Aurel Plasari
Si ka qenë përfytyrimi juaj për heroin tonë kombëtarë Skënderbeun para se të fillonit të mendonit të punonit për këtë libër?
Ka qenë përfytyrimi që merrnim në shkollë dhe mandej kanë qenë nga leximet që merrnim nga autorët e huaj të Kotulos të Françesk Palit nga autorë italianë të vjetër e të rinj. Kureshtja e madhe ka qenë për Biemin për dyshimin e tij falsifikatorë ose jo. Pra ka qenë një përshtypje le të themi e përgjithshme e formuar me disa kate përpara se të lindte ideja për një libër ose për një punim.
Dhe kur jeni ndjerë mendërisht dhe intelektualisht i lirë për t’i hyrë këtij studimi?
Jam ndjerë i detyruar në një kohë kur besoj se do të ketë qenë 94- 95 kur në Shqipëri është shfaqur një lloj debati për figurën e Skënderbeut një debat që mua më është dukur nga njëra anë artificiale dhe nga ana tjetër shqetësues ajo ka qenë shtysa për të marrë pjesë në debat për t’ju përgjigjur disa tezave të debatit gjithsesi për të kontribuar, nuk e mendoja një punë kaq të gjatë dhe te vështirë e mendoja një punë shumë më të lehtë që mund të bëhej brenda një viti ose dy. Gjatë hulumtimit rezultoi që faktet ishin shumë më të mëdha dhe më të shumta në numër dhe figura ishte mjaft më e madhe dhe më e rëndësishme nga ajo sa e paramendoja unë.
Skënderbeu është një figurë e legjendës dhe e historisë. Çfarë pluhuri i “florinjtë” i ka rënë atij prej kohës dhe çfarë pluhuri i zi që duhet ç’pluhurosur për ta nxjerrë atë siç ka qenë?
Unë mendoj se për një pjesë të rëndësishme të autorëve të huaj të albanologëve Skënderbeu është përshkruar mirë ose rezulton mirë prej tyre, madje që ne rilindjen evropiane atë që ne e quajmë rilindje fundi i shek XV dhe fillimi i shek XVI gati fill mbas vdekjes së tij. Figurën e tij e kanë kuptuar, edhe shtatin edhe peshën e saj e kanë vlerësuar bashkëkohësit e tij. Sigurisht me një ndryshim, që kjo lloj ruajtje ose ky lloj konservimi dhe vlerësimi i vijueshëm ka qenë karakteristikë për atë pjesë të Evropës që përjetoi rilindjen Evropiane që përjetoi humanizmin dhe pothuajse u shua dhe u fik në rajonin që bënte pjesë në Perandorinë Osmane, ku figura e tij vijonte të paktën nga letrat zyrtare ose kronikanët osman të përfillej si tradhtar, si i pabesë etj. Ndoshta në këtë kuptim ai pati fatin që u transmetua dhe u mbajt i gjallë fillimisht në Evropën e humanizmit ku Skënderbeu rezultoi një model i parapëlqyeshëm ose i dobishëm për letërsinë humaniste për historiografinë humaniste. Them se ky ka qenë fati i madh ku figura e tij u ruajt me mjetet e tjera si legjenda, miti, kujtimet këngëve popullore. Në profilin tim unë kam zgjedhur profilin e asaj që e quajmë histori politike kështu e mban dhe nën titullin një “Një histori politike” të themi një disiplinë ose një fushë pothuajse e pa lëvruar në Shqipëria e historiografisë.
Në variantin e parë ju keni pasur një ide për t’i vënë si titull një simbol fetar simbol krishterimi siç është kryqi “ Skënderbeu si kryqtar” dhe keni ardhur pastaj te “Skënderbeu, një histori politike” keni ndryshuar mendësi gjatë studimit apo në vetëdijen tuaj gjatë studimit dhe për ta krijuar portretin e tij kështu?
Mbas vitesh pune vetë personazhi tregoi diçka tjetër, që i tejkalonte kufijtë e përfshirjes në luftë për mbrojtjen e fesë. Sigurisht se mbrojtja e fesë ishte një nga elementët krahas mbrojtjes së zotërimeve, të themi të autoritetit, të nderit, të klasës. Në fazën e dytë të punës u qartësova ku ishte një figurë që e kapërcen atë të kryqtarit sikundër e kapërceu dhe Janosh Huniadi dhe në mjaft raste afrohet me humanistët e mëdhenj italian të Firences shpesh me skepticizmin që shpreh ndaj kishës dhe ndaj priftërinjve. Jam përpjekur të shpjegoj se antiklerikalizmi i tij në ato momente zhgënjimi nuk duhet ngatërruar me ndonjë lloj ateizmi apo paragjykimi kundër fesë. Ndoshta vonimi dhe zgjatja e punës ka qenë fat që në punën e sipër ka arritur vet puna që të ma kthjellojë dhe të ma bëjë më të qartë figurën e tij.
Ka pasur disa periudha ndriçimi të figurës së Skënderbeut fjala vjen si periudha e artë e rilindjes kombëtare, por ka qenë disi i vëngërt në periudhën e diktaturës komuniste. Çfarë i kanë bërë figurës së tij këto lloj vështrimesh të cilat janë injektuar në opinionin publik?
Rilindja kombëtare është përpjekur të përdorë për të mbërritur qëllimet e veta tej mase fisnike dhe gjithsesi një figurë kur e përdor për diçka nuk bënë historiografi me të. Rilindja deri diku i vuri dhe atë përkrenaren në kokë. Ajo nuk është përkrenare që vihet në kokë është simbolike që mbahet në një nga gravurat italiane të Firences, pra mbahet diku në krah anash, kush e sheh edhe ne muze ajo nuk mund të nxër edhe një kokë fëmije ndërsa portretet që kanë ardhur nga koha e Skënderbeut dhe rilindjes evropiane është me një shenjë tjetër shumë më të rëndësishme beretën e aristokratit, të patricit venedikas sepse kishte një titull të tillë që e gëzonte nga senati i republikës së Venedikut. Dhe ajo ishte një shenjë dalluese aristokratizmi që që sikur konstatohet në vitin e fundit e mori dhe i biri, është një habi e madhe që e mori në një moshë 13-vjeçare ku vet aristokracia e Venedikut ai grup shumë i ngushtë aristokracie që qarkullonte pushtetin midis tyre dhe aristokracisë e gëzonin në bazë të ligjeve të republikës vetëm me tu bërë 20 vjeç. Pra ka qenë një rast ekstremist përjashtimor mënyra se si e kanë pritur Kastriotin e vogël 13 vjeçar adoleshent për nga shpenzimet që kanë bërë ku lexohen dhe në dokumentet që unë i kam riprodhuar, veshjet me purpur dhe të praruara më ar. Ai dilte i shoqëruar nga Pal Engjëlli pra nga një Kryepeshkop dhe i jepej titulli i barabartë me titullin e fisnikërisë të atit dhe madje i jepej dhe një titull i komandantit. Mund të arsyetojmë që ishin tituj oferta virtuale për ta tërhequr për ta bindur Skënderbeun, për ta mbajtur pranë për t’i dhënë garanci në të cilat unë kam shtuar dhe një element shumë interesant edhe një pallat në Venedikun e atëhershëm. Dokumentet e atëhershëm tregojnë se është pallati i Gjergj Kastriotit i njohur si Skënderbe princi i Arbërisë. Siç duket edhe duke parashikuar edhe rastin më të keq përveç anijes që e priste gjithmonë në Rodon në rastin më të keq, ai kishte kërkuar garancitë edhe për mundësitë e një strehimi. Pra mbajtja e tij në veshje kishte për karakteristikë kryeberetën venedikase të aristokracisë të Patricit, e cila në portretet me ngjyra nuk rezulton qartë, po duhet të ketë pasur patjetër edhe ndonjë pupël. Janë disa portrete bardhë e zi ku duket edhe pupla ndërsa njëra nga shpatat është e kuptueshme, kurse përkrenarja janë mjete dhe simbole parade. Te ne edhe kur është bërë një debat për shpatat jo përdorte këtë, jo s’përdorte atë, kanë harruar se figura si Skënderbeu Komandant të mëdhenj në rangun princërve etj. nuk kishin një shpatë ose dy po kishin salla të tëra me armë ishin trofe, armë zbukurimi, ishin dhurata etj. Përkrenarja sigurisht duhet të ketë qenë diçka unikale e punuar posaçërisht për të. Nga ana tjetër për historiografinë zyrtare ajo veshja artificiale ka pas të bëjë me pikëpamjet e deformuara klasore për ta nxjerrë si një udhëheqës fshatarësie. Prijësi i fshatarëve në luftë, që mbronte të drejtat e klasës së fshatarëve madje fatkeqësisht e ka pas inponuar dhe Fan Noli me ato pikëpamjet e tij pak të skajshme të materializmit historik.
E kemi njohur Skënderbeun si dashnorë të lirisë, por në studimin tuaj me kaq vlerë i mbështetur në dokumente autentike historike që kanë rëndësinë e tyre jo vetëm për ta bërë reale një luftëtarë një udhëheqës të zakonshëm dhe të jashtëzakonshëm njëkohësisht. Por kemi folur se ai në legjendat njihet ndryshe dhe në librin tuaj ai vjen si një udhëheqës konkret real. Sa është “dashnor i lirisë” dhe i dinjitetit të vet, të fisit dhe principatës së vet dhe të bashkimit të principatave të tjera?
Mbrojtës i lirisë sikurse kuptohej në atë kohë, për një aristokrat një përfaqësues të një niveli më të lartë të sundimtarëve të asaj kohe është një element jetik ruajtja e kësaj lirie. Libri në kapitullin e parë ka një kapitull të gjatë ku unë jam përpjekur të përshkruaj si lindin familjet e mëdha të Arbërisë, si dalin nga Bizanti, si shkëputen, pjesën e rëndësishme që kanë arbrit në despotatin e Epirit. Pra jam përpjekur të shpjegoj se si ngrihen familjet e mëdha dhe si lindin dinastët, se si formohen dinastitë e topiajve, të balëshve, të muzakve etj. Siç kam shpjeguar se këta vërtet nuk arritën të shkonin drejt një shteti të përbashkët të formuar as dhe të drejtën e një konfederate, por dhe në Evropë proceset kështu ndodhnin në bazë të copëzimit feudal. Vinte koha e bashkimit e unifikimit monarkik. Në këtë proces ishte dhe Arbëria dhe këtë proces e filloi dhe Skënderbeu që i shkaktoi dhe rivalitete, xhelozitë ndonjëherë dhe tradhtitë nga prijësit e tjerë nga dinastët e vegjël me të cilët rrethohej. Dhe duhet të themi se pikërisht këtë proces ndaloi dhe frenoi pushtimi osman. Kjo është më e rëndësishmja sepse procesi ishte në rrugë e sipër. Çfarë janë fjala vjen përpjekjet e balëshve që bëjnë dy ose tre krushqi me topijat. Topijat, që bëjnë dy ose tre krushqi me aranitët. Aranitët, që bëjnë krushqi me muzakët. Krushqi të tilla ishin çështje politike dhe jo si themi sot “ra në dashuri” ishin aleanca të tilla politike për të shtënë një nga familjet dinastike që të përmblidhte gjithë pushtetin në duart e veta me krushqinë në radhë të parë në rastet e mira dhe në rastin e keq me luftëra, po këto janë luftërat e egra shumë që u zhvilluan midis balshëve dhe topiajve ku nuk arrinin ti kompozonin nëpërmjet krushqive. Gjergj Kastrioti Skënderbeu është mjaft i rëndësishëm në një histori politike për tu treguar edhe për tu përshkruar me të dhënat që argumentojnë pikërisht përpjekjet e tij me unifikim. Duke e pasur këtë mundësi që i vinte nga trashëgimia nga familja e tij e një rangu mjaftë lartë, i kam përmendur me hollësi traktatet e të atit të tij me Raguzën me Venedikun nga pozicioni që fitoi si kryekomandant kjo pasi shkalla e aristokratizmit në atë kohë varej dhe nga shkalla e të përfshirit në luftë. Ky është rezultati ose konkluzioni në një histori politike të Skënderbeut këtë besoj se e kam pasur synim në pjesën e fundit të historisë së tij dhe është një nga situatat që e meritonte të shpjegohej sa më mirë dhe të nxirrej në pah sepse edhe nëse nuk ia arriti, në histori nuk kanë rëndësi vetëm arritjet, ka rëndësi përpjekja për të arritur diçka.
Pak më parë ju thatë se lufta i ngrinte familjet e mëdha dhe po kështu i ulte në qoftë se ato nuk merrnin pjesë në të. Shqiptarët dhe temperamenti psikologjia e tyre, sa ka ndikuar në këtë politikëbërje të Skënderbeut dhe ku ndryshon kjo figurë me prijësit e tjerë evropianë?
E shumta e specialistëve të Bizantit pranonin se në Bizant nuk ekzistonin marrëdhënie të mirëfilli feudale tipike si në Evropën perëndimorë. Nëse në rajonin e Evropën juglindore filluan të inplantoheshin marrëdhënie të tilla të feudalitetit perëndimor evropian kjo ka ndodhur në Arbëri kryesisht. Jo se Arbrit ishin më të zgjuar, më të lidhur me Evropën, por ishin në bregun, ku lidhet me Evropën dhe ku Evropa, pjesë tjetër perëndimi, hynte e dilte. Dhe historianë si Jorgasi, Hamer etj. vënë në dukje se nëse këto feudalitete të modelit perëndimor u inplantuan në ballkan këto u inplantuan nëpërmjet Arbërisë. Kjo do të thotë se zona ku ne jetojmë i njohu këto marrëdhënie kur Bizanti nuk i njihte dhe këto marrëdhënie kanë disa parime të thjeshta që mbretërit ose perandorët kishin nevojë për aleatë në luftëra dhe ky ishte mekanizmi bazë i lindjes së feudalitetit. Ekzistonte detyrimi që t’i shkoje në luftë sovranit. Ky ishte një mekanizëm që funksiononte në këtë mënyrë dhe vazhdimisht dhe mund të themi se 10 ose 50 vasalëve që mund të kishte një perandor, fuqizohej ai që ofronte gjithnjë fuqi ushtarake më të madhe sepse në mesjetë konfliktet zgjidheshin më së shumti me gjuhën e armëve dhe jo me gjuhën e ligjit. Edhe në rastin e të atit të Skënderbeut, pavarësisht se nuk kemi të bëjmë me marrëdhënie mirëfilli të vasalitetit mund të gjykohet nga marrëveshjet që mund të lidhte ai nga çitadinanca, i jepte Venedikut trupat që ai i ofronte. Kuptohet që një marrëdhënie e tillë e përshtatur e adaptuar lidhej me fuqinë e tij ushtarake. Mund të thuhet në mënyrë të prerë dhe të vërtetuar nga dokumentet se kastriotët ishin së paku një nga dy familjet më të rëndësishme të Arbërisë në marrëdhënie me pjesën tjetër të Evropës.
Ç’guxim ju ka shtyrë që të radhiteni në një areal studiuesish historianësh dhe të shquar që janë marrë me këtë figurë kaq të rëndëishme jo vetëm shqiptare?
Nuk e parashikoja se do më kushtonte një punë 15-vjeçare një punë të tillë duhet ta kuptojmë me uljet dhe ngritjet e saj siç ndodh ne dhe në çdo krijim tjetër të shkruar edhe në letërsi pra nuk është një proces homogjen e drejtvizor konstant. Them që në një moment të përcaktuar nuk e përcaktoj dot momentin është e kuptueshme dhe duhet ta pranojë që me libra të tillë me figura të tilla autori bie në dashuri me personazhin dhe nganjëherë kur bie në dashuri me personazhin ka kënaqësi që ta zgjasë pak dashurinë sepse mendon se po ta nxjerrë nga dora dhe do më ik. Është një situatë shumë interesante që unë e kam përjetuar.
Në zyrën tuaj të punës ju keni bustin e Skënderbeut, siç e keni menduar në rininë tuaj të hershme është pikërisht busti i bërë prej Odise Paskalit. Si do t’i thoshit atij nëse do të ishte gjallë dhe në kulmin e krijimtarisë së tij ta bënte sot këtë bust pasi keni mbaruar edhe këtë libër.
Po ju them me sinqeritet Odise Paskali do ta bënte pak më ndryshe pa asnjë këshillë timen sepse ka pasur një formim kulturor dhe estetik te jashtëzakonshëm. Kulturën italiane e ka njohur mjaftë mirë ku dhe ai ka studiuar dhe atë që nuk ja lejonin ato kohëra që të bënte një aristokrat me kapelen e Patricit venedikas që kur të kalonte rrugës t’i përkuleshin të tjerët sigurisht se do ta bënte me kënaqësi si një sfidë, por le të shpresojmë që ka artistë të tjerë, ka mjeshtër të tjerë, që do të joshen nga portrete të kohës së tij në mos saktësisht të periudhës së tij të periudhës së rilindjes. Sepse dihet që pak a shumë janë të gjithë me atë veshje. Busti që ju vutë re është një dhuratë që ma ka bërë një mik i thjesht. Dua të them se njerëzve të thjeshtë nuk kam përse tua prish atë vizionin përfytyrimin që kanë për të. Të themi që Skënderbe ka për të gjithë. Ndoshta libri im është pak i rëndë me citimet latinisht me burimet ne gjuhë të huaj, por Skënderbe ka për të gjithë madje unë e mendoj si një lloj dëshire që sikur të kisha mundësi që këtë libër ta përpunoja duke e thjeshtuar në një variant më të thjeshtë popullor edhe nga ana e formatit, në një variant xhepi të lehtësuar nga citimet. Do ishte kënaqësi të bëja diçka të tillë, pa e ndërruar beretën...(Rrezarta Dhoga)
