një shtet të vetin, arritën brenda pak ditësh të binin dakord mbi një vendim kaq monumental. Po me shtet e qeverisje, përse ka ndodhur që dalja me një ide të re të përdoret si shkrepse për zjarrvënie apo përpjekja për një marrëveshje, të nxisë vetëm mosmarrëveshje?...

I treti i shqipes dhe fjalori i tij latinisht-shqip

Anila Omari

Bardhyl Demiraj sjell Dictionarium-i te Frang Bardhit në një botim kritik të veprës ku një gjuhë popullore e papërpunuar si shqipja arrin të ballafaqohet me gjuhën më të ngritur letrare të kohës. Më në fund lexuesi shqipfolës mund të lexojë për herë të parë rrjedhshëm dhe në sistemin e sotëm alfabetik tekstin origjinal të Frang Bardhit

Pas një mungese të gjatë në publik, autorët e vjetër të shqipes vitet e fundit po dalin nga harresa e po shohin rishtas dritën e botimit, nëpërmjet ribotimeve të tipit filologjik tekstual, tashmë nga studiues shqiptarë, të cilët kanë marrë në dorë me kompetencë studimet filologjike në fushë të shqipes. I pari që hapi rrugën në fushën e botimeve filologjike të teksteve të vjetra shqipe ishte Eqrem Çabej me botimin e tij kritik shembullor të "Mesharit" të Gjon Buzukut në vitin 1968, i ndjekur me distancë të madhe kohore nga albanologu danez Gunnar Svane, i cili botoi veprat e Pjetër Budit bashkë me konkordancën elektronike në 12 vëllime në vitet 1985-86. Më pas u desh përsëri një kohë e gjatë derisa filologjia e teksteve të vjetra në hapësirën shqiptare të rizgjohej, me botimin kritik të veprës së Pjetër Bogdanit "Cuneus Prophetarum" prej nesh në vitin 2005.

Botimi më i ri filologjik-tekstual që plotëson mozaikun e katër autorëve më të vjetër të shqipes është "Fjalori latinisht-shqip" i Frang Bardhit, i vitit 1635, autori i tretë në radhë pas Gjon Buzukut (1555) e Pjetër Budit (1618, 1621), i përgatitur nga prof. Bardhyl Demiraj, prej disa vitesh titullar i degës së albanologjisë pranë Universitetit të Mynihut. Pas një periudhe studimesh në fushën e gjuhësisë historike-krahasuese e të etimologjisë së shqipes, prof. Demiraj tashmë i është kushtuar me zell e profesionalizëm filologjisë së teksteve të vjetra shqipe, një fushë që kërkon njohuri të gjera nga degë të ndryshme të shkencave humanitare, përveç kompetencave të plota në fushën e gjuhësisë. Serinë e botimeve të teksteve të vjetra shqipe ai e hapi me botimin kritik të "Doktrinës së Kërshten" të Gjon Nikollë Kazazit të vitit 1743, botim i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës, Prishtinë, 2006, i pari ribotim i kësaj vepre, i pajisur me një studim të gjerë për jetën dhe veprën e Kazazit mbi bazën e të dhënave burimore të nxjerra nga kërkimet vetjake në arkivat e Propagandës së Fesë dhe të Vatikanit, me një studim për tekstin e veprës dhe grafinë e tij, me dy riprodhime të tekstit: atë fotografik dhe riprodhimin diplomatik të zgjeruar, me botimin kritik të tekstit të shoqëruar me shënime shpjeguese të hollësishme dhe me konkordancat leksikore ose fjalësin e përbërë nga lemat bazë të ndjekura nga të gjitha fjalëformat sa herë hasen në tekst, me kontekstet përkatëse.

Me botimin kritik të "Dictionarium latino-epiroticum" të Frang Bardhit Bardhyl Demiraj shënon një hap tjetër të rëndësishëm në këtë fushë, për të vazhduar me përgatitjen e botimeve të teksteve të tjera, më të reja në kohë, por me vlerë të madhe për dokumentimin e fazave të ndryshme të zhvillimit të shqipes.

Botimi fillon me një Parathënie para lexuesit ose "Të primitë përpara letërarit" të autorit, shkruar në një shqipe eksperimentale që përpiqet të imitojë gjuhën e autorëve të vjetër, ku paraqiten arsyet e ndërmarrjes së një pune të tillë. Më pas ndjek hyrja e ribotimit të parë anastatik nga Mario Roques, dy shtojca nga vetë autori i botimit kritik dhe pastaj vjen puna kryesore e veprës, që janë dy riprodhimet e tekstit (fotografik dhe diplomatik) si dhe botimi kritik i tekstit shqip, pajisur me aparat kritik, shënime e konkordancat leksikore dhe me indeksin e fjalëve shqipe.
Atë që dimë deri sot për jetën dhe veprimtarinë intelektuale-fetare të Frang Bardhit e kemi nga studimi i thelluar i botuesit të parë të Fjalorit të tij, filologut të shquar francez Mario Roques, njëri ndër hulumtuesit e parë të teksteve të vjetra shqipe. Ai pati mbledhur material jetësor e bibliografik në arkiva dhe biblioteka dhe e paraqiti atë të sistemuar në hyrjen e botimit anastatik që i bëri Fjalorit të Bardhit në vitin 1932. Meqë të dhënat për Frang Bardhin nuk kanë mundur të pasurohen me zbulime dokumentesh të reja, kjo hyrje, të cilën e pati përkthyer në shqip studiuesi Villy Kamsi në Buletinin e Institutit të Shkodrës (1964), është ribotuar në botimin kritik të Fjalorit që kemi tashmë në dorë.

Në këtë hyrje gjejmë të dhëna të rëndësishme për historinë, sidomos kishtare, gjeografinë, përbërjen etnike dhe fetare të popullsisë së krahinës së Sapës ose Zadrimës ku ka vepruar Bardhi, për familjen e Bardhejve dhe klerikët e lartë që ka nxjerrë ajo, për jetën dhe veprën e Frang Bardhit dhe në veçanti më gjerësisht për Fjalorin e tij latinisht-shqip: historikun, përmbajtjen, sistemin grafik.

Studimin e Mario Roques-ut e ndjekin dy shtojca të botuesit-filolog Demiraj, e para mbi disa vërejtje shtesë për grafinë e tekstit, ku vihet në dukje më një anë vijimësia e traditës shkrimore me alfabetin e autorëve të vjetër të Veriut katolik apo të ashtuquajturin alfabet të Propagandës, meqë veprat u botuan nga Kongregacioni i Propagandës së Fesë me qendër në Romë, dhe më anë tjetër ndonjë risi e këtij alfabeti në fjalorin e Bardhit. Si një nga këto risi, në të vërtetë sporadike, mund të përmendim shkronjën ‹æ› të përdorur për të dhënë tingullin [ë] të shqipes. Kjo grafemë haset vetëm në dy raste, por paraqet interes për përkimin e saj me grafemën e njëjtë që përdori arbëreshi Lekë Matranga dyzet vjet më parë (1592), me po atë vlerë funksionale, pra për zanoren [ë]. Kodin alfabetik të Frang Bardhit mund ta shohim të përmbledhur në mënyrë të qartë e të sistematizuar në një tabelë, për lehtësi leximi të krahasuar me alfabetin e sotëm të Manastirit dhe me vlerat tingullore përkatëse sipas alfabetit fonetik ndërkombëtar, ilustruar edhe me shembuj nga teksti. Zbërthimi i këtij kodi dhe përcaktimi i vlerave të sakta fonetike funksionale të tingujve të tij e ka ndihmuar autorin në botimin kritik të tekstit shqip për zëvendësimin e alfabetit të origjinalit me atë të shqipes së sotme letrare.
Shtojca e dytë përmban vërejtje mbi botimin kritik të tekstit shqip. Aty përshkruhet edhe puna e bërë për metodat e ndryshme të riprodhimit të tekstit...

Botimi kritik nuk e prek aspak gjuhën e tekstit, por synon vetëm të riprodhojë tekstin origjinal me sistemin e sotëm grafik e drejtshkrimor për të lehtësuar leximin e tij. Ndërhyrjet normalizuese janë minimale dhe kanë të bëjnë më tepër me variacionet grafike të origjinalit. Ndërsa variantet e lira që i përkasin së folmes së autorit, në kushtet e një gjuhe letrare ende të panjësuar, janë ruajtur pa u ndryshuar në botimin kritik. Të gjitha ndërhyrjet janë argumentuar në "Vërejtjet" e autorit dhe secila prej tyre është dokumentuar në aparatin kritik në fund të faqes. Për zbërthimin dhe shpjegimin e rasteve të veçanta që dalin nga rregulli i zakonshëm shkrimor i autorit, siç janë variantet e lira ligjërimore, ose për shpjegime të natyrave të ndryshme filologjike, fonetiko-morfologjike, dialektore etj. botimi kritik është pajisur me rubrikën "Shënime" në fund të riprodhimeve të tekstit. Atje gjejmë shpjegime interesante për shumë dukuri të gjuhës së autorit, edhe në kontekstin e autorëve të tjerë të vjetër të shqipes, si dhe komente për zbërthimin e leximeve të vështira.

Një ndihmesë të veçantë dhe shumë të çmuar për leksikografinë shqipe përbëjnë "Konkordancat leksikore" të tekstit shqip të Frang Bardhit, domethënë fjalori vetëm shqip i tij i përpunuar elektronikisht dhe i renditur alfabetikisht. Jepet në fillim fjala lemë me përcaktimin e kategorive gramatikore dhe nën të të gjitha fjalëformat e saj sa herë dalin në tekst me vendndodhjen përkatëse dhe me përgjegjësen latinisht në kllapa. Pra kemi të bëjmë me inversin e fjalorit latinisht-shqip të Bardhit. Një punë të ngjashme, por vetëm si tregues alfabetik të fjalëve shqip të Fjalorit të Bardhit, e kishte bërë në vitet '30 botuesi i parë i tij Mario Roques duke përgatitur me të një vëllim të dytë të botimit, punë që për fat të keq nuk arriti të dalë në dritë.

Nga përqasja e fjalëve shqipe me gjegjëset latine të fjalëformave të veçanta na del një pasqyrë e aftësive shprehëse të shqipes së shekullit XVII, një gjuhë që, megjithëse mjaft e vjetër, vetëm prej pak kohe kishte filluar lëvrimin me shkrim të saj dhe paraqitej shumë e varfër për të përballuar konceptet e përpunuara të një gjuhe të shkruar prej shumë shekujsh si latinishtja e të ngritur në nivelet më të larta të përpunimit si gjuhë ndërkombëtare e qytetërimit evropian për sferat e kulturës, të shkencës dhe të fesë. Një leksemë foljore e shqipes si ndritunë është e detyruar të përballojë kuptimin e nëntë leksemave të ndryshme të latinishtes, si illustrare, internitere, nitere, pellucere, perlucere, praelucere, stellare, sublucere. Nuancat kuptimore jepen nëpërmjet perifrazimit në togfjalësh, si ndër ta me ndritunë për "perlucere", me ndritunë ndër të tjerat kafshë për "internitere" ose me ndritunë porsi yll për "stellare".

Megjithatë është i rëndësishëm fakti që një gjuhë popullore e papërpunuar si shqipja arrin të ballafaqohet me gjuhën më të ngritur letrare të kohës. Me gjithë të metat që ka dhe që janë vënë në dukje nga studiuesit, Dictionarium-i i F. Bardhit ka rëndësi të jashtëzakonshme për studimet albanologjike si dëshmi e rrallë e një faze të caktuar të shqipes së vjetër dhe si e para vepër leksikografike në historinë e gjuhësisë shqiptare.

Në një konkordancë elektronike zakonisht nuk jepet kuptimi i fjalës, por ai del nëpërmjet kontekstit të fjalëformave në fjali apo togfjalësh. Megjithatë në një farë mënyrë kuptimet e lemave të fjalorit jepen duke dhënë përgjegjëset e tyre në shqipen e sotme përmes një "Indeksi të fjalëve shqipe" në fund të punimit. Ky indeks niset nga trajta e lemave në shqipen e sotme letrare të cilave u vihet përbri trajta gjegjëse e gjuhës së Bardhit. Aty ku këto trajta nuk ekzistojnë në shqipen e sotme ose nuk pasqyrohen nëpër fjalorë lema shënohet me një rreth për ta dalluar. Nga ky ballafaqim i trajtave të sotme me ato të shqipes së shekullit XVII shohim se si ka evoluar gjuha jonë gjatë shekujve. Lexuesi mund të nxjerrë vetë edhe përfundime etimologjike për rrugën e zhvillimit të fjalëve të veçanta, siç është fjala lemzë që te Bardhi del lefmëzë, duke bërë të dallohet më qartë prejardhja e saj nga folja leh / lef. Një fjalë moderne si biskotë e marrë nga italishtja, në shqipen e vjetër popullore shqiptohej bërskot, ose trajta e sotme ankoj në shqipen e vjetër tingëllonte nëkoj. Nga krahasimi me latinishten nganjëherë gjejmë edhe kuptimin e saktë të fjalës shqipe. Kështu leksemës shqipe fatos i përgjigjet lat. "fortunatus", pra "fatlum", dhe ky duhet të jetë edhe kuptimi fillestar i kësaj fjale, siç duket edhe nga prejardhja e saj fjalëformuese prej fat me prapashtesën -os. Më vonë, p.sh. te Pjetër Bogdani gjejmë kuptime të tjera të kësaj fjale, si "athleta", "celebre", "valente" dmth. "atlet", "i famshëm", "trim", por kuptimi i parë del te Frang Bardhi.

Mund të shohim se si në shekullin XVII ka filluar depërtimi i turqizmave që do të vinë duke u shtuar në shekujt e mëvonshëm. Te Bardhi gjenden mjaft të tilla, si aferim, aksham, allah, bajrak, bajraktar, çaush, çisme, davëxh? "grindavec, lat. litigator", dav? "grindje, zënkë", dert, deve, elç? "lajmëtar, i dërguar, lat. legatus", hain, haksh? "kuzhinier, akçi, lat. cocus", hambar, haraç, hesap, hiç, horriat, ibrik, kallauz, kamare, kazan, kurban, lojlek "lejlek", maskara, mireqep "bojë shkrimi, lat. atramentum", nozullë "ushqime udhëtimi, it. vettovaglia", okë, pazar, perçe, qemal "lat. praeco,-nis, lajmëtar, tellall", qend? "iqindi, mbasdite", qervasare "lat. taberna, dyqan i vogël, pijetore" nga turq. kervansaray, qyrsh? "qyrkxhi", rajé, sanxhak, tepsi, tesqere, xhambaz, dylber "ylber", ylefé "rrogë", zagar, senxhir etj.

Më në fund lexuesi shqipfolës mund të lexojë për herë të parë rrjedhshëm dhe në sistemin e sotëm alfabetik tekstin origjinal të Frang Bardhit, parathënien e tij ku u drejtohet shqiptarëve bashkëkohës për qëllimin përse e ka shkruar këtë libër, dëshirën për t'i ardhur në ndihmë gjuhës shqipe që po prishet e po përzjehet sa më shumë kalon koha, por sidomos dëshirën për të ndihmuar klerikët që nuk njohin latinishten e nuk kuptojnë atë që lexojnë kur thonë meshë. Këtë plagë të përhershme paditurie të popullit, që ndjehej sidomos te priftërinjtë, janë përpjekur ta luftojnë klerikët tanë më të vetëdijshëm që patën fatin të shkollohen në kolegjet e perëndimit, siç ishte Frang Bardhi dhe shkrimtarët pas tij Budi, Bogdani, Gjon Kazazi e të tjerë. Padijen e priftërinjve ata e shihnin edhe si shkak të rrudhjes së besimit të të parëve nën trysninë e fesë së re që solli pushtuesi osman. Prandaj me librat e tyre synonin përhapjen e dijes, që do të thoshte edhe forcim i fesë së krishterë, si pengesë për konvertimet në islam që kishin filluar në masë.
Një burim i çmuar për antropologët kulturorë janë proverbat e fjalët e urta të shqiptarëve që ka mbledhur Frang Bardhi dhe ia ka shtuar fjalorit të tij, bashkë me shprehje të ndryshme urimi, dëshire ose nxitjeje.

Botimi i fundit kritik i "Dictionarium latino-epiroticum" të Frang Bardhit do t'u vlejë jo vetëm studiuesve të gjuhës shqipe e të albanologjisë për studime nga këndvështrime të ndryshme ndërdisiplinore, por edhe lexuesve të thjeshtë, që mund të shijojnë nga afër dhe me lehtësi gjuhën e vjetër shqipe të fillimit të shekullit XVII.

SHKOLLA E PARE SHQIPE NE SHKODER - 1638

Mehmet ELEZI


Shkollat e para shqipe janë hapur në Shkodër e rrethinë rreth 400 vjet më parë dhe shkolla e lartë të paktën 134 vjet më parë. Shkodra ka pasur observatorin e parë astronomik në Ballkan. Gjatë qindvjeçarëve Shkodra ka qenë një metropol i qytetërimit shqiptar e madje ballkanik.
Për disa dhjetëvjeçarë shteti komunist e pati zyrtarizuar një tezë të çuditshme, sipas së cilës e para shkollë shqipe në trojet shqiptare është hapur vetëm në vitin 1887 në Korçë. Në kujtim të kësaj ngjarjeje 7 marsi qe shpallur si dita kombëtare e mësuesit.
Shkolla e Korçës bashkë me poezinë e Naim Frashërit që i thotë “ta paçim për jetë hua” ka atë rëndësi që ka, por të dhënat historike janë të tjera, krejt të tjera.
Shkollat shqipe në viset veriore të Atdheut kanë gjalluar të paktën qysh prej katërqind vjetësh. At Donat Kurti në një studim të botuar te Hylli i Dritës më 1935 flet për të parën shkollë shqipe në vitin 1638. Si të parat shkolla “për sa dijm na” ai përmend “tri: shkolla e Pdhanës (lexo: Pllanës), e Blinishtit e e Shkodrës”. Për të parën thotë se është hapur më 1638. Ndërsa studiuesi amerikan Edvin Zhak (Edwin Jacques) në librin e tij të njohur “Historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri në ditët e sotme” (The Albanians: An Ethnic History from Pre-Historic Times to the Present) i çon shkollat e para shqipe pak më përpara në kohë, në vitin 1632.
“Shkolla e parë, e dokumentuar, në gjuhën shqipe u hap në Velë të Mirditës më 1632”, shkruan ai. Por kjo nuk ishte e vetmja. Sipas tij “Një tjetër shkollë mjaft e hershme ishte hapur në Kurbin më 1632. Përveç shkrimit e leximit aty mësohej gramatika shqipe dhe përdoreshin librat e Bardhit, Budit e Bogdanit”. Historiani E. Zhak shton se edhe të tjera u hapën “në Pllanë, një fshat afër lumit Mat, më 1638, në Troshan, më 1639, dhe në vetë qytetin e Shkodrës më 1698”. Autori përmend disa prej mësuesve që shërbyen në këto shkolla. Tërheqin vemendjen mbiemrat e tyre: Shqiptari (Gjon), Shkodrani (Filip), dhe një i tretë Dhërmiu (Dhimitër), që me sa duket është prej një krahine jugore të vendit, prej Dhërmiut.
Më pas u çelën shumë shkolla të tjera. Derisa më 1878, pra një dhjetëvjeçar para “shkollës së parë shqipe”(!) të propagandës së diktaturës, në qytetet veriore shqiptare e deri në Durrës, siç nënvizon studiuesi amerikan, “kishte 21 shkolla të tjera fillore shqipe, që zhvillonin veprimtarinë e tyre”. Ai sqaron se secila prej këtyre shkollave kishte rreth tridhjetë nxënës, përveç asaj të Prizrenit, e cila kishte tetëdhjetë”.
Për arsye të njohura historike këto shkolla fillimisht u hapën në rrethinë: në Shkodër dhe në përgjithësi në qytete pushtuesi kishte kontroll të fortë, të përqëndruar, dhe kjo e vështirësonte deri në pamundësi hapjen e një shkolle shqipe.
Shkollat ishin fetare, katolike. Kjo përmasë ishte e kuptueshme për kohën, nuk mund të ishte ndryshe. Katolicizmi përfaqësonte fenë e parë të shqiptarëve. Në ato kushte sidomos, kur nëpërmjet trysnive me e ndërrue fenë pushtuesi synonte deri asimilimin, mund të thuhet se katolicizmi ishte pjesë qenësore e identitetit shqiptar. Katolicizmi përfaqësonte kulturën dhe qytetërimin perëndimor. E. Zhak citon një klerik françeskan shqiptar të quajtur Leonardo, i cili, lidhur me thelbin e këtyre shkollave, pohon: “Ne jemi më shumë misionarë të qytetërimit se sa të fesë”.
Në këtë hulli është edhe Kuvendi i Arbërit, i mbajtur më 14-15 janar 1703, të dielën e dytë të Epifanisë, në Kishën e Shën Kollit në Mërkinjë të Lezhës. Siç dihet ai u organizua me nismën e nën kujdesin e drejtpërdrejtë të një pape të madh, Klementi XI, Albani. Studiuesit kanë vënë në dukje se nën veshjen fetare të këtij kuvendi të organizuar prej një pape me gjak shqiptar fshihej edhe synimi i madh me e mbajtë gjallë shqiptarizmën, në kushtet e pushtimit osman.
Edhe fakti që dokumentet e këtij Kuvendi historik u botuan njëherësh në latinisht edhe në shqip, treqind vjet më parë, dëshmon qartësisht këtë synim, ashtu siç dëshmon se njerëzit që shkruanin shqip nuk ishin të pakët, pra as shkollat ku ata kishin mësuar e mësonin shqip. Sivjet ishte treqindvjetori i Kuvendit të Arbërit dhe shteti në Tiranë bëri gjumin e madh, bashkë me institucionet e veta akademike, përfshi më të rëndësishmin institucion shkencor të vendit, Akademinë e Shkencave të Republikës së Shqipërisë. Vijimësi e të njëjtit qëndrim shpërfillës që u mbajt edhe për Nënën Terezë, në vitin e Lumnimit të saj. Po të mos kish bërë zhurmë shtypi, edhe aq sa u bë me këtë rast për Shenjëtoren e madhe, e që ishte shumë shumë pak, edhe aq nuk do të ishte bërë.
Por le të kthehemi prapë te shkollat. Asnjë botim zyrtar nuk i përmend ato. Tekstet mësimore në shumë vështrime vazhdojnë me tezat e vjetra. Ndodh për mungesë përgjegjësie të institucioneve shtetërore, për padije, për ateizëm, apo sepse janë gjurmët e frymës kundërkombëtare të diktaturës, e cila e vinte “inernacionalizmin” e ideologjinë mbi interesat kombëtare? A të gjitha këto kanë gisht së bashku në këtë mbasdore?
Përhapësimi i një mashtrimi të tillë historik e ligësisht të shëmtuar për qytetërimin e vendit tënd, duke e çuar hapjen e të parës shkollë shqipe gati treqind vjet më vonë se sa është e vërteta e dokumentuar prej studiuesve, për më tepër në mes të një Europe ku lulëzojnë universitete mijëvjeçare, është me të vërtetë diçka përbindshore. Eshtë një ndër shërbimet më të këqia që i bëhet lenies (kombit) shqiptare dhe padyshim një investim për llogari të qarqeve parake etnonacionaliste ballkanike. Të gjithë diktatorët e rroposin popullin e vet, por jo edhe qytetërimin e trashëguar, kulturën e gjuhën e tij. Ajo që ka ndodhur e pjesërisht po ndodh edhe sot Shqipëri, është e pakundshoqe në llojin e vet.
Me sa duket ishte quajtur politikisht më e dobishme që, për inat të Shkodrës e të Veriut kundërkomunist, për urrejtje ndaj katolicizmit e qytetërimin perëndimor, le të fundohej edhe trashëgimia kulturore e qytetërimi europian i kombit.
Me fjalë të tjera, jo nusja që kruhej me mullixhinë, por plaka shtrigë klithi: për inat të sime ré tim bir e shtifsha në dhé!

Historiani amerikan Edvin Zhak në veprën e naltpërmendur shton se më 1877 në qytetin e Shkodrës kishte edhe një “qendër me ndikim për arsimin e lartë, Kolegja e Shën Françesk Savierit, që pajiste me arsim teknik e tregtar rreth 400 studentë”.
Kjo shkollë e lartë ishte edhe një qendër shkencore për krejt Ballkanin, jo vetëm për Shqipërinë. Sipas këtij autori, “një risi shkencore në Kolegjin e Shën Savierit ishte Observatori Metereologjik, i themeluar aty më 1888, si i pari observator astronomik në Ballkan”. Ky observator, thekson Zhak, “i vazhdoi shërbimet e tij të vlefshme deri më 1946, kur u konfiskua nga regjimi komunist”.
Shkodra kështu dëshmohet edhe një herë si një qendër me peshë e qytetërimit perëndimor jo vetëm në shkallë shqiptare, por edhe më gjërë, në shkallë rajonale.
E vërteta duhet më në fund të thuhet: datat e themelimit të shkollës së parë të lartë në Shqipëri nuk lidhen me institutet që i shpalli me shumë zhurmë pushtetit komunist e që vazhdojnë edhe sot me u njohë si data zyrtare të fillimit të shkollës së lartë. Shkolla e parë e lartë shqipe daton të paktën vitin 1877, kur dokumentohet Kolegji i Shën Françesk Savierit, që pajiste me njohuri tregtare e teknike 400 studentë. Dokumentohet kjo datë, por nuk dihet: mund të ketë qenë hapur edhe më parë.
Në studimin që e përmenda më lart At Donat Kurti jep edhe një të dhënë të mrekullueshme për marrëdhëniet e vendit tonë me atë revolucion teknologjik që e tronditi botën kulturore me fuqinë e jashtëzakonshme shtytëse që u dha botimeve dhe kulturës në tërësi: për lidhjet me shtypshkronjën. Ai thekson se shtypshkronja kishte hyrë në Obot “fill mbas të gjetunit”, domethënë fill pas shpikjes së saj nga Gutenbergu. Shtypshkronja e Obotit, shkruan At Kurti, njihet më 1493. Kjo do të thotë se ajo ishte futur në Shqipëri vetëm 38 vjet pasi Gutenbergu i dha vendit të vet dhe botës prodhimin më të famshëm të krijesës së tij: Biblën e shtypur në shtypshkronjën e vet.
Tridhjetë e tetë vjet për atë kohë janë si tridhjetë e tetë ditë sot, ndoshta më pak. Ai përmend edhe shtypshkronjën tjetër të Shkodrës, që njihet më 1563, por nuk përjashtohet që edhe kjo të jetë më e hershme.
Shtypshkronja, siç dihet, vlerësohet si një prej shpikjeve më të mëdha të gjithë kohëve. Studiues të ndryshëm e vendosin Gutenbergun, autorin e kësaj shpikjeje, ndër njëqind njerëzit më me ndikim në historinë e njerëzimit. Madje amerikani Majkëll Hart (Michael H. Hart), e rendit të tetin sipas këtij kriteri. Futja kaq e vrullshme, e menjëhershme, e kësaj teknologjie dëshmon se në Shkodër e rrethina lidhjet me Perëndimin ishin të drejtpërdrejta; dëshmon se aty kishte një jetë intelektuale të dendur, plot energji, aty shkruhej, krijohej, botohej, përhapej kulturë.
Cilët libra janë botuar në ato vite të mugëta? Mjerisht gjatë zhvillimeve të mëvonshme dramatike në trojet shqiptare ato janë zhdukur. Por gjithësesi mund të shpresohet se diçka do të ketë mbetur e herëdokur do të zbulohet. Arkivat e Vatikanit e ato të Stambollit kanë ende shumë galeri të paprekura prej nesh.