Vrasja e ngadaltë e gruas nën komunizëm

JORIDA PASKU

Intervista / Romani i parë, "Vezët e thëllëzave" i Rudi Erebarës, një rrëfim bazuar në ngjarje të vërteta të viktimave të internimeve politike në Shqipëri. Protagonistet, nën e bijë, një model i fatit që pati gruaja në një 45-vjeçar të diktaturës


        Rudi Erebara

Një mëngjesi të viteve '80, jeta e Lindës dhe Afërditës, nënë e bijë merr rrjedhën që pritej. Policia u zuri pragun dhe i urdhëroi të mblidhnin rreckat. Burri i shtëpisë kish tentuar të arratisej, ëndërr që e dënoi me pushkatim dhe e la pa varr.
Jeta në internim e dy "armikeve të popullit" zhvendoset nga Tirana në mes të maleve, në Veri të Shqipërisë. Tani e tutje, tryeza e tyre shtrohet me gështenja, mare, harabela e në ditët kur "i shihte Zoti", edhe me ndonjë mëllenjë a thëllëzë. Për t'u pastruar nga zhuli fërkoheshin me ujë dëbore një herë në kaq kohë.

Po ndalemi te vepra e një autori që hyri në letërsinë e re shqipe të pas '90-ës si poet, Rudi Erebara. "Vezët e thëllëzave" është vepra e tij e parë në prozën e gjatë që tërheq vëmendjen në jetën prej të huaji që bënë në vendin e tyre shumë nga ata që provuan drejtpërdrejt goditjet e regjimit nën drejtimin e Enver Hoxhës.

Vetë autori mendon se krahasuar më lëndën reale të fatkeqësive, reflektimet e letërsisë për atë epokë janë hiçmosgjë. Erebara i vesh letërsisë edhe detyrën e stimulimit të vigjilencës njerëzore.

"Vezët e thëllëzave", roman që autori ia ka kushtuar babait, regjisorit Gëzim Erebara (1928-2007), bazohet në histori reale të familjeve të internuara, përpunuar me një stil origjinal dhe fin.

Rudi Erebara është autor i vëllimit me poezi "Fillon Pamja" (1994). Krijimtaria e tij poetike dhe tregimtare është përfshirë në disa antologji. Si përkthyes, ka sjellë në shqipe "E ardhme ngjyrë jargavanësh" poezi nga Robert Hass; "Mos më lër kurrë" roman i Kazuo Ishiguros, "Kohë për vrasje" roman i Xhon Grisham, "Bota e re e guximtarëve" Aldous Huxley dhe "Hyrje për studimet filmike" të Universitetit të Oksfordit.

Erebara ka kryer studimet e larta në Akademinë e Arteve për pikturë më 1995 dhe më tej ka vazhduar studimet për gjuhën angleze në "High Point" në Shtetet e Bashkuara.

Jeta nën diktaturën 45-vjeçare në Shqipëri është bërë subjekt i një spektri të gjerë veprash letrare dhe dokumentare. Ju me ç'qëllim ia kushtuat romanin tuaj të parë asaj epoke dhe viktimave saj?

Diktatura komuniste nuk ka ekzistuar vetëm në Shqipëri. As viktimat e saj. Ndoshta në Shqipëri, në raport me popullsinë dhe për shkak të mizorisë, diktatura mundet me nder të jetë burimi i pashtershëm i ngjarjeve dhe historive që gërryejnë ndërgjegjen e të shtyjnë të kërkosh sa më thellë në indet e dejet e shpirtit njerëzor që u përball me përbuzjen e nënshtrimin, dhunën, përdhunimin, urinë, por nuk iu dorëzua vdekjes.

Viktimat e komunizmit, sot për fat të keq mbeten ende viktima. Heronjtë e antikomunizmit po flenë varreve pa emër në tokat pa emër, brenda një vendi që quhet Shqipëri. E vetmja e mirë që sjellin diktaturat është se prodhojnë njerëzit më të mirë si kundërshtarë. Dhe më të këqinjtë si mbështetës.
Qysh në fillim të librit ju lajmëroni se historia e Lindës dhe Afërditës, nuk i ngjan historive me xhelatë komunistë që u nxijnë jetën "armiqve të popullit". Jo se nuk ekzistojnë në romanin tuaj, por në fokus është lufta për jetën e njeriut.

A e menduat frikën e përsëritjes kur u ulët të shkruanit "Vezët e thëllëzave"?

Nuk kam lexuar edhe aq libra me skena xhelatësh, katilësh e mizorish në letërsinë shqiptare, në rast se do ta krahasojmë me lëndën që e solli fatkeqin. Po është shkruar për më të zezën që na ndodhi, edhe për mbijetesën, për pafajësinë, ndëshkimin dhe hakmarrjen.

Po, është shkruar, megjithëse me modesti them se jo si në librin tim. Frika e përsëritjes? Hëm. Është edhe më e frikshme të mendosh se xhelatët nuk e kanë pasur kurrë frikë përsëritjen. Apo e kanë pasur frikë, prandaj kanë qenë edhe më mizorë? Bëji atij që urren një të keqe aq të madhe sa të mos ketë kurrë mundësi të ta bëjë më ty.

Kjo mund t'i shkojë marrëdhënies mes viktimave të komunizmit në Shqipëri dhe xhelatëve të tyre. Një shembull shumë domethënës është riintegrimi si heronj i xhelatëve të ndëshkuar nga xhelatët, i komunistëve të penduar si heronj, e në tentativën për t'u rikthyer në heronj. Jo nuk e pata frikën e përsëritjes, sepse edhe po të përsërisja, është thënë aq pak e aq rrallë, sa do mbetej një gabim i arsyeshëm.

Përse femrat duhej të ishin protagoniste?

Në diktatura ndëshkohen të gjithë njëlloj. Kur makina e diktaturës sheh se të gjithë kanë marrë ndëshkimin njëlloj, fillon e shfaqet zelli i diktatorëve të mëdhenj e të vegjël. Në këtë tonën, si në pak vende të botës, heqim nga lista të kuqtë e Kamboxhias, që vranë me kritere moshe dhe shkollimi, dallimi gjinor nuk kishte fare të bënte.

Madje gruaja shqiptare në diktaturë ka vuajtur ndoshta më shumë se burrat. Edhe gratë u pushkatuan, (nuk e di të them nëse edhe i kanë varur në litar, si xhelatët e diktaturës gjermane e italiane antifashistet e Luftës së Dytë Botërore), edhe burrat.

Bile nuk e harroj dot kur kanë vrarë edhe gruan, edhe fëmijën në bark edhe me një a dy plumba hoqën edhe pjesën e tepërt të Byrosë Politike. E ja kështu. I zgjodha gra se kështu është e shkruar të jetë libri i shkruar.

Burrave nuk do t'u kishin ndodhur gjëra të tilla; me burrat diktati ishte më burrëror, ishte burgu, plumbi, lopata, miniera. Me gratë e kishin pak më vështirë që t'i mbysnin ashtu siç ua "donte shpirti". Pastaj, në njëfarë mënyre, kam dëgjuar histori edhe shumë më tronditëse e të dhimbshme për raste internimesh e urie të tejskajshme.

Dhimbjen e këtyre rasteve, si skulptori baltën, e bëra me formë. Edhe gjatë rrugës së mendimit e thellimit, shpejt e pa dhimbje e krijova boshtin e romanit me një nënë e një bijë.

Një bijë që tregon. Kaq. Por dua ta kujtoj se libri ashtu siç shkruhet, është bazuar në vuajtjet dhe ngjarje të vërteta të viktimave të internimeve politike në Shqipëri, ndoshta jo tamam siç i kam përshkruar unë në një trillim stilistik letrar, por po, po, shumë më keq se kaq.
Ku mbaron realja dhe merr hov trilli?

Në Shqipëri nuk ka kufij ku ta ndash me thikë. Si skulptori po të njëjtën argjilë të mëmëdheut mora e bëra dy gra. I hoqa shumë nga lotët e vuajtjet se nuk u ndjeva vetë mirë, m'u duk vetja si antishqiptar kur shkrova mynxyrat e vërteta që kishin pësuar nënë e bijë si heroinat e mia nëpër llucën e kënetave, qafave të maleve, në përdhunime e lindje, nëpër kashtë e ushunjëza.

Historia e këtij libri mund të quhet ndryshe historia e mbijetesës së dy qenieve të dënuara me vdekje. Një torturë që zgjat 7 vite në një shtëpi pa çati, mes dëborës, ku përçudnohen fizikisht dhe shpirtërisht. Aty nxjerrin kokën njerëzit që panë vdekjen me sy, po edhe cinikët, servilët. E megjithatë ju nuk e humbni shpresën te njerëzit e mirë si Roberti, Hasani, Gjoni...

Po ja, Roberti është pak a shumë siç ishim të gjithë ne në njëfarë mënyre. Ata që ishin mbi makinën e represionit bëheshin katilë rrugës së gjatë, nuk lindnin ashtu. Po kishte edhe komunistë si ata të përtej detit, idealistë që besonin se po shkonim drejt barazisë.

E kam pasur rastin në rini të njoh disa që sot i kam miq e shokë, po që nuk e besonin dot se në Shqipëri kishte të burgosur politikë. E njëri që e besoi shkoi e pyeti të atin, i cili ia kthen: "Po bir, Partia i ka futur në burg armiqtë e saj politikë siç bën gjithë bota.

Po ne nuk i lëmë të vdesin urie si në vendet e tjera, ata luajnë sport gjithë ditën, luajnë tenis." Meqë tenisi ishte lojë armiku, nuk ishte thjesht lojë kështu proletare. Sa për personazhet e tjerë, nuk di të kem njohur njeri në jetë që të mos ketë hasur shqiptarë si këta.

A duhet të kthehemi? Nuk e di a duhet, se unë mendoj se po të mos kthehemi përditë atje, nuk do shohim se kemi në krye të gjithë jetës politike, të biznesit po ata që ishin atëherë, veç sot nuk kanë më makina sovjetike e kineze se u pëlqejnë më shumë ato perëndimore.

Ka një pasazh në libër ku thuhet: "Kafshët na duan më shumë se njerëzit se kafshët kanë zot më shumë se njerëzit." A ishte kjo plaga më e madhe që shkaktoi komunizmi, zhveshjen e njeriut nga humanizmi?

Ne jemi i vetmi vend ku nuk kishte fe me ligj. I vetmi vend ku u shkatërruan objektet e shpirtit me aksion rinor si të merrnin hov për të shtyrë një makinë kur nuk ndizet. Këtu u vranë si armiq njerëzit më të edukuar, më fetarë, më humanistë. Edhe këto fjalë kanë dalë nga një kontekst i caktuar, nën një shtypje të dhënë.

Komunizmi nuk varfëroi njeriun fizikisht, komunizmi (ky shqiptari të paktën) i vodhi shpirtin. E la të uritur, shiko filmat e realizmit socialist sa shpesh hanë e pinë nëpër skena për të treguar atë që s'ishte, por që edhe po ta kishe sado pak, po ta humbje, shkoje në vdekje. Heroinave të mia, kjo u ndodhi vërtet.
Ju flisni tani konkretisht për një kohë dhe vend të caktuar, ndërsa në libër nuk jepni të dhëna për kohën apo vendet reale.
Jam përpjekur të mos fus gishtin në plagë. Kam trajtuar ngjarjen si gjithëpërfshirëse.
Libri mbyllet me eksodin e '90-ës, ku të internuarit ndiqen nga fantazmat e tyre. Ju mendoni se sot këta njerëz jetojnë një jetë ambige?

Libri doli me dy mbyllje. Të dyja të besueshme. Ka edhe një vrasje në fund, e cila edhe mund të ketë ndodhur edhe jo. Në fund të fundit roman është, e siç më tha një mik shkrimtar, ke marrë hakun e të internuarve në një formë letrare.
Si mendoni që e kaluar sprovën e parë me prozën e gjatë?

Unë e mbylla librin dhe e kam rilexuar vetëm pasi u botua. Po mendoj se doli me sukses, kam marrë vlerësime.

Personalisht çfarë raportesh krijuat me atë kohë?

E vërteta është që në ato kohë ushqeja më shumë ndjenjën e mosdashjes, d.m.th, nuk i doja, por nuk e kisha urrejtjen si kockë në fyt, si gur në zemër, si gjak i ngrirë... familja ime kishte marrë nga diktatura si ndëshkim ato medalje që ra fati.

Humbje pronash, vite burg aty atje, një dajë i zhdukur, represion, por, represion qyteti. Im atë vuante si intelektual, si i shpronësuar, si i burgosur brenda Shqipërisë, por jo Zotit falë, nuk na ra të provojmë atë që provuan Linda dhe Afërdita, as mijëra të tjera si ato.

Me sa duket na kurseu fati. Tani që njoh shumë nga këta që i quajnë ish-të persekutuar, ish-pronarë, se me gjasë këta nuk janë më! E kjo është qesharake! Nejse se nuk kemi shumë radhë. Unë me atë kohë kam raportin më të keq.

Me shumë vështirësi kujtoj pjesë të bukura, kur kemi qenë të rinj edhe keq a mirë jemi rritur ja në Tiranë e kemi shëtitur nga pak. Po e them nuk mund të kujtoj, jo se nuk kam, po se për çdo gjë të mirë më vijnë në mendje menjëherë nja dhjetë të këqija. Radhët për ushqime, zbori, aksionet nëpër gropa me misër, frika e përhershme se do të ndodhë diçka e do shkoje në burg, a në bujqësi, a në minierë. Varfëria.

Po unë e urrej varfërinë. Edhe e urrej dy herë më shumë sot kur se nga ka dalë një nostalgji për ditët e këqija, atëherë "kur ishim mirë". Kur nuk kishim as të visheshim as të hanim, por ama kishte rregull. Se ku ndodhet rregulli në atë uri masive dhe frikë, se do vriteshe po të kundërshtoje urinë, unë nuk e di.

A mendoni se letërsia që ka marrë përsipër të flasë për këtë pjesë të rëndësishme të historisë të Shqipërisë, ka përmbushur një qëllim, një detyrë?

Shkrimtarët nuk e kanë më të ndaluar të shkruajnë. Historianët po. Ata vazhdojnë të enden gënjeshtrave. Shkrimtarë të vërtetë në fakt duhet të kishte vetëm pas '90-ës, se liria ushqen shpirtin njerëzor dhe e shtyn drejt dritës. Diktatura është siç thotë ajo shprehja e mençur: në kohë kur mungon drita, errësira pjell përbindësha.

Kohët e fundit janë botuar poezitë e Robert Hass që ju keni përkthyer. Çfarë lidhjeje keni me poezinë e tij?

Robert Hass është poet i madh botëror. Është gjallë. Ka qenë edhe është një hulumtues i jashtëzakonshëm i shpirtit njerëzor në raportet ku endet mirësia, drita, dhuna dhe jeta moderne në kufijtë e natyrës tonë, si kur lindim e si kur vdesim, sa të kuptojmë se ku jemi të mirë, ku ishim, si u sollëm, sa fituam mbi errësirën për të dalë në dritën e amshimit, ku do gjykohemi e do falemi.

Për momentin, cili është projekti që po merr kohën tuaj?

Kam nisur të përkthej "Mobi Dik - Balena e bardhë" i Herman Melville-it, e shkresoj ta mbaroj së shpejti. Do të dalë besoj "Bota e re e guximtarë" e Aldous Huxley. Nga ana tjetër po përgatis një vëllim poetik me titull "Lëng Argjendi". Kaq hë për hë si i papunë që jam.

Në vend të përkujtimit:Rrahmani shkruante bukur...

Rrahman Dedaj lindi me 1939 ne fshatin Penduhe, afër Podujeves, Kosovë. Shkollën fillore e kreu ne Podujeve, shkollën normale dhe fakultetin filozofik ne Prishtine.ai beri shum vepra
Me letërsi filloi te merret qysh ne bankat e shkollës. Deri tash ka botuar keto vepra :

"Zogu dhe Kulla",
"Me sy kenge",
"Simfonia e fjales",
"Balada fshehur",
"Etje",
"Fatkeqesia e urtise",
"Kryqezim hijesh",
(poezi per te rritur).
Pastaj përmbledhje te tregimeve "Fshehtësia" dhe "Medaljoni" si dhe përmbledhjen vjershave për fëmije "Dy liqej".


"Zogu dhe Kulla" - Rrahman Dedaj

Ky tregim flet për një zog i cili jeton ne një kulle te larte dhe një djalë qe dëshiron te ja merre zogut këngën. Zogu këndonte aq bukure sa që bënte qe trëndafilat te lulëzojnë me fletët e tyre te blerta. Djali i cili jetonte ne një dhome te kullës fliste me ëmbëlsi. Ai një nate ju afrua zogut dhe i tha :

Dua këngën tende. Ti mund te gjesh ndonjë kënge tjetër, djali ja kërkoi këngën zogut sepse me këngën e tij te bukur te gjithë do ta donin djalin.

Djali priti disa dite dhe doli qe ta kërkonte zogun qe te ja merte këngën zogut. Duke e kërkuare dëgjoi një jelkone ! Ai donte ta ndiqte por jehona e ndiqte. Jehona arriti deri te veshët e djalit dhe i tha :

- Mos e kërko zogun kot atë nuk munesh qe ta gjesh me.

Djalit iu kujtua kur zogu i tha qe me miredo te ishte qe ai ta mbante këngën e kurse djali duhet qe ta mbante fjalën.

Flori Bruqi

Denoncimi për rregjimin, Visar Zhiti tregon "Rrugët e Ferrit"

Të vërteta tronditëse që lënë mbrapa edhe ferrin e dantes, vuajtjet e njeriut që shpreson lirinë mbrapa hekurave të burgut, frika e një poeti për të shkruar poezi, këto janë vetëm një pjesë e romanit më të fundit të shkrimtarit Visar Zhiti, "Rrugët e Ferrit". Në faqet e tij autori ka vendosur të rrëfejë ato që nuk janë thënë deri tani, por gjithçka vjen në formën e letërsisë artistike. "Me këtë libër kam përzgjedhur përjetimet e mia dhe të atyre që pata përreth. Pra nuk është gjithçkaja. Jam munduar të sjell atë emocion të atyre njerëzve që groposën burgjeve, që punuan minierave të tmerrshme ku dhe ferri i Dantes ishte më i lehtë, më i bukur. Shumë ideologë të letërsisë apo shkrimtarë të mëdhenj këmbëngulin që nuk ka letërsi të madhe pa të vërtetën"- tha Zhiti.   Në roman, autori nuk rrëfen vetëm për të vërtetat e përjetuara, por edhe për personazhe reale, bashkëvuajtës të tij, madje nuk ka nguruar të flasë edhe për ata që i shkaktuan këtë ferr. "Ngjarjet dhe personazhet janë absolutisht të patrilluar. Janë saktësisht ashtu, realë. Çdo ngjarje ka ndodhur dhe çdo personazh është me emrin e tij. Brezat e rinj patjetër mendoj se do të ishte mirë të dinin diçka nga ajo e kaluar. Ngul këmbë sëpari ta dinë, ta kuptojnë, por do të më pëlqente ta lexonin dhe ata që ushtruan dhunën"- tha Zhiti.   Një tjetër autor shqiptar që vjen këtë javë me një titull të ri është Veli Haklaj. Një studim i detajuar historik hedh dritë për herë të parë në mënyrë të plotë mbi çështjet e sigurisë kombëtare në Shqipëri nga vitet 1925 deri më 1939. Bazuar në dokumenta dhe dëshmi arkivore libri hedh dritë mbi disa nga ngjarjet kryesore ushtarake dhe kryengritëve në këtë periudhë. Në stendën e librave vjen gjithashtu titulli ?Parajsa e Gjenive? nga Skënder Drini. Nga letërsia e përkthyer është botuar Georges Simenon me romanin "Maçoku", ndërsa nga kanadezja Lusi Maud Montgomery seria e katërt e "Ana Flokëkuqes" në titullin "Ana e Stuhisë së Plepave". Aurela Papadhima

VIDEO X Denoncimi për rregjimin, Visar Zhiti tregon "Rrugët e Ferrit"

Prof.dr.Agim Vinca ,poet i idealit kombëtar...

 Nga Mr.Sci. Flori Bruqi

Agim Vinca lindi më 22 maj 1947 në Veleshtë të Strugës (Maqedoni). Shkollën fillore e kreu në vendlindje, ndërsa të mesmen në Strugë. Studimet për gjuhë dhe letërsi shqipe i kreu në vitin 1970, në Fakultetin Filozofik të Universitetit të Prishtinës., ku edhe magjistroi dhe doktoroi. Është profesor ordinar në Fakultetin e Filologjisë të Universitetit të Prishtinës, ku ligjëron Letërsinë e sotme shqipe. Agim Vinca është njëri nga poetët e njohur bashkëkohorë shqiptarë dhe njëri ndër studiuesit e dalluar të letërsisë shqipe. Agim Vinca merret edhe me përkthime letrare. Jeton dhe punon në Prishtinë.

• VEPRAT LETRARE
• Feniksi /poezi, 1972/
• Bregu i mallit /poezi, 1975/
• Në vend të biografisë /poezi, 1977/
• Aspekte të kritikës sonë /studim, 1977/
• Qasje /kritikë, 1980/
• Buzëdrinas /poezi, 1981/
• Struktura e zhvillimit të poezisë së sotme shqipe /1945-1980/ /monografi historiko-letrare, 1985/
• Iz savremene albanske poezije u Jugoslaviji /antologji, Sarajevë, 1985/
• Arna dhe ëndrra /poezi, 1987/
• Orët e poezisë /kritikë letrare, 1990/
• Populli i pandalur /publicistikë, 1992/
• Alternativa letrare shqiptare /kritikë letrare, 1995/
• Kohë e keqe për lirikën (poezi, 1997)
• Shqiptarët mes mitit dhe realitetit (publicistikë, 1997)
• Dri' /poezi, përzgjedhje, Tiranë, 1999/
• Sonet i vetmuar /poezi të vjetra dhe të reja, 2001/
• Kurs i teorive letrare. Prej antikës deri te postmodernizmi /libër teorik, 2002/
• Panteoni i ideve letrare /libër teorik, 2003/
• Fije të pakëputura /sprova letrare dhe kulturore, 2004/
• Kënga e hapur /antologji e komentuar, 2005/
• Psalmet e rrënjës /poezi, 2007/ 
• (Po)etika e fjalës dhe Arti i reagimit./2011/

E kanë vlerësuar si “poet i idealit kombëtar”, “mjeshtër i thjeshtësisë (madhështisë) poetike” dhe se “zëri poetik i tij e ka pasuruar poezinë shqiptare”. E kanë cilësuar si “mik dhe krijues i shquar”, “mjeshtër bindës i shkrimit”, “dijetar dhe profesor i Kosovës”.

Për studimet e tij janë shprehur se ato janë “shprehje e vetëdijes më të lartë kritike dhe historiko-letrare”, janë kontribut “në ringritjen e institucionit të kritikës” dhe “në realizimin e projektit të Historisë së Letërsisë sonë kombëtare”.

Ai është poet, historian i letërsisë, kritik letrar, eseist, pedagog e edukator shembullor, përkthyes, publicist, polemist, drejtues mësimor e shkencor, veprimtar i palodhur politiko-shoqëror.

Për mëse 44 vjet, prof. dr.Agim Vinca kontribuon për promovimin e gjuhës letrare shqipe, arsimit, letërsisë e kulturës mbarëshqiptare; ka marrë pjesë aktive edhe edhe në aksionin për pajtimin e gjaqeve në fillim të viteve ’90; ka luftuar për të drejtat dhe lirinë e shqiptarëve në Maqedoni, për ndërkombëtarizimin e çështjes së Kosovës, me qëllim fitoren e lirive njerëzore e kombëtare.

Një jetë me psalme poetike e kulturore për lirinë e Kosovës. Ato vijojnë ritin e tyre deri në ditët e sotme, kur Kosova martire ndodhet kaq pranë lirisë dhe pavarësisë së ëndërruar në shekuj. Dhe nuk mund të ndodhë ndryshe me Agim  Vincën, për të cilin akademik Rexhep  Qosja shprehet se është “intelektual që jetën dhe punën ia ka kushtuar ardhmërisë së popullit të cilit i takon”.

POETI

Tek Agim Vinca janë shkrirë talenti poetik me racionalitetin e shkencëtarit, studiuesit dhe kritikut të artit. Muzën poetike e ka takuar herët. Ka shkruar e botuar poezitë e para qyshkur ishte nxënës në shkollën e mesme. Në përvjetorin e  datëlindjes së peotit Agim Vinca , bilanci në këtë fushë duket i pasur: tetë vëllime me poezi, disa cikle e poezi të veçanta të botuara në shtypin letrar mbarëshqiptar, përkthime dhe disa antologji të autorëve shqiptarë. Por hijeshia dhe vlera e poezisë së Agim Vincës nuk lidhet kurrsesi me aspekte sasiore e statistikore. 

Poezia e tij është e gjerë (universale) në tematikë, e thellë në mesazhe dhe mjeshtërore në rrafshin stilistikor. Njohja shkencore e prof. dr.Agim Vincës, e përvojave kombëtare e botërore të vargëzimit, ka mundësuar krijimin e një poezie korrekte e fine në rrafshin e teknikave poetike e mjeteve të shprehjes.

Pjesa më e madhe e vargjeve të tij ndjekin mençurisht traditën e vyer të Naim Frashërit , Fan S.Nolit, Lasgush Poradecit  e Milosh Gjergj Nikollës-Migjenit: pra poezitë lexohen/perceptohen njëherazi me sy, vesh, shpirt e zemër. 

Do të mjaftonte vetëm poezia-ese trevargëshe, me titull “Letër Ukshin Hotit në Burgun e Nishit”, për të vërtetuar këtë: “Nuk e kanë vështirë të të burgosin./ As të të vrasin nuk e kanë vështirë./ Vështirë e kanë të të lënë të lirë”.

Atdheu si një tërësi, rrënjët shekullore të tij, vendlindja dhe familja, dashuria njerëzore, lufta për lirinë dhe të vërtetën, priren të jenë obsesionet kryesore tematike të poetit Agim Vinca. 

 

Tek kjo tematikë universale, ai sheh dhe identifikon idealet humane dhe intelektuale të tij, çka do të dëshironte që kjo të ndodhte në gjithë racën e homosapiensëve, pavarësisht dallimeve fetare, etnike, ekonomike, sociale, kulturore, ngjyrës së lëkurës, gjinisë etj. 

Në këtë kontekst poezia e tij denoncon “ushtarët e apokalipsit” (vdekjes), që vërsulen me thikë ndër dhëmbë e litar në dorë mbi Kosovë. 

Mbi Kosovë a gjetkë, dje apo sot, njëlloj ata ia “pshurrin fytyrën…” dhe “ia punojnë qindin botës”. 

Shumë nga krijimet poetike e letrare të A. Vincës janë përfaqësuar jo vetëm në antologjitë e përgatitura në gjuhën shqipe, por edhe në frëngjisht, anglisht, italisht, gjermanisht, rusisht, polonisht, turqisht, arabisht.

HISTORIOGRAFI DHE KRITIKU LETRAR

Agim Vinca është krijues dhe interpretues i letërsisë. Jeta e tij nuk mund të kuptohet pa këto dy veprimtari paralele. Siç pohon edhe ai vetë, sprovat e para në këta lëmenj të dijes, i ka pasur nga fundi i viteve ’60. Punimi i parë serioz në fushën e studimeve letrare ishte “Mendimi kritik i M. Kutelit”, tezë magjistrature (1974). “Aspekte të kritikës sonë” (1977) dhe “Qasje” (1980), janë dy librat me analiza dhe kritika letrare, me të cilat Prof.dr.Agim  Vinca prezantohet si një studiues i talentuar i proceseve dhe fenomeneve letrare shqiptare.

Pas një pune të palodhur dhe disavjeçare publikon studimin voluminoz “Struktura e zhvillimit të poezisë shqipe (1945-1980)”. 

Opinioni intelektual, shkencor, universitar dhe publiku i gjerë vijojnë ta konsiderojnë këtë libër si veprën më të thellë, “më të plotë” dhe “më të rëndësishme për poezinë e sotme shqipe deri në ditët tona”… Mendojmë se kjo vepër meriton vlerësim të veçantë për dy arsye: e para, duke vënë në krahasim metodologjitë dhe praktikat letrare të poezisë shqipe të viteve ‘50 e ’60, Agim Vinca bëhet studiuesi pionier që inicion studimet komparativiste në literaturën shqiptare dhe e dyta, “Struktura…” është vepra e parë historiko-letrare tek ne, në të cilën procesi dhe produkti letrar poetik analizohet posaçërisht në mënyrë unike, mbarëkombëtare, larg fragmentarizimit politiko-shtetëror.

Në dhjetëvjeçarin e fundit kemi disa analiza, të cilat janë përmbledhur në botimet: “Kurs i teorive letrare” (2002), ribotuar në Shqipëri nën titullin “Panteoni i ideve letrare”, “Fije të pakëputura” (2004) dhe “Kënga e hapur” (2005), antologji e komentuar, e cilësuar si e para e këtij lloji në letërsinë shqipe. 

Ndërsa vepra “Alternativa letrare shqiptare” (Shkup, 1995) e ribotuar më 2005-n, sipas studiuesit kanadez Robert Elsie, “është sinteza e parë shkencore e ideve dhe rymave të letërsisë shqiptare të shekullit të njëzetë, veçanërisht e rrjedhave që ishin në kundërshtim me doktrinën zyrtare të pasluftës, realizmin socialist…”.

Në këtë libër, prof. Vinca zbulon për herë të parë në mënyrë të plotë, portretet e dy intelektualëve e shkrimtarëve të panjohur sa duhet më parë, S. Malëshovës dhe disidentit Kasem  Trebeshina, rishqyrton shkrimtarin Ismail Kadare e prozën e tij, në raport me konformizmin politik e disidencën intelektuale (letrare) dhe bën një analizë relativisht të gjerë për Visar  Zhitin e poezinë e tij të shkruar në burgjet komuniste. Sjell gjykime e konkluzione të reja për krijimtarinë e autorëve, Gjegj  Fishta, Luigj  Gurakuqi, Fan S. Noli, Petro  Marko, Sterio  Spasse.

Shtëpia Botuese Librarium Haemus ka nxjerrë kohë më parë në qarkullim vëllimin antologjik të poetit  Agim Vinca, “Urnă vie” (Urnë e gjallë). Botuar në kushte grafike të shkëlqyera, vëllimi përfshin pjesë të zgjedhura nga krijimtaria poetike e Vincës, përkthyer në rumanisht nga Kopi Kyçyku, shoqëruar me vlerësime kritike dhe me një bio-bibliografi të zgjeruar të poetit.

Prozatorja, poetja, kritikja letrare dhe gazetarja e shquar rumune Iolanda Malamen, në paraqitjen me titull “Ngadhnjimi i dëshmimit”, që i bën Vincës, thekson: “Ndjenja e fuqishme e historisë, sidhe hapësira legjendare në të cilën ajo i ka përkryer si gëzimet, ashtu edhe fatkeqësitë, këqyren me një panjollësi të magjishme në letërsinë shqiptare të djeshme dhe të sotme, letërsi e cila shpall me një energji të shquar të drejtën morale të mbijetimit dhe të njohjes. Përtej guximit të padurueshëm dhe shpesh bezdisës, tani kur hapja kulturore drejt botës na jep të drejtë, të gjithëve, të mësojmë edhe çka na ishte mohuar me egërsi të madhe politike për dhjetëvjetësha me radhë, ka ardhur koha t’i mbarështojmë me gjuhën e duhur vlerat epike dhe lirike, që të mos e lëmë veten të zhgënjehemi nga paragjykime dhe obsesione. 

 

Agim Vinca është njëri nga poetët shqiptarë më të njohur e më të lexuar dhe ja, sot kam para syve një libër me titull paradoksal dhe nxitës: Urnë e gjallë, në përkthimin e jashtëzakonshëm të shkrimtarit Kopi Kyçyku. Është një antologji që përfshin deridiku kronologjikisht krijime duke filluar nga viti 1978 e deri më 2006. Gjallëria himnore me të cilën autori hap zemrën, që nga vjersha e parë deri tek e fundit, me qartësinë dhe emocionin që i japin vokacionin leximit e dhuntinë poetike, mbështetet nga kthjelltësia patetike e botës në lëvizje.

 

Agim Vinca është shtegtuesi i ngarë të përshkojë vise magjike, duke na sjellë ndërmend ngadhnjime të futura në legjendë; shkretime luftërash, por edhe qetësinë familjare duke i dhënë fuqi një dokumentari tejet rigoroz, me të dhëna dhe ndodhì të saktësuara me madhështi. 

 

Është poezia e një intelektuali që vetëzbulohet çast pas çasti, duke raportuar historinë kulturore të botës, në Shqipëri, në atdheun që kuptimëson më epërisht se identiteti shtetëror, jetën e vet”. /A.-Ch.Kyçykuhttp://www.ahaemus.blogspot.com/.

 

Kurse Dr. Ardian Marashi, në “Vinca, ose poeti i permanencave shqiptare”, mes të tjerash, shprehet: “Lexuesin më kërkues, që kërkon nga poezia një shkallë abstraksioni të respektueshme, Vinca e fton në një udhëtim simbolik kah “psalmet e rrënjës”, aty ku në mënyrë të figurshme ngjizen identiteti dhe trajtat e permanencës shqiptare”. Në grykën e këtij vullkani të çuditshëm që rri gjithë kohës zgjuar, poeti hedh ashtu pështjellueshëm dromca jete e ëndrrash, që atypari përzihen e mbruhen me magmën shekullore, për të dalë vrullshëm në sipërfaqe si flakë o si tym. Atëbotë, para këtij spektakli çmeritës, poeti shndërrohet në një “urnë të gjallë”, e cila ushqehet me zjarrin e përbashkët të Ikarit shpresëmadh, të Don Kishotit shpresëmarrë, të Hamletit shpresëbjerrë dhe Faustit shpresëfarkëtues. 

 

Ai vjen e bëhet një vetje simbolike, në të cilën ndërthuret e gjithë problematika e poezisë: Shqytar i marrë, Ikar pa fletë, / Pakëz Faust, pakëz Hamlet”. Të dhëna më të plota mund të gjenden në www.librarium-haemus.blogspot.com. 

 

Ardhja e “Urnës së gjallë” në rumanisht përbën një ngjarje të rëndësishme kulturore dhe pasuron më tej kolanën “Enkelana” të poezisë së zgjedhur shqipe të Librarium Haemus-it, ku janë botuar tashmë dhe do të botohen në vazhdimësi disa nga zërat më të fuqishëm të poezisë sonë.

VEPRIMTARI ATDHETAR DHE SHOQËROR

Në gjithë veprimtarinë si qytetar dhe patriot, që nga pjesëmarrja në demonstratat e studentëve të vitit 1968 e deri sot, me aktivitetin e tij ka dëshmuar integritet të lartë moral dhe intelektual, kohezion pikëpamjesh dhe veprimesh, ndershmëri profesionale e njerëzore. Pikëpamjet e tij të qarta politike e shoqërore, përkitazi me çështjen e Kosovës, shqiptarëve në Maqedoni dhe të drejtave të njeriut, i ka afishuar dhe mbrojtur qysh në fillim të viteve ’80, në një varg artikujsh publicistikë të botuara në të përkohshmet ish-jugosllave.
Në mars të vitit 1989 nënshkruan “Apelin 215” për mbrojtjen e autonomisë së Kosovës. Në qershor 1991, A. Vinca ishte një ndër themeluesit e Forumit të Intelektualëve Shqiptarë nga Maqedonia dhe zgjidhet kryetar. Po atë vit udhëheq mbledhjen për themelimin e Forumit të Intelektualëve Shqiptarë dhe zgjidhet anëtar i kryesisë së tij. Në jo pak raste, sidomos pas viteve ’89-90, i është dashur të përballojë fushata të ashpra politike e mediatike, në Maqedoni e Kosovë, thirrje nga Sigurimi Shtetëror dhe mbajtje 20 orë në “bisedë informative”, akuza si “nacionalist” dhe “dezinformim i publikut”, largimin nga Fakulteti si “i padenjë për edukimin e brezit të ri”, bastisje të ambienteve familjare dhe konfiskime të shkrimeve personale. Arrestohet në vitin 1996 dhe mbahet 15 ditë në burg, në Prishtinë e Lipjan. Më 1997-n merr pjesë në mbledhjen solemne, që mbahet në selinë e OKB-së në Nju-Jork me rastin e 50-vjetorit të Deklaratës së Përgjithshme për të Drejtat e Njeriut, ku flet për gjendjen e rëndë në Kosovë dhe bën ftesë për pengimin e katastrofës. Në 1999-2000 emërohet zëvendësministër dhe më pas edhe ministër i Arsimit dhe Shkencës i Kosovës, post i lartë, prej të cilit jep dorëheqje për shkak të mospajtimit me politikat arsimore të ndjekura nga UNMIK-u.
Intelektual idealist, poet i mirënjohur, shkencëtar ekzigjent, pedagog profesionist, pajtues gjaqesh, “dashnor” i gjuhës letrare shqipe, vendlindjes, familjes dhe i çdo pëllëmbe toke shqiptare, patriot dhe europianist; ky është me pak fjalë letërnjoftimi i tij në këtë përvjetor  të datëlindjes së tij.

Dita që lindi Nënë Terezën

Visar ZHITI


Të futesh në dashurinë e gjithëkohshme me të vetmen gjë që ke: dashurinë, të cilën e ke kthyer në profesion dhe njëherësh ta mbash atë në lartësitë hyjnore, duke bërë të besohet se po aq shumë ajo është dhe njerëzore, e përditëshme…
Të rrish në kujtesën kolektive, madje në ndërgjegjen e njerëzimit, duke u bërë gruaja më e njohur e planetit, vetëm me dobësinë tënde, që është dhe fuqia jote, të vëna në lëvizje nga shpirti ashtu si duart që ledhatonin me dhëmbje duke dhuruar jetë dhe besim.
Dashuria dhe drita të rimarin kuptimin që kishin dhe duhet të kenë përjetë.
Ja, kështu bëre Ti, Nënë moj...
Amen!
* * *
Pasi Kryeministri shqiptar, Sali Berisha, shpalli "Vitin e Nënë Terezës" dhe një sërë veprimtarish në nderim të Saj, Qeveria që ai drejton, mori nismën për prerjen e një sasie monedhash në flori dhe argjend me portretin e Nënë Terezës. Dhe vërtet, buzëqeshja e saj, duart, sikur kanë praruar me flori dhe argjend gjithë këtë shekull të jetës së saj duke na treguar se monedha që nuk zhvleftësohet kurrë është dashuria.
Përsiatje dhe dëshmi për një jetë të madhe
Siç dukej Zoti ndjeu nevojën e përsëdytjes së Krishtit mbi tokë, na pëlqen të mendojmë dhe zgjodhi një grua për barazi. Caktoi një shqiptare, s'dihet për ç'shpërblim ndaj kombit tonë të martirizuar dhe solli kështu në jetë Gonxhen e vogël më 26 Gusht 1910, ndoshta sërisht në kohë apokaliptike, pas të cilave Shqipëria do të ribëhej.
Familja e saj, Bojaxhinjtë, me tradita patriotike, kishin ikur nga Prizreni në Shkup. Thuhet se të parët e saj, më herët, kishin ardhur nga viset e Shkodrës. Mbase është dëshira që Nënë Tereza të jetë nga kudo, nga çdo copë e truallit shqiptar, nga çdo pjesë zemre.
Duke qenë e një atdheu të pushtuar, i parandolli vetes një mision kryqi. Duke parë mjerime, ideoi brenda vetes që jo vetëm t'i dojë të nëpërkëmburit nga fati mbrapshtë, por dhe t'u përkushtohet atyre me përdëllimin më të qashtër kudo në botë.
Në rrugën e shenjtë që do të merrte, nuk e çoi ndonjë kompleks apo mangësi, përkundrazi. Gonxhja ishte e bukur si emri i saj, si fëminia, gjithmonë me libra në dorë apo me mandolinën, merrte pjesë në kor, në grupin e poezisë, të teatrit.
I ati, Kolë Bojaxhiu, ishte themeltar i teatrit të qytetit, të cilin do ta helmonin si veprimtar të çështjes kombëtare. Të mbetur jetimë, fëmijët do t'i rriste dhe edukonte nëna Drande. Ajo, vërtet ajo, ishte e shenjtë, do të thoshte Nënë Tereza, që e frymëzoi në ardhmërinë e saj.
Studioi në Irlandë për t'u bërë misionare, murgeshë. 18 vjeçare vete në Indi, ku dhe diplomohet në Universitetin e Kalkutës dhe do të punojë si mësuese dhe më pas si drejtoreshë e Shkollës Superiore e Bijave të Santa Anës.


Vëllait të saj, Lazrit, oficer në shërbim, ajo i thoshte duke buzëqeshur, se ti i shërben një mbreti që ka 2-3 milion shtetas, unë i shërbej një mbreti, që ka gjithë universin, Zotit.
Zgjedh emrin Tereza në nderim të Terezës së vogël franceze dhe e shkruan emrin si të shenjtores së lavdishme të shekullit XVI, spanjolles Shën Tereza e Aviles dhe mbase vetëndjehej si rimishërim i tyre, sepse ngjante, me njërën nga shtati dhe me tjetrën nga dashuria e pafundme ndaj Krijuesit, në vetëflijimin absolut. Ndoshta në thellësi të qenies kishte dhe Rozafën, gruan mitike të murosur në përjetësi. Plagët do të bëheshin atdheu i saj, nga që plagët që nuk kanë atdhe.

Ndërkaq Ajo guxoi të futet thellë në atë që quhet "nata e shpirtit" dhe guxoi të tregojë për dyshimin e saj, sepse nuk e deshi dhuratë besimin te Zoti si pjesa më e madhe e njerëzimit që beson, por kërkoi ta zbulojë vetë dhe arriti përndritjen, duke mos u trembur, atje ku të tjerët druhen aq shumë.
Nëse do të jem e shenjtë ndonjëherë, do të jem Shenjtore e errësirrës, thoshte Nënë Tereza.
Pikërisht meditimi i thellë, stepjet dhe hovi, e bëjnë edhe më të çmuar personalitetin e saj, po aq sa siguria shenjtërore.



Dhe kështu gruaja e brishtë, shqiptarja nga Shkupi, i përkushtohet vuajtjes, po ngrinte shtëpi të misionit të saj bamirës, në ndihmë të jetës, kudo nëpër botë, me qindra, si me magji.
Do të kishte dashur të ngrinte shtëpi të së mirës edhe atje, në vendet e mbyllura, ende me diktaturë. Po dyert s'hapeshin ashtu si dikur në vendin e saj. Trokiste Ajo nëpër ambasadat e Shqipërisë komuniste, trokiste e trokiste, ashtu si zemra, por nuk i thanë: mirsevjen. Mbështeste mbi kangjella kokën e dëshpëruar. A do ta shihte dot nënën? Motrën? Ishin atje, në Tiranë. Në atdheun e saj, i vetmi në botë zyrtarisht ateist, kishin dënuar dhe Zotin.

Kur perandoria komuniste po binte, e lejuan të vijë. Vuri lule mbi varrin e nënës në Tiranë dhe të motrës Age aty pranë. Ajme, dhe mbi varrin e diktatorit lule! Që i bënin shumë më të pakuptimta ligësitë dhe mizorinë e tij.

Paqe tani dhe mëshirë, amen! Por Ajo do t'i gëzohej atdheut që po hapej, që e thirri prapë Zotin, që po ribënte ëndrrën, po kërkonte liri dhe po bëhej pjesë e Europës, po rimëkëmbte mirëqenien. Së pari atë shpirtërore.

* * *
Ka që mendojnë se Nënë Tereza është përtej dhe jashtë kulturës shqiptare, pa një traditë paraprirëse. Madje e gjejnë si të pavemëndëshme ndaj Shqipërisë dhe shqiptarëve. Po ajo, duke qenë shpirt dhe mendje universale, është e pamundur që të mos ketë dhe vendin e saj në atë univers si pjesë të tij. Bota është atdheu i gjithë dhe atdheu është bota e përmbledhur, që janë dhe duhet të jenë në harmoni dhe dashuria e vërtetë nuk është alternativë e njërës apo tjetrës. Vendin tënd mund ta gjesh dhe në vendet e tjera dhe njerëzit e tu i sheh dhe në të tjerë.
Marrëdhëniet e Nënë Terezës me Shqipërinë nuk ka nevojë të trillohen, ato janë një realitet dhëmbshurie. Dhe është kënaqësi të dëshmohen dhe këtu.
Vërtet ka kultura që nxjerrin personalitete të pritshëm, por ka dhe personalitete që prijnë kultura dhe krijojnë traditë, atje ku dukej se nuk ishte. Këta janë gjenitë. E tillë është dhe Nënë Tereza.

VISAR ZHITI: LETËRSISË I MUNGONTE RRËFIMI NDJESISË

ENKAS PËR FLORIPRESS-PRISHTINË

VISAR ZHITI: LETËRSISË I MUNGONTE RRËFIMI NDJESISË

“Intelektuali, poeti, duhet të jenë të sinqertë dhe poezia duhet të jetë e vërtetë.”

Në një kohë kur ende pas më shumë se dy dekadash në Shqipëri vijon debati për persekutimin dhe persekutorët, për hapjen ose jo të dosjeve të tyre, poeti dhe shkrimtari Visar Zhiti, përmes dy librave të tij më të fundit “Rrugët e ferrit” dhe “Ferri i çarë”, na rrëfen përvojën e tij dhe ndjesinë brenda hekurave në kohën e diktaturës, me vokacion të ardhmen. Në këtë bisedë, Zhiti thotë se pa kujtesën kolektive një shtet nuk mund të eci dot përpara. Poeti “që u dënua se i këndoi trëndafilave”, na tregon se, të gjitha diktaturat preken dhe cënohen nga sinqeriteti dhe e vërteta që sjellin poezia dhe romanet.                                                              

Kjo intervistë nisi “si rastësisht” duke folur për shkrimtarin dhe filozofin bashkëkohës Umberto Eco, më pas kaloi në rolin e intelektualit në Shqipëri si dhe gazetarinë e publicistikën e sotme, por gjithsesi ato na zbulojnë njeriun Visar Zhiti.

“Emri i trëndafilit” ne si lexues na kujton një roman të mrekullueshëm të Umberto Eco-s. Kemi parë që ju të vlerësoheni nga U. Eco. Pyetja ime është: Po ju, çfarë mbresash dhe mendimesh keni, jo thjesht për “Emrin e Trëndafilit”, por edhe për vetë “trëndafilin” e vyer, shkrimtarin dhe intelektualin e madh, elitar të Evropës, Umberto Eco?

Ashtu siç e thatë dhe ju, Umberto Eco është një personalitet italian ndër më të mëdhenjtë në kulturën evropiane, me famë botërore. Eseist, historian, semiotist, filozof, kritik arti, shkencëtar i komunikimit, shkrimtar ndërkohë që e mposht me kulturën e vet këtë zeje. Të mposht me dije dhe me taktikat sugjestionuese të krijimit, me të vërtetë maestro. “Emri i Trëndafilit” është romani i tij i parë që e bëri të njohur, por dhe dhe romani i tij i fundit, sepse iu rikthye, e ripunoi dhe sapo është botuar mbas 30 vjetësh në vendin e tij, por dhe në Shqipëri. 

Po më pyesni për të, por s’kam ç’them më shumë se një lexues. Emrin e tij e kam dëgjuar pas viteve ’90, kur dola nga burgu. Fati më çoi të punoj në Itali, kemi folur për të, kam lexuar, kam shkuar në qytetin e tij, në universitetet ku jep leksione, por nuk e kam parë asnjëherë. Si çdo i madh, ka adhuruesit e vet dhe kundërshtarët e vet ose nga ata që nuk magjepsen prej tij, janë indiferentë ose dhe kundërshtarë. I çmojnë kulturën, por nuk pajtohen me qëndrimet e tij apo dhe me veprën shkrimtarore.

Të dal tek pyetja juaj, ka bërë përshtypje parathënia e tij për një libri, botuar së fundmi në Itali, me autorë të dalë nga burgjet nga vende të ndryshme të botës, përgatitur nga PEN Club italian. Fjala hyrëse e Ecos në këtë përmbledhje u botua në gazetat më të mëdha. Ai i bën një lloj rivlerësimi qëndrimit të tij të dikurshëm për këta lloj autorësh, të cilët, në një parathënie të bërë përpara dikur në një botim në Angli, thoshte se janë të dënuar të pafajshëm. Tani e korrigjon mendimin e tij dhe këmbëngul se ata janë autorë të fajshëm për diktaturat. Këtë e argumenton me faktin se, nëse nuk do t’i këndoje diktaturës apo diktatorit, pra, do të ishe mënjanas ndaj tyre e do të shkruaje për tjetër gjë, qoftë dhe për trëndafilat, ishte faj. Më merr si shëmbull mua, më citon duke kujtuar librin tim me poezi për të cilin jam dënuar, “Rapsodia e jetës së trëndafilave”, dhe ndër të tjera thotë: “...poezia u shkakton frikë regjimeve autoritare e diktatoriale, edhe nëse flet, si në rastin e Zhitit, për trëndafilat...”

Pra, paskeni të përbashkët edhe trëndafilat…

Trëndafilat janë për të gjithë, edhe pse jo të gjithë janë për trëndafila. Më vjen mirë kur një intelektual i madh arrin të ndjejë tjetrin edhe tej në tjetër vend e në tjetër gjuhë, që nuk e njeh e s’janë takuar kurrë. Është fat kur të mëdhenjtë janë të tillë se dinë të shohin më gjerë, sintetizueshëm, opinionbërshëm. E çmoj shumë këtë konstatim sfidues të tij, që autorët e burgjeve i zbulon të fajshëm për diktaturat e tyre. Jo të gjithë e pranojnë kështu.                            Së fundmi do të shtoja për kërshëri se edhe Umberto Eco edhe unë jemi antarë të PEN Clubit italian, kam patur rast të shkëmbej mesazhe. PEN-i, ju e dini, është krijuar për të mbrojtur shkrimtarët që persekutohen në vendet e tyre, kudo. S’e di a ka këtë rol në Shqipëri.

Atëhere vazhdojmë me termin intelektual dhe për “intelektualin e angazhuar”, që aq shumë flitet. Ju lutem, mendimin tuaj për këtë problem?

Unë, kur dëgjoj fjalën intelektual, nuk e shkëpus dot nga angazhimi. Pra, nëse je intelektual, absolutisht je i interesuar për shoqërinë, për vendin tënd, aktualitetin, historinë, çështjet, deri dhe për tjetrin si individ. Interesi nuk mjafton, duhet të veprosh, të ndërhysh, të mbështesësh, të kritikosh, të mos pajtohesh, të zgjidhësh, të mbrosh, të bëhesh ndërgjegje. Intelektualët e vërtetë i kanë bërë dhe i bëjnë këto. Ata që vetëm dinë, enciklopedikë të mbyllur në Kullën e Fildishtë, siç thuhej, kur nuk janë socialë, të angazhuar, mënjanës, pakësojnë shumë nga vetja e tyre, bëhen të harrueshëm, madje edhe të dëmshëm.                                             Angazhim mund të jetë dhe vepra ashtu si dhe jeta e intelektualit. Ne shpesh herë e keqkuptojmë fjalën angazhim, kujtojmë sikur do t’i shërbehet një partie apo një lideri a thjesht do të jesh militant diku. Angazhim do të thotë t’i shërbesh idealit, çështjes, vendit, kohës, të angazhohesh do të thotë të plotësosh idealet, idetë dhe qëllimet e tua në dobi të të gjithëve a të një shumice, qoftë dhe të njërit, kur ka të drejtë.

Po për figurën e intelektualit në Shqipërinë e sotme?

Në rastin shqiptar, gjendja, për sa i përket dijes intelektuale, mund të themi se nuk kemi qenë dhe aq keq a mbase nuk jemi. Përsa i përket rolit intelektual, rolit emancipues që kanë për detyrë ndaj shoqërisë ata që quhen intelektualë, mund të themi se lë për të dëshiruar. Jemi vendi ku është formuar dhe na ka mbetur intelektuali legal i shtetit të diktaturës, i shquar i kompromisit, pa kurajon e duhur qytetare, gjithmonë nga ana e më të fortit, si rrjedhojë e hipokritit të mbijetesës, me ndërgjegje të pakët përgjegjësie dhe janë nëpërkëmbur të kundërtit e tyre, janë braktisur, dënuar e zhdukur si kundërshtarë. Me intelektualët shqiptarë ka ndodhur ajo që zakonisht zbërthehet nga sociologët perëndimorë, që, përgjithësisht, në vendet diktatoriale, intelektualët kanë qënë me diktaturën, sepse ajo u jepte mundësi të bëheshin dikushi, u zhdukte rivalët dhe u jepte famë. Dhe, diktaturat i ndanin intelektualët në të tyre dhe në armiq dhe dihet se ç’bëhej me ta. Në njërin kah ngjitje dhe në tjetrin zbritje. Mesi i mediokërve. Ka një simetri diabolike, për këdo intelektual që ngrihej, një tjetër rroposej dhe me ndihmesën e të parit.

Duke mos lënë shembullin e intelektualit disident, kundërshtues, martir, sepse, edhe kur ishin, ato zhdukeshin dhe përvoja e tyre heshtej - sot, kjo përvojë e vyer, edhe pse duket sikur nuk ka gjetur vlerësimin dhe vendin e duhur, është bërë parësore dhe gjithsesi ka përfaqësues e dishepuj.

Ç’mund të  thoni për angazhimin e intelektualit në politikë?

Politika është arti i së mundurës, pra duhen dhe artistë të kësisojshëm. Partitë, normalisht, janë të interesuara të kënë inteligjencën e tyre. Produkti intelektual është i vendit, i shoqërisë, gjeneron ide, jep kulturë e forcë dhe në qoftë se tek një parti gjejnë një interes që i shërben të mirës së shoqërisë, është normale që intelektuali ta mbështesë. Nuk duhet qenë kundërshtar për për snobizëm a interesa vogëlane. Në qoftë se partia në fuqi, qeveria e dalë prej saj, kërkon të realizojë një program të mirë, me vlera për vendin, absolutisht që duhet të angazhohesh. Intelektual është ai që ndikon në ndërgjegjen kolektive, në përgjegjësitë, është pjesëmarrës në prosperitet, krijues i saj. Nëse shteti vendos t’i bëjë gjërat për interesa pa interes për të gjithë, për të tashmen dhe për të ardhmen, por ngushtësisht për vetveten, atëherë duhet kundërshtuar. Çmoj shumë mendimin e lirë, guximin qytetar, që për fat, tani nuk mungon. Politika nuk është monopol. Atdheu është po ai, por kemi një popull ndryshe.

Librat tuaj të fundit “Rrugët e ferrit” dhe “Ferri i çarë”, janë pritur shumë mirë nga lexuesi. Cilat janë, sipas jush, disa nga shkaqet, lidhen me angazhimin?

Në qoftë kështu, gëzohem. Shkaqet për këtë duhet t’i dijë lexuesi më mirë. Unë mund të flas për arsyen a diçka të tillë që pse i shkruajta këta libra. Është emocionale, gjakimi për të bërë letërsi, por dëshiroja të isha dhe i angazhuar për të sjellë ndërkaq librat që i shërbejnë kujtesës historike të të gjithëve, të sillja nga vuajtja njerëzore, duke e parë atë, më shumë sesa fakt dhe datë, si ndjesi. Ndjenjat sjellin mendimin dhe veprimin. Me dukej sikur mungonte kjo e vërtetë. Mund të kemi rrëfyer për vuajtjen, por jo ndjesinë brenda saj. Desha jo vetëm të vërtetën si ndjenjë, por dhe ndjenjën si të vërtetë.

Gjithsesi desha që të ishin dhe romane me personazhe dhe ngjarje të vërteta me qëllimin që, përveç të tjerash, të ndjejmë që ka një sy vëzhgues mbi bëmat tona dhe që gjithkush është i denjë të hyjë në një vepër, romani nuk është “zonë e ndaluar”, repart ushtarak, presidencë a ambasadë, por ngjan me rrugët, sheshet, parqet, ku shkojnë të gjithë, me hotelet ku bujtin, me tempujt ku rrëfehemi, ku dëgjojmë orakujt. Pra si të thuash, ka romane që nuk kanë personazh kryesor fantazinë, por të vërtetën me kredon që ne jemi të aftë të hymë në letërsi me çfardolloj jete dhe duhet t’i përgjigjemi asaj. Sado të pasur qofshim, të kaluarën nuk e blejmë dot, përsëris. Sado të varfër qofshim, ëndrrën e së ardhmes nuk na i rrëmbejnë dot. Se ëndrra mund të mbetet dhe pa ne.

Ju folët për kujtesën historike, sa e rëndësishme është ajo për të ardhmen e një vendi?

Kujtesa historike është e domosdoshme për çdo popull, për çdo kulturë, është vetë historia. Nuk ka të tashme pa kujtesë. Kudo, në çdo gjë, që nga më e madhja e deri tek më e imta, te e zakonshmja, e dukshmja, e padukshmja, universalja, etj, është kujtesa si një përvojë. Madje ka dhe kujtesë të së ardhmes. Bibliotekat, shkenca, të gjitha, i takojnë jetës pa kohë, të gjithkohshmes. Çasti në të cilin flasim menjëherë bëhet i shkuar. Gjithçka është e ikshme, ikën. Dhe shqetësimi i madh i njerëzimit është dhe mbetet të qendruarit, të qenurit si forma të përjetësisë, vetë përjetësia si një mundësi. Në këtë kuptim, kujtesa është çelsi i kësaj magjie jete, edhe parajetë dhe pasjetë. Kur ajo na vjen nëpërmjet artit, është fat, fat i madh, se është edhe emocion estetik, që do të thotë “të jesh bukur”, gjithmonë, sipas meje.

Ju jeni ndër poetët, publicistët që keni vuajtur mbi supe torturat njerëzore të regjimit të egër të Enver Hoxhës. Megjithatë, në poezitë dhe artikujt tuaj, nuk sheh mllef dhe ndjenjë hakmarrjeje, as në hermetizmin tuaj krijues, por gjejmë sinqeritet, vërtetësi, argument, kuptohet dhe kundërshtim. Si arrini ta bëni këtë?

Unë do të thosha se torturat nuk janë njerëzore, por çnjerëzore. Torturat s’duhej të ishin për njeriun, sidomos nuk duhet të vinin nga njeriu. Ç’t’ju them, poezia duhet t’i ketë të gjitha, pse jo, edhe mllef. Njeriu i poezisë duhet të dijë të urrejë, në emër të dashurisë e jo të dashurojë në emër të urrejtjes, kështu besoj, duhet të dijë të indinjohet, që të shërbejë për të krijuar energji pozitive.

Poezia në vetvete është dhe hakmarrje, jo banale, por artistike, e shenjtë mundësisht. Të mos kesh aftësira indinjate, kundërshtimi, do të thotë të jesh tolerues i së  keqes. E rëndësishme është t’i përgjigjesh asaj dhe ta kundërshtosh me mënyrën tënde, mundësisht të shenjtë, e them prapë, pra qiellore, e padukshme në tokë. Pavarësisht se ndëshkimi, tokësor e nëntoksor, vjen si rezultat i këtij beteje. Por jo çdo britmë është kundërshtim, jo çdo thirrje është kundërshtim, madje jo çdo kundërshtim është kundërshtim. Mund të kundërshtosh edhe urtë, dhe ky ndonjëherë është më i forti dhe më seriozi. Në këtë kuptim, unë them se vuajta nuk duhet ta bëjë më të keq njeriun, pavarësisht se ia bën më të keqe jetën. Mendoj se ai që kupton më thellë botën, kupton më thellë të tjerët, veten, dhe di se çfarë dhe si të kërkojë. Pse jo, edhe me poezi. Në këtë kuptim, vuajtja njeriun e bën më të sinqertë e më të heshtur. Fillon hermetizmi. Poezia, në një farë mënyrë, duhet të jetë sa më e zhveshur dhe hermetike, jo në kuptimin e qartësisë, se ahtu nuk sjell rezultatin që dëshiron. Poezia hermetike është tjetër gjë, nuk fsheh vetveten a gjëndjen, por ka sensin e të paarritshmes si vegim. Intelektuali, poeti, duhet të jetë i sinqertë dhe poezia duhet të jetë e vërtetë. Nëse këto arrihen, është me fat ai poet.

Ndoshta ngaqë edhe vetë jam njeri i gazetarisë, më vjen të bëj pyetjen, ç’mendim keni për gazetarinë dhe publicistikën e sotme?

Ka arritje të shkëlqyera dhe profesionalizëm. Edhe shpërdorime të tyre, edhe... por të pranojmë të mirën. Ndërkaq unë shoh një paradoks midis gazetarit dhe gazetës së tij. Gazetarët janë shumë më të mirë se gazeta e tyre. Liria ka bërë të shpërthejnë talente, sy vëzhgues, qendrime kritike, zëra prijës, por...

Me gazetat ka pakënaqësira. Faqet e para duket sikur kërkojnë më shpesh, sforcueshëm, të bujshmen, skupin, të jashtëzakonshmen, të padobishmen, të keqen, ngjalljen e pakënaqësisë. Ndoshta kjo ndodh, sepse kështu shiten më shumë, nëse interes është shitja e gazetës. Por ka dhe shitje të atyre që mbajnë atë gazette, pronarët. Një sukses i tillë është i dëmshëm. Kur gazetat duan të mbushen me krime, vrasje, hedhje nga ballkoni, etj, duket sikur i bëhet apel a pyetje lexuesit të tyre: Po ti, kur do të bësh deliktin tënd? Nëse krijohet kështu një klimë krimi, në të vërtetë ajo është më e keqe se vetë krimi. Lenini thoshte: më jepni një gazetë dhe të shikoni po nuk përmbysa një pushtet. Unë do të thosha: më jepni një gazetë të ngre një popull. Shpirtërisht, moralisht…

Sot ka censurë apo autocensurë?

Censurë – jo. Gjithçka thuhet. Madje dhe me tepri. Autocensura është më e keqe se censura për shkrimtarin, mendoj. Mënyrat për t’i thënë gjërat gjenden. Shpesh herë janë të detyruar të jenë në shërbim të interesave të një klani të caktuar, e kam fjalën për gazetarët. Megjithatë mendimin e tyre mund ta përçojnë në forma të tjera. Nëse pengohet te një gazetë, e thonë te tjetra. Këto janë privilegjet e lirisë. Shkrimtarët po, i gëzojnë të plota, më mirë se kurrë. Artet në përgjithësi. Pengesë duhet të jetë vetvetja tani. Por mungesa e kulturës ështëautocensurë. Mungesa e moralit është censure për informimin mbi të vërtetat.

Cili është mendimi juaj, si gazetar dhe publicist i vjetër, për debatin në median e shkruar dhe atë vizive?

Eh, s’kam ndonjë mendim të veçantë nga ai që thashë për gazetarët dhe gazetat e tyre. Debati në vetvete është i domosdoshëm, nxjerr një rezultante mendimi, opinioni, një të vërtetë, të duhurën, të dobishmen. Por ka dhe debate që duan ta zhbëjnë pikërisht atë të vërtetë.  Pra, ku ka debat, ka edhe shpërdorim të tij deri në banalizim e shtrëmbërime e zënka mes debatuesve. Humbet interesi deri në mërzi. Kjo ndodh edhe sepse dhe jo shpesh zgjidhen specialistët, ata që dijnë për një temë a çështje të caktuar. Ndjekësit e debatit kanë hasur dhe nga ata që nuk e njohin problemin as mjaftueshëm e kanë patur guximin për të marrë pjesë. Ka rutinë në debate, konservatorizëm mbytës, gallatë, arrihet të dëgjosh të thuhet, p.sh., se “unë nuk e kam lexuar librin për të cilin po flitet, por mendoj se ai është kështu e ashtu...” e kjo përsëritet në forma të ndryshme për tematika të ndryshme. Ofensivë e eksibicionizmit, e narcizëve të pandreqshëm me drejtues që duket se nuk kanë patur interes të parë debatin. Por as unë nuk kam interes të flas për ta. Natyrisht janë trajtuar dhe çështje të larta, me interes, kombëtar, etj, por pres përfundime në lartësinë e këtyre interesave.

Edhe për traditë, do të desha t’ju pyes për librin a librat tuaj të ardhshëm?

Vërtet nuk e di. Dy librat e porsa botuar që përmendët ju, në njëfarë mënyre kanë qënë dhe si një lloj gërryerje munduese, por e ngazëllyese gjithsesi. Duhet t’i bëja patjetër. Tani jam në gjendjen e “pusit bosh”, siç thoshte dhe e shpjegonte Hemingway. Më duhet të pres ujë të ri jete. Ndonjëherë respektimi i boshatisjes është më i mirë sesa të shkruarit keq. Do ta rimar ndonjë nga dosjet e mia. Por jo për traditë.  

                                                                                               

Intervistoi: Elvin Luku

-------------------------



Visar Zhiti, lindur më 02 .12.1952 në Durrës Është bir i aktorit dhe poetit Hekuran Zhiti (1911-1989). Visar Zhiti u rrit në Lushnjë, ku ai përfundoi shkollën e mesme në vitin 1970. Pas përfundimit të studimeve në Institutin e Lartë Pedagogjik në Shkodër (sot Universiteti Luigj Gurakuqi), ai filloi karrierën e tij të mësimdhënies në qytetin malor verior të Kukësit, duke demonstruar një interes në fillim në vjersha, disa nga të cilat u botuan në revistat letrare.

Në 1973, ai përgatiti për botim një përmbledhje, "Rapsodia e jetës së trëdafilave". Ishte koha e Plenumit të 4-t të KQ të Partisë së Punës (Partia Komuniste)në të cilin diktatori komunist Enver Hoxha filloi një fushatë të egër kundër të rinjve që pëlqenin kulturën perëndimore.

Babai i Zhitit kishte patur më parë një konflikt me autoritetet, dhe poeti i ri papritmas u bë një nga viktimat politike të diktaturës për të frikësur intelektualët shqiptarë.

Dorëshkrimi i përmbledhjes së tij të përmendur më sipër, që kishte qenë dorëzuar për botim në shtëpinë botuese Naim Frashëri, u konsiderua si një krijim me gabime të rënda ideologjike dhe që nxinte realitetin socialist.

Ai u arrestua më datë 08 11. 1979 në Kukës. Mbasi u dënua në një gjyq qesharak në prill të vitit 1980 me trembëdhjetë vjet burg, ai u dërgua në burgun e Tiranës dhe më vonë transferohet në burgun famëkeq të Spaçit.

Shumë nga të burgosurit që ishin me të në burg vdiqën nga keqtrajtimet, torturat dhe kequshqyerja ose pësuan çrregullime mendore.

Ai u lirua nga burgu në fillim të vitit 1987 dhe u "lejua" nga pushteti komunist për të punuar në një fabrikë të prodhimit të tullave në Lushnjë. Mbas rënies së diktaturës komuniste në vitin 1991, ai arriti të shkojë në Itali ku punuoi në Milano deri në 1992.

 Përmes një burse studimi nga Fondacioni Heinrich Boll, Zhiti shkoi në Gjermani në vitin 1993 dhe vitin e ardhshëm shkoi në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.


Pas kthimit të tij në Shqipëri, ai punoi si gazetar dhe u emërua kreu i ndërmarrjes botuese e cila kishte planifikuar të botonte librin e tij të parë.

 Ai ka qenë i punësuar më vonë nga shërbimet administrative të parlamentit të ri shqiptar dhe në 1996 u zgjodh vetë në parlament.

Mbas Realiteteve të zymta të politikës shqiptare, ai u tërhoq nga politika. Në vitin 1997 ai u emërua atashe kulturor në ambasadën shqiptare në Romë, ku ai qëndroi deri në vitin 1999.


Veprimtaria Krijuese

Libri i tij i parë me poezi, "Kujtesa e ajrit" u botua në Tiranë në vitin 1993, i cili përfshnte disa poezi nga burgu. "Hedh njė kafkë te këmbët tuaja" u botua vitin e ardhshëm.

Ky vëllim përmbante të gjitha 100 poezitë të krijuara në burg në mes 1979 dhe 1987, të cilat kishin mbijetuar vetëm në kujtesën e tij. Vëllime të shumta pasuan, dhe ai është i njohur tani si një prej poetëve të mëdhenj shqiptare të shekullit të 20-të.

Ai ka shkruar edhe shumë tregime të shkurtëra, të mbledhura në dy vëllime, dhe ka përkthyer në gjuhën shqipe vepra nga Garcia Lorka dhe poeti italian Mario Luzi. Kujtimet e tij nga burgu, "Rrugët e ferrit: burgologji" u botuan në Tiranë në vitin 2001.

Në vitin 1991 atij iu dha çmimi italian për poezi "Leopardi d'oro" (Leopardi i artë), dhe në 1997 ai mori çmimin prestigjioz "Ada Negri".

Libra me poezi:

Kujtesa e ajrit (Tiranë: Lidhja e shkrimtarëve, 1993)
Koha e krisur (1993)
Hedh njė kafkë te këmbët tuaja (Tiranë: Shtëpia Botuese Naim Frashëri, 1994)
Mbjellja e vetëtimave (Shkup: Flaka e vëllazërimit, 1994)
Koha e krisur (1993)
Dyert e gjalla (Tiranë: Eurorilindja, 1995)
Kohë e vrarë në sy (Prishtinë: Rilindja, 1997)
Si shkohet në Kosovë (Tiranë: Toena, 2000)
Rruget e ferrit: burgologji(2001)

Etj.

Ka shkruajtur edhe Pazari I Kepucarit. Përkthyer në Gjuhën Agleze:
Condemned Apple (Molla e dënuar): Poezi të zgjedhura, përkthyer nga Robert Elsie (Los Angeles: Green Integer, 2005).

Përgatiti:Flori Bruqi