Roman i romaneve "Bijte e askujt" I-II, Qosja

Nga  Feride Papleka


- Romani më i fundit i shkrimtarit Rexhep Qosja me titull “Bijtë e askujt”, si emblema më e trishtuar dhe më tronditëse e fatit tonë shqiptar në histori, futet natyrshëm në rrjedhat e letërsisë postmoderne për të dëshmuar të padëshmuarën, për të thënë atë që ka mbetur pa thënë, për të zbuluar “anën e mbrapme” të realitetit, sipas shprehjes së romancierit austriak Hermann Broch[1]. Letërsia postmoderne e sheh suksesin e saj përmes dhënies së asaj që ajo e quan dështim. Shembuj të tillë mund të gjejmë në veprën e shkrimtarëve të njohur, si: Pastërnak, Beckett, Ionesco, Musil, Steinbeck, Dos Passos, Valzer e të tjerë. Madje po të shtyhemi më herët në kohë, do të citonim Dante-n apo Shakespeare-n dhe do t’i quanim me të drejtë bashkëkohës. Te vepra letrare e Qosjes fuqia e fjalës vjen nga vetëdija e një të vërtete që del në pah mes përzierjesh të fiksioneve[2] me realitetin.

Subjekti

Kërkimi i disa të dhënave do të shërbejë për të ndërtuar romanin e munguar të një jete. Fjala është për intelektualin dhe shkrimtarin disident të kohës komuniste, Tarik Saraçi, i përndjekur, i burgosur dhe pastaj i zhdukur në rrethana të mistershme. Ashtu si ndodhte me kundërshtarët e regjimit, për protagonistin dihen fare pak gjëra. I biri, Gjinushi, që ka mundur të mbijetojë dhe ndodhet në Amerikë, kërkon të dijë për jetën e të atit dhe ia ngarkon këtë detyrë shkrimtarit Miran Bushati, shqiptar i lindur në Kontinentin e ri, i cili ka studiuar për etnologji dhe antropologji. Dhe ai vjen në Shqipëri. Ardhja në dheun e të parëve ka qenë edhe ëndërr e tij: “Sa shumë kam dëshiruar të vij në Shqipëri” (I, 59). Në këtë aventurë ai shoqërohet nga një shqiptare e lindur në shtetin amë, e cila kohët e fundit ka mbaruar studimet për letërsi dhe punon për të mbrojtur doktoratën. Ndërkohë merret me kritikë letrare. “Quhet Delina Derti dhe është protagonistja që do të ketë rol të veçantë në disa ngjarje të trajtuara në roman dhe në vetë përpilimin e romanit” (I, 59). Punën hulumtuese ata do ta nisin në Kurrnajë: “Kurrnajë? Kurrnajë? Çfarë emërvendi! them i çuditur. Nuk e di a ka farë kuptimi” (I, 70). Shkrimtari vendoset në hotelin Tre vëllezërit dhe tri nuset e tyre, me mjedise të këndshme për një njeri. “Në këto shtëpiza ka një qetësi që nuk e gjen në hotelet e tjera”. Kurrnaja shfaqet përpara syve tanë, thuajse në të gjitha pamjet, me ajrin e ndotur, me pisllëkun e saj legjendar “Bërllok në sasi të pamatshme”, me tymin që mbulon qiellin, “Hegeli: tymi i gënjeshtrave e ka mbuluar qiellin e të vërtetave.
Pontie Pilati: ç’është e vërteta?“ (I,141). Dhe mes kësaj katrahure, të cilës i shtohet edhe mungesa e ujit dhe e elektricitetit, që do ta çudisin shqiptarin e ardhur nga Amerika, shkëlqejnë vetura luksoze. Puna për të gjetur material në Arkiv, në Bibliotekë, në takime me njerëz e në shumë mjedise që as i kishte menduar, i krijon Miranit mundësi të njihet me shumë elemente të tjera të jetës. „E keqja e „kërkimit“ është se duke kërkuar, ndodh që gjejmë ...atë që nuk e kërkonim“[3]. Ato që i bëjnë shumë përshtypje atij janë servilizmi, fenomeni i ndërrimit të emrave, zhurma politike, kërcënimet me thika, me revole, me kallashnikov, krismat e që pas tyre kuptohen vdekjet. Në vende publike dhe zyrtare ai rrethohet me lajka dhe kudo dëgjon të shara: në rrugë ndërsa ecën, në restorant ndërsa pret të hajë, në Kuvend ndërsa ndjek televizorin etj. Ai më së shpeshti has në gojën e pushtetarëve fjalë apo fjali të shkëputura: Shqipëria Europiane, demokraci, integrim, Shqipëria Euroatlantike, Shtetet e Bashkuara të Amerikës,Zoti e bekoftë Shqipërinë etj., të thëna formalisht, vend e pa vend, që zëvendësojnë parrullat e dikurshme të shtetit stalinist. Pra, një demokraci që sendërtohet me slogane. Opinionet shprehen hapur, nga njerëz të panjohur e të saponjohur, nga djallëzia apo nga padjallëzia. Kur e marrin vesh që vjen prej Amerike, te jo pak njerëz ka përherë një ndryshim të tonit të bisedës, i cili lidhet me interesin e përfitimit kur është fjala për të paguar.
Pastaj hulumtuesit shkojnë në Vajazan. Kurrnajë dhe Vajazan janë toponime të krijuara enkas nga autori (Vajazan shfaqet që në romanin e tij të parë „Vdekja më vjen prej syve të tillë“, më 1974). Në veprën e Qosjes emrat marrin një kuptim dhe ngjyrim të atillë që peshon në rrjedhën e ngjarjeve. Roland Barthes duke studiuar toponomasitkën dhe onomastikën në veprën e Proust-it, i quan ata „nisje përfundimtare e veprës, domethënie kryesore, armaturë e rrëfimit, sintaksë e thellë“[4].
Jeta e protagonistit të protagonistëve tanë, të cilët shndërrohen në rrëfimtarë dhe organizues të rrëfimeve, zhvillohet sa në Shqipëri dhe sa në Kosovë, në ish-Jugosllavi, ku ai ka përfunduar një ditë, ngaqë i janë krijuar gjasa me “mirëkuptim“( konsensus) për t’u arratisur nga burgu. Dy hapësira fizike kanë nje fushë më të gjerë interpretimi dhe pasurim të dhënash për romanin. Ky hap lajmërohet me një kërkesë të epërme që çon përpara mendimin dhe njohjen e historisë. Qëllimi i autorit është që të zbulojë dhe të rindërtojë një jetë, të vështruar me sy neutralë, nga një shqiptar që nuk ka jetuar në Shqipëri, dhe nga një shqiptare që jeton në Shqipëri. Ja si e bën portretin fizik të Tarik Saraçit, një shok shkolle, Roberto Katalione, italian, që e ka njohur atë në Univeritetin e Padovës: „[...] ishte djalë i pashëm. Kishte një fytyrë pak si të gjatë, si poeti Bajron, dhe dukshëm të zbehtë si poeti Bajron. Zbehtësia e fytyrës së tij nuk ishte pasojë e ndonjë sëmujdjeje, por ishte drita e pasurisë së tij shpirtërore“ (I, 100). Me një detaj tjetër jetësor Katalione ravijëzon edhe një pjesë të portretit të tij moral: “[…] po mirë Roberto […] por a mund të më thuash, si mund të zhduket malaria në vendin tim? Si dhe kur?” (I, 99). Roberto është një mjek infeksionolog, i cili ka qenë dy herë në Shqipërinë komuniste, në simpoziume shkencore për sëmundjet tropikale, kryesisht për malarien dhe tani në Shqipërinë paskomuniste në një simpozium shkencor për sëmundjet ngjitëse.
Me të dhënat që shpërfaqen dora-dorës në libër, mund të shkruhen romane të tjerë me këndvështrime të ndryshme, ku një vend të posaçëm zë metoda derridiane e dekonstruktivizmit. Sigurisht autori nuk mjaftohet me kohën e burgosjes së disidentit, por shkon më përpara, në vitet e shkollës e të punës, për t’u ndalur më gjatë te arsyet e mosarsyes së arratisjes: „Unë jam, tani, si ai gur! Si guri që rrokulliset!
[...]
Ti! Bekimi dhe mallkimi im“ (II, 9). Kështu Qosja ndjek një objektiv të dyfishtë, nëpërmjet së tashmes së ngarkuar me peshën e ditës, hyn në lidhje, si të thuash, zbulon dhe eksploron universin e një kohe të ikur. Autori i shfrytëzon të gjitha mjetet, derisa gjen edhe mediumin që komunikon me shpirtin e Saraçit për të marrë vesh vdekjen e tij. Në këtë mënyrë sigurohet edhe zgjidhja e enigmës që i step hulumtuesit. E vërteta është e hidhur: Saraçi ka ardhur në Shqipëri si diversant. Eshtë i dhimbshëm takimi i tij me nënën e verbuar që e pyet se ku është. Dhe ai i përgjigjet me alegori: “Nuk jam larg, por është terr. Terr në të gjitha anët. Terri na ka mbuluar të gjithëve” (II, 287). Tarik Saraçi merr sërish rrugën e kthimit për andej nga ka ardhur, pasi orvatja e tij për të marrë gruan dhe djalin, është e pasuksesshme. Por në kufirin midis Shqipërisë zyrtare dhe pjesës tjetër të saj, Kosovës, një bombë e ka prerë trupin e tij në mes, duke i flakur copat në të dyja anët e kufirit të tokës mëmë, ndarë padrejtësisht nga historia. Kështu atij i rezervohet deri në fund një fat tragjik. Doemos! Ai është biri i një atdheu tragjik. Por njëkohësisht është edhe ideja më simbolike për shqiptarët e humbur. Shpirtrat e tyre blatohen në kohët moderne. Zoti i Plotfuqishëm në Bibël e zëvendësoi në çastin e fundmë birin e Abrahamit që do të flijohej, kurse historia e re e pamëshirshme u ka kërkuar shqiptarëve flijimin më dramatik, gjymtimin e atdheut, ndarjen e tij në disa pjesë.
Në roman ndihet një amosferë jetësore, e pasur me të papritura, sepse duke rikrijuar një jetë të shkuar, nisur nga bashkëkohësia, Qosja riprodhon kohërat me ngjyra individuale, duke i çmitizuar, si komunizmin ashtu edhe demokracinë, të dyja me një vulë anakronike à l’albanaise, shkurt, sipas modës shqiptare, e cila vazhdon keq e më keq rrugën e saj që s’të çon gjëkund. Mes këtij subjekti deheroizues, në të cilin dëgjohen parreshtur slogane dhe marrëzira që ngjajnë si dy pika uji me njëra-tjetrën, shfaqet me ngjyra të ngrohta dhe sublime një linjë dashurie, përherë e kërcënuar, midis shkrimtarit të ri Miran Bushati (edhe figura e shkrimtarit është një personazh që rishfaqet herë pas here në veprën e këtij autori) dhe historianes së letërsisë Delina Derti. Kështu ironizohet edhe liria në një demokraci, ku nuk sundon ligji, shteti, por arbitrariteti e vetëgjyqësia, si simptoma të rënda të një kthimi pas, gjer në Mesjetë kur shoqërinë e udhëhiqte kanuni. Kështu, Mirani, shkrimtari i ri i mbushur me emocionet e dashurisë përjeton dy kohë: të kaluarën përmes hulumtimeve dhe ankthit për të gjetur të vërtetën historike, që ta veshë me të vërtetën artistike dhe të sotmen, me zhgënjimet e pafundme, të cilat i japin romanit një frymëmarrje krahasuese si në veprat e shkrimtarit amerikan Kurt Vonnegut, personazhet e të cilit rrëshqasin nëpër kohëra.

Struktura

Duke qenë se organizohet nga dy protagonistë, personazhe dhe rrëfimtarë që janë edhe njohës të letrave, romani është edhe një enciklopedi e letërsisë botërore, me emra shkrimtarësh, veprash, idesh, personazhesh, thëniesh që kanë hyrë në fondin klasik të saj. I shkruar në një teknikë, e cila përmbledh shumë forma letrare, si: monolog, dialog, përshkrim, retorikë, kujtime historike, romancë dashurie, përsiatje filozofike, rrëfenjë, epistolar, fjalor etimologjik etj, romani është në vetvete edhe një megateori e shkrimit. Autori, përmes një ironie të hollë, që është përgjithësisht arma e të mençurve, jep udhëtime, takime, hulumtime, mbrëmje, pushime, seanca bashkëbisedimi, regjistrime, pentagrame muzikore, fjalë, vargje këngësh, mbledhje, etj. Në roman ndërshihet edhe një intrigë policeske, që e mban të gjallë kureshtjen e lexuesit: “Bie celulari i Delinës. E shikon, por nuk përgjigjet. Hije e rëndë i mbulon fytyrën - fytyrën e saj të bukur që deri në këtë çast dhuronte gëzim” (I, 139).
Romani ka dy linja kryesore: njëra horizontale e tjetra vertikale që shkojnë e vijnë, brenda një strukture të ndërlikuar me linjëza të tjera. Në duart e dy kërkuesve zë e formësohet fati i ngrirë i një disidenti, por edhe fati i tyre në kushte të reja. Së këndejmi rrjedhin intrigat e fuqishme: e para lidhet me zhbirimin deri te enigma e vdekjes pa lënë gjurmë, të disidentit të dikurshëm dhe e dyta me çjerrjen e vellos „demokratike“ të kohës sonë dhe zgjidhjen fatale të dashurisë midis shkrimtarit të ri dhe historianes së letërsisë. Kemi pak a shumë dy rrëfime të mëdha të ndërfutura në një tekst: “Po cila është domethënia e brendshme e ndërfutjes, përse bashkohen gjithë këto mjete për ta bërë atë kaq të rëndësishme? Përgjigjen e jep struktura e rrëfimit: ndërfutja nxjerr në pah një veçori thelbësore të çdo rrëfimi. Sepse rrëfimi përfshirës është rrëfim për një rrëfim. Duke treguar historinë e një rrëfimi tjetër, rrëfimi i parë prek temën e tij të fshehtë dhe, në të njëjtën kohë, pasqyrohet në këtë imazh të vetvetes […][5].
Lënda e romanit ka formë qerthullore, me prerje të shumta diakronike. Shumë rrathë të tjerë koncentrikë sillen rreth një qendre abstrakte. Kjo strukturë të kujton ciklet romanore “A la recherche du temps perdu“ (Në kërkim të kohës së humbur), të Proust-it, që me kujtesën e pavullnetshme rigjen kohën e humbur, apo romanin “Ulysse“ (Uliksi), të Joyce-it që me një ditë të vetme të Leopold Blumit, krijon një subjekt epokal. Romani i Qosjes bën pjesë në këto vepra, që ashtu si shënon kritika bashkëkohore, janë më tepër aventura e një shkrimi se sa shkrimi i një aventure. Në roman përzihen intelekti, edukimi dhe historia si një triologji e pandashme. Me gjeninë e tij vetjake romancieri, përmes rrëfimtarit dhe protagonistëve paraqet njerëzit, jetën dhe dijen. Ai bëhet furnizuesi i madh i njerëzimit me tipa, karaktere dhe ide.

Fryma filozofike

Qosja me këtë libër i kalon kufijtë, të cilëve u përmbahet zakonisht një vepër letrare dhe afrohet me përpjekjet e Montagne-it, Ruseau-it dhe Voltaire-it, duke e paraqitur lëndën si ushtrim të mendimit. Nxitja për përsiatje, kjo mënyrë që e shpie lexuesin drejt shtigjeve të panjohura, përbëjnë bukurinë robëruese të shkrimit të tij.Veçanësia e skajshme e pohimeve në roman është edhe një çelës për të kuptuar pushtetin e ligjërimit, për të treguar se fjala, në shumë raste shëron, ngjall, por edhe çorodit e vret. Shkrimtari është ai që literalizon lëvizjen e mendimit dhe bën të dëgjohen shprehjet e ngurosura, me vlera paradoksale si: “Shija e bastarduar do të sundojë botën, por edhe elitën, thotë (I, 73); “Të papriturat e sundojnë botën”( I,158); “Leverdia e përkul atdhetarizmin” (I,212), “Në Shqipëri ua rrëzojnë përmendoret luftëtarëve kundër Italisë së Musolinit, sepse thonë ishin komunistë dhe ua ngrenë ithtarëve dhe shërbëtorëve të saj (II, 213) etj., dhe filozofi e kulluar si: “[…] asgjë nuk është e humbur përgjithmonë në qoftë se nuk e ke humbur besimin (I,20); “Prindërit nuk i zgjedhim ne, na i cakton fati” (I, 73); “Serioziteti në pleqëri lexohet si pikëllim” (I, 273), “Guri që lëviz prej vendit të vet nuk ndalet më kurrë në asnjë vend!” (II,9); “Shumica ikin prej vetvetes! Të tjerë mund ta gjejnë veteveten askund” (II, 213); „Fol me të vdekurit për të kuptuar të gjallët“ (II, 218); “Totalitarizmi dhe globalizmi kanë të njëjtin fryt historik”(II, 318) e deri te Testamenti i Tarik Saraçit që përurohet me frazën sentencë të të gjitha kohërave : “jam me të pushtuarit, të shtypurit, të përndjekurit, të varfërit, të shfrytëzuarit” (II, 340) etj.
Edhe në thëniet më të përgjithshme njihet zëri i autorit me një ton vetjakësie. Mirani i shkruan kështu botuesit të tij: “Dukuritë më të mprehta të qytetërimit bashkëkohor, shqetësimet, dyshimet, tëhuajësimet, leverditë, dhuna, krimet, migrimet, pushtetet më të sofistikuara dhe në të njëjtën kohë më shumëfytyrëshe që e mbizotërojnë këtë qytetërim, kanë sjellë skamjen, humbjen e përkohshme të atyre cilësorëve (është fjala për një letërkëmbim ku flitet për cilësorët e karakterit etnik shqiptar, F.P.). Për këtë arsye njeriu bashkëkohor punon gjithnjë e më shumë me numra e më pak me shpirt e me zemër” (I, 180). Romani pohon ambicien për të bërë letërsi dhe filozofi, duke na dhuruar njëkohësisht një vepër mendimi, por edhe një përtëritje të formës romaneske. Në përpjekjen e tij për një tekst të ri në prozë, autori i largohet formalizmit, duke derdhur në vepër elemente pasurues që janë pjesë e transtekstualitetit apo trascendencës tekstuale, por edhe me përvoja jetësore.

Një histori dashurie që përfundon në tragjedi

Shkrimtari Miran Bushati, emrin e të cilit autori e ka zgjedhur, duke lënë të kuptohet mirësia[6] dhe të gjitha cilësitë që rrjedhin prej saj, bën hulumtime serioze per realizimin e veprës, por paralelisht, ashtu si ndodh në jetën e përditshme, zbulohet edhe ajo anë që ka të bëjë me botën e thellë shpirtërore. Ai bie bie në dashuri me ndihmësen e tij Delina Derti, mbiemri i së cilës, lidhet me brengën e saj të heshtur. Historia e dashurisë mes Miranit dhe Delinës, si çdo histori e vërtetë dashurie është e veçantë dhe universale. Ajo është vënë nën premtimet e një heshtjeje të kuptimshme, duke e hapur rrugën e saj me gjërat sekrete që ruhen me shenjtëri, dhe me disa hollësi që shpërndahen me grimca: “Delina Derti e ndriçon kthinën pa dritare me pamjen e saj të hirtë” (I, 137). Rrëfimi eliptik që i bën Qosja kësaj lidhjeje, sigurisht e ka burimin te kuptimi i dashurisë si mysafire e një rastësie fatlume. “Flokët i ka të lëshuara në krahët jo aq të gjerë, megjithëse do të doja, nuk e di përse, t’i kishte të mbështjella shuk. Ndoshta që t’ia shihja qafën e gjatë, të bardhë, të stolisur me bukurinë e natyrës” (I,67). Shfaqja e dashurisë në mënyrë të pjesshme, hedh një ngjyrë të purpurt, brenda sfondit epik të romanit, ashtu si ndodh me „Emri i trëndafilit“ të Umberto Eco-s. “Ulet në karrigen e zezë para pianos. Dhomën e mbushin tinguj pikëllues! Pse pikëllues?“ (I, 156). Marrëdhëniet e dy protagonistëve janë një linjë simpatike në libër. Nga dashuria platonike kalohet në dashuri shpirtërore dhe në erotizëm. Mirani përsiat : “Delina vazhdon ta shfletojë Dosjen nr. 7, kurse unë, si fshehurazi, vazhdoj t’ia shikoj duart. Të buta. Të bardha. Për këngë popullore. Gishtrinj të gjatë. Për këngë popullore. Cicat si molla. Për këngë popullore. Sa zjarri është mes këmbëve të saj! A mendon edhe ajo për mua siç mendoj unë për të. Do ta gozhdoja për dysheku…!” (I, 213); apo “Humbim në sytë e njëri-tjetrit!” (I, 215). Ligjërimi dashuror gjen gjuhën e komunikimit. “Më dhuron buzëqeshje pa fjalë” (I, 267). Mund të merren shembuj të shumtë nga mahnitja, nga ky mekanizëm themelor që lidh dy qenie, një burrë e një grua me fije të padukshme, e që është nga më të çuditshmit në këtë botë:
“Ku të shkojmë? e pyes.
[…]
Ku të duash. Një mendimtar arab ka thënë: qielli është i rrethuar me dhembje dhe skëterra me kënaqësi.
Shkojmë në skëterrë, i them “( I, 382).
Objektivi i autorit ka qëmtuar edhe mendësitë e dikurshme, por edhe opinionet e vjetruara të sotme për dashurinë, që janë njësoj vulgare. Aty vihet re përgjithësisht edhe indi i marrëdhënieve shoqërore të pazhvilluara ose të dëmtuara. Kur dy zemrat më në fund janë bashkuar pazgjidhmërisht dhe hijshëm, i ndan plumbi vrastar. Delina shtrihet përtokë e vdekur, atëherë kur nuk mund të mendohet, në ditën e Kremtimit të Krijuesit. Vërtet Tarik Saraçi vdiq nga përndjekjet klasore në komunizëm, por edhe demokracia shqiptare e ka mbushur këtë truall me gjak. Plumbi shtrin përtokë Delinën, varros një dashuri të pafajshme. Dhe në të njëjtën kohë ai varros edhe ëndrrën e Miranit për të qëndruar në Shqipëri, në dheun e të atit, të gjyshërve dhe stërgjyshërve. Shkrimtari i ri pak a shumë ka fatin e personazhit të vet, kuptohet në një kontekst tjetër historik, duke u shndërruar edhe ai në bir i mallkuar, bir i askujt.

Pak histori për lindjen e romanit si gjini

Fjala roman, e krijuar nga frëngjishtja e vjetër romanz rrjedh nga latinishtja popullore romanice, që do të thotë „sipas Romanëve (Romakëve), në kundërvënie me zakonet dhe të folurën e Frankëve. Prej këtej nisi edhe historia letrare e fjalës (viti 1140), që nënkupton rrëfim frëngjisht në vargje, i një historie të përshtatur nga legjendat antike të letërsisë latine, në të cilat mbizotërojnë aventurat fantastike dhe dashurore. Nis kështu “Le Roman de Alexandre” (Romani i Aleksandrit, 1160) dhe vazhdon me “Roman de la Rose” (Romani i Trëndafilit, 1236, 1280), për të ardhur te romanet relativisht të gjata në prozë, vepra të imagjinatës krijuese të shekullit XVI që shkëlqyen me romanin Don Kishoti. Pastaj shekujt XVII dhe XVIII sollën romanet e Mme de La Fayette, Scott, Dickens, Stendhal e Alexandre Dumas dhe të tjerëve me aventura shoqërore dhe shpirtërore që mbërritën fillimet e shekullit XIX. Në shekujt XIX dhe XX kjo gjini pati lulëzim të gjithanshëm në Europë, në Angli, në Amerikën latine dhe të Veriut.
“Romani është një fushë e gjerë që shpërfaq të gjitha format e gjenisë, të gjitha mënyrat e shprehjes. Eshtë epopeja e ardhshme, me sa duket e vetmja që do të përmbajnë që sot e tutje zakonet moderne“, thotë Ste-Beuve më 1850.
Problemi romanesk është vënë në diskutim të organizuar që në mesin e shekullit të kaluar. Madje në fillim të shekullit XX Paul Valery[7] ka folur gjatë për artin e romanit si një gjë e paarritshme. Ai kërkonte romanin absolut, romanin e intelektit. Edhe Gustave Flaubert dhe Marcel Proust kanë folur për romanin ideal. Nga ana tjetër André Breton-i, shefi i syrrealistëve arriti deri atje, sa ta denigronte romanin si “art të varfër, me personazhe që janë si tullumbace, matarim i grimuar i personazheve të njëmendtë”.
“Kriza” e romanit në vitet ’50 çoi në lëvizjen letrare Romani i ri, me vepra që e vunë në thonjëza personazhin, i cili përgjithësisht mungon në vepra të tilla si “Dans le labyrinthe” (Në labirint) të Alain Robbe-Grillet, “Modification” (Modifikimi) të Michel Buttor, “Les fruits d’or” (Frutet e artë) të Nathalie Sarraute e të tjerë. Romani i ri erdhi si një prirje letrare franceze, e mëritur prej psikologjizmit, që u mbështet në përshkrimin objektiv me një përsiatje rreth ligjërimit.
Pavarësisht nga pikëpyetjet dhe diskutimet që vazhdojnë sot e gjithë ditën, romani ka lulëzuar në forma të shumëllojshme: realiste, simbolike, filozofike, analize, aventure, policore, psikologjike etj.

Origjinaliteti i romanit

Shkrimtaria e Qosjes mund të përcaktohet si një ligjërim midis sinqeritetit të hapur dhe kërkimit estetik e identitar. Ky kërkim i vazhdueshëm është para së gjithash një formë moderne e melankolisë. Romani “Bijtë e askujt” dallohet për nga faktura origjinale, nga kundërshtimi i tij për kodin romanesk tradicional:
“Shiriti i magnetofonit fillon të sillet.
Dhe, jetëshkrimi shkruhet.
Jetëshkrimi i Tarik Saraçit.
E shkruajnë disa autorë” (I, 130)
Personazhet flasin për origjinën dhe për hollësi të tjera që lidhen me “lëndën e parë”. Mes këtyre zërave, duke i ndërprerë ata me brutalitet, ngrihet zëri i pushteteve shqiptare në kumtime që u ngjajnë atyre që bënin dikur mbretërit dhe perandorët. Kumtimet janë metarrëfim i historisë dhe romani bëhet një pasqyrë besnike e tyre. Kjo është risia më e madhe e këtij libri në letrat shqipe. Si në romanet e Amerikës latine me Asturias, Garcia Marquez, Vargas Llosa, realistë apo realistë magjikë, këtu flitet për pushtete dhe pushtetarë që nën dritën e fakteve përvijojnë fytyrën e tyre të vërtetë prej sundimtari. Kallëzimi që bëhet, është në harmoni me pasqyrimin që gjen aktualiteti dhe realizohet me fragmente, të cilat futen në tekst me emërtimin KUMTIM. Kumtimet e të dyja kohërave: si në diktaturë dhe në demokraci ngjajnë shumë nga përmbajtja. Gjuha e pushtetarëve që e shndërrojnë pushtetin në pronë, është e njëjtë. Edhe në të shkuarën komuniste krahas shumë thirrjeve të tjera, ishte edhe ajo për të rishkruar historinë, sipas urdhrit dhe orientimit të pushtetit: „Ata që i bien ndesh do të pësojnë pasojat e parapara me ligjet dhe me Kushtetutën e Republikës Popullore të Shqipërisë“,(I. 140), por edhe në demokraci bëhet thirrje për ta rishkruar historinë, sipas urdhrit dhe orientimit pushtetar: „ Të gjithë historianëve që do ta kundërshtojnë rishkrimin e historiografisë sonë, ashtu si u them unë deshën s’deshën ata, me darën e ligjit tonë do t’iu thyhen dhëmbë e dhëmballë“ (I, 324). Autori i kushton rëndësi kësaj ane groteske të realitetit, që priret t’i shndërrojë njerëzit në kukulla. Në pasthënie lexojmë: “ ’Bijtë e askujt’ është roman që e zgjon letërsinë shqipe nga letargjia; që e shkund letërsinë shqipe nga mbetjet socrealiste dhe e bën të mos ketë frikë nga eksperimentimi postmodern”[8].
Në roman ditët kalojnë me lëvizshmërinë e tyre, duke bartur me vete interesin dramatik drejt pyetjes hamletiane „të rrosh a mos të rrosh“, që ka mbetur si të thuash një pyetje ekzistenciale, edhe tani, pesë shekuj e ca më mbas për shqiptarët, të cilët ndihen ende të braktisur. Ky është një konstatim i argumentuar me realizëm. Dhe brenda dy vëllimeve të romanit, mes diskutimeve dhe arsyetimeve që mobilojnë mendimin romanesk, ankthi dhe lemeria jonë përpara të papriturës dhe vdekjes, shtohen. Sepse absurdi i vdekjes është i pranishëm në çdo çast. Romani që kërkon të ringjallë një të vdekur, nuk e shmang dot një vdekje tjetër, vdekjen e pafajshme të Delinës, njërit prej personazheve më emblematikë të romanit, personazh që bart dhe përpunon një histori të re në letërsinë tonë.
Me forcën e veçantë të stilit, që anon nga filozofia e mendimit, shkrimtari Rexhep Qosja sjell dëshminë e mundësive të letërsisë së sotme dhe të ambicies që karakterizon atë për t’u shfaqur me një fytyrë të re. Dëshira e personazheve për të pohuar është një plan prapavajtës i shkëlqyer, sepse aty shfaqet edhe shija e veçantë e dijes, kërkimi etimologjik, dëshirimi për të farkuar teori përgjithësuese, ashtu sikundër tiparet intime të shkrimtarit shpërndahen mes personazheve. Mirani nis të lexojë gazetat në Bibliotekën e Vajazanit: “[…] e mendja fillon të lexojë tjetërçka. Gjithçka! Lidhje e palidhje! Në dreq të mallkuar! Uni im nuk mund ta sundojë mendjen time!“ (II, 82). Apo: „Do të doja shumë që koha ime të matet me orë të tilla, të lashta, që ecin ashtu ngadalë. Edhe më tepër do të doja që kohën time ta mas me orë që nuk punojnë fare. Po, duket, kohën time do ta masin orë që punojnë shumë më shpejt se ç’punon Sahatkulla e Vajazanit” (II, 183).
“Bijtë e askujt” është padyshim vepra që manifeston në mënyrë të dukshme raportin e përpjestimit mes inflacionit arsyetues dhe çështjeve të formës. Në roman mund të gjenden me dhjetëra dialogë midis shkrimtarit të ri dhe historianes së letërsisë:
“DELINA
Nuk ka jetëshkrim që shkruhet pa ndërprerje të pritura e të papritura!
UNE
Sidomos kur rrëfejnë disa rrëfimtarë“ (I,137).
Teksti mund të lexohet gjithashtu edhe si një leksion për romanin bashkëkohor. Përsëritja e parashtrimit nistor, domethënë kërkimet për një jetë, përbëjnë një simbolikë që të shpie te Realiteti i jetuar. Autori interpreton anën e errët, duke i hedhur një dritë të hollë që ta shohin të gjithë. Prandaj Proust-i thoshte se koha e humbur mund të gjendet me anën e kujtesës, „se asgjë nuk vdes tërësisht“. Kështu ndërtohet edhe jeta e Tarik Saraçit, nga një këndvështrim tjetër, me sytë e një kohe të re. Kjo kënaqësi e ligjërimit është edhe një arsye për ta futur në hulli mendimin dhe fjalën e rrëfimtarit që vërshon në mënyrë të papërmbajtur.
Trashëgimtar i një shoqërie të mbushur me kritika për romanin, Rexhep Qosja ka krijuar romanin shumëzërash, duke na zhytur në jetën e mbushur me pasione dhe brenga. Autorin e ka shqetësuar dhe e shqetëson fati privat dhe fataliteti kolektiv në të gjithë veprën e tij. Luis Borges thoshte se fiksioni është një formë e realitetit. Tipari më i fuqishëm i këtij libri është vlera pohuese. Romani „Bijtë e askujt“ i ka në brendësi arsyet e një morali të shkrimit të skenave bashkëkohore, të cilat i japin atij vlera të padiskutueshme, si tekst opozitar në përgjithësi, por i papajtueshëm sidomos me atavizmin e sundimtarit dhe frymës së Njëshit që e ka rrënuar dhe e rrënon shoqërinë shqiptare. Ky qëndrim ndërthuret edhe me guximin e autoritetit të lartë të shkrimtarit në letrat bashkëkohore.
Përtej ndjeshmërisë së epokës, që është pasoja e shembjes së idealeve që pati ushqyer marksizmi si një orvatje për filozofi të pastër, që do ta intrepretonte dhe ndryshonte botën në dobi të njeriut të punës, duhet shënuar veçanësia e njëmendtë e raportit lexim dhe perceptim te lënda e këtij romani të shquar të letërsisë shqiptare.




*Autorja e shkrimit (Feride Papleka) ka mbaruar studimet e larta për letërsi dhe është specializuar për gazetari. Ndër botimet e saj mund të permenden: Endrrat dhe fishekzjarret, poezi (1974) ; Bashkudhëtarë, poezi (1979) ; Si lulet e mollës dhe Yje bore, poezi për fëmijë (1980, 1984) ; Duart e Anës, tregime ( 1996) ; Lumi i Heraklitit, poezi (1999) ; Labirinti Borges, studime (1999) ; Parisi ose jeta ime e dytë, ditar (2003) ; Letër dashurie, novelë (2007) ; Trëndafili i heshtur, poezi (2008). Jashtë jane botuar :Seeing the World Through Women’s Eyes, poezi, Minnesota, U. S A. (1995); Fleuve d’Héraclite, poezi, „Société des Ecrivains“, Paris (2000) ; La rose silencieuse, poezi, „Editions Caractères“, Paris (2009). Ka mbrojtur një D.E.A. për Letërsi Moderne në Paris dhe është duke përfunduar tezën për Doktoratë, të ndërprerë për arsye shëndetësore. Gjithashtu ajo ka përkthyer disa libra nga A. Gide ; M. Proust ; A. Bosquet ; M. Aymé ; F. Dolto; Spinoza ; O. Wilde ; J. L. Borges ; D. Kîs ; P. Quignard, N. Gdalia, Balzac e të tjerë.

Fusnonat:
[1] Broch përdor shprehjen „ana e mbrapme e modernitetit“ dhe jo „e realitetit“, por ne jemi ende larg.
[2] Përshtatje sipas ligjeve të shqipes i termit fiction (fr.), që do të thotë pak a shumë sajim ose trillim.
[3] GENETTE Gérard, « Palimpsestes », Ed. Du Seuil, Paris, 1992, f. 8.
[4] BARTHES Roland, Proust et les noms, në “Le Degré zéro de l’écriture », Ed. Du Seuil, Paris, 1972, f.132.
[5] TODOROV Tzvetan, “Poetika e prozës”, përkthyen Gjovalin Kola, Anton Papleka, Panteon - Shtëpia e librit, Tiranë, 2000, f.33.
[6] Fjala ne letërsi është fushë interpretimesh. Ag Apolloni i jep tjetër shpjegim emrit Miran në Një roman avangard që avancon një letërsi, Pasthënia, “Bijtë e askujt”, Shtëpia Botuese “VALDOLI”, Prishtinë 2010, vëllimi II f, 374.
[7] Veçanërisht në librat „Introduction à la theorie de Leonard de Vinci“ (Hyrje në metodën e Leonardo da Vinçit, 1894) dhe „Monsieur Teste“ (Zoti Test, 1896).
[8] APOLLONI Ag, Pasthënia,tekst i cit., vëllimi II, f.406-407.

Intelektuali qe e sfidoi partine komuniste në 3 pamje apo Sadri Fetiu ndryshe...

1.  


 Prof.dr.Sadri Fetiu eshte nje intelektual nder me te rrallet qe aktualisht i ka Kosova. Nje numer i vogel intelektualesh( qe mund te numerohen ne gishta te dores) nuk do te pajtohen me mendimin tim dhe do pyesin ne çka Sadri Fetiu veçohet nga tjeret. Ka shume argumente qe dokumentohen me veprime dhe shkrime se Sadri Fetiu eshte ndryshe nga te tjeret. Ajo qe e bene te veçohet eshte se me daljen e Ushtrise Çlirmitare te Kosoves, Dr. Sadri Fetiu ishte i pari i cili doli ne perkrhaje te luftetareve te lirise, duke mos menduar aspak per konsekuencat qe mund te pesonte familja e tij dhe pesimet personale si Drejtor i Institutit Albanologjik qe ishte. Me okupimin e Institutit Albanologjik nga forcat serbe me 8 mars 1994, Sadri Fetiu do te deklaronte se mbyllja e Institutit ka prapavije politike dhe se populli shqiptar nuk do te pajtohej kurre me padrejtesi te tilla. Si gjithnje, Sadri Fetiu duket i qete, i urte, stabil, i pangutshem, por ne shpirtin e tij vlon llava e diturise dhe e patriotizmit.

Per Sadriun, lufta kishte filluar dhe ajo nuk do te ndalej deri ne fitoren perfundimtare, por shtrohej nevoja qe luftetaret e lirise ta gezonin edhe perkrahjen morale te intelektualeve tane, zeri i te cileve nuk po degjohej. Perkrahja morale e bijeve me te shkolluar te popullit, luftetaret do t’i inspironte e vargu i tyre do te zgjatej. Ushtria jone gjendej ne nje faze hutie ku disa intelektuale te tjere deklaronin se luftetaret e lirise ishin dore e zgjatur e Millosheviqit. Mendimit te Sadri Fetiut do t’i bashkangjiteshin edhe disa personalitete me tituj shkencore, por Sadriu ishte ai qe e theu akullin siç ishin luftetaret tane qe e thyen mitin se ushtaret serbe nuk mund te vriteshin. Kjo ishte nje lehtesi, padi ushtria jone gjendej ne nje faze hutie,pasi disa intelektuale te tjere deklaronin se ushtaret e lirise ishin dore e zgjatur e Millosheviqit.

Sadri Fetiu anjehere ne jeten e tij nuk ka heshtur para padrejtesive qe iu kane bere popullit tone. Ka folur edhe atehere kur fjala ka kushtuar shtrenjte. Po te analizohen shkrimet e tij publicisti ke te shkruara para shume vjetesh, do te shohim se ato jane analiza konstruktive dhe duket qe Sadriu kishte nje vizion largepames per ardhmerine e vendit e te cilat shkrime nuk mund t’i ndryshken me kalimin e kohes.

Intelektuali qe e sfidoi partine komuniste

Sadri Fetiu asnjehere nuk ishte anetar i partise komuniste dhe aktualisht nuk i takon asnje partie politike, sepse per kete intelektual parasegjithash partia eshte Atdheu. Kosova eshte ideali per te cilen duhet punuar dhe sakrifikuar çdo gje qe populli i saj te kete prosperitet. Ne kushtet aktuale te mos i perkasesh asnje rryme politike paraqitet nje promblem. Askush nuk te beson. Si mundet te te besoje populli qe dikur ke vepruar per çeshtjen kombetare kur ne ekranet televizive prane shefave te partive dhe ne vende kyçe sheh njerezit tjere ?! Kur nuk ke mirenjohje nga njerezit e pushtetit per kontributin e dhene pse te te besojne rrethi?

Familja politike nuk te perkrah nese nuk je njeriu i degjueshem. Ata madje as qe e çajne koken se dikush dikur ka vepruar kur pikerisht ata kane heshtur. Nuk eshte me me rendesi kush ka vepruar e kush ka heshtur, me rendesi eshte te jesh i degjueshem, i urte, eventualisht kusheri i ndonjerit ne pushtet. Mirepo, Sadri Fetiut nuk i behet vone per mosperfilljet e askujt. Nuk iu ka bere vone ne kohet me te veshtira millosheviqaine kur shkonte koka e tash as qe don te merakoset per mirenjohje. Tani nuk ka “mirenjohje te mirefillta”. Ka vetem mirenjohje familajrizmash, klanesh dhe partiake ku nuk vleresohet realiteti objektiv.

Dr. Sadri Fetiu nuk hesht para gjerave negative qe behen ne deme te popullit dhe ardhmerise se Kosoves. Nepermjet analizave politike i shpreh pikepamjet e tij duke mos i kursyer asnjeren nga partite politike e asnjerin nga pushtetaret, sepse ky intelektual mendon se duke i ve ne spikame eliminohen dobesite qe kane partite e veçmas individet partiake. Kritikat e Sadri Fetiut nuk jane tendencioze e me ndonje prapavije , por thjeshte konstruktive qe i sherbejne çeshtjes kombetare. Ç’ndodh me intelektualet e rangut te Sadri Fetiut te Rexhep Qosjes e te tjere?! Komentohen artikujt publistike konstruktiv nga njerezit e pushtetit? Jo. Çdo gje kalon ne heshtje sikur asgje e askush te mos kishte folur. Madje rangu i tille intelektualesh anashkalohet e injorhet skajshmersiht, qe askush te mos degjon me per emra te tille. Ndodh edhe te klasifikohen edhe si prishes te rendit dhe komoditetit e rehatise personale te pushtetareve.

Me ata qe veprojne per intertesa te popullit

Nuk mbahet ne mend qe Sadri Fetiu, ish- Drejtor i Institutit Albanologjik te Kosoves te jete ftuar ne mediume publike si analist per ta shprehur mendimin politik rreth nje ngjarje madje minore. Jo vetem ky por askush qe ka pikepamje te drejta dhe bagazh patriotik te mirefillte nuk ftohen per ta komentuar nje situate te pershtatshme ose te papershtatshme qe krijohet ne Kosove. Tipa te tille duhet te injorohen, kishte thene nje unmikas njehere, dhe askush nuk e dinte me se kush kishte thene dhe pse kishte thene. Me rendesi ishte se u tha, e pushtetaret duhet t’ia venin fjalet e tij ne vepra. Sadri Fetiut nuk i behej vone e ftojne apo nuk e ftojne. Eshte i vetedijshem se asgje nuk mundet ta ndale hapin e çeshtjes sone dhe se gjithnje do te dalin forca te shendosha qe i dalin zot vendit. Per kete Sadri Fetiu nuk i frikesohet askujt dhe pa ngurrim e perkrah Levizjen “Vetevednosje” , duke u shpreh me fjalet me te mira ku deklaron: “Po,do te jem bashke me trimat e “Vetevendosjes”. Deri sa te kem fuqi te eci vete do te jem me ata qe veprojne per interesa te popullit, do te veproje per lirine e tij, per te drejtat e tij demokratike, per çeshtjen shqiptare...Albin Kurti dhe shoket e tij te”Vetevendosjes” jane ne rruge te drejte. Ata jane kunder politikes kapitulluese, qe e ka pranuar Serbine si hisedare qe do ta kontrolloje drejtperdrejte pjesen e ndare,te komunave serbe ne Kosove… dhe kerkonin te drejten e popullit per vetevendosje qe eshte e drejte e garantuar ne baze te normave nderkombetare per te drejtat e popujve”.

Sadri Fetiu gjate periudhes nen okupim persefarmi ndiqte fatin e popullit te tij dhe ngrinte zerin kunder shkelesve te ketij vendi me nje guxim te rrale duke e klasifikuar rendin e sistemit sundues si shovenist e duke deklaruar se me shume se gjysma e popullit shqiptar jeton ne roberi klasike dhe se shqiptaret jane i vetmi popull i Evropes qe ende nuk i ka zgjidhur çeshtjet fundamnetale te rrezistences se tij si komb.
Sadri Fetiu eshte njohes dhe studiues i mire i folklorit tone, i cili me botimin e ketyre kengeve i ka sherbyer eksperteve tane dhe atyre te huaj qe te thyen tezat serbe rreth origjines se popullit shqiptar siç mund te shohim te jete cituar ne: “Formation nationale et nationalisme dans l'aire de peuplement albanais Albert Doja Docteur en anthropologie sociale (EHESS Paris), madje nga Ullmar Quick e te tjere,thotë mes tjerash studiuesi shqiptar Reshat Sahitaj.


2.

 HISTORIA DHE ETIKA E KRISTALTË E NJË BREZI

(Rashid Krasniqi, ME SEKRET NË VARR - roman, botim i autorit, Prishtinë, 2011, f. 355.) 


Me rastin e përurimit të veprës së parë të publicistit, Rashid Krasniqi, PËRJETIME TË LEHTA, omnibus ngjarjesh të vërteta, të botuar më 2008, pos të tjerash, pata deklaruar se ajo është “një vepër krejt e veçantë memoaristike, e cila i ka edhe shumë nga veçoritë e prozës së mirëfilltë artistike, qoftë të një romani autobiografik, qoftë të tregimeve të veçanta, që shikuar si tërësi, përbëjnë një sagë rrëfimore për katër brezat e familjes së tij... Që në fillim në vetë titullin e librit “Përjetime të lehta” kemi një paradoks, që është karakteristik për prozën postmoderne, sepse shumë nga përmbajtjet e këtyre rrëfimeve nuk janë aspak të lehta...”

Sot, kur po e përurojmë romanin e tij, mund të konstatoj me kënaqësi z. Rashid Krasniqi, na sjell befasi të këndshme, sepse në këtë moshë sikur i përmbushi disa nga detyrimet që mund të priteshin nga ai dhe i verifikoi konstatimet e mia se kishte talent të lindur për krijimtari të mirëfilltë artistike. Prandaj, që në fillim duhet pohuar se duke lexuar romanin “Me sekret në varr” krijojmë bindjen se autori na paraqitet me një roman të llojit të veçantë proteik, ku janë gërshetuar veçanësitë karakteristike të disa llojeve të romaneve. Ndonëse me pervojë të paktë në krijimtari, madje edhe pa njohuri të mjaftueshme të teorisë së romanit, autori ynë ia doli thuaja se intuitivisht t’i gërshetojë me sukses brenda veprës së tij përbërësit e romanit të personazhit me ata të romanit të ideve dhe t’i harmonizojë të veçantat e jetës individuale me të përgjithshmet e jetës shoqërore, historinë e dhembshme të individit që, për t’i mbrojtur parimet e kristalta morale, bën sakrifica shumë të mëdha, për vete dhe për familjen, duke ruajtur sekretin deri në varr, me historinë e popullit të tij që lufton për çlirim dhe bashkim kombëtar.

Romani ka një pikënisje autobiografike, sepse në realizimin e figurës së protagonistit dhe të familjarëve të tij janë përfshirë shumë të veçanta të jetës personale të autorit, sidomos ata që kanë të bëjnë me formimin e tij në fazat e hershme të rinisë së tij. Po ashtu, edhe ngjarjet e veçanta shoqërore, historia e kohës së re, periudha që nga lufta e Dytë Botërore e deri në fund të shekullit XX është paraqitur në bazë të pervojës personale dhe të pjesëmarrjes së drejtpërdrejtë të autorit në ngjarjet e kohës. Brenda paraqitjeve të ngjarjeve historike këtu janë trajtuar edhe pjesë të drejtpërdrejta të realitetit jetësor, madje edhe me emra të figurave të mirëfillta të pjesëmarrësve të politikës së kohës, që herë herë edhe anatemohen për punët e tyre kundër interesave kombëtare, me çka romani merr edhe permasat e një vepre gjithpërfshirëse postmoderne.

Siç u tha, vepra me gjerësinë e vet ka përbërës të romanit proteik të ideve, sepse brenda saj në veprimet e personazheve dhe të motivimit të tyre, gërshetohen idetë e shumta: humanitare, atdhetare, fetare islamike, antikomuniste dhe demokratike. Bota e ideve në vepër motivohet edhe me veprimet e një grupi nacionalist –endesheist (NDSH) në krye të të cilit është protagonisti i romanit. Në disa raste idetë kundërkomuniste janë sforcuar në mënyrë më të ashpër sarkastike, prandaj për të krijuar njëfarë baraspeshe ndërmjet antiserbizmit të theksuar, autori i ka inkuadruar në roman edhe disa personazhe me përkatësi kroate e sllovene, gjermane etj., që kanë ndikim të veçantë në motivacionin e veprimeve të protagonistit. Brenda këtyre relacioneve sqarohen edhe ambicjet e tij, që të merret me pune private, me një lloj biznisi që atij do t’i sigurojë pavarësi në veprime dhe mundësi më të mëdha për t’i ndihmuar edhe vetë organizatës nacionaliste, që vepron edhe brenda aksioneve të organizuara kundërshtetërore dhe kundërkomuniste.

Pjesa e parë e romanit i ka edhe shumë karakteristika të romanit të dashurisë, sepse në qendër të veprimit është dashuria e dy të rinjve, Aliut dhe Zelihasë, që kurorëzohet edhe me një martesë të lumtur dhe me një jetë të ngrohtë familjare. Dashuria që në ndonjë rast paraqitet në mënyrë eseistike edhe si Konstrukt - ndërtim i një dashurie platonike, është edhe bazë e motivit të kthesës fort të çuditshme në zhvillimin e ngjarjeve të romanit, sekretit të rrallë, që e sjellë ketë kthesë dhe i vendos ngjarjet e romanit nga Kosova në Arabinë Saudite. Dashuria si kuptim i veçantë dhe i përgjithshëm sjell ngrohtësi të veçantë në rrëfimin romanesk për jetën familjare dhe e zgjeron dimensionin cilësor të prozës së Rashid Krasniqit, duke e bërë më të pranueshme e më të kërkuar veprën si tërësi. Ndonëse jeta familjare e paraqitur brenda këtij romani ka edhe primesat e një vepre sentimentaliste, me dashurinë lidhen edhe shumë aspekte realiste të paraqitjes së psikologjisë së personazheve, në mënyrë të veçantë të atyre të botës femërore.

Pjesa e parë e romanit të Rashid Krasniqit, ajo lidhet me veprimet e personazheve në Kosovë, shquhet për begatinë e përgjithshme si vlerë e realizuar e artit të romanit, si rrëfim realist i strukturuar në mënyrë të ndërlidhur midis episodeve - veprimeve të motivuara të personazheve episodike dhe veprimeve kryesore të protagonistëve. Brenda kësaj pjese mbizotëron rrëfimi i autorit në pozicionin e narratorit të gjithdijshëm, por edhe shkathësia për t’i paraqitur dialogët e personazheve në të cilat është përdorur me sukses gjuha e individualizuar, që shërben edhe për tipizimin e tyre të veçantë.

Meqë brenda ngjarjeve të romanit është paraqitur kryesisht jeta urbane e banorëve të qytetit, nuansimi gjuhësor ka edhe shumë përbërës të gjuhës tradicionale me plotë orientalizma, që që lidhën në mënyrë të natyershme me protagonistin, besimtar të devotshëm dhe me shumicën së personazheve të tjera që i respektojnë me përpikëri normat e fesë islame. Kjo dukuri është edhe me e theksuar në pjesën e dytë të romanit, ku protagonisti jeton dhe vepron në Arabinë Saudite ku edhe krijon familje të re.

Ta themi kalimthi se pjesa e dytë e romanit, ku protagonisti – Aliu, i cili për ta ruajtur sekretin e tij të madh- si pasojë e moralit të veçantë njerëzor, ka hequr dorë edhe nga familja – gruaja dhe vajza - nga atdheu i tij, e madje edhe nga identiteti personal, sepse e ka ndryshuar edhe emrin e quhet tashmë Halil, shikuar pergjithësisht, ka karakteristikat e një skenari të filmit, jo vetëm pse i ka përshpejtuar ngjarjet, por edhe pse ka hequr dorë nga tipizimi i përgjithshëm i veprimeve të personazheve dhe ka marrë permasat e senzacionalizmit. Veprimi i këtillë i protagonistit mund të konsiderohet si një himnizim i dashurisë dhe i nderit personal, i respektit dhe i njerëzishmërisë së plotë, që është karakteristikë e personave të rrallë, të cilët si individë kanë qëllim të arrijnë në kufirin e skajshëm të përsosmërisë njerëzore. Aliu me zor e ndaloi shpërthimin e një konflikti të brendshëm, duke i ngritur ciliësitë e veta morale në urtësi dhe durim profetik.

Në gjerësinë e vet tematike romani “Me sekret në varr” si shumësi proteike shquhet edhe për dimensionin e tij në planin e gjerë historik, pastaj atë social, etno-psikologjik etj. Historikja këtu gërshetohet natyrshëm me rrëfimin për fatin e individit dhe të familjes shqiptare në rrethana të veçanta historike, kur populli ynë ishte i shtypur në aspektin kombëtar dhe social dhe luftonte që të çlirohej edhe nga dhuna shoveniste dhe konceptet sllavo-komuniste që ishin të huaja për mentalitetin e shqiptarit, i cili në vitet e luftës së madhe botërore kishte filluar t’i shijonte frytet e para të arsimimit dhe përgjithësisht të frymës kombëtare në jetën e tij. Brenda fatit personal të protagonistit dhe të shokëve të tij të organizuar në Organizatën Nacional Demokratike pasqyrohet edhe veprimi i organizuar që synon çlirimin kombëtar dhe përgjithësisht idetë demokratike për një shoqëri të lirë dhe një ekonomi të zhvilluar përfituese, që do të hapte shtigjet për përparimin e përgjithshëm të populllit dhe përmirësimin e rrethanave sociale të shtresave të varfëra të shoqërisë. Kështu, vepra ngërthen në vete edhe dimensionin social, sepse i paraqet vështirësitë e shumta të jetës së familjeve të varfëra të qytetit që në kushtet e komunizmit i kishin humbur edhe ato mundësi të pakta për të jetuar më mirë në sajë të punës së vet. Mund të thuhet se me anë të paraqitjes së disa personazheve nga shtresat e zanatlinjve, krahas kultivimit të ideve fetare, kombëtare dhe humanizmit të mirëfilltë, i bëhet jehonë edhe punës si bazë mbi të cilën ndërtohen parimet e larta të moralit njerëzor. Idetë rreth punës së si burim të krijimit të kushteve optimale për ekzistencë të ndershme e përcjellin protagonistin edhe gjatë jetës së tij në Arabinë Saudite, ku puna dhe rezultatet e saj sjellin stabilitetin ekzistencial dhe mundësinë për ta përballuar presionin shpirtëror të jetës së mërgimtarit, që e ka lënë vendin e vet, jo për përfitime materiale, por për parime të larta të moralit njerëzor – për ta mbrojtur të paprekur nderin familjar dhe njerëzishmërinë e vet personale.

Romani që nga fillimi e mbështet ekzistencën e vet si vepër artistike në kuptimësinë etnopsikologjike të ngjarjeve dhe personazheve nga mjedise të caktuara të qytetit dhe të fshatit, duke ruajtur shumë premisa tradicionale të jetës së popullit tonë. Ndonëse në disa raste duket si pak e sforcuar paraqitja e sferës fetare, si pjesë e identitetit të tërësishëm të shtresave qytetare, brenda tërësisë së veprës, duke pasur parasysh rrethanat e kohës, autori i ka harmonizuar drejt shumicën e veprimeve të personazheve tek të cilat feja është pjesë e pandashme e botëkuptimeve morale që e karakterizojnë mendësinë e përgjithshme të popullit tonë në atë periudhë. Kur është fjala për paraqitjen e mjediseve në Arabinë Saudite, ku ndodh një pjesë e subjektit të romanit, kjo përmasë vetëkuptohet. Megjithatë, brenda kësaj pjese ngjarjet kanë zhvillim më të shpejtuar, prandaj edhe atmosfera e mjedisve të caktuara familjare e shoqërore na del pak më e zbehtë, ndërsa personazhet nga bota arabe janë fikësuar dhe tipizuar më mirë.

Romani “Me sekret në varr” i Rashid Krasniqit shquhet për një strukturë kompozicionale, pothuajse krejtësisht origjinale. Ai fillon me një tekst të shkurtër sqarues, që quhet “parathënie”, ku ka një përpjekje për të arsyetuar veçanësinë e veprimit të protagonistit, Aliut të Kosovës, përkatësisht Halilit të Arabisë Saudite, në mënyrë të veçantë skrupullën morale të kryeheroit, që nuk përkon sot me botëkuptimet e me veprimet pjesës dërrmuese të njerëzve. Fill pas kësaj vjen prologu, që në të vërtetë është epilog i zhvillimit kronologjik të ngjarjeve të romanit – paraqitja e vizitës së fëmijëve të Aliut, përkatësisht Halilit, në Kosovë dhe paradoksi i dallimit të pamjeve të tyre, vajza bionde dhe djali zeshkan, që ndonëse janë rritur e shkolluar në Arabi e kanë mësuar gjuhën tonë dhe përpiqen të identifikohen me kombin e babait të tyre.

Pas një epilogu të këtillë, autori i kthehet në mënyrë retrospektive paraqitjes së jetë së protagonistëve, Aliut dhe Zelihasë që nga lindja e deri në vdekje. Rrëfimi për këta dy protagonistë dhe për shumë personazhe të tjera të individualizuara dhe të tipizuara në shumë aspekte ka një rrjedhe të natyrshme kronologjike gjatë gjithë romanit. Në ndonjë rast kemi edhe ndërhyrje të autorit për të plotësuar ndonjë epizodë me tregimin e ngjarjeve të vërteta nga realiteti konkret jetësor i Kosovës, që shikuar përgjithësisht, ndonëse duken si të tepërta, i japin një dimension të veçantë postmodernist rrëfimit të romanit dhe e pasurojnë shumësinë e ideve të përfshira në të.

Vepra e Rashid Krasniqit përfundon me dy tregime të veçanta reale jetësore, krejtësisht të pavaruar nga ngjarjet e romanit, që si skicime mund të shërbejnë si subjekte për romane të reja. Duke i përfshirë këtu, autori nuk e ka këtë qëllim, por me këto dhe me konstatimin konkret, siç thotë edhe vetë në fund, për shkak të kufizimeve të moshës, do ta përmbyllë veprimtarinë e vet në fushën e artit.

Romani i Rashid Krasniqit “Me sekret në varr” është një vepër e mvehtësishme jo vetëm për syzheun e saj interesant dhe shumësinë e ideve që gëshetohen në të, por edhe për shkak të stilit dhe të gjuhës me të cilen është krijuar. Fjalia tregimtare e Rashid Krasniqit në këtë roman ka një rrjedhe të natyrshme, të përafërt me sintaksën e gjuhës së përditshme popullore, por e pasuruar me frazeologji të mjediseve të caktuara urbane dhe me me një leksik të pasur shprehjesh karakterizuese të mjediseve të caktuara, në të cilat kanë një mbizotërim të lehtë orientalizmat, që e përveçojnë përgjithësisht gjuhën e kësaj vepre. Romani është shkruar në bazë të parimeve themelore të normës letrare të gjuhës shqipe, por për t’i paraqitur në mënyrë sa më reale personazhet, për ta bërë tipizimin e tyre, dialogët dhe monologët e tyre janë paraqitur në trajta të veçanta dialektore.

Shikuar përgjithësisht, romani “Me sekret në varr” i Rashid Krasniqit, për shkak të përmbajtjes së pasur me lëndë jetësore, të transponuar artistikisht me anë të stilit të lehtë transparent dhe pasurisë gjuhësore, lexohet me kënaqësi - do t’i ketë adhuruesit e vet nga radhët e lexuesve.

Në fund, na mbetet ta falënderojmë autorin që na ka dhuruar një vepër me anë të së cilës do të mësojmë më shumë për të kaluarën tonë, do të përjetojmë kënaqësi duke i shijuar vlerat morale të protagonistëve të kësaj vepre, që janë njëkohësisht edhe vlera njerëzore e shoqërore të mjediseve të caktuara të botës shqiptare, madje edhe vlera artistike që e karakterizojnë prozën tregimtare të z. Rashid Krasniqi.



3.


VEÇORITË ARTISTIKE TË KËNGËVE POPULLORE PËR LIDHJEN SHQIPTARE TË PRIZRENIT





Lidhja Shqiptare e Prizrenit paraqet fazën më të rëndësishme për zgjimin e vetëdijes kombëtare të popullit tonë, sepse kjo është një ndër etapat vendimtare të luftës tij për çlirimin kombëtar, që ka lënë gjurma të dukshme në jetën shpritërore dhe në aktivitetin kultural të shqiptarëve në gjysmën e dytë të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX. Procesi i konstituimit të kombit shqiptar intensifikohet plotësisht në këngët që u kushtohen ngjarjeve të Lidhjes së Prizrenit. Ky proces është reflektuar shumë qartë në këto këngë, sepse ato janë frymëzuar nga ngjarjet e historisë, të cilat kapërthehen me kundërthënie të thella të vetë gjendjes dhe pozitës së shqiptarëve në Perandorinë Osmane dhe të raporteve të saja të ndërlikuara ndërkombëtare. Këngët e Lidhjes së Prizrenit janë vlerësim kritik i pozitës së këtij populli në periudhën e vrullshme të luftës për çlirimin kombëtar. Krijimtaria jonë gojore dëshmon se lëvizja kombëtare kishte karakter të përgjithshëm popullor Këngët kanë një shtrirje të gjerë territoriale në krahinat e Veriut e sidomos në Kosovë. Ato shtrihen deri në Gjirokastër dhe duke shuar kah jugu zënë të rrallohen. Këngët që i kushtohen Kuvendit të Gjirokastrës dhe veprimtarisë së Abdyl Frashërit, ndonëse dallohet nga krijimet e tjera, qoftë për mjetet e shprehjes artistike, qoftë për karakterin e drejtpërdrejtë përshkrues dhe narrativ, i përcaktojnë në mënyrë më të qartë kërkesat e lëvizjes sonë kombëtare duke theksuar njëkohësisht edhe unitetin e popullit tonë në luftë për liri. Karakteri masiv i këngëve për Lidhjen Shqiptare të Prizrenit dëshmohet edhe nga vetë përmbajtja e tyre. Ato vënë në dukje se në luftën për çlirimin kombëtar marrin pjesë njerëzit që kanë krijuar vetëdijen kombëtare.
“Pa gjak malet mos me i lshue,
jena nisë me u ba milet”…

Ose Krisi pushka n’istiqamë,
duel mileti me faqe të bardhë!”
Luftërat e kohës së Lidhjes së Prizrenit në shumë vise quhen “lufta të miletit”. Ndërkaq kënga jonë popullore ka vënë në dukje fare qartë se ushtria popullore e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit përbëhej kryesisht nga masat e fshatarësisë:
Veç gjashtë dit n’ mujsh me qindrue,
fukaraja opngat sa t’i marojnë,
i madh e i vogël qatje domë me dale…
gjallë s’ ja lshojmë Plavën as Gusinë!

Besë-lidhja Shqiptare në Prizren - 10 qershor 1878

Këngët popullore të kësaj periudhe, ndonëse inkuadrohen në traditën e mëparshme të krijimtarisë sonë gojore të Rilindjes Kombëtare, shikuar nga aspekti i strukturës së tyre poetike dhe i mënyrës së intensifikimit të shprehjes, ndryshojnë mjaft nga këngët e tjera epike që u kushtohen ngjarjeve para dhe pas kësaj periudhe. Midis këngëve që janë mbledhur në viset e Rugovës, të Plavës e të Gusisë dhe përgjithësisht të Malësisë së Veriut gjejmë edhe këngë që kanë strukturë plotësisht të ngjashme me këngët epike legjendare me formën dhe të gjitha formulimet karakteristike të tyre, me mjete të ngjashme të figuracionit, por pa elemente të theksuara mitike. Veçori karakterisatike kanë edhe këngët e muhaxhirëve, popullsisë së shpërngulur me dhunë nga Sanxhaku i Nishit, të cilat qendrojnë diku ndërmjet këngës elegjiake dhe baladës pa subjekt të ndërtuar epik dhe paraqesin lloj krejtësisht të veçantë në traditën shqiptare. Ato i përshkon njjë ndjenjë e përgjithshme e dhëmbjes shungulluese, ku, përveç faktorit njeri, merr pjesë edhe natyra, malet, fushat, bota e shpezërisë, e madje edhe trupat qiellorë. Në to dhembja merr përmasa të gjera kozmike, sepse e manifeston një nga tragjeditë më mëdha në historinë e këtij populli, shpërnguljen e gati treqindmijë shqiptarëve nga toka e tyre. Janë rrëqethëse situatat tragjike të vdekjes se njerëzve në kushtet e rënda atmosferike të borës e të shiut, shkretërimi i përgjithshëm i më shumë se 600 vendbanimeve shqiptare, që në këngë manifestohet si gjëmë e përgjithshme e natyrës, si dhembje universale që mund ta përjetësojë vetëm fuqia e veçantë e krijimit artistik. Këngët përveç figuracionit përshkruas përmbajnë edhe një varg personifikimesh e apostrofimësh, që e krijojnë atmosferën tragjike, e cila është unike brenda artit tonë popullor. Si e tillë ajo mund të matët vetëm me jehonën e mbetur të shpërnguljeve masive të arbëreshëve, pas vdekjes së Skendërbeut, që ka mbetur si simbol i dhembjes universale të ruajtur në jonet e ndonjë këngë, siç është ajo, “Moj e bukura More”. Por tragjedia e muhaxhirëve është më e madhe, sepse ajo në këto këngë, që shquhen si krijime specifike mbetet një plagë e hapur që në vazhdimësi kullon gjak…
Midis këngëve të Lidhjes shqiptare të Prizrenit kemi edhe një numër baladash historike që shquhen për vlerat e tyre të veçanta poetike dhe e rikthejnë në traditën tonë finesën artistike të baladës sonë mesjetare arbreshe që u kushtohet bashkëluftëtarëve të Skënderbeut, si: Milo Shinit. Nik Petës e Pal Golemit e të tjerëve. Mund të vërehet se në baladat historike të heronjëve të luftërave të Lidhje së Prizrenit, siç janë; Mic Sokoli, Smajl Hyseni, Smajl Mehmeti, Col Delia, Ali Rexha, Hyse Bajri e shumë të tjerë, përveç situatave të reja që i karakterizon figuaracioni i veçantë poetik e hasim edhe ripërtritjen e ndonjë toposi të ngjashëm me atë të finesave të artit mesjetar të këngëve arbëreshe…
Shumica e këngëve që u kushtohen ngjarjeve të Lidhjes së Prizrenit janë të shkurtra. Kështu, kënga si manifestim shpirtëror, është kufizuar shpesh në transponimin artistik të situatave, të rrethanave dhe të ngjarjeve nëpërmjet veprimeve të veçanta të heronjve, të cilët në momente kulminante përfaqësojnë drejtpërdrejt masat ose me anë të përfaqësimit simbolik paraqesin kohezionin e forcave në viset shqiptare dhe lidhmërinë e veprimit të tyre në situata kur është e domosdoshme që të mbrohen interesat e atdheut. Prandaj, mënyra se si poeti popullor i qaset objektit të frymëzimit të tij krijon mundësi që detaji artistik ta intensifikojë shprehjen dhe të bëhet mjeti kryesor i poetikës së këtyre këngëve. Mu për këtë veprimet që paraqiten në këto këngë i karakterizon dinamizmi i përgjithshëm, që është pasojë e atmosferës së këtillë në realitetin historik e ndoshta edhe e periudhës prodhuese të këtyre këngëve. Megjithëse fryma atdhetare është një veçori e përgjithshme e këngëve historike për ngjarjet deri në vitin 1912 e edhe më vonë, mund të pohojmë se periudha prodhuese e ketyre këngëve është më e shkurtër dhe me ndërprerje të ndryshme. Në në rrethana të vazhdimit të sundimit turk, këngët riaktualizohen krahas këngëve të reja për ngjarjet e mëvonshme. Periudha prodhuese e këngëve pati një ndikim të dyanshëm, që u manifestua në ruajtjen e qëndrueshmërisë strukturore të këngëve dhe varianteve të tyre, ose ky ndikim ishte i disfavorshëm, sepse në rrethana të reja të riaktualizimit ato pësuan ndërrime dhe filluan të harrohen. Qëndrueshmëria e këngëve është kushtëzuar edhe nga mënyra e të kënduarit të tyre, meqë dihet se të gjitha këngët e shkurtra si: “Sefë Kosharja i pari i fisit”, “Mic Sokoli n’dy tagana”, “Hyse’ Bajri po ban me dorë”, “Ali pasha fjalë ka çue” etj., që kanë prej katër deri në dhjetë vargje, janë këngë malsorëçe (“për krye-krahit ose “me gisht në vesh”), të cilat me mënyrën e veçantë të të kënduarit e japin kushtrimin për luftë. Supozojmë se mënyra se si këndohen këto këngë është një prej faktorëve vendimtarë që e ka ruajtur strukturën e tërësishme të këngëve të këtilla, sepse kjo mënyrë nuk lejon seleksionim të vazhdueshëm dhe kështu e kushtëzon ruajtjen e strukturës metrike dhe asaj semantike të vargjeve.
Këngët popullore të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit ndyshojnë nga ato të periudhave të tjera, sidomos nga ato të viseve veriore, sepse në to nuk kemi narracion të zgjatur as përshkrime të hollësishme, por veprime të gjalla të heronjve, meqë dinamika e jashme e situatave vepron në botën e tyre të brendshme, prandaj ata flasin, urdhërojnë dhe veprojnë njëkohësisht. Dramaciteti i këtillë i veprimit të heronjve të këtyre këngëve në të shumtën e rasteve realizohet artistikisht nëpërmjet dialogëve dhe monologëve, si edhe pyetjeve retorike të këngëtarit, që në këto këngë e kanë specifikën e vet poetike, sepse kështu paraqitet ajo që është thelbësore, që që kushtëzohet edhe nga rrethanat specifike të entitetit të veprimeve të përgjithshme, sepse këtu nuk vepron më individi, po një populli tërë, “djemt e mimleqetit” (djemtë e atdheut - kjo shprehje përdoret për herë të parë në këngët tona, që flasin për vrasjen e Mehmet Ali Pashës në Gjakovë). Heroizmin dhe veprimet luftarake të djemve të atdheut, me gjithë përpjekjet e Abdullah pashë Drenit që të arsyetohet në emër të normave tradicionale për mbrojtjen e mikut në shtëpi, i paraqet si vendime të prera të popullit një nga figurat e dalluara të kësaj lufte, Islam agë Batusha:
- Me i pasë kraht me fluturue,
gjallë prej kulls s’ju lamë me shkue;
gjallë prej kulls pashën s’e lamë.
S’e lamë pashën kurr për t’gjallë!
Në luftën e Plavës e të Gucisë një rol të këtillë për paraqitjen e vendimeve të masave të popullit e luan Kadri Bajri, ndërsa në luftërat e Shtimjes dhe Sivovës, Mic Sokoli. Kështu, mbi veprimet e masave shquhen figurat e heronjve, të cilat këngëtari popullor i vë plan të parë, qoftë duke i konfrontuar me armiqtë, qoftë nëpërmjet urdhërave dhe porosive për bashkëluftëtarët. Në disa raste, në këngët që bëjnë fjalë për udhëheqësit e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit si: Abdyl Frashëri dhe Ymer Prizreni, kanë zënë vend edhe pjesët e fjalimeve të tyre, p.sh.
Avdyl Begi prej Toskënisë,
Konka kanë burri i Shipnisë,
U çue n’kamë, po i flet Malsisë,
I lumtë goja, çka i ka thanë:
- Tana fiset gjith ka’ janë,
Të krishten’ e mysliman’,
Donë me u mbledh’n ‘i kuvend t’gjanë,
E me lidhë ni besë të tanë;
Me luftue pë kët vatan …
Me përjashtim të këngëve të gjata që kanë formë dhe formulime të ngjashme me këngët kreshnike, të gjitha këngët e tjera që u kushtohen ngjarjeve të Lidhjes së Prizrenit në thurjen e tyre nuk i kanë të gjitha etapat kompozicionale të këngës epike, sepse veprimi që paraqitet në to është i kondensuar në tërësi dhe është përqendruar herë në kulminacionin e herë në shthurjen e konfliktit. Në shumicën e këtyre këngëve episodi është tërësi në vete që kryen funksionin poetik, jo për ta plotësuar ngjarjen kryesore, por për ta krijuar një pjesë të tërësisë së saj, e cila në dukje të jashtme mbetet fragmentare, por estetikisht ka tërësinë e rrumbullakuar. Prandaj, çdo varg, ose çdo pjesë e vargut, është tërësi estetike që ka edhe kuptimësinë e vet. Qe një shembull:
Col Delia, synë sahati,
Lumt-i goja, mirë vikati:
Vetë po jes, pashën p’e çarti!
Në këtë rast vargu i parë është një metaforë e rrallë në letërsinë tonë popullore që ka kuptimësi të dyanshme, qoftë për parashkimin dhe veprimin preciz të heroit, qoftë si element i vetëm i përshkrimit të tij, ndërsa vargu i dytë përmban njëkohësisht adhurimin dhe vlerësimin për veprimin e tij heroik, i cili paraqitet në vargun e tretë. Përbrenda vargjeve të këtilla që i hasim shpesh edhe në këngët e tjera të Lidhjes së Prizrenit, siç janë ato për Mic Sokolin, Sefë Kosharen, Sylejman Vokshin, Smajl Hysenin etj., krijohet një tërësi kuptimore shumë e kondensuar që realizohet plotësisht edhe në aspektin estetik. Në strukturën kompozicionale të shumicës së këngëve që u kushtohen ngjarjeve të Lidhjes së Prizrenit funksion të veçantë artistik ka dialogu dhe monologu, që përzihen shpesh me pyetjen retorike, sepse me ta fillon dhe përfundon konflikti. Format e këtilla të dialogëve dhe monologëve në shumë këngë intensifikohen artistikisht nëpërmjet gradacionit të natyrshëm, kështu format narrative dhe përshkruese janë kufizuar kryesisht në disa shprehje metaforike, të cilat në shumë këngë shërbejnë si ekspozicion i shkurtër, që realizohet në vargjet e para pas të cilave fillon dialogu. Qe disa shembuj:
Mic Sokoli, sokol mali:
Thujmi pashës, t’vraftë allahi!
T’vraftë allahi frik’ e frik,
Ki me m’njoft në Kaçanik...

Ali Pasha dul në shkallë,
Ban kuven me bajraktarë:
Ket Rugovë nuk muj m’e nalë,
Krejt barotin ma ka marrë…

Ose Mic Sokoli n’dy tagana:
Udha e marë, m’i ka thanë nana,
Lufto, bir, ti për Shipni,
Mos i len turqit me hi;
N’koftë nevoja, vi me ty.
Edhe ndërhyrjet e shkurtër poetike midis dialogëve, të cilat kanë karakter sqarues, i karakterizon saktësia e shprehjes, prandaj krahas përgjigjeve shumë funksionale, krijojnë edhe tabllo të gjalla të situatave dhe të veprimeve të heronjve, p.sh.
Ali Ibra n’vraç të zi,
Po i shko’ gjaki për zingji. ..

Rexhë Avdija, zog i atit,
Krejt i kuq ka dalë pej gjakit...

Ose Mic Sokoli n’xhemedan...
P’e vnon dorën n’jatagan,
Goca - flakë po qet me dham’…
Në këto këngë theksohet në mënyrë të veçantë karakteri patriotik i luftës së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit dhe potencohen qëllimet e saj: “Me ja dhanë hyqmin Shipnis” ose “Shah në veti don me kanë / kurgja mretit mos me i dhanë, / as redifë, as nizamë”. Dialogu poetik, përveç mundësisë për shprehjen e drejtpërdrejtë të dinamizmit të situatave luftarake, të dëshirave, synimeve, kërkesave dhe përgjithësisht të gjendjes shpirtërore të heronjve të ngarkuar me mllefin e urrejtjes kundër armiqve, sado që ndonjëherë duket i thjeshtë, në kontekstin kuptimor e kondenson kuptimësinë e vet dhe i ngre lart figurat heroike dhe veprimet e tyre. Kështu, bukuri dhe fuqi të veçantë artistike ka dialogu i Mic Sokolit me nënën e tij, ndërsa janë të rralla, jo vetëm në poezinë tonë popullore, vargjet që kanë një formë këtillë të dialogut të imagjinuar në këngët kushtua Smaj Hyseni e Hyse Smajlit, në mënyrë të veçantë modeli i rrallë i krijimit të kondenzuar artistike me titull “Në Fusahë t’ Kosovës a lidh jezeri” ose në këngën unikate për Sefë Kosharen, e cila përbëhet vetëm nga këto katër vargje:
- Sefë Kosharja, i pari i fisit,
hije t’paska maja e lisit!-
- Hije m’ka o djemt e mi,
kam lanë shpirtin për Shqipni!
Në këngët e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, përveç formës së dialogut dhe të pyetjes retorike, ideja themelore, porosia artistike dhe efektet estetike realizohen me anën e shprehjes ekspresive dhe figuracionit karakteristik me përbërës të theksuar të lirizmit. Kështu, krahas metaforave, këtu i gjejmë dendur krahasimet, anaforat, epiforat, personifikimin, apostrofën, pyetjen retorike etj. Ndërkaq këngët shquhen edhe për përdorimin e shpeshtë të gradacionit, i cili me ndihmën e shprehjes së gjerë metaforike krijon mundësi që veprimet e masave dhe të heronjve që dalin nga to të përjetësohen artisitikisht dhe në momentet e vdekjeve tragjike të veprojnë dhe të flasin në mënyrë madhështore, duke lënë porosi për vazhdimin e luftës. Dhe, ta përfundojmë, jehona e kësaj porosie me veçoritë e theksuara artistike dhe estetike, që i karakterizojnë këto këngë si krijime kulminante të artit tonë popullor, u manifestua si frymëzim i fuqishëm për këngët dhe luftëtarët e mëvonshëm, prandaj fryma liridashëse e përshkon krejt krijimtarinë gojore të periudhës së Rilindjes sonë Kombëtare, e madje edhe këngët e krijuara deri në kohën tone, të cilat u kushtohen heronjve të UÇK-së.


Floripress-Prishtinë

RRYMAT POLITIKE NË LËVIZJEN KOMBËTARE NË FUND TË VITEVE 60 DHE NË FILLIM TË VITEVE 70

.

Në fund të viteve 60 u përpunua dhe u pasurua më tej mendimi politik kombëtar, u formuluan më qartë e në mënyrë të përcaktuar një varg kërkesash kombëtare në fushën ekonomike, politike e arsimore-kulturore, të cilat shprehnin nevojat e klasës së re, të borgjezisë dhe u përgjigjeshin njëherazi aspiratave të të gjithë popullit.
Pas shtypjes së kryengritjeve të viteve 40-60 kundër Tanzimatit, ku një rol të rëndësishëm luajtën qytetet kryesore të vendit, rrethet borgjeze i humbën shpresat se mund t’u vinte ndonjë ndihmë nga shteti osman për zhvillimin e tregtisë, të industrisë dhe për mbrojtjen nga depërtimi e konkurrenca e mallrave të huaja. Për më tepër, me zbatimin e reformave të Tanzimatit përfaqësuesit e borgjezisë shqiptare ishin përjashtuar pothuajse krejtësisht nga pozitat drejtuese në administratën e re. Përveç kësaj, dobësimi i Perandorisë Osmane po e bënte gjithnjë më të qartë se ajo nuk ishte në gjendje të mbronte territoret e saj nga orvatjet ekspansioniste të shteteve të tjera. Pikërisht këto lakmi të shteteve ballkanike fqinje, që u drejtuan në mënyrë të theksuar edhe ndaj tokave shqiptare, u bënë një faktor tjetër i rëndësishëm që shqetësonte forcat më të ndryshme shoqërore të vendit.
Qarqet borgjeze shqiptare ishin gjithashtu të interesuara të zhdukeshin anarkia dhe grabitjet sistematike që kryenin sunduesit osmanë në bashkëpunim me feudalët vendas. Përveç kësaj, ato ishin të pakënaqura nga shpenzimi joprodhues i shumave të mëdha që Stambolli nxirrte nga Shqipëria duke varfëruar fuqinë blerëse të tregut shqiptar, pa i dhënë vendit asgjë që të ndihmonte zhvillimin ekonomik.
Në këto kushte, në fund të viteve 60, ideologët e lëvizjes kombëtare i formuluan hapur e më gjerë kërkesat për zbatimin në Shqipëri të reformave që do t’i çelnin rrugën zhvillimit ekonomiko-shoqëror dhe politik të vendit. Një ndër këta ishte Zef Jubani nga Shkodra (1818-1880), bir i një tregtari dhe i një familjeje me tradita atdhetare. Mësimet e para i mori në Shkodër dhe i vijoi në shkollën e mesme tregtare në Maltë. Jashtë atdheut ai ra në kontakt, si dhe intelektualë të tjerë të rinj shqiptarë të kësaj kohe, me qarqet demokratike të vendeve të Evropës Perëndimore dhe veçanërisht të Italisë, ku u lidh ngushtë edhe me personalitet arbëreshe.
Zef Jubani formuloi për herë të parë kërkesat e borgjezisë së re shqiptare për reforma ekonomike, shoqërore e politike. Idetë e tij për gjendjen e Shqipërisë nën sundimin osman dhe për nevojën e reformave për përmirësimin e saj, Zef Jubani i parashtroi në mënyrë më të qartë në dy studime: “Gjendja aktuale e popullit të Shqipërisë së Veriut” dhe “Kundrime mbi gjendjen morale dhe mbi kulturën intelektuale të popullit shqiptar”, që u botuan më 1871 si hyrje e një përmbledhjeje këngësh popullore. Në ato vite ai i ishte kushtuar mbledhjes e studimit të folklorit shqiptar, për të cilin kishte bërë disa botime. Duke përshkruar, në dy studimet e mësipërme, gjendjen e vajtueshme ekonomike, shoqërore e kulturore ku e kishte lënë Shqipërinë sundimi i huaj, Zef Jubani vinte në dukje traditat pozitive të së kaluarës së popullit shqiptar, shprehte besimin në aftësitë e tij për të ecur përpara dhe bënte thirrje për bashkim e për të vënë të gjitha energjitë në shërbim të atdheut të robëruar.
Zef Jubani i kritikonte ashpër ligjet e padrejta, veprimet arbitrare, taksat e rënda, angaritë dhe gjykatat osmane, që drejtoheshin nga të paditur e që shkelnin drejtësinë. Ai dënonte qeveritarët osmanë, të cilët, gjoja për të luftuar zakonin barbar të hakmarrjes, përdornin mjete edhe më barbare. “Në këto kushte, - thoshte Jubani, - në Shqipëri nuk do të mund të zërë kurrë vend ideja e qytetërimit”.
Zef Jubani kërkonte që në Shqipëri të vendoseshin ligje të tilla që t’u siguronin barazinë politike gjithë banorëve të saj, pa marrë parasysh ndryshimet fetare, sepse shqiptarët “janë të një gjaku dhe janë të njëjtë për nga gjuha, për nga zakonet, për nga aspiratat”. Krahas ligjeve të përgjithshme të Perandorisë, ai kërkonte që të kishte edhe ligje të veçanta për Shqipërinë, të cilat të mbështeteshin edhe në traditat e mira të popullit të saj, “të nxjerra, - siç shkruante ai, - prej statutesh kombëtare nga më të mirat e më të përshtatshmet”. Ndërkaq, Zef Jubani shprehej në mënyrë të prerë kundër idealizimit të privilegjeve që kishte pasur dhe i ruante Malësia. Ruajtja e tyre donte të thoshte, sipas mendimit të tij, ruajtje e një gjendjeje arbitrariteti e barbarie. Ai kërkonte zbatimin e reformave që do të çonin në zhvillimin ekonomik të vendit; ishte për ndërtimin e rrugëve e të hekurudhave, për themelimin e “ndërmarrjeve publike”, për zhvillimin e lundrimit me avullore e të tregtisë, për shfrytëzimin e pasurive të vendit. Shqipëria, shkruante ai, kishte miniera të pashfrytëzuara, pyje shekullore, lëndë të çdo lloji, tokë me pasuri të begata natyrore, që, po të dinë të nxjerrin prej tyre dobi, mund t’i çojnë shqiptarët në mirëqenie.
Si iluminist i shquar, Zef Jubani mendonte se një rol të rëndësishëm për zhvillimin e aftësive të popullit shqiptar, për forcimin e ndjenjave të tij kombëtare dhe për përparimin e tij, duhej të luante shkolla kombëtare laike, me mësues vendas e jashtë çdo ndikimi fetar. Arsimi shqiptar duhej të përbëhej nga shkollat fillore, që duhej të çeleshin në çdo vend, nga gjimnazet në qytete, si edhe nga shkollat profesionale. Mësimin e gjuhës shqipe ai e quante shumë të nevojshëm për veprimtarinë e ndërmarrësve shqiptarë, sesa atë të turqishtes ose të italishtes, aq më tepër që shkollat në gjuhë të huaja e ftohnin ndjenjën kombëtare. Zef Jubani arriti në përfundimin e drejtë se përhapja e mësimit shqip nuk mund të arrihej pa një alfabet të vetëm të gjuhës shqipe dhe kundërshtonte ata që shkruanin vetëm me shkronjat latine ose greke. Krijimin e një alfabeti të përbashkët ai e quante një domosdoshmëri dhe shërbim të paharrueshëm për popullin shqiptar. Në shkrimet e tij në shqip ai përdori një alfabet të posaçëm me një sistem të ri shkronjash me bazë alfabetin latin dhe hartoi një gramatikë të thjeshtë të gjuhës shqipe.
Për të ngritur ndërgjegjen e krenarinë kombëtare të bashkatdhetarëve të tij, Zef Jubani, ashtu si rilindësit e tjerë, iu drejtua së kaluarës historike të shqiptarëve, shkroi një “Histori të jetës dhe të veprave të Gjergj Kastriotit”, që mbeti dorëshkrim e nuk mundi të shohë dritën e botimit. Zef Jubani e përshkruan Gjergj Kastriotin si një yll që ndrit e udhëheq popullin shqiptar edhe në kohët moderne, ndërsa trimëria e mençuria e tij simbolizonte virtytet e vetë popullit shqiptar. Kjo vepër është një kushtrim, një thirrje drejtuar shqiptarëve për luftë, për çlirimin e atdheut, duke ndjekur shembullin e Skënderbeut.
Ndonëse vinte në dukje me ngjyra të forta gjendjen e mjerueshme që karakterizonte Shqipërinë, Zef Jubani theksonte se nuk kishte arsye për t’u dëshpëruar, kishte besim në të ardhmen e saj, të cilën do ta siguronin vetë shqiptarët. Ai u drejtohej me zemërim të veçantë “reshperëve që s’bëjnë asgjë dhe presin, duke ndenjur me duar kryq, shpëtimin dhe qytetërimin e Shqipërisë nga kombet e huaja”, d.m.th. atyre përfaqësuesve të borgjezisë tregtare që e kishin lidhur fatin e vet politik me një shtet të huaj. “Unë nuk i besoj sinqeritetit të të huajve që na bëjnë një të mirë pa pasur një qëllim të dytë”, deklaronte Zef Jubani. Në këtë vështrim ai nuk shihte me sy të mirë as veprimtarinë e klerit të huaj katolik në Shqipërinë e Veriut, e cila u shërbente më shumë të huajve. Klerikët e huaj kishin përvetësuar këtu monopolin e arsimit e të kulturës dhe, siç theksonte ai, nuk ndihmonin në përparimin e popullit. Zef Jubani u shpreh edhe kundër pozitës mbizotëruese që mbante Austro-Hungaria në ekonominë e Shqipërisë, duke dëmtuar kështu interesat e borgjezisë shqiptare. Për shkak të këtyre qendrimeve u kritikua ashpër nga kleri katolik, që e quante atë “njeri të asnjë feje”, “... shumë të rrezikshëm nga çdo pikëpamje, sidomos në raportet politike”.
Duke kërkuar ligje, kode e institucione të veçanta, të përshtatshme për popullin shqiptar, i cili tashmë, sipas tij, ishte “formuar si një komb i bashkuar”, Zef Jubani shprehte heshtazi kërkesën e borgjezisë shqiptare për autonomi, d.m.th. për njohjen e interesave të veçanta të territorit që banohej nga kombi shqiptar dhe që dallohej nga territori i kombësive të tjera të Perandorisë Osmane.
Në një kohë me Zef Jubanin, në fundin e viteve 60, kur u acaruan marrëdhëniet ndërkombëtare në Ballkan, parashtruan mendimet e tyre për rrugët e shpëtimit të Shqipërisë edhe rilindës të tjerë, si Thimi Mitkoja (1820-1890), Preng Doçi etj. Ata shfaqën mendimin se kishte ardhur koha për një kryengritje të përgjithshme kombëtare dhe për shkëputjen e plotë të Shqipërisë nga Turqia.
Thimi Mitkoja lindi në qytetin e Korçës në një familje tregtare me tradita arsimore e kulturore. Ndoqi shkollën në gjuhën greke në Korçë. Veprimtaria tregtare më pas i dha mundësi të njihej me Vjenën, Triesten, Venedikun, Stambollin, Athinën, Bukureshtin etj. dhe të bjerë në kontakt me lëvizjet çlirimtare të popujve të Ballkanit e të Evropës. Në vitet 60 u vendos në koloninë shqiptare të Egjiptit, ku punoi për organizimin e lëvizjes patriotike dhe u përpoq për vllazërimin e mëmëdhetarëve jo vetëm në Egjipt, por edhe në vende të tjera.
Pikëpamjet e tij i shprehu në artikujt e botuar në shtypin e kohës, si edhe në letërkëmbimin me rilindësit e tjerë e me albanologë të huaj. Si iluminist ai i kushtoi kujdes të veçantë ngritjes së nivelit kulturor e politik të shqiptarëve. Ashtu si Naum Veqilharxhi, ai e quante lëvrimin e gjuhës shqipe një nga detyrat më të ngutshme të lëvizjes për çlirim kombëtar. Thimi Mitkoja punoi me përkushtim për të krijuar te bashkatdhetarët bindjen se gjuha shqipe është një nga gjuhët më të lashta të Ballkanit, më të bukurat dhe me aftësi shprehëse të pasur. Duke iu drejtuar historisë në trajtimin e çështjes së gjuhës shqipe, mbështeste tezën për origjinën pellazgjike të shqiptarëve, me të cilën desh të vërtetonte lashtësinë e tyre dhe të gjuhës shqipe. “Shqiptarët, - shkruante Thimi Mitkoja, - janë i vetmi komb autokton i gadishullit të Ballkanit…, një komb i lidhur me një gjuhë dhe histori të tijën”.
Thimi Mitkoja shënoi një kthesë edhe në fushën e ideve e në atë politike. Zhvilloi një veprimtari të gjerë për afirmimin e të drejtave kombëtare të shqiptarëve në opinionin publik ndërkombëtar. Ishte ithtar i kryengritjes së armatosur si mjet për çlirimin e popullit shqiptar. U bënte thirrje shqiptarëve “të rroknin armët për të rrëzuar tiraninë”. Ishte një ndër përkrahësit e idesë së lirisë dhe të pavarësisë së Shqipërisë. Kërkonte formimin e një shteti kombëtar shqiptar me ligjet e veta, që të ishte në marrëdhënie të mira me fqinjët dhe i pavarur prej askujt.
Por, nga ana tjetër, vetë Thimi Mitkoja mendonte në këtë kohë se shteti i ri shqiptar do të ishte tepër i dobët për t’u bërë ballë rreziqeve që i vinin nga jashtë dhe prandaj kërkonte që Shqipëria, duke ruajtur individualitetin e vet shtetëror, të formonte me fqinjën e saj në jug, me Greqinë, një lloj lidhjeje federative ose një mbretëri dualiste, sipas shembullit të Austro-Hungarisë. Thimi Mitkoja mendonte se ishte në interes të vetë Greqisë t’u respektonte shqiptarëve të gjitha të drejtat kombëtare në shtetin e tyre, për t’i pasur si aleatë kundër një zgjerimi territorial të Serbisë drejt jugut e veçanërisht në Maqedoni. Ky mendim, i cili përkrahej edhe nga disa qarqe arbëreshe, nënvleftësonte rrezikun që kërcënonte Shqipërinë për shkak të prirjeve ekspansioniste të qarqeve drejtuese të Greqisë që Thimi Mitkoja, me sa duket, nuk i njihte mirë. Vënia në jetë e kësaj ideje do të krijonte kushte shumë të favorshme për realizimin e planeve shoviniste të Athinës. Vetë Thimi Mitkoja pas disa vjetësh do të hiqte dorë nga kjo ide.
Edhe intelektualët arbëreshë, si dhe shkrimtarja përparimtare rumune me prejardhje të largët shqiptare, princesha Elena Gjika (1828-1888)?, që bashkëpunonte me ta, mendonin se kriza e krijuar në Ballkan duhej shfrytëzuar për një kryengritje shqiptare që do të lidhej me lëvizjet e tjera kryengritëse në Evropë. Për këtë qëllim grupi i arbëreshëve u vu në lidhje me ato qarqe demokratike përparimtare italiane dhe të Evropës Perëndimore në përgjithësi, të cilat mendonin se në Gadishullin Ballkanik vendin e Perandorisë Osmane që po shthurrej, duhej ta zinte një konfederatë popujsh e shtetesh me të drejta të barabarta.
Elena Gjika, e lindur në Kostancë të Rumanisë, e pajisur me arsim e kulturë të pasur falë studimeve që kreu në Rumani, në Vjenë e në vende të tjera, iu kushtua çështjes shqiptare, për të cilën mbante lidhje me De Radën, Zef Jubanin, Thimi Mitkon, Dhimitër Kamardën dhe me shkrimtarë e atdhetarë të tjerë. Punoi për ngritjen e ndërgjegjes kombëtare të shqiptarëve, por mbi çdo gjë vlerësonte nevojën e bashkimit të tyre kombëtar. “Shqiptarët, - theksonte ajo, - duhej të merreshin vesh me njëri-tjetrin, t’i harronin përçarjet, të mos ketë më as gegë, as toskë, as lebër, as çamër, por bij të devotshëm të të njëjtit atdhe, sepse kështu gjaku nuk do të shkojë kot”. Për këtë ajo i referohej së kaluarës, historisë së lashtë të popullit shqiptar e veçanërisht epokës së Skënderbeut dhe kontributit të shqiptarëve në kryengritjet çlirimtare të popujve fqinjë. Këto i sillte si argumente për të provuar të drejtën e tyre për të siguruar lirinë dhe për të themeluar shtetin e tyre të pavarur. Ashtu si Naum Veqilharxhi, Elena Gjika mendonte se nuk mund të arrihej bashkimi kombëtar pa përhapjen e arsimit e të diturisë në gjuhën shqipe dhe shtronte si detyrë më të ngutshme përhapjen e shkrimit të gjuhës shqipe në popull e lëvrimin e saj. Elena Gjika i shikonte kryengritjet shqiptare e veçanërisht ngjarjet e viteve 1866-1867 si paralajmërim të pavarësisë së Shqipërisë.
Por, në kushtet e Shqipërisë, kur shumica e madhe e feudalëve të vendit e shihnin të nevojshme ruajtjen e lidhjeve me Portën e Lartë dhe lidhjet fetare me kalifatin ushtronin gjithnjë një ndikim të madh në masat e besimtarëve myslimanë, kur borgjezia shqiptare ishte e dobët, pjesërisht e varur nga tregu i huaj dhe e përçarë nga ndikimi i feve, më realiste ishin kërkesat e atyre përfaqësuesve të mendimit politik shqiptar, si Zef Jubani etj., të cilët, pa hequr dorë nga synimi kryesor i çlirimit të vendit, e quanin të parakohshme shkëputjen e plotë të Shqipërisë nga Turqia. Ata mendonin gjithashtu se një Shqipëri e pavarur, por ende e dobët dhe e pamëkëmbur, mund të binte së shpejti viktimë e politikës grabitqare të shteteve fqinje, ndërsa, duke qëndruar në kuadrin e Perandorisë Osmane si provincë autonome, Shqipëria do të siguronte më mirë tërësinë e saj, jo vetëm sepse tërësia tokësore e Perandorisë mbrohej edhe nga Porta, por edhe sepse ajo ishte garantuar nga një sërë marrëveshjesh të Fuqive të Mëdha.




KULTURA KOMBËTARE NË VITET 50 - 70

Përpjekjet për organizimin e shoqërisë kulturore dhe çështja e alfabetit të gjuhës shqipe (vitet 1850-1871)
Qysh në vitet 50, jo vetëm në Shqipëri e Vllahi, ku vazhdonte punën Naum Veqilharxhi, por edhe në Stamboll, ku ishin grumbulluar shumë shqiptarë, tregtarë, nëpunës, intelektualë, të ardhur nga krahina të ndryshme të vendit, vijuan përpjekjet për lëvrimin e shqipes dhe për hapjen e shkollave kombëtare. Një hap i rëndësishëm në këtë drejtim u bë në vitet 50 me themelimin e një shoqërie kulturore në Stamboll, qëllimi i së cilës ishte të grumbullonte mjetet e nevojshme për shtypjen e librave dhe për mbajtjen e shkollave. Shoqëria i vinte vetes si detyrë të përfshinte në gjirin e saj përfaqësues të të gjitha krahinave dhe feve. Vetëm kështu, siç deklaronte më 1857 një nga anëtarët e saj, Thimi Mitkoja, do të mund të sigurohej qëllimi i shoqërisë, “ringjallja e përgjithshme kombëtare”.
Themelimi i shoqërisë kulturore të Stambollit qe hapi i parë që bënë aktivistët e lëvizjes shqiptare për të dalë nga faza e veprimeve të veçuara, për të krijuar një bërthamë organizative e përfaqësuese të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Anëtarët e shoqërisë bënë përpjekje brenda dhe jashtë Shqipërisë për të siguruar përkrahje për realizimin e qëllimeve të saj.
Por veprimi i patriotëve shqiptarë nuk dha fryte, sepse u prit me armiqësi nga Porta e Lartë dhe nga qarqet panheleniste me Patrikanën greke të Stambollit në krye.
Situata e krijuar veçanërisht me krizën e viteve 60, e cila u hapi popujve të robëruar të Perandorisë perspektivën e çlirimit, i nxiti patriotët që të rifillonin përpjekjet për organizimin e lëvizjes kulturore kombëtare. Nismën për këtë e mori Kostandin Kristoforidhi (1830-1895) nga Elbasani.
Kostandin Kristoforidhi i kishte kryer studimet e larta në Maltë dhe në Angli. Nga albanologu i njohur J. G. Han ai kishte marrë nxitjen e parë për t’iu kushtuar studimeve shqiptare dhe shumë shpejt u bë një njohës i thellë i gjuhës shqipe.
Si Naum Veqilharxhi, edhe Kostandin Kristoforidhi kishte arritur në përfundimin se mësimi i shqipes kishte një rëndësi të jashtëzakonshme si shprehje e ekzistencës së kombit shqiptar dhe e të drejtave të tij, si mjet vëllazërimi ndërmjet shqiptarëve të feve e të krahinave të ndryshme. Ai e shprehte këtë më vonë me fjalët: “Ndë mos u shkroftë gjuha shqipe, nuk do të shkojnë shumë vjet dhe nuk do të ketë Shqipëri në faqe të dheut, as nuk do të shënohet më emri shqiptar në hartë të botës”.
Qysh në vitin 1864, sapo kishte vajtur në Stamboll, në bashkëpunim me bashkatdhetarë të tjerë që ndodheshin atje, si Pashko Vasa nga Shkodra, Ismail Qemali nga Vlora, Hasan Tahsini nga Filati i Çamërisë, Kostandin Kristoforidhi kishte organizuar një varg mbledhjesh për ringjalljen e shoqërisë kombëtare. Në këto mbledhje morën pjesë shumë shqiptarë që ndodheshin në Stamboll, që biseduan përsëri për nevojën e sigurimit të mjeteve financiare për “shkronja dhe për shkolla shqipe”. Por kusht i domosdoshëm për hapjen e shkollave dhe për shtypjen e librave shqip ishte caktimi i një alfabeti të vetëm të shqipes, që të njihej dhe të përdorej nga të gjithë shqiptarët si alfabeti i tyre kombëtar në vend të alfabeteve të shumta që ishin në përdorim dhe pengonin mësimin e gjuhës amtare (alfabeti latin në Shkodër, alfabeti grek ndër ortodoksët e jugut, alfabeti arab midis myslimanëve, alfabeti i Dhaskal Todrit ose i Naum Veqilharxhit në disa krahina të veçanta).
Por që në mbledhjet e para u dukën shenja moskuptimi ndërmjet pjesëmarrësve në lidhje me caktimin e alfabetit. Mosmarrëveshjet nxiteshin edhe nga Porta e Lartë, e cila ia arriti qëllimit që mbledhja të shpërndahej pa dhënë fryte.
Më 1867 këto përpjekje u përsëritën. Kostandin Kristoforidhi, Pashko Vasa, Hasan Tahsini, Ismail Qemali, me të cilët u bashkuan edhe shqiptarë të tjerë, si bankieri Kristaq Zografi, funksionarë shqiptarë të Portës, si Mustafa pashë Gjiriti, Rustem pashë Leskoviku etj., si përfaqësues të një komisioni nismëtar për themelimin e një shoqërie kulturore shqiptare, iu drejtuan kryeministrit, Ali Pashës, me lutje që të lejonte formimin e një shoqërie shqiptare me karakter kulturor.
Gjendja e nderë në Ballkan i kishte bindur Ali Pashën dhe disa përfaqësues të qarqeve qeveritare osmane se vazhdimi i politikës së forcës ndaj shqiptarëve dhe pengimi i çdo përpjekjeje të tyre për përparim do ta thellonte armiqësinë ndaj Portës jo vetëm të të krishterëve, por edhe të myslimanëve shqiptarë dhe do të bënte që shqiptarët të merrnin të gjithë anën e armiqve të Perandorisë. Përkundrazi, liria e mësimit të gjuhës, sipas tyre, do t’i lidhte myslimanët shqiptarë më ngushtë me Portën, ndërsa të krishterët do t’i neutralizonte. Për këtë arsye Ali Pasha autorizoi dhe inkurajoi komisionin të vijonte mbledhjet e tij.
Anëtarët e komisionit iu përveshën përsëri punës për ringjalljen e shoqërisë kulturore. Mirëpo hovi që po merrte lëvizja patriotike në radhët e shqiptarëve ortodoksë e shqetësoi Patrikanën greke, e cila ushtroi trysni mbi ta për t’i larguar nga rruga e lëvizjes kombëtare. Në të njëjtën kohë filloi të ndryshonte edhe qëndrimi i kryeministrit turk ndaj nismës shqiptare. Qarqet konservatore në Portën e Lartë “kursin e butë” të Ali Pashës ndaj çështjes shqiptare e shikonin si të rrezikshëm për unitetin e islamizmit dhe të Perandorisë, meqenëse u hapte shtegun edhe kërkesave të kombësive të tjera myslimane. Nën trysninë e tyre Ali Pasha filloi t’i nxirrte pengesa komisionit nismëtar e pak më vonë e ndaloi krejtësisht veprimtarinë e tij.
Me gjithë dështimin që pësoi më 1867, grupi i atdhetarëve të Stambollit nuk hoqi dorë nga përpjekjet për të krijuar një qendër të lëvizjes kombëtare. Kjo mbetej një detyrë e përhershme veçanërisht në kushtet e zgjerimit të luftës që i bënin lëvizjes shqiptare Patrikana dhe Porta. Në vitin 1867 nën hijen e Patrikanës ishte themeluar organizata me emrin “Vëllazëria qendrore kulturore” dhe më 1871 “Silogu (klubi - shën. i aut.) kulturor epiriot”, president nderi i të cilit u zgjodh renegati i çështjes shqiptare, bankieri Kristaq Zografi. Synimet e vërteta të Silogut shiheshin qartë në statutin e tij, ku gjente shprehje shqetësimi që kishte kapur Patrikanën e qarqet shoviniste greke për përparimin që po bënte Lëvizja Kombëtare Shqiptare dhe për rritjen e ndikimit të saj në popullsinë e krishtere shqiptare. Duke vënë në dukje se edhe në vise të largëta malore, siç ishte krahina e Shpatit të Elbasanit, kishte filluar të mësohej fshehurazi gjuha shqipe, statuti theksonte nevojën për të shtuar përpjekjet për përhapjen e arsimit grek në Shqipëri. Nën kujdesin e Silogut e me lejen e qeverisë osmane në Shqipërinë e Jugut e të Mesme u hapën dhjetëra shkolla greqisht krahas atyre turqisht.
Kjo veprimtari e qarqeve shoviniste greke bashkërendohej me politikën thellësisht antishqiptare të Portës së Lartë, e cila ua mohonte shqiptarëve të drejtën për të mësuar gjuhën amtare. Edhe gazeta zyrtare, që filloi të dilte më 1871 në Prizren, botohej turqisht e serbisht, ndërsa ajo e Janinës turqisht e greqisht.
Në këto kushte, në vitin 1871 patriotët shqiptarë të Stambollit i rifilluan përpjekjet për krijimin e një organizate patriotike shqiptare. Një rol të rëndësishëm në këto përpjekje, krahas Kostandin Kristoforidhit, luajti Hasan Tahsini (1811-1884), i cili i kishte bërë studimet në Francë dhe ishte një figurë e shquar e shkencës. Hasan Tahsini nuk reshti së predikuari se mësimi i gjuhës shqipe, edhe me shkronja joarabe, nuk ishte aspak në kundërshtim me frymën e kuranit. Rreth tij u bashkuan jo vetëm personalitete që ishin aktivizuar qysh në përpjekjet e para, por edhe intelektualë të rinj, si Sami Frashëri, Jani Vretoja etj., që rimëkëmbën komisionin nismëtar. Por Porta e Lartë edhe kësaj here i nxori pengesa komisionit nismëtar duke ngulur këmbë që puna e tij të kufizohej vetëm me të krishterët shqiptarë, kurse myslimanët s’duhej të kishin asnjë lidhje me këtë çështje.
Kundërshtime u shfaqën edhe në vetë gjirin e komisionit. Disa pashallarë, të nxitur nga Porta, kërkonin që gjuha shqipe të shkruhej me alfabetin arab. Kundër kësaj zgjidhjeje doli shumica e anëtarëve të komisionit, të cilët vinin në dukje se jo vetëm për arsye shkencore, por edhe politike, shqiptarët, si anëtarë të familjes evropiane, nuk duhej të përdornin një alfabet oriental, por evropian.
Një grup tjetër, me Jani Vreton në krye, duke iu mbajtur tezës mbi origjinën e përbashkët pellazgjike të popullit shqiptar e grek dhe të lidhjeve kulturore ndërmjet tyre, u shprehën për alfabetin grek. Për alfabetin latin ishte më në fund një grup i tretë, me Pashko Vasën, Ismail Qemalin dhe Kostandin Kristoforidhin, të cilët mbështeteshin jo vetëm në argumente historiko-politike, por edhe në ato praktike (siç ishte fakti që shkronjat latine nuk duheshin derdhur veçanërisht, por gjendeshin të gatshme në çdo shtypshkronjë).
Një zgjidhje tjetër propozonte Hasan Tahsini, i cili, ashtu si Naum Veqilharxhi, mendonte se në kushtet e Shqipërisë duhej përdorur një alfabet i ri, krejt i veçantë, për të cilin shkronjat i kishte shpikur vetë.
Komisioni arriti më në fund në marrëveshjen për të hartuar alfabetin duke u mbështetur në parimin themelor: “për secilin tingull një shkronjë”. Ky parim përjashtonte pranimin e pandryshuar të një alfabeti latin, ashtu edhe të alfabetit grek, të cilët tingujt e veçantë të shqipes nuk mund t’i jepnin pa dyzime shkronjash. Por çështja e alfabetit dhe formimi i shoqërisë kulturore shqiptare nuk mundën të zgjidheshin përfundimisht. Porta mbajti një qëndrim kërcënues dhe pashallarët shqiptarë u larguan menjëherë nga komisioni. Në të njëjtën kohë edhe Patrikana i shtoi intrigat e saj kundër lëvizjes patriotike shqiptare. Në këto kushte komisioni u detyrua të ndërpriste edhe këtë herë punën pa arritur ndonjë përfundim konkret.
Me gjithë vështirësitë që hasën, atdhetarët nuk hoqën dorë nga qëllimet e tyre. Por, duke mos pasur lejen dhe mundësitë që të vepronin haptazi për lëvrimin e mësimin e gjuhës amtare, ata përpiqeshin të punonin fshehurazi, duke bërë çdo gjë fli. Koto Hoxhi nga Qestorati i Gjirokastrës (1824-1895), i cili ishte emëruar më 1873 mësues në normalen e Qestoratit, në orët e lira u mësonte fshehurazi nxënësve shqipen dhe u ngjallte atyre dashurinë për gjuhën, për atdheun, për bashkatdhetarët e feve të tjera. Kjo veprimtari patriotike e futi Koto Hoxhin në grindje me konsullin grek dhe me peshkopin e Gjirokastrës. Peshkopi e shkishëroi dhe njëkohësisht vuri njerëz ta sulmonin. Por ky nuk u tërhoq para vështirësive. Kështu, nga shkolla e Qestoratit nuk dolën vetëm mësues fanatikë të helenizmit, por edhe atdhetarë si Pandeli Sotiri e Petro Nini Luarasi, të cilët ndoqën rrugën e Koto Hoxhit.

Lëvizja letrare dhe botimet shkencore

Fundi i viteve 60 shënojnë një etapë me rëndësi në përparimin e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, që u pasqyrua edhe në zhvillimin e letërsisë shqipe.
Një veprimtari të madhe në këtë fushë zhvilloi Kostandin Kristoforidhi. Duke hyrë në shërbim të një organizate protestante angleze, të Shoqërisë Biblike, e cila botonte përkthime të ungjillit në gjuhë të ndryshme të botës për përhapjen e besimit fetar, Kostandin Kristoforidhi kishte shpresë që të vinte në jetë planet e tij për zhvillimin e letërsisë në gjuhën shqipe me fondet e kësaj Shoqërie. Dhe me të vërtetë, në vitet 1864-1872, me ndihmën e Shoqërisë Biblike, ai mundi të botonte mbi 10 vëllime, ndërmjet të cilave ishin disa përkthime të rëndësishme fetare, si “Dhjata e re” etj.
Por Kostandin Kristoforidhi nuk mendonte ta kufizonte veprimtarinë e vet vetëm në botime fetare. Në këtë kohë ai vijoi punën për hartimin e një fjalori themelor të gjuhës shqipe dhe përgatiti një varg botimesh popullore, si dhe një revistë kulturore. Nga këto ai mundi të botonte më 1867 “Abetaren e gjuhës shqipe” toskërisht e gegërisht. Ndonëse planet e tij për mungesë përkrahjeje nuk mundën të arriheshin veçse pjesërisht, veprimtaria e Kostandin Kristoforidhit në këto vite pati rëndësi të madhe. Përkthimet e shkrimeve fetare të Kostandin Kristoforidhit u bënë objektivisht një mjet lufte kundër propagandës shkombëtarizuese të kishës greke; ato shënonin një hap të ri drejt krijimit të një kishe ortodokse shqiptare dhe rrëzonin pretendimet e “panhelenistëve” që thoshin se gjuha shqipe ishte një gjuhë e varfër dhe nuk mund të shërbente si gjuhë kulture. Me përkthimet e tij Kostandin Kristoforidhi bëri gjithashtu një punë të madhe për pasurimin e gjuhës së shkruar me një varg termash dhe shprehjesh të nxjerra nga gjuha e popullit. Për më tepër, me shkrimet e tij ai ndihmoi për afrimin e dy dialekteve kryesore të shqipes, të gegërishtes dhe të toskërishtes, duke marrë si bazë për përkthimet e tij gegërisht autorët e vjetër të Shqipërisë së Veriut, që ishin shumë afër toskërishtes.
Në këto vite letërsia shqiptare filloi të merrte përmbajtje të re më të përparuar, lidhur me detyrat e reja që shtronte koha dhe gjendja e vendit. Kështu, krahas shkrimeve me karakter fetar e didaktik që kishin mbizotëruar deri tani, filloi të trajtohej tema patriotike. Në këto krijime rilindësit u bënin thirrje bashkatdhetarëve për të luftuar sundimin e huaj, për ta vënë çështjen kombëtare përmbi fetë, për të zhvilluar e për të lëvruar gjuhën e kulturën kombëtare. Një rol të rëndësishëm si aktivist i letërsisë artistike shqipe dhe i lëvizjes kombëtare në përgjithësi filloi të luante në këto vite Thimi Mitkoja nga Korça. I mërguar në Egjipt, ai zhvilloi një veprimtari të madhe e të frytshme për mbledhjen e folklorit shqiptar.
Në të njëjtën kohë filloi të shkruante vjersha Spiro Risto Dineja nga Vithkuqi i Korçës (1846-1922), që përshkoheshin nga fryma atdhetare. Shovinistëve grekë Spiro Dineja nuk ua kurseu qortimet për armiqësinë që tregonin kundrejt shqiptarëve, si p.sh. për vrasjen e pabesë të Naum Veqilharxhit.
Dashuria për atdheun gjeti një shprehje të zjarrtë dhe artistikisht të lartë në vjershat e Preng Doçit (1846-1917), siç dëshmojnë ndër të tjera vargjet: “Shqyptarë trima, zgjedhën lshoni, / kputni prangat e luftoni!”
Fryma patriotike përfshiu edhe të tjerë poetë klerikë katolikë të veriut si Pjetër Zarishin (1806-1866), Ndue Bytyçin (1847-1917), Leonard de Martinon (1830-1923) etj.
Në këtë lëvizje morën pjesë edhe intelektualë arbëreshë, duke dhënë një ndihmë të çmuar në dobi të çështjes kombëtare. Besnikë ndaj traditave demokratike, që ishin shfaqur edhe me pjesëmarrjen masive të arbëreshëve në Revolucionin e vitit 1848 edhe në lëvizjen për çlirimin e Italisë në vitet 1859-1861, një plejadë intelektualësh arbëreshë, midis të cilëve shquheshin Jeronim de Rada, Dhimitër Kamarda, Vinçenc Dorsa, Zef Serembe etj., iu dhanë me mish e me shpirt mbledhjes dhe studimit të thesareve të gjuhës e të kulturës së popullit shqiptar.
Një rol veçanërisht të rëndësishëm në këtë drejtim vijonte të luante Jeronim de Rada (1814-1903) me punën e tij si poet i shquar, studiues i palodhur dhe propagandist i flaktë i çështjes së çlirimit të popullit shqiptar. Me veprat e tij shkencore, si “Vjetërsi e kombit shqiptar”, me poemat epike madhore, si “Skënderbeu i pafanë”, të botuara në vitet 60 e në fillim të viteve 70, De Rada u bë një figurë e madhe e kulturës shqiptare, e njohur jo vetëm në kolonitë arbëreshe e në Shqipëri, por edhe në botën letrare e kulturore evropiane. Veprimtarët e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare e nderonin De Radën si një udhëheqës të shquar të luftës së tyre. Veprat e tij i çmuan edhe figurat e mëdha të letërsisë evropiane të kohës, si A. de Lamartinë, F. Mistral; ato u përkthyen në një varg gjuhësh të huaja.
Në vitin 1866 u botuan dy përmbledhje të rëndësishme të folklorit arbëresh-shqiptar, njëra “Rapsodi e një poemi shqiptar” prej De Radës dhe tjetra prej filologut të shquar Dhimitër Kamarda (1821-1882) nga Hora e Arbëreshve pranë Palermos, si “Shtojcë” e veprës “Sprovë e gramatologjisë krahasuese mbi gjuhën shqipe”. Nëpërmjet pasurisë së madhe artistike që paraqiste folklori, të dy studiuesit arbëreshë u përpoqën me sukses të tërhiqnin vëmendjen e opinionit publik botëror mbi popullin shqiptar dhe lashtësinë e tij, si dhe mbi të drejtën e tij për t’u njohur si komb më vete. Nga viti 1865 filloi të bashkëpunonte me studiuesit arbëreshë edhe Dora d’Istria (Elena Gjika). Ajo zhvilloi një veprimtari të gjallë publicistike veçanërisht mbi tema lindore, midis tyre edhe shqiptare, që e bënë më shumë të njohur dhe shërbyen njëkohësisht për ta popullarizuar çështjen shqiptare në opinionin publik botëror.
Duke marrë shkas nga libri i De Radës, Dora d’Istria botoi po atë vit (më 1865) në gjuhën frënge një studim me titull “Kombësia shqiptare sipas këngëve popullore”. Në të autorja vinte në dukje se këngët popullore historike shqiptare, e në mënyrë të veçantë rapsoditë e botuara nga De Rada që kishin si figurë kryesore Skënderbeun, flisnin jo vetëm për aftësitë krijuese artistike të një populli me kulturë të lashtë, por përbënin edhe një dokument historik, i cili dëshmonte për dashurinë për liri e pavarësi që kishte ruajtur populli shqiptar gjatë shekujve, me gjithë kushtet e vështira të pushtimit të huaj. “Ka ardhur koha, - i shkruante ajo De Radës, - që historia jonë të dalë gjithashtu nga varri ku e kanë groposur kaq e kaq farisej”. Duke u mbështetur në të dhënat e historisë, në këtë vepër dhe në vepra të mëvonshme, Dora d’Istria vinte në dukje se shqiptarët kishin të drejtë, me rastin e një risistemimi të ardhshëm politik të Evropës Juglindore, të fitonin lirinë e tyre dhe mundësinë për përparim në kuadrin e shtetit të tyre të pavarur.
Grupi i patriotëve arbëreshë u vu në lidhje me atdhetarë shqiptarë në Shqipëri dhe në kolonitë, si p.sh. me Zef Jubanin në Shkodër, Thimi Mitkon në Egjipt etj., të cilët u dhanë zemër për të vijuar veprimtarinë politike e letrare për të mirën e çështjes shqiptare. Duke u nisur nga parimi i shprehur nga Dora d’Istria, se “pa rilindje letrare nuk ka ringjallje politike”, grupi arbëresh përpiqej të themelonte një shoqëri letrare mbarëshqiptare, që do të botonte një gazetë me emrin “Flamuri i Skënderbeut”, një fjalor dhe një gramatikë të gjuhës shqipe.
Grupi arbëresh zhvilloi një veprimtari të rëndësishme për të bërë të njohur çështjen shqiptare në opinionin publik botëror dhe për të krijuar lidhje me lëvizjen atdhetare në Shqipëri. Dëshmi e këtij bashkëpunimi u bë libri me titull “Dora d’Istrias - shqiptarët”, një përmbledhje vjershash botuar nga Dhimitër Kamarda më 1870, për të cilën kishin bashkëpunuar autorë shqiptarë dhe arbëreshë të kolonive të Italisë e të Greqisë si Zef Jubani, Thimi Mitkoja, I. Pema, Preng Doçi, Jeronim de Rada, Anton Santori, Zef Serembja etj. Përtej qëllimit kryesor, për t’i shprehur filoshqiptares së shquar mirënjohjen për ndihmën që i jepte çështjes shqiptare, libri u bë një manifest i parë, i përbashkët i lëvizjes letrare kombëtare që po rritej në këto vite.

Floripress