Shkrimtarët “teslim” dhe shkrimtarët si intelektualë në Kosovë

Shkrimtari si bohem

Shkrimtarët nuk janë trajtuar njësoj si në periudhën antike, mesjetare, moderne apo bashkëkohore. Ata nuk janë vlerësuar njësoj as nga filozofët si Platoni, Aristoteli, e as nga intelektualët e tjerë të periudhave të ndryshme. Nuk ka dyshim se shkrimtarët kanë të drejtë që akoma të zemërohen me Platonin, i cili shkrimtarët i shihte si individë që hipnotizojnë masat me autoritetin e tyre duke u mbështetur filozofinë e imitimit të imitimit. Sipas Platonit, shkrimtarët hutojnë masat, mund të jenë të rrezikshëm dhe t’i nxisin masat në ëndërrime, prandaj veprat e tyre ose duhej limituar, ose duhej ndaluar, ose duhej përjashtuar nga shteti i tij ideal e utopik. Idetë e Platonit, Hegelit e të Marksit thuajse janë trinomi i mbështetjes së fitores së societit mbi individin. Ndërsa shoqëria bashkëkohore në mes të individit dhe shoqërisë, ka fuqizuar grupet e ndryshme të interesit. As Aristoteli nuk u përmbajt pa folën për karakterin e shkrimtarit, duke thënë se shumë prej tyre janë melankolikë, neurotikë, siç u përpoq më vonë Sigmund Freud ta ndërlidhë artin me ndrydhjen agresive dhe seksuale, përmes mekanizmit të sublimimit në letërsi, apo të shkencëtarëve në shkencë. Thënë të vërtetën, ka disa studime që theksojnë se shumë shkrimtarë kanë vuajtur nga neuroza dhe pikërisht veprat letrare janë nusprodukte të konflikteve të brendshme intrapsikike. Po ashtu, edhe përvoja ime prej krijuesi më ka treguar se disa krijues e kanë shprehur edhe vetë se vuajnë nga ndonjë formë e çrregullimit të lehtë shpirtëror, por që krijimtaria u ndihmon në rikthimin e eliksirit të brendshëm. Madje, shumë poetë e shkrimtarë kanë thënë se, konflikti është momenti kur u sjell atyre muzat, e jo ndonjë paqe a stabilitet shpirtëror. Në këtë kontekst, shkrimtari vrojtohet si individ me çrregullim psikologjik, prandaj kjo u shërben dhe u hyn në funksion atyre që dëshirojnë ta zbehin rolin e shkrimtarit në shoqëri, e veçmas shkrimtarët disidentë përtallen dhe stigmatizohen për shkak të kundërshtimit të sistemit qeverisës politik në një vend dhe kohë të caktuar. Sidoqoftë, ata e shprehin konfliktin në mënyrë shumë të pranueshme sociale dhe kënaqin veten dhe recipientët me prodhim të vlerave ideo-artistike përmes konfliktit intrapsikik.

Pak shkrimtarë ka që sot ruajnë individualitetin dhe mënyrën bohemike të jetës së tyre. Ata madje përqeshen nga shtresat e gjera të popullsisë, për mungesë të pasionit për të akumuluar sa më shumë kapital; qortohen për ideale të imagjinuara; për mënyrën e përgjithshme të jetesës, veshjes/veshmbathjes, mënyrën e të menduarit, etj. Bohem ka shumë kuptime, por njëra ndër to ka ardhur nga emigrimi i romëve në Francë; lloj komuniteti pa gjeografi të vendosur; refugjatë të pastrehë që jetojnë në varfëri, por të lumtur me jetesë të thjeshtë; aventurierë, qejfli, mënyrë jokonvencionale të jetesës; dalje nga normat tradicionale; “të varfër por krenarë”, shpirtra të lirë, pasionues ndaj artit dhe të varfër materialisht etj.

 

Shkrimtari si politikan

Shumë shkrimtarë të mëdhenj e të vegjël nuk mbetën pa hyrë në politikë. Shkrimtarët e mëdhenj edhe pse u rreshtuan dhe morën anë në politikë, ata mbaheshin në mend më shumë si shkrimtarë me veprat e tyre origjinale, gjuhën narrative, stilin, përmbajtjen, karakteristikat e shkrimit, fuqinë letrare-artistike, etj. sesa si politikanë.

 Mirëpo, përkundër kësaj, shkrimtarët si politikanë nuk pëlqeheshin për shkak se ata i shërbenin një grupacioni politik, prandaj lexuesit e veprave të tyre nuk do të thotë që kishin pikëpamje të ngjashme politike me shkrimtarët e tyre të preferuar. Shkrimtarët u angazhuan në formësimin e ideve nacionale, frymëzimin e lëvizjeve revolucionare përmes veprave letrare dhe disa prej tyre u bënë politikanë të cilët ndihmuan rënien e komunizmit si Haveli i ndjerë.

Shkrimtari si disident

Pas vitit 1989, një prej kritereve të famshme për të fituar çmimin e njohur “Nobel” për letërsi, mbeti edhe të qenit dikur si i përndjekur nga diktaktura komuniste, kundërshtar i regjimeve antidemokratike dhe përkrahës të ideve mbi lirinë e individit. 

Madje, kjo dukej se u shndërrua në vlerë. Në shumë sisteme diktatoriale, komuniste dhe të regjimeve autoritariste, shumë pak shkrimtarë mbetën disidentë të vërtetë. Ata pas humbjes së komunizmit sovjetik, u bënë në Perëndim ikonat më të adhuruara nga masat e gjera të shoqërisë.

 

Shkrimtari si zëdhënës i pushtetit

Pushteti nuk mbahet vetëm me strukturat udhëheqëse të partisë. As vetëm me militantë të rëndomtë që brohorasin, vriten e mbllaçitin për kauzën e partisë në pushtet. Kështu që, pushteti shkon dhe i merr afër vetes autoritetet sociale, duke përfshirë edhe shkrimtarët. 

Atyre u intereson berberi sepse në secilën ditë i bie të takohet me dhjetëra klientë flok-shkurtues; taksistët që bëjnë transportin e shumë klientëve; priftërinjtë/hoxhallarët që takojnë numër të madh të xhematit, e sidomos në të premten apo në të dielën (varësisht nga religjioni); profesorët që mbajnë ligjërata para shumë nxënësve apo studentëve, e të ngjashme. Në këtë rend të autoriteteve sociale, hyjnë sidomos edhe shkrimtarët që kanë influencë. 

Disa prej tyre me shumë lehtësi u ‘shesin’ shpirtin pushtetit dhe bëhen lloj zëdhënësish të stabilitetit politik, arsyetimit të veprimeve politike të klasës sunduese etj.

 

Shkrimtari si intelektual

Diskursi mbi definicionin e intelektualit ka nxitur polemika prej nivelit të eseistëve amatorë e deri te filozofët me prestigj botëror. Sikur roli i shkrimtarit, ashtu edhe i intelektualit dallohej nga njëra epokë në epokën tjetër.

 Mirëpo, po të marrim të gjitha përshkrimet mbi intelektualin, pavarësisht se koncepti “intelektual” rrjedh nga baza e “intelektit/mendjes/racios/arsyes/

iluminimit”, dimensioni moral është sendërtimi i tij. Madje, ata që shquheshin për arritje shkencore dhe intelektin, më parë quheshin shkencëtarë apo profesionistë, sesa intelektualë. 

Përveç aspektit etik të intelektualit, u veçua edhe një tipar tjetër dallues i intelektualit prej një profesionisti/shkencëtari/inteligjenti: ruajtja e vlerave universale (Sartre), interesi i përgjithshëm, humaniteti, paqja, ruajtja e njerëzores nga njeriu, fatin e njerëzimit, etj. Nuk është intelektual shkencëtari që njeh teorinë e asteroidëve, por ai që debaton dhe jep alternativa të vazhdueshme për ruajtjen e tokës nga asteroidët. Ai që shqetësohet për të gjithë dhe për fatin e të gjithëve. Ai që angazhohet në sferën publike dhe nuk mbron interesat e një grupi të ngushtë. 

Ka tipa që thonë se shkrimtari për të qenë intelektual në asnjë mënyrë nuk guxon të hyjë në politikë si pjesë e strukturave udhëheqëse të një fraksioni/partie politike, sepse pushon së ekzistuari si intelektual, ngaqë ai domosdoshmërisht duhet të mbrojë dhe avokojë për interesat e vetëm të njërit grupacion të cilit i përkushtohet dhe i përket. 

Mirëpo, shkrimtari mund të hyjë në një subjekt politik por të mos shndërrohet në numër/masë/grup dhe të jetë person që ka integritet, dinjitet dhe humanitet. Ai mund të jetë autokritik dhe të kundërshtojë grupin e tij. 

Bie fjala, ai mund të mbetet president, ndërsa në shumicën e vendeve demokratike, presidenti luan rolin e unitetit, kohezionit qytetar, mishërimit të vlerave universale dhe të drejtave të secilit qytetar, etj. Mirëpo, definitivisht është vështirë të mbetesh intelektual nëse mbron një pozicion të grupit të caktuar politik, por vetëm nëse jeni jokonformist i përbetuar dhe ruani vlerat e përgjithshme universale. 

Prandaj, hipoteza e atij që mendon se intelektual nuk është ai që është në një subjekt politik, nuk është krejt e saktë, por nuk mund të hidhet krejt poshtë. Ka individë që janë në përkatësi politike por fare nuk bëjnë kompromise për vlerat universale dhe nuk diktohet nga militantizmi, egocentrizmi dhe fryrja e tipareve grupore të tij. Po ashtu, në vendet me demokraci të lartë, roli i shkrimtarit intelektual nuk e ka rëndësinë ngase këtë rol e përmbushin mediet e lira, shoqëria civile, numër i madh i OJQ-ve, qytetaria aktive, heronjtë e filmave, gazetaria qytetarie etj. Roli i tij sidomos ndjehet si nevojë në shoqëri me konfuzionin identitar, tranzicionin socio-politik dhe kulturor, si bie fjala në Kosovë.

 

Shkrimtari si biznesmen

Shumë libra që në faqet e kopertinave të tyre shënojnë “Bestseller”(libri më i shitur) në fizionomi dhe përshtypje gjenerale tregojnë për komercializimin e veprës letrare. 

Shumë libra janë bërë monotonë dhe kiç i pastër, teksa u sheh në etiketën e tyre repetitive të kopertinave se janë ndër librat më të shitur. Në realitet, shkrimtari në kohën bashkëkohore, zhvillimin e kapitalizmit dhe mbizotërimit të utilitarizmit, konsiderojnë se duhet jetuar përmes shkrimit, si një lloj zanati që sjell përfitime dhe të ardhura. 

Ky shkrimtar bën vepra të cilat intrigojnë masat, provokojnë ndjeshmërinë e tabuve në shoqëri, bëjnë senzacione medietike, përzgjedhin me shumë kujdes titujt joshës, bëjnë reklama/marketing shurdhues, paguajnë recensentë që thurin elozhe mbi librin, shfrytëzojnë të gjithë elitat e shoqërisë, e të ngjashme, dhe mbizotërojnë debatin mediatik. 

Shkrimtari në jetën bashkëkohore dhe shoqëritë me mirëqenie të lartë ekonomike, me demokraci të zhvilluar, nuk bëjnë që shoqëria ta ndjejë nevojën për rolin e shkrimtarit si disident apo si denoncues i të këqijave nga keqqeverisja, por hyjnë në botën e biznesit, konsumit. Pra, këta shkrimtarë kanë menaxherët e tyre sikur këngëtarët; u mësojnë atyre se çfarë duhet të shkruajnë; për kë; kur duhet të del në treg; çfarë dizajni dhe titulli duhet të përmbajnë, etj., etj. Pra, në këtë marrëdhënie komplekse të tregtisë (shitje-blerje), nuk ka dallim të një tregtari që shet produktin për konsumatorin, me një shkrimtar që shkruan dhe prodhon vepër letrare që e konsumon tipi i lexuesit të masave.

 

Shkrimtari “jashtë botës”

Njerëzit janë ndarë nga shumë mendimtarë, filozofë e psikologë, në dy grupe të mëdha: ekstravertë dhe introvertë. Tipat ekstravertë janë shumë të hapur, gjejnë kënaqësi në shoqëri, imponohen për afirmim social, synojnë të jenë të vëmendshëm në sytë e të tjerëve, etj. 

Ndërsa tipat introvertë janë tipa të tërhequr më vete, zhytës në botën e tyre personale, nuk ekspozohen, nuk ndjejnë se kanë role dhe misione të mëdha në shoqëri, etj. Tipi i shkrimtarit introvert nuk i intereson kurrfarë roli në shoqëri dhe shkruan më shumë për vete. Shumë dorëshkrime të tij i lexojnë miqtë e tyre të ngushtë, madje ndodh të mos mundohen shumë për t’i botuar.

 Shkrimtari në Kosovë

Lidhja e Shkrimtarëve pati ndikim të madh në shpërbërjen e Jugosllavisë, qoftë në Slloveni, Kroaci, Kosovë e gjetiu. Në Kosovë kryengritësi i përbetuar anti-jugosllav dhe autori i “Gjarpinjtë e gjakut”, 

Adem Demaçi, ndikoi fuqishëm në zgjimin e ndjenjave kombëtare. Jusuf Gërvalla si poet/këngëtar/veprimtar politik etj., ishte ikonë e rezistencës. Rexhep Qosja pavarësisht prononcimeve politike kontroverse në disa momente, konsiderohet nga shumë shqiptarë si shkrimtar i kombit. Ismail Kadare si shkrimtari që promovon vlerat shqiptare në botën e huaj.

 Presidenti i ndjerë Ibrahim Rugova si kritik shumë i mirë letrar, u bë udhëheqës i LDK-së dhe më pastaj kjo topiti krijimtarinë e tij letrare, duke shpenzuar kohë në politikë dhe duke mbetur në kujtesë për shkak të viteve të shumta në skenën politike, më shumë si figurë politikani sesa si figurë letrare.

 Pas luftës në Kosovë, shkrimtarët u afruan në mënyra variabile me subjektet e ndryshme politike. Ka shumë zëra të rrallë të shkrimtarëve të sotëm në Kosovë të cilët kanë ndikim në të gjitha shtresat shoqërore, për shkak të prapavijës së tyre partiake. 

Madje edhe historikisht, emrat e shkrimtarëve dhe poetëve si Naim Frashëri, Gjergj Fishta, Fan Noli, si ikona të letërsisë nacionale, nuk janë të përqafuar nga të gjithë për shkak të interferimeve paragjykuese të aspektit fetar, linguistiko-dialektik apo konotacioneve me prapavijë lindore a perëndimore, ballkanike a jashtëballkanike. 

Pavarësisht kësaj, roli i shkrimtarit si intelektual në Kosovë pas luftës ka munguar aq shumë, sakaq e kemi pasur më të vështirë tranzicionin. Shkrimtarët u bënë ‘teslimë’, u bënë zëdhënës të pushtetit, morën pozita, ndërsa nuk u angazhuan si intelektualë. Fatkeqësisht babo! E hangërt dreqi politikën!

Mbiemrat e arbëreshëve, një historik për origjinën

 Aty ku dikur ishte folur një gjuhë tjetër josllave dhe jetonin fiset ilire që u asimiluan në tërësi, po në ato vende do të flitet një gjuhë e ngjashme nga refugjatët arbëreshë. Të shpërngulur më 1726 nga fshatrat buzë liqenit të Shkodrës që u vendosen në djerrinat e periferisë së Zarës, gjurmët e tyre do t’i përballojnë stuhitë e shumta gjatë historisë deri në ditët e sotme. Shpërngulja e arbëreshëve në Zarë ishte e organizuar. Vendosja e etnitetit arbëresh në këto hapësira të Zarës, nuk kishte ndodhur rastësisht, por meqë aty shërbente kryepeshkopi Vicko Zmajeviq (i cili më parë kishte qenë kryepeshkop i Tivarit dhe u kishte shërbyer atyre malësorëve, të cilët i njihte mirë dhe ishte shumë i lidhur shpirtërisht me ta). Zmajeviq ishte njeri që kishte ndikim të madh në Vatikan, si dhe në Republikën e Venedikut. Ai kishte arritur ta organizojë ikjen e arbëreshëve, nga fshatrat që administroheshin nga perandoria turke, në bashkëpunim me autoritetet e Venedikut dhe vendosjen e tyre në pjesën ku administronin ata. Arbëreshët, me kohë e kishin lidhur fatin me ambientin e ri, i cili dallohej në gjuhë, origjinë e tradita e gjëra tjera. Mirëpo ekzistonte diçka e fuqishme e përbashkët që i afronte e i bashkonte me vendasit, e ajo ishte feja e njëjtë. Ashtu siç shprehet edhe Dr. Sergjo Dokoza- Nikpali në kumtesën e tij në simpoziumin mbajtur në Zagreb, 2006 me rastin e 280-vjetorit të shpërnguljes së arbëreshëve: “Si katolikë, ata feja me rrethin më shumë i ka ofruar, se sa i ka ndarë”. Arbëreshët në fillim shërbesat fetare i kishin kryer në kishën vendore Shën Stoshje dhe atë të Shën Donatit derisa e ndërtuan kishën e tyre në qendër të katundit. Ndërtimi i kësaj kishe sipas Dr. Aleksander Stipçeviqit kishte përfunduar më 1743. Ajo ishte pagëzuar “Zonja Loret”( Zonja Jon), atje pranë ku edhe sot është sheshi kryesor i Arbëreshit. Besimi i njëjtë i bënte më të afërt me rrethin. Megjithatë, ata jetuan në mënyrën e tyre, me traditat e tyre, duke ruajtur gjuhën deri atëherë kur bujqësia ishte burimi kryesor i ekzistencës. Ndryshimi i kushteve të gjithëmbarshme dhe zhvillimi i degëve të tjera ekonomike, domosdo ndikuan në afrimin dhe bashkëpunimin me rrethin që jetonin. Proceseve asimiluese arbëreshët iu bënë ballë aq sa mundën, por ata nuk patën kapacitete të vetëmjaftueshme të rezistimit pakufi.

Shpërngulja e dytë e arbëreshëve

Homogjeniteti i etnitetit të tyre fillon të dobësohet për shumë shkaqe, si: nga martesat e përziera me pjesëtarët e vendbanimeve përreth, vendosjen e komuniteteve tjera në Arbanas, si dhe vendosja e arbëreshëve në qytet dhe vise tjera edhe për shkaqe ekonomike. Qenia arbëreshe është dëmtuar rëndë nga shpërngulja e madhe e arbëreshëve në Itali e shtete tjera, nga frika e hakmarrjes së pushtetit komunist, i cili i etiketonte ata si element pro italianë….

Arbëreshët e arbërishtja nuk mundën t’u bëjnë ballë të gjithë faktorëve rrënues, të cilët ishin të shumtë. “Arbëreshët nuk kanë pasur (apo kanë pasur në një kohë të shkurtër) mundësi të mësojnë gjuhën shqipe (arbërisht), sepse mësimi në gjuhën shqipe nuk ishte i lejueshëm. E vetmja mundësi e ruajtjes së identitetit të tyre gjuhësor, ishte në ruajtjen e traditës kulturore nëpërmjet dokeve të ndryshme”.( Croatica Slavica Iaderatina, Zadariv, 2008; Maximilijiana Barançiq- Arbëreshët dhe identiteti etnogjuhësor, faqe 553). Por edhe meshat e lutjet fetare, të udhëhequra nga famullitarët jo arbresh, jo shqiptarë në kishën e Arbëreshit, të cilat e largojnë arbërishten nga funksioni komunikues publik apo edhe pamundësia e komunikimit me atdheun e tyre të vjetër. Sipas prof.dr. Aleksandër Stipçeviqit “Arbëreshët e Zarës deri në mbarim të shek. XIX nuk kanë pasur kurrfarë kontakti me atdheun e vjetër”. Ndërsa për dr. Sergjo Dokoza – Nikpali, arbëreshët procesit të asimilimit iu nënshtruan menjëherë pas shpërnguljes në rrethinat e Zarës. Megjithatë, arbërishtja gjuha e pashkruar edhe e izoluar e trashëguar në breza me një fond të kufizuar fjalësh, në fillim i mjaftonte për komunikim. Me kalimin e kohës, ajo nuk i plotësonte të gjitha nevojat komunikuese, andaj hyrja e fjalëve italiane e kroate në të folmen e arbëreshëve, bëhet proces i pashmangshëm. Vitet e fundit, “Shoqëria Kulturore e Arbëreshëve të Zarës”, me kryetarin e saj Enio Grdoviq, ka organizuar kurse për mësimin e arbërishtes, bazuar në fjalorin shkencëtarit të shquar kroat me origjinë arbëreshe dr. Kruno Kërstiq.

Arbëreshët, mbiemrat ndër shekuj

Autorja Maksimilijana Barançiq ka bërë një analizë të ndikimeve, evoluimit të arbërishtes, jo vetëm duke u bazuar në burimet e shumta të linguistëve të njohur shqiptarë, por edhe të tjerë. “Të folurit e arbëreshëve, rrjedh nga gjuha e cila është folur në atdheun e arbëreshëve në fillim të sh. XVIII. duke i ruajtur disa cilësi arkaike (disa të përvetësuara nga dialekti toskë), mirëpo gjatë kohës në luftë për ekzistencë ka përjetuar ndryshime të theksuara, për shkak të tendencave të veta zhvillimore dhe ndikimit të gjuhëve të huaja, si: shtokavishtës nga prapavija e Kotarit, çakaviane nga rrethi i afërt dhe nga ujdhesat, si dhe gjuha romane (gjatë kohës së sundimit venecian dhe okupimit italian). Përveç ndeshjes themelore me gjuhën standarde të shqiptarëve, gjuha e arbëreshëve të Zarës, dallohet në aspektin fonetik, morfologjik dhe në nivelin leksik që e vështirësojnë komunikimin me banorët e ish-atdheut të vjetër”. (”Croatica Slavica Iaderatina”, “Arbëreshët dhe identiteti etnogjuhësor”). Gjuha arbëreshe, e mbetur jashtë institucioneve, e pashkruar e pa alfabet të sajin, e përdorur vetëm në shtëpi e gjatë punës në bujqësi, e papërkrahur nga institucionet shtetërore dhe e penguar nga sunduesit e ndryshëm, si edhe nga pushteti komunist ku ndikim të fuqishëm kishte elementi serb, erdhi në këtë gjendje që është sot. Vërtet mbiemrat janë një element i fuqishëm i identitet të arbëreshëve, një përmendore që i qëndroi valëve të ashpra të historisë. “Këta mbiemra na mundësojnë identifikimin dhe na orientojnë, për të ditur sa herë që i dëgjojmë e i lexojmë se kemi të bëjmë me ndonjë arbëresh. Ata na dëshmojnë se arbëreshët jetojnë e tregimi për ta nuk ka mbaruar. Ndryshimi i mbiemrave e tyre së pari ndodhi që me arritjen në atdheun e ri, duke regjistruar prapashtesën viq”. Ndryshimi i dytë ndodhi gjatë kohës mes dy luftërave botërore. Maximilijana ka bërë një punë shumë të madhe hulumtuese, empirike e krahasuese, duke shfrytëzuar arkivat shtetërore, dokumentet kishtare, të lindjes, vdekjes, kurorëzimit, si edhe dokumentacionet e bëra nga administratat e kohës. Që dëshmitë të jenë sa më të plota ajo ka punuar: nga viti 2000-2005 duke i krahasuar regjistrat e shkruar, kroatisht, italisht dhe në gjuhën e vjetër kishtare. Administrata italiane në Zarë kishte qenë e interesuar të bëjë asimilimin e asaj popullate, si edhe të arbëreshëve. Andaj në mënyrë administrative i kishte bërë presione të ndryshme, duke ia ndryshuar edhe mbiemrat familjar. “Me qëllim të italianizimit të njerëzve tanë, italianët nuk kishin zgjedhur mjete, ua ndryshuan emrat e rrugëve, por edhe mbiemrat familjar. Me qëllim të asimilimit dhe humbjes së identitetit etnik, italianët, menjëherë pas aneksimit për qëllimet e tyre u shërbyen me Kishën, ushtrinë, shkollën, bursat, institucionet bamirëse, dhe entet edukuese.

Disa shembuj

As kroatishtja e as arbërishtja nuk janë guxuar të fliten, kanë mundur vetëm të pëshpëriten. Kjo ishte koha prej 1918 -1943”. Lidhur me këtë çështje, prof. Maximilijana ka sjellë materiale të shumta faktografike, të sistemuara në mënyrë tabelare, ku lehtë vërehen ndryshimet e mbiemrave të arbëreshëve gjatë sundimit italian. Ne po i paraqesim vetëm disa mbiemra të italianizuar nga administrate italiane, si: Qurkoviq-Chirco, Dadiq-Dadini, Kalmeta-Calmetta, Gërdoviq-Gherdini, Karuz-Caruso, Mateshiq-Mattessi, Mattasi, Matetei, Marushiq-Marussi, Marsan- Marsano, Muzhanoviq-Muzani, Moroviq-Moroni, Nikpali Nipali, Peroviq-perini, Vladoviq-Vladani. Ndërsa disa mbiemra kanë pësuar ndryshime e deformime thelbësore psh: Deshpali–Despoti, Kërstiq-Marcuzzi, Karuz, Karuc-Raggi, Joviq-Giovini, Nikpal–Nisi, Stipqeviç-Stefani, Vukiq-Vuksani, Vukiq-Lupis. Disa mbiemra në periudhën mes dy luftërave botërore në tërësi e kanë ndryshuar formën e tyre, nganjëherë ka ndodhur edhe përkthimi i mbiemrave në latinisht. Si për shembull mbiemri Vukiq i ndryshuar në Lupis lat-Lupus-Ujk. Prof. Maksimilijana, duke i krahasuar format e sotme të mbiemrave të arbëreshëve me mbiemrat e evidentuar në fillim të ardhjes në Zarë, konstaton se ka pak ndryshime pasi që pas Luftës së Dytë Botërore, arbëreshët i kanë ndryshuar mbiemrat, duke i rikthyer në variantin e vjetër të kroatizuar, si:Qurkoviq, Dadiq, Deshpali, Duka, Gjergja,ose Gjergia, Kalmeta, Karuc (Karuzo), Kotlar, Kërstiq, Jelenkoviq, Joviq, Mateshiq, Marshan, Marushiq, Mazija, Muzhanoviq, Nikpali, Petani, Peroviq, Ratkoviq, Stipqeviq, Tomas, Vladoviq, Vladoviq-Rela, Vukiq. Kjo na përkujton veprimet politikës asimiluese të Jugosllavisë Mbretërore, ndaj shqiptarëve, politikë e cila u vazhdua edhe gjatë pushtetit socialist deri në rënien nga pushteti të ministrit të Punëve të Brendshme të Jugosllavisë, Aleksandër Rankoviq, më 1966. Kjo njihet njohur si periudha e tmerrshme për shqiptarët, ku nuk munguan as vrasjet, arrestimet, shpërnguljet. Ndërkaq shqiptarëve në Maqedoni iu shtua sufiksi-ov dhe ski. Pas rënies së këtij shovinisti serb, shqiptarët i ndryshuan mbiemrat e tyre duke ia përshtat natyrës së gjuhës shqipe e në Maqedoni ka ende raste që mbiemrat e shqiptarëve të kenë sufiksin maqedonas. Maximilijana gjatë hulumtimit ka hasur edhe dy mbiemra që janë shuar: Pema dhe Difialo, si dhe disa familje të tjera që kanë jetuar në mesin e arbëreshëve dhe janë asimiluar. Bajlo, Baniq, Gërdoviq etj. Derisa gjuha ka pësuar shumë ndryshime dhe arbërishten e flasin vetëm moshat e vjetra, ata që rezistojnë ende janë mbiemrat. Prandaj, me të drejtë prof. Maksimilijana përfundon: “Mbiemrat janë ato që flasin për mbi identitetin e dikujt, ndërsa te arbëreshët e Zarës, ndoshta është e vetmja gjë që i përkujton ata në origjinën e tyre”. Arbëreshët e Zarës, tani janë të integruar në shoqërinë kroate, dhe katundi i tyre është shndërruar në një lagje e bukur dhe turistike e qytetit. të Zarës.

Vdes pop diva Whitney Houston

 

Sipas asaj që raportojnë disa media amerikane, ajo ishte parë për herë të fundit në publik ditën e enjte, tërësisht jashtë forme dhe e dehur. Personi i fundit me të cilin foli këngëtarja ishte e bija, disa orë përpara se një truprojë ta gjente me një puls shumë të dobët në dhomën e saj. E lindur dhe rritur në Nju Xhersi, Houston nisi të këndonte në kishë dhe klube nate në Nju Jork, përpara se të niste një karrierë modeleje dhe të firmoste një kontratë me një kompani muzikore, që e shndërroi në një prej ikonave të muzikës së viteve 1980-90.


Këngëtarja dhe aktorja amerikane Whitney Houston ka vdekur në moshën 48 vjeçare. Lajmi është konfirmuar nga publicistja e saj Kristen Foster. Policia konfirmoi se ajo vdiç në dhomën e një hoteli në “Beverly Hills”, ku po qëndronte si e ftuar.

Vdekja u zyrtarizua në orët e para të ditës së dielë. Houston, një prej këngëtareve më të suksesshme të të gjitha kohërave, do të kujtohet veçanërisht për këngë si “Will Always love you” apo “Saving all my love for you”. E njohur gjithashtu për një betejë të gjatë ndaj varësisë prej substancave narkotike, Houston dyshohet të ketë ndërruar jetë nga një mbidozë, por kjo nuk është konfirmuar zyrtarisht.

Ndërpriten kërkimet e FSK -së dhe PK në Restelicë

 

Presidentja e Republikës së Kosovës, zonja Atifete Jahjaga vizitoi sot në spitalin rajonal të Prizrenit, Asmira Rekën, të mbijetuarën e vetme të tragjedisë së shkaktuar nga moti i keq në fshatin Restelicë, të komunës së Dragashit, në të cilën pësuan anëtarët e familjes Reka.

Gjatë vizitës, Presidentja Jahjaga, e shoqëruar nga kryetari u komunës së Prizrenit, z.Ramadan Muja, u njoftua me gjendjen e Asmirës, dhe njëkohësisht falënderoi mjekët dhe personelin e këtij spitali për mobilizimin dhe përkujdesjen që ata po ofrojnë për qytetarët e Restelicës, por edhe për të gjithë banorët e fshatrave të tjera të rrezikuar nga bora e rënë ditëve të fundit në mbarë Kosovën.

Presidentja Jahjaga e ngushëlloi familjen Reka dhe të gjithë qytetarët e Kosovës për këtë humbje tragjike dhe trishtuese të jetëve të njerëzve. Ajo u bëri thirrje qytetarëve që në këto kushte të vështira atmosferike nëpër të cilat po kalon vendi ynë, të solidarizohen dhe t’i dalin në ndihmë njëri-tjetrit, duke premtuar se ndihma e institucioneve të Kosovës nuk do të mungojë.

Presidentja Jahjaga posaçërisht veçoi punën e palodhshme të Forcave të Sigurisë së Kosovës, Policisë së Kosovës, KFOR-it dhe qytetarëve vullnetarë për përpjekjet e tyre të pandërprera për të hapur rrugën dhe për t’u ardhur në ndihmë të të ngujuarve në Restelicë.

Me këtë rast, Presidentja Jahjaga ndau 10,000 euro nga fondi i Zyrës së Presidentes për të ndihmuar adresimin e nevojave emergjente për familjet e goditura të fshatit Restelicë.

Më poshtë po japim deklaratën e Presidentes gjatë vizitës në Spitalin e Prizrenit:

Është një tragjedi e rëndë humbja e jetëve të njerëzve si pasojë e ortekut të borës, një fatkeqësi elementare e paparashikueshme. Ju shpreh ngushëllimet më të thella familjarëve. Ata do të kenë përkrahjen dhe mbështetjen institucionale për të sanuar pasojat e kësaj fatkeqësie.
Falënderoj Forcën e Sigurisë së Kosovës, Policinë e Kosovës, KFOR-in dhe banorët për gjithë ndihmën e ofruar në shpëtimin e jetëve dhe gjetjen e trupave. Kjo dëshmon solidaritetin e pakursyer të njerëzve që të gjenden pranë njëri tjetrit në situata të tilla.

I shpreh mirënjohje atyre për tërë angazhimin në këtë situatë të jashtëzakonshme që e ka kapluar fshatin Restelicë. FSK dhe PK treguan përkushtim dhe profesionalizëm dhe se janë të aftë të përballin situata të tilla, për çka janë trajnuar dhe aftësuar.

Edhe njëherë ngushëllime familjarëve dhe banorëve të fshatit Restelicë. Unë dhe i gjithë populli i Kosovës jemi me ta dhe bashkëndjejmë me ta.

Në orët e mesditës, vendngjarjen e tragjedisë në fshatin Restelicë e ka vizituar kryeministri i vendit, Hashim Thaqi, i shoqërua nga ministrat Agim Çeku dhe Fehmi Mujota. 

Pasi ka shprehur pikëllimin e thellë për tragjedinë e këtyre dy familjeve, Thaçi ka premtuar mbështetjen e Qeverisë për tejkalimin e kësaj gjendje të rëndë, si dhe përkujdesjen për vogëlushen, mbase të vetmen trashëgimtare të mbijetuar të dy familjeve Reka. 

Ndërkaq, kryetari i Komunës, Salim Jenuzi, pasi që ka shprehur trishtimin e thellë të banorëve të kësaj komune, ka nënvizuar se kjo tragjedi do të ishte edhe më e madhe sikur të ishin të banuara të gjitha shtëpitë e përfshira nga orteku i egër e shkatërrues.

Vetëm 1 vogëlushe i ka shpëtuar tragjedisë së rëndë të fshatit Restelicë të Dragashit. Klan Kosova ka sjellur pamjet e triumfit të FSK-së teksa e kaën gjetur të gjallë vajzën e vogël të familjes Reka.
Pamjet e tregojnë të tmerruar dhe të ngrirë vogëlushen, por ajo është bartur me shpejtësi në Prizren ku ka marrë ndihmën e duhur mjekësore dhe gjendet jashtë rrezikut për jetën.

Kërkimet nga njësitë për kërkim shpëtim në fshatin Restelicë, për gjetjen e personit të njëmbëdhjetë, i cili ka mbetur nën ortekun e borës, janë ndërprerë në orët e para të mbrëmjes.

Këtë e ka konfirmuar zëdhënësi i Forcës së Sigurisë së Kosovës, Shemsi Syla, i cili ka thënë se shkak i kësaj ndërprerje ka qenë moti i ligë.

 

“Për momentin, është lëshuar një urdhëresë nga Shtabi i Përgjithshëm dhe Komandanti i Forcave të Sigurisë, për tërheqje, për shkak të kushteve të jashtëzakonshme, të cilat mbretërojnë tash në vendin ku po gërmonin ushtarët për gjetjen edhe të viktimës së fundit”, ka thënë Syla.

Ai ka theksuar se kërkimet do të rinisin nesër në orën 7 të mëngjesit.



* * * * * *

Është gjetur edhe trupi i fundit në Restelicë , që e çon në 10 numrin e viktimave nga orektu në Restelicë.


* * * * * *

Lajmet e fundit që vinë nga Restelica bëjnë të ditur se ekipet e shpëtimit kan gjetur edhe dy trupa të pa jetë nga tre persona sa ishin të ngujuar në borë, duke quar numrin në 9 të vdekur. Ndërkohë po vazhdojnë kërkimet edhe për një të ngujuar.

Po vazhdon me intensitet të lartë kërkimi edhe për 3 persona të ngujuar pas Ortekut. Nga raportimet e fundit bëhet e ditur se përkundër pastrimeve të mëdha të borës ende nuk janë gjetur gjurmë nga 3 të ngujuarit.
Përveç numrit të madh të prestarëve të FKS-së në kërkimet që nga mëngjesi janë bashkangjitur vullnetarisht edhe shumë qytetarë të cilët po kërkojnë edhe 3 të ngujuarit. Mësohet se bëhet fjalë për një burrë, grua dhe një fëmijë.

Vazhdon kërkimi i tre të ngujuarve

Ndërkohë zyra e kryeministrit ka njoftuar se Kryeministri Hashim Thaqi në orën 11: 30 do të vizitoj Fshatin Restelicë.

Rreth orës 8:00 të mëngjesit njësitet e FSK-së kanë rinisur kërkimet edhe për 3 të ngujuarit të tjerë nga orteku i djeshëm që ka goditur fshatin Restelicë të Dragashit. Por fryma të mëdha po vështirojnë shkuarjen deri të vendi i ngjarjes. Kërkimet ishin ndërprerë rreth orës 03:00 të mëngjes për shkak të motit të keq ndërsa ato tashmë kanë riflliuar.

Në Restelicë të Dragashit, Shtatë të vdekur nga orteku i borës

Salim Jenuzi, kryetar i Komunës së Dragashit deklaroi se të gjitha viktimat janë të familjes Reka.
Më herët ekipet e shpëtimit kanë arritur të nxjerrin personin e parë me shenja jete nga dy shtëpitë e mbuluara prej ortekut të borës.

Deputeti Hamza Balje ka konfirmuar nxjerrjen e një fëmije nga njëra shtëpi në Restelicë dhe ka shtuar se ekipet e FSK-së po punojnë vazhdimisht në përpjekje për të nxjerrë edhe të mbijetuarit e tjerë të tragjedisë.

* * * * * *

Policia e Kosovës konfirmoi edhe viktimën e tretë nga orteku që ka goditur disa shtëpi në fshatin Restelicë të komunës së Dragashit.

Informacionet më të fundit nga komuna e Dragashit bëjnë me dije se ekipet që po ballafaqohen për t’i shpëtuar të mbuluarit nga bora në Restelicë, kanë nxjerrë dy persona pa shenja jete, ndërkohë që po punohet për t’i shpëtuar familjarët e tjerë që gjenden nën ortekun e borës. Shefi i policisë së Dragashit, Gëzim Zogaj, e ka konfirmuar për radion lokale ngjarjen tragjike në Restelicë, duke dhënë edhe bilancin e aksionit për shpëtim, deri në këtë orë. “Bëhet fjalë për ngërthimin e dy shtëpive të banuara nga një ortek i madh bore, ndërkohë që shtëpitë tjera, në të cilat nuk kishte banorë, nuk paraqesin urgjencë për intervenim. Deri më tani, janë nxjerrë dy kufoma, një mashkull dhe një femër, ndërkohë që dyshohet se brenda këtyre shtëpive ndodhen gjithsejtë 11 persona”, tha Zogaj.


* * * * *


Një person është nxjerrë nga shtëpia e tij, të cilën e kishte mbuluar një ortek i borës. Mjekët po luftojnë për ta shpëtuar nga vdekja, ndërkohë që janë edhe dy familje të tjera në Restelicë, të cilat presin shpëtimin, pasi shtëpitë e tyre janë mbuluar krejtësisht nga bora.



Helikopterët e KFOR-it ndodhen në Restelicë për intervenim në këtë gjendje emergjente, ndërkohë që automjetet për pastrimin e borës po bëjnë ç’është e mundur që ta pastrojnë rrugën që lidh këtë fshat me Dragashin. Informacionet nga terreni bëjnë me dije se nga rrëshqitja e një orteku të borës, është ngulfatur familja Reka, me 11 anëtarë, në mesin e të cilëve ndodhen edhe tre fëmijë.


Reshjet e pandërprera të borës që kanë përfshirë vendin tonë, më së shumti e kanë goditur trevën e Gorës së Dragashit, ndërkohë që qarkullimi i automjeteve, edhe në rrugët rajonale, zhvillohet me mjaftë vështirësi. Në fshatin më të madh të kësaj treve dhe komunës së Dragashit, Restelicë, ortekët e borës kanë mbuluar pesë shtëpi banimi, në të cilat ndodhen edhe familjarët dhe se ende nuk dihet se çfarë do të bëhet me fatin e tyre, përkundër angazhimit të të gjitha strukturave relevante për t’i shpëtuar. Dyshohet se brenda këtyre shtëpive mund të ketë edhe viktima, por ende mbetët për tu shpresuar, sepse aksioni po vazhdon për shpëtimin e tyre.


"Banorët e fshatit tonë janë vetorganizuar, por qasja tek këto shtëpi është mjaftë e vështirë, për shkak të konfigurimit të terrenit, në të cilin bora ka arritur trashësinë disa metra", bën të ditur Shaban Haxhiu, nënkryetar i këshillit të fshatit Restelicë. Aksionin për shpëtimin e këtyre familjeve po e rëndon edhe rruga e pakalueshme nga Dragashi deri në këtë fshat. Pjesa më e madhe e komunës së Dragashit është izoluar dhe nuk ka as energji elektrike dhe as sinjal të telefonisë mobile. Përfaqësuesit e qeverisë lokale kanë njoftuar qeverinë qendrore dhe ushtarët turq të KFOR-it, të cilët janë të stacionuar në Dragash, që të intervenojnë me helikopterët e tyre për shpëtimin e këtyre familjeve të mbuluar nga ortekët e borës.
Ditë më parë, një erë e fuqishme kishte lënë pa kulm mbi kokë një familje nga fshati Zlipotok, por që familjarët nuk kanë pësuar gjë, për faktin se nuk kishin ndodhur në shtëpi, në ditën e kësaj furtune.


*********

Të reshurat e pandërprera të borës në komunën e Pejës jo vetëm që e kanë vështirësuar shumë qarkullimin, por shumë fshatra të kësaj komune i ka bllokuar, si dhe shumë kulme të shtëpive dhe të objekteve tjera janë rrënuar. Anëtarët e Shtabit Emergjent të komunës thonë së po bëhen përpjekje të pandërprera që të lirohet qarkullimi dhe t’u dalin në ndihmë qytetarëve si në furnizim me ushqime, barna dhe transport për të sëmurët deri në spital.

Drejtori komunal për Emergjencë, Avdyl Lajqi thotë se edhe përkundër përpjekjeve të pandërprera të kompanive të pastrimit, të reshurat e pandërprera të borës e kanë vështirësuar edhe më shumë qarkullimin.

“Ne me të gjitha kapacitetet tona jemi duke bërë përpjekje që të bëjmë pastrimin e rrugëve dhe të lirohet qarkullimi për qytetarët, në këtë rast u bëj thirrje të gjithë qytetarëve që të bashkohen në këtë aksion të komunës dhe të ndihmojnë në kapërcimin e kësaj situate”.
Ai më tej tha se qarkullimi në rrugët kryesore është i kalueshëm, me përjashtim të fshatrave të Rugovës, ku drejtoria e Emergjencës ka marrë vendim që të ndalohet qarkullimi në atë pjesë nga rreziku i rënies së pandërprerë të orteqeve të borës.

Sipas tij, pos grykës së Rugovës në komunën e Pejës nuk ka zona të rrezikuara nga rënia e orteqeve.

“Në bazë të statistikave që i kemi nga e kaluara nuk ka fshatra në komunën e Pejës që rrezikohen nga orteqet , përveç Grykës së Rugovës”, theksoi Lajqi.

Edhe zyrtari në Drejtorinë për Punë Komunale dhe Shërbime Teknike, Skënder Avdyli thotë se janë duke punuar me të gjitha kapacitetet për hapjen e rrugëve, ndërsa paralajmëron se rrezik më i madh tani është shembja e kulmeve të shtëpive dhe këtu duhet të angazhohen edhe qytetarët.

Ai tha se gjendja më e rëndë paraqitet në grykën e Rugovës, pasi që orteqet e borës po bien vazhdimisht, por fatmirësisht deri tani nuk ka pasur ndonjë dëm.

Hiq më lehtë nuk është as në rajonin e Deçanit e të Junikut ku trashësia e borës ka arritur në mbi dy metra. Banorët e këtyre  lokaliteteve e me vetiniciativë kanë hapur rrugët lokale. 

Qytetarë të Gjakovës ka nisur të heqin borën nga çatitë e tyre, nga frika e shembjes së tyre, ndërkohë që situata  pas reshjeve  që nuk po pushojnë që nga dita e premte po paraqitet e vështirësuar në shumë zona të komunës. Në zonën e Rekës së Keqe, nga Ponosheci deri në Botushë, ka pasur vështirësi të mëdha në kalim. 

Rruga për në Qendrën e Skijimit në Brezovicë ka vazhduar të jetë e mbyllur për qarkullimin e automjeteve edhe të dielën. Policia e Kosovës, e cila është vendosur në këtë aks rrugor, nuk lejon qarkullimin e automjeteve për në atë pjesë, për shkak të sigurisë së qytetarëve dhe pamundësisë së kalimit të veturave. Komandanti i Stacionit Policor në Shtërpcë, Dragan Ivanoviq, i tha “Kohës Ditore” të dielën se rruga vazhdon të jetë e bllokuar si pasojë e shembjes së ortekëve të borës, që kanë ardhur si shkak i erërave të forta në këtë zonë. 

Gjashtë fshatra të thella malore të Kaçanikut kanë mbetur të izoluar nga bora edhe të dielën. “Të paqarkullueshme për automjetet janë rrugët që çojnë në fshatrat Strazhë, Gjyrgjedell, Kotlinë, Dërnagllavë, Kërbliq dhe Llanishtë”, ka bërë të ditur Rushan Ceka, drejtor i Shërbimeve Publike dhe Emergjencave, të dielën. Sipas tij, rrugët tjera lokale i ka hapur kompania e kontraktuar nga Komuna për mirëmbajtjen dimërore të rrugëve, e ndihmuar nga kompani lokale dhe banorët e disa fshatrave. 

Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë (MAShT), ka marrë vendim që të ndërpritet mësimi në të gjitha shkollat fillore dhe të mesme të Republikës së Kosovës edhe për një javë, pra deri të hënën, më 20 shkurt 2012.

Vendimi është marrë për shkak të motit që po mbretëron kohët e fundit në vendin tonë, temperaturave të ulëta dhe reshjeve të vazhdueshme të borës, që kanë vështirësuar lëvizjen e qytetarëve, e në disa raste e kanë bërë edhe të pamundur.

Po ashtu, ndërprerja e mësimit është edhe kërkesë e Drejtorive Komunale të Arsimit, por edhe e vet prindërve, të cilët përveq vështirësive në lëvizje në zonat më të thella, kanë shprehur shqetësimin e tyre edhe për trotuaret që janë shumë të pasigurta për lëvizjen e nxënësve.

Mësimi rifillon të hënën më 20 shkurt 2012 dhe MAShT garanton të gjithë prindërit, mësimdhënësit dhe nxënësit e Kosovës se asnjë ditë e mësimit nuk do të mbetet pa u kompensuar.

Përgatiti: Flori Bruqi