LETËRSIA DHE PSIKOLOGJIA

Nga FLORI BRUQI





Duhet të ekzistojnë gjithmonë dy lloj artesh: arti - arratiak ngase njeriu do të ikë ndërsa ka nevojë për ushqim dhe gjumë të thellë; dhe arti - parabolë, ai art që duhet t'i mësojë njeriut si të çmësojë urrejtjen dhe të mësojë dashurinë...

..As që kam ndërmend të marr gjithsecilin shkrimtar emër për emër dhe të shqyrtoj ndikimin e Frojdit tek ta. Dua vetëm t'ju rrëfej se cili është thelbi i mësimeve të Frojdit; kësodore lexuesi mund të gjykojë vetë për këtë. Po i rendis çështjet më të rëndësishme sa më shkurt të jetë e mundur.

1.Forca e brendshme në të gjitha format e jetës është instinktive: libidoja, që në vetevete është e pandryshueshme dhe e pamoralshme, "fara e çdo veprimi dhe e çdo vetie që meriton të ndëshkohet".

2.Gjendjet zanafillore të kësaj force gjatë aktivitetit krijues janë në kuptimin e zakonshëm të fjalës, fizike. Qelizat bashkohen dhe ndahen. Marrëdhënia më e rëndësishme dhe e dukshme mes individëve është marrëdhënia seksuale.

3.Me shtimin e rëndësisë së sistemit nervor qendror me më shumë kontroll qendror se sa periferik, numri i formave të kënaqësisë me të cilat libidoja përshtatet, bëhet kryekrejet më i madh.

4.Njeriu ndryshon nga pjesa tjetër e botës tjetër organike në faktin se evolucioni i tij nuk ka përfunduar.

5.Njohja e vetëdijes shënoi një hap të madh në evolucion dhe gjithçka shenjojmë si të keqe dhe mëkate, është rrjedhojë e kësaj. Frojdi ndryshon nga të dy, Rusoi i cili mohonte Rënien, duke ua mveshur të keqen rrrethanave fizike (Rusoi mendonte se njerëzit janë të këqinj për kah natyra. Ai e shihte të keqen tek ta dhe bënte një jetë vetmitarësh.) dhe poashtu prej doktrinës teologjike që e quan Rënien rezultat të një zgjedhjeje të paramenduar duke e bërë njeriun kësisoj moralisht përgjegjës.

6.Rezultat i Rënies qe një ndërgjegje e ndarë në vend të ndërgjegjes në nivelin e kafshës, që përbëhej më së paku prej tre pjesësh: e pandërgjegjshmja, nënndërgjegja e vetëdijshme, nënndërgjegja e vetëdijshme, gjtihë çka e moralshmja dhe shoqëria kërkon e që duhet harruar dhe të mos shprehet.

7.Doktrina e shekullit XIX për progresin evolucionist të njerëzores që mposht kafshëroren dhe shuan instinktet shtazore është më së shumti e gënjeshtërt. Paraardhësit filogjenetikë të njeriut ishin të përunjur dhe socialë, ndërkohë që egërsia, dhuna, lufta, të gjitha të ashtuquajturat instinkte parake nuk shfaqen derisa qytetërimi të ketë arritur një nivel të lartë. Një epokë e artë po të flasim në mënyrë përqasëse (ndërsa kërkimet antropologjike priren drejt kësaj), është një fakt historik.

8.Ajo çka quajmë të keqe ishte dikur e mirë ose është tejkaluar dhe nuk u çua më tej nga mendja e ndërgjegjshme me idetë e saj morale. Është kjo çështje e Frojdit që shtjelloi D.H.Lawrenc-i dhe së cilës i kushtoi jetën e tij: Njeriu është imoral ngase ka mendjen dhe kurrsesi nuk e pranon këtë të vërtetë. Më e rrezikshmja në shkrimet e Lawrenc-it është lehtësia me të cilën mësimet e tij për të pandërgjegjshmen, me çka kupton nëndërgjegjen e pavetëdijshme, mund të interpretohet si domethënëse që "duhet lënë ndërgjegja jote e vetëdijshme të shprehë veten", si acte gratuite e Andre Zhidit. Në marrëdhëniet njerëzore kjo në vetvete mund të ketë një efekt çlirues për individin. Nëse i marri do të këmbëngulte në marrëzinë e tij, do të bëhej i mençur. Porse marrëzia marrëzi mbetet sidoqoftë dhe një këshillë e llojit "Zemërimi është i drejtë - drejtësia kurrë nuk është e tillë", e cila në jetën private është një kërkesë për ndershmëri emocionale, përbën një këshillë politike të dalëboje, kur kjo do të thotë "bjeru atyre që të kundërshtojnë". Po kështu, qëndrimi i Lawrenc-it në faktin se nëse doni të dini se çfarë është njeriu, duhet të këqyrni jetën e tij seksuale, fare mirë mund të bëjë të besojnë shumë syresh që përmbushja e nevojës seksuale është i vetmi aktivitet i nevojshëm.

9.Jo vetëm çfarë ne njohim si mëkat ose krim, por të gjitha sëmundjet janë të qëllimshme. Janë një përpjekje për t'u kuruar.

10.Gjithë ndryshimi, si ai paravajtës, si prapavajtës, shkaktohet prej frustrimit ose tensioneve. Po të ishte kënaqësia seksuale krejtësisht e mjaftueshme, evolucioni njerëzor s'do të kishte ndodhur kurrë. Sëmundja dhe aktiviteti intelektual janë të dyja reagime kundrejt së njëjtës gjë, por jo të barazvlershme.

11.Natyra e ideve tona morale varet nga natyra e marrëdhënieve me prindërit tanë.

12.Në zanafillë të të gjitha ndjenjave dhe mëkatit është një ndjenjë faji. 13.Kurimi përqendrohet në heqjen e kësaj ndjenje faji, në faljen e mëkateve nëpërmjet rrëfimit, rijetimin e përvojës dhe faljen, kuptimin e domethënies së saj.

14.Detyra e psikologjisë ose artit në lidhje me sa u përmend më sipër, nuk është t'u tregojë njerëzve se si të sillen, por të tërheqë vëmendjen e tyre te ajo çka ndërgjegja e pavetëdijshme rreket t'u kumtojë dhe duke zgjeruar njohuritë e tyre për të mirën e të keqen, t'i bëjë më të zotë të zgjedhin, që të mund të jenë shumë herë më tepër të përgjegjshëm moralisht për fatin e tyre.

15.Për këtë arsye, Psikologjia u kundërvihet të gjitha përgjithësimeve. I bën njerëzit t'i përmbahen vetëm një përgjithësimi dhe padyshim do të vijë një kohë kur gjërat të rrjedhin asisoj që ai të mos mund të zbatohet. Atëherë ose do të përforcojë përgjithësimin, situatën, ndrydhjen, kur t'u fanitet, ose do të përfaqësojë pikëpamjen e kundërt. Vlera e këshillës varet krejtësisht nga konteksti. Ju nuk mund t'u tregoni njerëzve se ç'duhet të bëjnë, mundeni vetëm t'u rrëfeni parabola: dhe kjo është ajo që mund të quhet me të vërtetë art, histori të veçanta për njerëz dhe përvoja të veçanta e në varësi të nevojave të ngutshme e specifike ai mund të nxjerrë përfundimet e veta.

16.Të dy, Marksi dhe Frojdi, nisen nga dështimet e qytetërimeve, njëri nga të varfrit, tjetri nga të sëmurët. Të dy e shohin sjelljen njerëzore të determinuar, në mënyrë të pandërgjegjshme, nga nevojat instiktive, uria dhe dashuria. Të dy duan një botë ku zgjedhja racionale dhe vetëdeterminimi janë të mundshëm. Ndryshimi mes tyre është në mënyrë të pashmangshme ndryshim mes njeriut që studion turmat në rrugë dhe njeriut që sheh pacientin, ose të paktën familjen në klinikën private. Marksi e sheh kahjen e marrëdhënieve mes botës së jashtme dhe të brendshme pa të fshehta, Frojdi anasjelltas. Kështu, të dy janë dyshimtarë kundrejt njëri-tjetrit. Socialistët akuzojnë psikologët për prishje të status quo-së, ndërsa përpiqen t'i përshtatin neurotikën sistemit social, duke e privuar atë nga një revolucion i mundshëm. Psikologët kundërpërgjigjen se socialistët përpiqen t'i japin pikë vetes me terma që as vetë nuk i kuptojnë, ose me faktin që etja për para është forma e vetme e etjes për pushtet - kështu që pasi të kenë marrë pushtetin me revolucion, do të rikrijojnë të njëjtat kushte. Të dy kanë të drejtë. Për aq sa qytetërimi mbetet siç numri i pacientëve që mund të shërojë psikologu është shumë i vogël, dhe sapo socializmi të marrë pushtetin, duhet të mësojë të drejtojë energjinë e tij të brendshme, pra do të ketë nevojën e psikologut.

Përmbyllje: Frojdi ka patur ndikime të dukshme teknike në letërsi posaçërisht në shtjellimin e kohës dhe hapësirës dhe përdorimin e fjalëve më shumë me vijueshmëri asociative sesa logjike. Ai e drejtoi vëmendjen e shkrimtarit kah materiale të tilla si ëndrrat dhe neurozat, gjer më tash të shpërfillura; kah marrëdhënie që gjer më tani nuk janë marrë parasysh sikundër është marrëdhënia mes njerëzve që luajnë tenis; ai e ka rishikuar kultin e njeriut hero. Ai është përvetësuar nga irracionalistët e etur për t'u ikur ndërgjegjes së tyre. Porse këto nuk qenë... shqetësimi ynë. Unë u rreka të rrëfej se çfarë drite hodhi Frojdi mbi gjenezën e artistit, rendit dhe funksionit të tij në shoqëri dhe çfarë kërkesash ka ai për shkrimtarin serioz. Duhet të ekzistojnë gjithmonë dy lloj artesh: arti - arratiak ngase njeriu do të ikë ndërsa ka nevojë për ushqim dhe gjumë të thellë; dhe arti - parabolë, ai art që duhet t'i mësojë njeriut si të çmësoj urrejtjen dhe të mësojë dashurinë...

Linditë Ramushi- Rehabilitim arratisjeve dhe gërshetim

Gërshetimi i të menduarit dhe realizimeve të kohëpaskohëshme në zhvillimet e jetës së “kualifikuar” drejtpërdrejt vihet dhe fshihet pas mureve të padukshme, por shumë të trasha. Frymë marrin lehtë rrathët simbolikë të vënë mbase nga vetë ne pa i vënë re fare.

Detyrimisht do të më duhet të cek që është prezent një gërq ose një kolaps i trajnuar. Kur rrugët dhe detyrat që marrim për të drejtuar dhe rrezultatin nuk janë ashtu sikur janë të projektuara në kosmosin tonë, ato patjetër që do të duken sikur të arritura, por më një fjalë ato janë të verbra.

Verbëria nuk ekziston në dukjen e tyre, jo në atë nëse duken ose jo, por, në strukturën e ndërtimit. Çdo element i kohës së shtuar dhe të menduarit se një e qarë e përkufizuar vepron drejtë, ajo automatikisht na hedh jasht sistemi. Pastaj ekzistojnë dhe konsumime të thella në rrënjët e punës në përgjithësi.

Mendimi dhe të menduarit për jetën dhe rrjedhen e drejtë të kënaqjes së popullatës, në fillim e lamë në dorë të dorës së majtë, kjo na krijoi një ndërhyrje të gjendjes së gjumit. E tërë forca jonë për të ndryshuar formë veprimi varet vetëm nga masa, e ajo duhet të sensibilizohet për këtë gje.

Sisteme të ndryshme në vend kanë të tëra skelete të tyre drejtuese. Kur idividët hedhin bazën e tyre shpirtërore në masë atëherë të menduarit dhe ndrrim opinioni ngurtësohet, ngaqë nuk ka fleksibilitet në këtë proces.
Punëtorët e “sektorëve” të ndryshëm të punës shpesh shumë nga ata trajtojnë veten e tyre si kryes të një detyre që nuk i përcakton një vend të merituar.

Mendoj që mendimi se ne jemi të lidhur shumë dhe me politikat institucionale nuk qëndron, masa vërtetë që është e afektuar me dinamikën e politikës, por rrjetet e politikës nuk janë të shtrira në shoqëri në kuptimin e veprimit. Kjo detyrimisht të çon në ngritje paaftësie dhe edhe të shfrytëzimit të hapsirave më të vogla rrugëtimi.

Po të marrim një shembull të politikave institucionale dhe shkollave shohim afektimin e parë të një mendimi të krijuar dhe të një konsumimi të profesionalizmit arsimor. Shkolla dhe mësuesi si “institucion” në vete shpesh duken si vende të izoluara, bëhet mësimnxënie, e mbase mësuesi tërë kohës ka në mendje pozitën e tij dhe punën e drejtë dhe pagën e “parritur”.

Për të krijuar një afërsi dhe vlerësim të denjë të këtyre proceseve që dëmtojnë osë rehabilitojnë rrjetin e quajtur masë në vend, duhet dhe një kombinim detyrimesh të ndërsjelltë. Shpesh themi se paradigma quhet gjysmë shkencë që provon teorinë e privuar, e rrallë ia del ta definoj atë si të shërbyeshme.

Një gërshetim të së vërtetës së qen dhe arratisë së mendimit origjinal e organizojmë me potencial mjaftë të madh por jo edhe të proceduar drjetë. Andaj forma më e mirë e kalimit të këtij qorrësokaku është rehabilitimi dhe senzibilizimi i politikave institucionale te masa dhe popullata në përgjithësi.

Kalimthi do të përmend dhe personifikimin e individit me pushtetin institucional, gjë që forcon edhe më shumë formën e opinionit të përgjithshëm. Rreshtur fjalët për ndërhyrje në caqe të caktuara çajnë gurët e kalasë së trajnuar gabimisht për mbrojtje dhe ndërhyrje. Adresimet janë të duhura, por s’janë të sakta vendet e adresuara.

Këto argumentohen edhe me shkaqet të cilat vihen në pah pas çdo rihapjeje.

(Autorja është psikologe, poete)

“Presidenti i Planetit të Kuq”

Edlira Dedja

Roman fantastiko - shkencor i shkrimtarit kolosal Bedri Dedja, që në libraritë tona është bë « The Bestseller » i letërsisë shqiptare për fëmijë.



Librin "Presidenti i Planetit të Kuq" të shkrimtarit Bedri Dedja, që tani ndodhet edhe në libraritë e Tiranës dhe Prishtinës, e kanë marrë për ta përkthyer edhe në gjuhën gjermane dhe italiane, në një kohë që përkthimi i tij ka përfunduar në gjuhën rumune. Kjo vepër është cilësuar tashmë nga lexuesit shqiptarë dhe të huaj si një kryevepër e letërsisë ndërkombëtare për fëmijë.

„Vepra e fundit e Bedri Dedjes, si testament shpirtëror që ai u kushton fëmijëve dhe që botohet pas vdekjes,- shkruan kritikja Klara Kodra - është një kryqëzim origjinal midis romanit përrallë dhe romanit fantastiko- shkencor. Në të ndërthuren probleme të mprehta aktuale si diktatura dhe demokracia, lufta dhe paqja, terrorizmi dhe Evropa e bashkuar, roli i shkencës dhe i informacionit bashkëkohor në edukimin e drejtë të fëmijëve të sotëm, që do të marrin stafetën e drejtimit të shoqërisë së ardhme shqiptare. Këtë mesazh, Bedri Dedja e jep përmes një fantazie të harlisur, gjetjeve të këndëshme dhe sidomos humorit, që është një nga çelësat e rëndësishëm të botës së fëmijëve, që çelet si lule në diellin e vogël dhe të ndritshëm të tij. Tek “Presidenti i Planetit të Kuq”, autori e ka dhuntinë e komunikimit me fëmijët më të gjallë se kurrë.

Botimi i librit “Presidenti i Planetit të Kuq” të shkrimtarit Bedri Dedja vjen për lexuesin e vogël shqiptar me një format të veçantë dhe mjaft cilësor. Romani fantastiko-shkencor është ndarë në 40 kapituj dhe shoqërohet me ilustrime interesante, të piktorit të Merituar, Agim Faja që ngacmojnë imagjinatën e fëmijëve gjatë leximit. Ndërsa subjekti mjaft interesant ka një vijueshmëri lineare të ngjarjeve.

Historia fillon me frazën e hasur shumë shpesh në përrallat e vjetra: “Na ishte një here…” Kjo fjali, së bashku me personazhet që vijnë nga veprat e mëparshme të autorit (“Fatbardh Pikaloshi” dhe “Një Udhëtim i Rrezikshëm”), të lënë përshtypjen se kjo histotri buron nga thellësitë e shekujve, së bashku me misteret e tyre. Gjuha e shkrimtarit është e thjeshtë, e qartë dhe duket sikur kumbon jehonën e tyre. Kjo histori është një histori sa e vjetër, aq edhe e re. Ngjarjet duket sikur vijnë nga lashtësia, mbushur me mistere dhe vendosen në kozmos në bashkëkohësi. Lufta mes së mirës e së keqes është një luftë e gjatë që kapërcen shekujt e që përsëritet e ripërtërihet vazhdimisht. Kjo temë madhore, në qëndër të veprës vjen e pozicionuar në një shekull të ri e në një dimension të ri. Brezat evolojnë e bashkë me ta, edhe mjetet e argëtimit.

Për t’iu përshtatur këtij zhvillimi shumëdimensional, Bedri Dedja ka sjellë një libër sa bashkëkohës, aq edhe vizionar për të ardhmen. Ai duket se e njeh në thellësi botën e fëmijëve dhe kërkesat e tyre, mbasi në këtë roman ai ka ndërthurur dijen, fantazinë, shkencën, ëndrrat dhe edukimin.

Për ta paraqitur më konkretisht ndërtimin e kësaj vepre madhore, atë mund ta ndajmë në tre boshte kryesore :

Së pari, boshti kryesor ku mbështetet ky libër është fantazia, që arrin majat më të larta, duke i pozicionuar të gjitha ngjarjet dhe temat më të mprehta aktuale, në kozmos. Fantazia është shumë e rëndësishme dhe e shëndetshme për botën e fëmijëve ; prandaj shkrimtari Bedri Dedja, nëpërmjet saj e ka pasuruar veprën e tij të fundit me shumë imagjinatë dhe ide kreative. Mund të themi se personazhet e vegjël lundrojnë në një det plot ngjyra e fantazi ashtu si Saturni që shpalos përpara shkencëtarëve të vegjël ylberin e ngjyrave të tij.

Së dyti, boshti tjetër është dija. Ky libër shërben edhe si një libër shkollor, sepse u transmeton fëmijëve dije shkencore e shumë të vërteta për galaktikën tonë. Ata mund të mësojnë shumë mirë duke u argëtuar nëpërmjet këtij libri. Leximi i ngjarjeve ngjall shumë emocione, i argëton fëmijët por kërkon edhe një punë mendore për të zbuluar misteret e shumta. Ky aktivitet i trefishtë gjatë leximit ndihmon nga ana tjetër edhe në aftësimin dhe zhvillimin mendor të tyre. Në fushën e pedagogjisë bashkëkohore synohet drejt hartimit të këtyre librave, që ndërthurin dijen me argëtimin ; prandaj do të thoja me bindje të plotë se ky libër i psikologut dhe shkrimtarit të madh për fëmijë Bedri Dedja është ideal për të mësuar dhe argëtuar njëkohësisht lexuesit e vegjël.

Së treti, boshti tjetër është edukimi. Nëpërmjet këtij libri, Bedri Dedja do të mbjellë farën e së mirës në ndërgjgjegjen e çdo lexuesi. Ai kërkon tu tregojë atyre rrugën e drejtë që duhet të ndjekë sejcili, humanizmin, trimërinë, zgjuarsinë dhe pasionin për shkencën dhe të vërtetën. Shkrimtari transmeton në mënyrë të natyrshme frymën pozitive për të kontribuar sejcili nga ne për të mirën e vëndit, botës sonë dhe mbarë njerëzimit. Mesazhi më domethënës që transmeton vepra është :

« Sistemi diellor duhet të shkojë vetëm përpara… gjithnjë nga e mira dhe e mbara ».

Duke shfletuar faqet e librit, kuptojmë qartë se autori i tij, Akademiku Bedri Dedja ishte një dashamirës i madh i shkencës, zhvillimit dhe përparimit të njerëzimit. Pra kuptohet qartë se këtë zhvillim të saj, Ai e do në dobi të njerëzve e vetëm në shërbim të tyre.

Këto tre boshte kryesore ku mbështetet ndërthurja e subjektit të romanit fantastiko-shkencor « Presidenti i Planetit të Kuq », i japin kësaj vepre vlera të padiskutueshme artistike, pedagogjike e humane.

Maksim Gorki ka thënë se «…Libri është një nga çuditë njerëzore, i cili më jep mundësinë të kuvendoj me njerëzit. » E Bedri Dedja, nëpërmjet këtij libri kuvendon me lexuesit e vegjël ashtu si me fëmijët e tij. Por ai siguron edhe një komunikim alegorik me lexuesit e rritur, sepse të gjitha mesazhet që transmeton kjo vepër madhore, vlejnë për lexuesit e të gjitha moshave, mbasi janë mesazhe shumë të forta, që të bëjnë të mendosh e të reflektosh thellë.

Vepra mbyllet me ëndrrën. Ato janë shpresat që shtyjnë sejcilin nga ne të luftojë e të ndryshojë botën. Këto ëndrra nuk ka rëndësi nëse i ka një i rritur apo një fëmijë; mjafton që ato t’i shërbejnë qëllimit më suprem: zhvillimit dhe së mires, mbasi e nesërmja do t’i bëjë realitet.

Shkrimtari Bedri Dedja, nëpërmjet kësaj vepre transmeton nuancat më të bukura të sistemit të unazave që rrethojnë artin me botën e fëmijëve, duke e transformuar artin e tij në një ylber shumëngjyrësh që tërheq vëmëndjen e fëmijëve. Dhe bota e fëmijëve vjen në këtë libër si një ylber me mistere e bukuri kozmike që mund t’i zhbirojë sejcili duke e lexuar e rilexuar me ëndje romanin “Presidenti i Planetit të Kuq”.

Në vazhdim, në veprimtarinë e 9 majit në Nëshatel të Zvicrës, pati diskutime të lira me nxënësit e shkollës shqipe të Nëshatelit, nën drejtimin e arsimtares së gjuhës shqipe, Drita Kelmendi. U lexuan edhe fragmente të librit « Presidenti i Planetit të Kuq » ( Marsi i kuqërremtë), nga nxënësit e shkollës shqipe. Programi u mbyll nga grupi i valleve të të rinjve shqiptarë, të veshur me kostume kombëtare. Pastaj, pjesëmarrësit darkuan deri vonë, në mjediset e « Restorantit Tropikal », shoqëruar me këngët e Personalitetit të Vitit 2009, Vaçe Zela. Largimi i saj u shoqërua përsëri me ovacione, përshëndetje, përqafime, nga të gjithë bashkëkombasit, të përmalluar për fatin e madh që patën në gjirin dhe festën e tyre, Artisten e Popullit,Vaçe Zelën mbarëkombëtare.

Neuchâtel, Zvicër 9 maj 2009

Shkruan: SHEFQET DIBRANI:BOTËKUPTIM EVROPIAN MBI LETËRSINË SHQIPE Sarë Gjergji & Zef Ahmeti, “TË TJERËT PËR VEPRËN LETRARE TË ISAK AHMETIT”, kritika e recensione, botoi “Albanisches Institut”, St. Gallen – Zvicër 2011, faqe 198. ISBN: 978-3-9523077-5-5

Libri “TË TJERËT PËR VEPRËN LETRARE TË ISAK AHMETIT ose letërsia ndryshe e tij”, përgatitur nga Sarë Gjergji dhe Zef Ahmeti, është një vepër monumentale për krijimtarinë letrare e jetësore të një autori. Isak Ahmeti ka arsye të ndjehet i nderuar me publikimin më të kompletuar të mendimit kritik, përkitazi me krijimtarinë e tij letrare. Ky libër për lexuesin sjell një diversitet vlerash, opinione e kritika të cilat janë shkruar në kontekste të caktuara kohore, dhe të botuara nëpër gazeta e revista të ndryshme. Sido qoftë lexuesit i afrohet një material i përmbledhur kritik, si të themi një kronologji kritike e cila dëshmon përparimet e autorit në fushën e librit dhe të shkrimit letrar. Por, kështu siç është, ky material kritik nuk le mundësi për të folur për ndonjë soj a rrymë të kritikës letrare, por bënë për të kuptuar se autorët në mënyra vetanake sikur kanë transplantuar mendime e ide të shprehura në formë të recensioneve, në formë të mendimit kritik më të përparuar a të një lloj studimi, por të shkruara e publikuara në përvijim kohësh, e që deri më tani kanë qenë të shkapërderdhura nëpër shtypin e kohës. E, tani të publikuara në një libër të këtij lloji (të paktën për Isak Ahmetin), shënon risi, por edhe duke i përballur opinionet njërin me tjetrin, sikur kanë futur në spikamë vlerën, kurse lexuesit me këtë mënyrë ia mundësojnë për të kuptuar më mirë qasjet e kritikës që janë bërë në rrethana dhe kohëra të tjera. Pavarësisht nga kjo sorollatje, (ndoshta pa lidhje?!), ne “po shënojmë daljen nga shtypi të një libri me interes”[1], sidomos për kundruesit e kritikës letrare dhe më gjerë, sepse krijimtaria letrare dhe ajo studimore e Isak Ahmetit “me kohë ka zgjuar interesim te lexuesit dhe studiuesit, veçanërisht te kritika letrare”[2], ka potencuar Zef Ahmeti, tek shënimi “hyrje”, përkitazi me shënimet e përmbledhura në librin: “TË TJERËT PËR VEPRËN LETRARE TË ISAK AHMETIT”. Shikuar në përgjithësi libri, edhe kështu siç është, sjell një vlerë universale, që nuk mund t’i shmangemi konstatimit se autori me krijimet e tij “ka qenë mjaftë shpesh pikë e fortë referimi, objekt observimi dhe analize nga studiues të shumtë”[3], ose siç mendon Sarë Gjergji: “Isak Ahmeti preku ato fusha të artit e të kulturës sonë ku kishte mungesë studimesh duke u bërë kështu prijës në këtë drejtim”[4]. S’ka dyshim edhe kjo vepër sikurse “vepra e gjithmbarshme letrare e këtij autori është e pasur dhe e veçantë”[5],sepse ai është marrë e ka trajtuar segmente të veçanta, madje fare të pa hulumtuara të studimeve letrare, duke u bërë një emër jo vetëm i dalluar, por edhe mjaftë i pranuar në fushën e studimeve letrare. Këtë mendim të shprehur më parë, jo vetëm që e plotëson por e ka trajtuar me mjaft sukses Zef Ahmeti në shkrimin: “Isak Ahmeti në optikën studimore të Mentor Qukut për Ndre Mjedën”[6]. Madje sipas këtij shkrimi, e sidomos sipas citimeve që theksohen, lë për të kuptuar se shkrimet kritike të Isak Ahmetit, të publikuara në formë përshtypjesh, recensionesh apo studimesh më të thelluara(edhe sot e kësaj dite), mbetën të shkapërderdhura nëpër shtypin e kohës, dhe me një përkujdesje të vogël qoftë nga vet autori apo nga ndonjë dashamirës i zellshëm i fjalës së tij publike, mund të sajohet e konceptohet edhe një libër tjetër që do ta pasuronte jo vetëm opusin e tij letrar por do të sillte edhe një frymë dashamirësie të këtij autori për librin dhe zhvillimet letrare gjatë viteve dhe periudhave të gjata letrare. Si do qoftë, ne nuk e kem ndërmend të dyshojmë se emri i Isak Ahmetit edhe vetëm me këta libra të publikuar do të zgjon edhe më tej kërshërinë e studiuesve dhe të atyre që letërsinë e kanë vokacion të përhershëm studimi e krijimi. Shikuar në përgjithësi, libri ndërtohet mbi tre koncepte krijimi: Poezia, përkthimi artistik dhe studimet letrare. Prandaj edhe rruga e Isak Ahmetit nis me publikimet e poezisë, por sipas disa shënimeve kritike mësojmë se ai më parë qe bërë i njohur me përkthime të letërsisë artistike, bile në këtë të fundit sikur kishe bërë emër më të pranuar, ndoshta për vet faktin e mungesës së theksuar të përkthyesve letrar nga letërsitë e mëdha botërore, apo për shkak të vlerave që sillte autori si përkthyes nga italishtja dhe gjermanishtja. Në fillimet e tija, Isak Ahmeti i ka botuar tre libra me poezi “Gallatea”, 1972, “Uratë zbulimi”,1976 dhe “Kushtimebesë”, 1983. Siç duket, për këta libra sikur është shkruar më me kursime dhe ato shënime kanë mbetur tipar i kohës që u jepte kartë depërtimi autorëve të rinj, të cilët i merrnin hapat e parë drejt krijimit letrar. Sipas këtyre kritikave, në poezinë e Isak Ahmetit “ndihet fryma e spastruar lirike me një ironi të përditshmërisë”[7], në të cilën “simbolika që del prej episodeve mbi Polifeminë, Gallatenë, Endimionin me të tëra aluzionet e drejtpërdrejta ose të tërthorta”[8], e bëjnë atë poet i fillimeve të veçanta, kurse “në një drejtim tjetër simbolik, vërehet tendenca për të zgjeruar dhe amplifikuar interesimin tematik”[9], përkatësisht simbolikën në poezi që e kultivon si “trazime poetike”[10], duke i avancuar kërkimet me shprehje të reja, dhe në gjetjen e simboleve që kanë personifikuar jetën e autor të mbytur në robëri, ose të lënë anash në një izolim provincial. Karshi dy kritikave të para (ajo e Mensur Raifit[11] dhe e Ali Aliut[12]), shënimi kritik i Mazllum Sanejes[13] është i një natyre krejtësisht tjetër, ai më tërë qenien emocionale, sikur nuk i ka marrë parasysh ngurtësimet dhe rezervimet e tejdukshme që i kanë bërë për poezinë e librit “Gallatea”,dy folësit e theksuar më parë. Mazllum Saneja mendon se “poezia e Isak Ahmetit është gjuhë e mendjes dhe e arsyes, gjuhë e një filozofie ekzistenciale... poet i një fuqie artistike në verbin e tij poetik dhe shprehjes ekspresive... poeti është ndjekës besnik i traditës së lirikës bashkëkohore intelektuale të perëndimit”[14]. Me një fjalë “Isak Ahmeti është i lidhur ngushtë me shoqërinë, me kohën, me njeriun dhe raportet e tij – në krijimet poetike”[15], dhe “sipas të gjitha gjasave, në këtë rrugë mbizotëron afiniteti për t’u mbështetur në traditën dhe në shpirtin e truallit të vet”[16], qoftë ky truall poetik apo edhe etnik. Sipas Andon Cacit, poezia e Isak Ahmetit, është konsideruar poezi e simboleve e cila paraqet një dinamizëm jetësor të atyre viteve, ose, një “manifestim i shkëlqyer... i një vështrimi të botës e të jetës nëpërmjet luftës së kundërthënieve... duke u mishëruar me kompleksitetin e zhvillimeve... e duke hyrë në poezi me plot shqetësime dhe ngjyra poetike”[17]. Gjithsesi libri i parë është pritur mirë dhe ka zgjuar interesimin e kritikës, prandaj mendojmë se qysh në atë kohë autori “i ka siguruar poetikës së vet freskinë e poezisë, njomësinë e frymëzimit dhe larminë e figuracionit... që i japin asaj frymëmarrje të gjerë”[18]. Përmbledhja e dytë poetike “Uratë zbulimi”, është cilësuar si “libër që mban një titull biblik, (ku)vërehet tendenca për poezi objektive”[19], dhe në vazhdim kritiku letrar Ibrahim Rugova thotë se“përmes tri cikleve, sikur sugjerohet procesi i krijimit poetik deduktiv. Po ashtu konkretizohet kuptimi ironik – ironi edhe ndaj mitit të qëndresës, që nuk është e pranishme në poezinë tonë...”[20]. Ndër shkruesit më të rëndësishëm, për veprën letrare të Isak Ahmetit, pa asnjë dyshim është dhe mbetet kritiku Ramadan Musliu, i cili (të paktën mua kështu më duket!), si asnjë tjetër e ka trajtuar mirë dhe me profesionalizëm krijimtarinë letrare të Isak Ahmetit. Përmes kësaj prurje kritike mund të kuptojmë se kjo vepër duhet “të shihet në rrjedhën e poezisë evropiane, gjithherë ndodh që ta shikojmë në raport me frymën simboliste dhe surrealiste e jo në kontekst të nivelit të sotëm të poezisë”[21],sepse “poezia e Isak Ahmetit, (edhe ajo) e librit “Kushtimebesë” i imponohet lexuesit për shumë arsye...”[22],të paktën për frymën e re që ka sjell në kohën kur është botuar. Po më mirë po i referohemi mendimit kritik të Ramadan Musliut i cili shkruan: “Natyrisht se kur themi rezymim, me këtë shprehje nënkuptojmë procedurën e seleksionimit të atyre specifikave më pozitive të poezisë së dy fazave dhe avancimin e këtyre kualiteteve, qoftë si modele të vargut e strofës dhe përgjithësisht të njësive teksture, qoftë si përvoja që janë divergjente në planin e realizimit artistik të vjershës, por homogjene si botëkuptim mbi botën dhe manifestimet e saj”[23]. Vetëm nga këto konstatime që i shkëputëm nga një mendim më gjithëpërfshirës i kritikut Ramadan Musliu mund të nënkuptojmë se “poezia e Isak Ahmetit është e pasur me trajta të ndryshme shprehëse dhe se këto konstituohen forma të ndryshme, duke filluar nga inversioni i gjymtyrëve, përputhshmëria e idesë së vjershës me idenë që del nga forma grafike, madje po kaq rol të rëndësishëm ka edhe dendësimi i vargut deri në të shprehur gnomatik”[24]. Padyshim poezia e Isak Ahmetit ka sjellë risi në poezinë shqipe të Kosovës, sado që janë ndruajtur se ndikimi i poezisë moderne Evropiane ka lënë gjurmë te ky autor, pasi siç kemi theksuar edhe diku tjetër, Isak Ahmeti kishte bërë emër edhe si përkthyes letrar nga gjuha italiane dhe ajo gjermane. Ndër risitë e shumta që iu kanë përmendur janë edhe “trajtat shprehëse”, “niveli sintagmatik” dhe “një jokonvencialitet i pazakonshëm”[25], për kohën kur janë publikuar këto poezi. Vlera të tjera, qofshin ato të nivelit estetik, apo figurativ janë thënë e përmendur edhe nga krijues, poet e kritik të tjerë të cilët pranojnë se “tonaliteti i saj (poezisë) vihet në shërbim të virtytit, humanizmit dhe flijimit, duke hapur një vizion të dramës jetësore që e përcjell njeriun lirik të saj”[26], dhe vetëm ky konstatim kulturor bënë që të kuptojmë se “këtë poet e karakterizon fakti dhe tendenca për të bërë eksperimentime me gjuhën poetike”[27]. Padyshim “Isak Ahmeti bën eksperimentime me teknikën surrealiste, hulumton akordet e gjuhës, simbolikën e nocionit”[28], etj. *** Ndërsa, veprat studimore të Isak Ahmetit janë cilësuar si “mënyrë studimi i letërsisë (që) lirohet nga kufizimet e mëparshme, (në të cilat) afirmohen vlerat letrare dhe artistike të qëndrueshme ndër shekuj dhe zhvillohet edhe më tutje krijimtaria letrare e shkrimtarëve bashkëkohorë shqiptarë”[29], për të cilët, jo vetëm që ka pasur botëkuptime sektare, por kanë qenë të anatemuar e të përjashtuar dhe “nuk janë përfshirë më parë në historinë e letërsisë shqiptare”[30]. E gjithë vepra e Isak Ahmetit, sidomos kjo e natyrës studimore ka për qëllim të dëshmoj se Kosova ka një traditë Evropiane, “një traditë kishtare iliro – dardane më se dymijëvjeçare”[31]. Libri“Kosova” duhej të ishte dokument i rrallë që do t’i shërbente të sotmes Evropiane, a më mirë të themi “për t’i lidhur shqiptarët e Kosovës dhe kulturën e tyre me Perëndimin, me Evropën... (sepse) Isak Ahmeti me fakte e të dhëna konkrete i kundërvihet pseudoshkencës serbe”[32], duke sjell “një varg të dhënash interesante për trevën e Kosovës dhe krejt këtë e bën sipas burimeve zyrtare të Vatikanit dhe burimeve turke”[33]. Shikuar sipas këtyre që u thanë, vetvetiu të imponohet ideja se deri më tani Kosova do të duhej të krijonte industrinë e vet të propagandës, sidomos me këta lloj të librave. Kosova përmes kësaj literature duhej të ngulmonte më shumë për mendim Evropian të saj, për vlerën reale të saj. E pse jo të mos shpjegoheshin mirë “rrugët e zhvillimit të letërsisë shqiptare në Kosovë”[34], kurse Isak Ahmeti, në librin “Kosova”, e bënë këtë. Ai ka sjell dëshmi për identitetin shtetëror të Kosovës “traditën e shkrimit në Kosovë. Autori për herë të parë tek ne shkruan se rrënjët e qytetërimit tonë, pra edhe të letërsisë sonë, janë shumë më të hershëm se ç’ishte pohuar deri tash në të gjitha Historitë e Letërsisë Shqipe”[35]. Sipas këtyre shkrimeve len të kuptohet se Isak Ahmeti, me studimet e tija të kësaj natyre ka bërë shumë “për t’i lidhur e bashkuar shqiptarët dhe kulturën e tyre me Perëndimin"[36], përkatësisht me Evropën, me truallin gjeografik dhe me lidhjet shpirtërore e tradicionale, historikisht. Siç thamë edhe diku më lart, Kosova do të duhej që ta krijonte industrinë e vet të propagandës, nëse do të donte t’i shërbente të tashmes dhe të ardhmes evropiane të saj. Vetëm me këtë frymë etike të qasjeve dhe studimeve ne do të mund të konkurronim në Evropën përplot vlera morale etike dhe demokratike që po i kultivon dhe i ka kultivuar për shekuj të tërë. Kosova do të duhej vetëm përmes kësaj literature të ngulmonte për mendimin emancipues demokratik të saj. Por, Kosova në vend që të mbulohej me këtë lloj të literaturës e cila do t’i shërbente të tashmes dhe të ardhmes së saj, ajo sikur pa dashje u mbulua me një literaturë dhe ndikim frenues për të tashmen, bile nesër hala, do t’i hakmerret të ardhmes së saj. Jo vetëm libri “Kosova” (1996), por edhe studimet tjera, a librat e shumtë të këtij autori siç janë:“Kleri katolik shqiptar dhe letërsia” (1994), “Bibla në letërsinë shqiptare” (1999), “Letërsia kishtare dhe filozofia e saj” (2000), apo studimi “Kurani në letërsinë shqiptare” (2006), janë“studime interesante, në të cilat ndriçohen çështje të rëndësishme shkencore”[37], prandaj mendojmë se Isak Ahmeti jo “për të parën herë ka marrë në shqyrtim tema vërtetë komplekse”[38]. Në përfundim të këtij leximi profesional për veprën letrare: “TË TJERËT PËR VEPRËN LETRARE TË ISAK AHMETIT”, mendojmë se libri përveç që ka qit në pah një diversitet konceptesh e trajtesash letrare, qofshin ato kritike, recensione apo studime më të thelluara, (kështu siç janë prezantuar brenda këtij libri), qet në pah manit e një kohe e cila si duket po reflekton edhe në të tashmen e shkrimeve letrare:   1.      Autori sikur ka paguar tagrin e të qenit përkthyes letrar nga gjuhët italiane dhe gjermane. Pasi në fillimet e tija, jo pak iu kanë theksuar ndikimet e këtyre letërsive, pa iu pranuar sa duhet vlera krijuese e tij, si poet me ndikime nismëtare. Isak Ahmeti, përveç përkthimeve të herëpashershme ka përkthyer nga italishtja poezitë e Salvatore Quasimodos, “NJERIU I KOHËS SIME”, botoi “Rilindja”, Prishtinë 1976, pastaj nga gjermanishtja librin “QUMËSHTI I ZI I AGIMIT”, (Antologji e lirikës së re gjermane), botoi “Rilindja”, Prishtinë 1988. 2.      Isak Ahmeti, ka paguar tagrin pse ka jetuar në provincë (në Stubëll dhe Viti). Nga kjo mund të konkludojmë se ato vite kishin fërkime e klane të ashpra, ku secili autor që ka jetuar 30 metra vijë ajrore larg Pallatit të Shtypit, por që nuk ka pas rol dhe ndikim qoftë në Universitet, në Institucionet tjera me ndikim në Prishtinë, në Radiotelevizionin e Prishtinës (RTP), apo në vendet udhëheqëse politike, ka qenë i privuar edhe nga sukseset, pavarësisht nga vlerat që mund t’i ketë krijuar. 3.      Krijimtaria e Isak Ahmetit, sado që ka pasur një vlerë (poezia), dhe nisma të shumta studimet për “Klerin katolik dhe letërsinë”, ndikimi i këtyre veprave të rralla ka qenë i zbehtë dhe terciar. 4.      Kritikat e bëra përkitazi me krijimtarinë letrare të Isak Ahmetit, bazuar nga kjo që është përfshirë në këtë libër qesin në pah jo vetëm kahe dhe primesa të asaj kohe por shpjegon edhe mangësitë e kritikës letrare të asaj kohe. Ta zëmë: Mensur Raifi dhe Ali Aliu, kanë shkruar vetëm për librin e parë, dhe atë vetëm sa për ta bërë një shënim për daljen e një libri me poezi, ndërsa kritika e Emin Kabashit, lexuar tash nga distanca dhe të shkëputur edhe nga rrethanat e kohës, nuk thotë asgjë. Madje edhe për kohën kur ka shkruar Emin Kabashi, gjithë ato proverba e ilustrime janë jashtë mundësisë për ta kuptuar se çfarë ka dashur të thotë. Për kritikën e kësaj natyre, nëse ka pasur qëllime pozitive, qoftë edhe vetëm si shkrim letrar, është vështirë për ta kuptuar. Për më shumë, kur dihet se poezia e Isak Ahmetit është kritikuar pse i ka ikur frymës së realizmit socialist, duke sjell simbole e koncepte moderne. Krahasimet me letërsinë ruse e autorët rus siç ka bërë Emin Kabashi, sikur kanë qitur në pah një defekt orientimi, që ka pasur autori në atë kohë për letërsinë moderne që po lëshonte rrënjë edhe në Kosovë. 5.      Shkrimi i Vehbi Miftarit, për librin “BIBLA NË LETËRSINË SHQIPTARE”, më shumë i ngjason punës së çirakut të zellshëm i cili me çdo kush e mbron padronin - zotëriun, pasi në tërësi kritika e tij është një tendencë për t’ia bërë me dije autorit se nuk është i pari, dhe për t’ia mbushur mendjen lexuesit se Sabri Hamitit (idoli i tij), “i takojnë meritat që i pari në studimet tona letrare e heton këtë fenomen”[39], edhe pse Vehbi Miftari e pranon se libri “Bibla në letërsinë shqiptare”, “është një studim, ndër të rrallët në gjuhën shqipe, i tërësishëm për një aspekt motivor, i cili ka përshkruar krijimtarinë letrare shqiptare prej filleve të saj e deri më sot”[40], por nuk e thotë dot se ishte i pari dhe i vetmi që atëherë e gjer më sot. 6.      Se kritika letrare e studimore as atëherë nuk ka pasur qasje të drejt e serioze për krijimtarinë letrare, e sidomos për atë të aspektit shkencor pasi shihet se shumica e kritikëve janë të një krahine, që në njëfarë mënyre kanë shkruar për të respektuar e plotësuar një vlerë morale ndaj autorit, vetëm pse e kanë njohur, dhe po aq janë marrë edhe kritikët me një përkatësi fetare duke u ndjerë një lloj krize e mohimit dhe e mbi ekzistencës, në një kohë të ashpër dhe përplot kurthe. 7.      Aq sa kanë ndikuar negativisht këto bindje e dukuri që i theksuam më lart, po aq anash ka mbetur krijimtaria letrare e studiuese e Isak Ahmetit, edhe për shkak të përzgjedhjes (qoftë kjo edhe e imponuar?!), e shtëpive botuese të cilat nuk e kanë aq sa duhet të rregulluar rrjetin e shpërndarjes së librit qoftë në Kosovë apo edhe në nivel kombëtar. Në përgjithësi libri “TË TJERËT PËR VEPRËN LETRARE TË ISAK AHMETIT ose letërsia ndryshe e tij”, përgatitur nga Sarë Gjergji dhe Zef Ahmeti, plotëson opusin letrar të këtij autori, kurse me shkrimet e tyre, përveç autorëve që i kemi cituar a përmendur kanë shkruar edhe: Resul Shabani, Gjergj Gega, Jusuf Salihu, Nuhi Ismajli, dom Lush Gjergji, don Fatmir Koliqi, Tiberius Puju, Prend Buzhalla e ndonjë tjetër. Gjithsesi, një meritë e posaçme për botimin e kësaj vepre, për krijimtarinë letrare të Isak Ahmetit, i mbetet “Albanisches Institut – Instituti Shqiptar”, në St. Gallen të Zvicrës i cili si një institucion i llojit të vet ka shënuar rritë dhe suksese, të paktën në fushën e botimit të veprave të karakterit letrar dhe të atyre me studime. St. Gallen - Zvicër, 6 mars 2012. Shefqet DIBRANI [1] Engjëll Sedaj, faqe 87.[2] Zef Ahmeti, faqe 9.[3] po aty, faqe 9.[4] Sarë Gjergji, faqe 173.[5] po aty, 173.[6] Zef Ahmeti, faqe 169-171.[7] Ibrahim Rugova, faqe 19. -Po ashtu krahaso: Ibrahim Rugova: ”Strategjia e kuptimit", botoi "Rilindja”, 1980, faqe 223.[8] Mensur Raifi, faqe 22.[9] po aty, faqe 23.[10] Ali Aliu, faqe 27.[11] Mensur Raifi: ”FRUTE POETIKE TË VRULLIT TË PARË”, faqe 21-23.[12] Ali Aliu: ”MIDIS DY PRIRJEVE”, faqe 25-28.[13] Mazllum Saneja: ”POET I INTELEKTIT DHE NDJENJES”, faqe 29-32.[14] po aty, faqe 29.[15] po aty, faqe 32.[16] Andon Caci, faqe 33.[17] po aty, faqe 34-35.[18] po aty, faqe, faqe 38.[19] Ibrahim Rugova, faqe 39. -Po ashtu krahaso: Ibrahim Rugova: „Strategjia e kuptimi“, faqe 223 – 224).[20] po aty, faqe 39.[21] Ramadan Musliu, faqe 52.[22] po aty, faqe 61. -Po ashtu gazeta „Rilindja“, 11 qershor 1983).[23] po aty, faqe 63.[24] po aty, faqe 68.[25] po aty, faqe 64.[26] Nazmi Rudari, faqe 74. (Jeta e re, nr. 5 / 1983).[27] A. Petrov, faqe 75, (cit. sipas Andon Cacit).[28] Sreten Petroviiq, faqe 75, (cit. sipas Andon Cacit),[29] Isak Shema, faqe 124.[30] po aty, faqe 126.[31] Agron Kodra, 127.[32] po aty, faqe 127.[33] po aty, faqe 128.[34] po aty, faqe 130.[35] po aty, faqe 130.[36] po aty, faqe 130.[37] Isak Shema, faqe 136. -Isak Shema, „PROCEDIME LETRARE“, Rilindja, Prishtinë, 1999, f.118-121.[38] Shyqri Galica, faqe 139, (mendim pak i plotësuar nga autori i shkrimit).[39] Vehbi Miftari: „MONOGRAFI LETRARE ME KARAKTER GJITHËPËRFSHIRËS“, përkitazi rreth librit: „Bibla në letërsinë shqiptare », faqe 141-148.[40] po aty, faqe 147.

KARTOLINA NË DOSJEN E VISAR ZHITIT

                       

                           VISAR ZHITI 


- në kohën kur dënoheshin dhe urimet -







Në ndërrim të viteve, kur urimet shtohen dëndur, diçka si shiu e bora e stinës, që përfshijnë gjithë vendin, edhe jashtë kufijve, përtej kontinentit, në të gjithë botën, miliarda urime që mbushin ajrin, më shumë se vetëtimat, e krahasueshme mbase me yjet, urime elektronike që ikin nëpër eter si mesazhe, fjalë dëshirash pafund, zëra në celularë, imazhe në ekrane kompjuterash e gjithfarë aparatesh të sofistikuara komunikimi, që sikur e kanë bërë më të afërt botën, e kanë zvogëluar atë, kështu thuhet zakonisht, por kanë rritur njeriun, shtoj unë, dhe përcjellin nëpër qiejt dimërorë muzikë të përzierë me bredha e xixëllima, drerë, me plakun mitik të Vitit të Ri, me dhuratat e tij e urime, urime, urime, sa kurrë njerëzimi nuk është më i dashur sa në vigjilje Vitesh-të-rinj dhe ti beson te lumturia, tek e ardhmja, tek vetja, tek njeriu.


Me dëshirën që ta ndiejmë më shumë këtë arritje mahnitëse të njerëzimit, këtë liri drithëruese, dashurinë dhe gjithë këtë dritë, se jo gjithmonë ka qenë kështu, dua të them për ne deri vonë, nga që nuk mund të uronim si të donim, si të na e donte shpirti, madje as këdo nuk mund të uronim. Ishin të përcaktuara dhe urimet ashtu si llojet e kartolinave e të pullave, të politizuara dhe propagandistike dhe, si të thuash, kishte një si përcaktim se kush mund të urohej dhe duhej uruar patjetër, së pari, i madhi fare, diktatori, siç i themi sot, jetë të gjatë atij sa malet dhe sistemit të tij ideokratik, urohej socrealizmi, veprat e pesëvjeçarëve, armët e partisë dhe të shtetit, etj., etj., të gjitha për inat të armikut, që na kishte në grykë të pushkës, por ne e kishim në grykë të topit. Kështu bërtiste Enver Hoxha dhe brohoritej nëpërkudo. Natyrisht, që ne e uronim dhe njëri-tjetrin, edhe hapur, dhe fshehurazi, uronim ndryshimin, përmbysjen, etj, etj.

Dua të kujtoj, s'e di pse, edhe me një lloj ngazëllimi trishtan, (...Vitet e Rinj kanë dhe një si trishtim vezullues... koha që ikën...), pra, do të desha të tregoj për një kartolinë të dikurshme të Visar Zhitit, e rrëmuar në arkiv, kur ai sapo kisha mbaruar shkollën e lartë, Institutin Pedagogjik në Shkodër dhe ishte mësues stazhier, kështu quhej atëherë, nga që nuk e kishin dhënë ende provimin e fundit të diplomimit. Visar Zhiti-student i dërgonte një kartolinë një poeti të njohur. S'e dimë a e mori dot, s'e dimë se si ajo kartolinë përfundoi në organet e Sigurimit të Shtetit. Se përgjoheshin dhe urimet, dënoheshin dhe ato. Prandaj, mes materialeve të shumta të dosjeve të dënimit të shkrimtarit Visar Zhiti, aty ku janë akuza, proceset hetimore, klithmat e pashkruara, torturat e harruara, kundërshtitë, gjyqi, dënimi, etj, mes fletëve me poezi si prova të armiqësisë, (atëherë ato vërtetonin armiqësinë e Visarit ndaj shtetit, tani provojnë armiqësinë e shtetit ndaj Visarit), copa ditarësh, ekspertizat të tyre, emra ekspertizuesish dhe dëshmitarësh, të tërheq vëmendjen dhe ajo, e pafajshmja, e vobekta, e pa besueshmja, miqësorja dhe armiqësorja, provë dhe ajo, kartolina që thashë, e Visarit, më se e zakonshme, me ngjyra të vobekta, lule, një tendë druri, det, e shkruar nga pas fare qartë, hapur, me anën e së cilës uronte mikun e tij, shkrimtarin Frederik Rreshpja, në një Vit të Ri të dikurshëm. Të largët, por jo dhe aq të largët.

Pse ke uruar t'i një poet që do të binte në burg? Armik ai dhe pas tij edhe ti. Ç'është ky urim kështu, me nënkuptime, i dyshimtë, pesimist, armiqësor! Pse thua t'i që është mëkat t'i urosh një shkrimtari gëzuar? Pse gëzohet rrallë ai? Apo ata që janë kundër? Folë! Ç'ke dashur të thuash? Ç'do të thuash t'i me "romane mermeri"? Mermeri u takon varreve, varrezë jemi ne? Hë, folë, i pandehur! Pse nuk e fute në zarf, pse nuk ia dhe dorazi, cila është parrulla juaj, kë keni ndërlidhës? Pse, pse ia çove? Po nuk ua kam çuar juve, kush ua dha? Kush të pëllcasin sytë, ne të pyesim ty e jo ti ne, maskara, armik! Hiqjani batanijet, të dergjet mbi dërrasat e birucës, mos e lini të flerë, mos ia jepni cigaret, pavarësisht se janë të tijat, ia ka sjellë familja.

Pak a shumë ky është dialogu i hetuesit me Visar Zhitin në dosje. Kurse sipër, mbi qelitë e nëndheshme, dëgjoheshin britma dhe hare e egër. Oficerët dhe rojat festonin Vitin e Ri, të ndaluar të zbriste qelive shkruan, Visar Zhiti në një nga burgologjitë e tij.

Kartolina u konfiskua, u fut në laboratore, u ekspertizua nga specialistët e Sigurimit të Shtetit, duke u krahasuar shkrimi i saj me letra të tjera të Zhitit, u zmadhuan shkronjat me lente, me mikroskop a teleskop a ku di unë me çfarë tjetër, u bënë shenja si mbi një lëkurë të sëmurë, u torturua alfabeti, iu dha për koment një "anëtari të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë", i bëri ai komentin më së miri, siç e donte Sigurimi i Shtetit, e dorëzoi me shkrim dore, të firmosur, ia daktilografuan, i futën në dosje, edhe kartolinën e urimit, edhe pyetjet-përgjigjet e hetuesit në lidhje me të. Ja që edhe kartolinat kanë fatin e tyre si zogjtë nëpër qiej, mund të shqyhen nga grabitqarët.

Ti kujton se po bën një urim parajsor dhe ai të çon në ferr. Njerëzit e ligj, përsërit Viktorin Hygoin një shkrimtar i shkëlqyer kilian, Bolanjo, janë ata që kanë mbarësi të zezë.

Për fat, kjo u ndërpre tani, të paktën si sistem, kushtetutë e parim. Nejse, unë dua të kujtoj dhe Frederik Rreshpen, ishte poet i shkëlqyer dhe ai, por nuk është më midis nesh, prehet në amëshim, ndoshta pa e marrë kurrë atë kartolinë. Edhe hetuesi i Visar Zhitit nuk e di ku është, thonë se me një dëshmi persekutimi ka emigruar, edhe akt-ekspertizuesi i kartolinës, (sh)krimtar, siç shkruhet në burgologji, nuk jeton më, në varrezë tjetër nga ajo e poetit. S'është më as diktatura e dikurshme e burgjet e saj politikë, por kanë mbetur dosjet, aq sa kanë mbetur, që s'hapen dhe hapen, e ç'rëndësi ka. Rëndësi ka që në to janë urimet, qoftë dhe një i vetëm, mes mijërave të pashprehur, për një Vit të Ri ndryshe. Dhe kur ai vjen, sado i çuditshëm si vetë ata që kanë qenë nëpër burgje, do të thotë se diktatura është lodhur shterpueshëm. Absurdi i saj tragjik u mposht, makineria e saj vrasëse ndryshket si hekurishte e tepërt. Për mua prej saj tani ka vlerë vetëm ajo kartolinë. Nëse e para ishte fjala, në fund mbetet urimi, këtë desha të thosha. Të urojmë sa më shumë, me shpirt dhe vepra.

HEKURAT E FRENGJISË SIME


Kaq bukur këndoi bilbili
te hekurat e frengjisë sime,
sa dhe hekurat m'u bënë
degë të gjelbra qershie.

Dyshemeja u mbush plot me
cicërima

dhe unë mëgjunjazi
si therrime buke,
si therrime jete
një nga një po i mblidhja.

--

KOHA


Koha

Sesi me kalon neper gishta
pa ma vene unazen e saj
dhe une mbetem veç i dashuruar
--

NJË BORË E ÇUDITSHME QË BIE SË PRAPTHI


Ka rene bore,
ka rene bore,
cuditerisht eshte e bardhe sikur ne
te ishim te lire,
ka mbuluar pemet qe s'kane bere asnje krim
dhe supet e te burgosurve
qe mbajne krimet e te tjereve.
Ç'bore e bukur! Dhe telat me gjemba befas i zbuti,
i shkelqeu, sikur te ishin ornamente.
Jashte qytetet qeshin.
Qytetet lozin
dhe statujat do kene zbritur nga piedestalet
dhe qellojne me topa bore. Statujat,
ne qofte se s'kane vrare te tjeret
per t'u ngritur lart.
Ç'mrekulli! Çdo gje eshte bere me e bute, me njerezore,
vetem njerezit kane ashpersine e shtetit
qe bora s'ka c't'i beje. Po dhe shteti
s'e ndalon dot kete frymezim bardhesie, fluid
qe vjen nga qiejt
e keshtu do te jete gjithmone.
Pavaresisht se tek une ka rene bore e zeze
se prapthi, ka dale nga toka
si muzg i derrmuar,
funebër...

--

FUNDI SI FILLIM

E kuptove
ç’është...? Ti e dite truall,
por më shumë qënka shpirt.
U përsërit Beteja e Madhe, e dikurshmja,
qëllimet ishin ndryshe aq sa dhe armët,
veç betejat e përditshme janë njëlloj
dhe fryma, fryma, e jotja dhe e gjithçkaje të gjallë,
por dhe e sendeve. Vdekje s’ka.

S’është simboli këtu,
por vetë thelbi me qytetet
si shfletim i historisë,
e cila ka mallkimin të jetë përherë e tashme.
Është emblemë, do të thuash ti, jo, ideal,
akt. Provë e botës. Jo dhe jo! Janë rrugët
më shumë, janë njerëzit shumë më shumë,
ku urrejtja shkrin e bardhë
si bora dhe bari i dashurisë mugëllon kudo
livadheve dhe parqeve
deri dhe te flokët.
Mos e krahasoni hënën me kosën e vdekjes.
Nuk kam frikë nga vdekja,
nga jeta kam më frikë. E ardhmja vjen
prapa shpine. E kuptove?

Është njeriu përgjysmë
në kërkim të gjysmës tjetër, përtej miteve,
qofshin dhe modernë. Po na shikon,
e njohe? Je ti, unë. Është çdo vetvete
krejt e veçantë
në njerëzimin e njëjtë. Që
meriton gjithë qiejt, Perënditë
e së Mirës, (brenda nesh janë, zgjohini!),
ujrat e jetës, shkumba e valëve gjithmone krijon
çudira dashurish,
duam parajsën në tokë, që është gjendja jonë normale,
praruar me diej
dhe drejtësinë duam, të thjeshtë si natyra apo si epitafi
dhe bukuritë që gjithmonë janë hyjnore

deri në Fundin pa Fund.

--

　

FËMIJË TË LINDUR NGA PËRDHUNIMET

Fëmijë
të lindur nga përdhunimet,
si iu shkëlqejnë sytë!?
Ta krahasoj me të këlyshëve të ujqërve,
më vjen keq, shumë keq,
jeni fëmijë...
Po as te ujqërit nuk ndodh kështu?

Etërit tuaj - tërbimi i krimit
e nënat - pafajwsia e kapur robinjë.

Qe çmendur Perëndia e Luftës, Aresi!

E si mund ta besonim
se s’do të ishit më fruta të shenjtë
të dashurisë?
Që edhe shtrigat mund të lindnin,
por urrejtja e madhe të bënte fëmijë? E pamu...
...ndur, o Zeus i zi!... pranë kufomave e shtëpive
që digjen,
ai zjarr ju lindi, i betejave
dhe ftohtësia e vdekjes bashkë.
Në ç’shtëpi fëmije do të rriteni,
ëngjëj të së keqes?
Vërtet, kur të rriteni,
adritë të padëshërueshëm,
kë do të kërkoni të vrisni,
etërit apo nënat?
Foshnja të paligjshme,
dhe lufta përligjet. As në tragjeditë e lashta
nuk ndodh kështu,
orestër të vegjël, klitemnestra, edipër,
prapë është pakë dhe më keq.
Ç’do të bëjë Medea me ju, medet!?
Po unë si t’ja u tregoj përrallën
e Kësulkuqes? Mos u trembni, s’janë hapa
ushtarësh, po vjen kali
që sjell Konstandinin me Doruntinën!
Po ju ç’vëlla e motër kini?
Thikat, armët?
Me fishekë do të luani?

1 fishek + 1 vdekje + një kukull e therur.
2 fishekë = 2 vdekje x dy çerdhe të helmuara.
3 fishekë + 3 vdekje = tre shkolla të vrara,
pastaj një popull i masakruar
dhe mbetet një bajonetë
në barkun e një gruaje shtatzënë.

Lindja ka dhëmbje,
po jo kështu!
Lindja ka gjak dhe ulërima,
po jo kështu!
Si mundën dhe i shndërruan
në makina të dhunës dhe shkatërrimit?
Bomba hodhën mbi mitrën e Afërditës?
Kufoma e dashurisë
shkelet me çizmet e luftës.

Që pastaj të urrejmë dhe fëmijët...
Oh, e pamundur!

Kur do të lindim
edhe njëherë mirë? Kur(rë)?

--

KUAJT E MTROVICËS

Kuajt në Mitrovicë,
më të hijshëm se ideja e Kuajve të Triumfit,
të shëndetshëm dhe të urtë,
me xhufkat e verdhëllemta mbi ballë
si një tufë rrezesh hyjnore.

Kuajt në Mitrovicë,
më të edukuar se ushtarët e huaj tek ura
që s’lënë shqiptarët
të venë në shtëpitë e tyre
në lagjen me sërbë. Urat

Gjithmonë i kam krahasuar me kuajt shekullorë.
Kali të çon në bregun tjetër të një legjende,
të fut nëpër qytet, sado modern qoftë.
Dua të rend pas kuajve të Mitrovicës,
të tërheq bashkë me ta ngjarjet
drejt ngjarjeve të tjera më të mira.

Kuaj fisnikë të Mitrovicës,
adhurimi ndaj jush
do të më bëjë sonte kentaur:
gjysma zell shtegtimesh me patkonj floriri,
gjysma tjetër dhëmbje
e madhe njerëzore.

Mitrovicë, 20. 11. 1999

--

PEMËT VAJTOSA



Pemët
më të trishtuara në botë
janë në Prishtinë.

Vajtojnë rrugëve,
janë vetë vajtimet.

Në trup u dhembin
si fasho plagësh
lajmërimet e bardha të vdekjeve.
O Zot! Do të varrosin
përsëri ata që i vranë
dhe i hodhën në gropat e përbashkëta
të luftës!

Nga vdekja
të heqësh vdekjen.

Varroset shpesh këtu e njëjta pafajsi,
ma thonë pemët, Hekubat e vajtimeve.

Dhe unë ngrij si ato rrugëve të Prishtinës.

--

　

* * *



Më njohu
qeni i gërmadhave,
edhe pse s’më kishte parë kurrë.
M’u hodh te këmbët,
lëpiu me gjuhë
mallëngjimin tim dhe lehu i ngazëllyer.

Qetësohu, qetësohu,
ngushëllim i errët imi,
lozonjar i tëri.

Sa kohë u bënë
që ledhatoj hijen time,
përpara prin
dhe më pret si qen shtëpie
në qoshe tragjedish?

Unë i hedh
maska të lumtura.
Luaj me to,
rrokullisi me putrat e pista
sarkazmave të truallit.
--

* * *


Me kalë,
me tren?
Si shkohet atje?
A janë të lartë muret rrethues? Në postblloqe
sa cerberë na presin?


Trenat,
kur futen në tunele, nuk dalin më.
Shinat humbin si rrëke të zeza dhe bien në ferr.
Kuajt nuk kthehen
me kalorësin e vrarë, por na i vjedhin bashkë me legjendat
në kufi.


Po si të shkoj?
Është amanet
i gjithë të vdekurve të mi. Dhe ata janë
më shumë se të gjallët. Avionët atje s’ulen.
Si në kohë të keqe gjithmonë. Semaforët janë të verbër
si syri i përgjakur i qikllopit.


Të hipi mbi kurrize zhgabash,
mes flatrave të tyre të mbahem? Të bëhemi bashkë
me dy kokë si në flamur.
Por në malet e mia s’kam parë më zhgaba
dhe mua s’më lënë të largohem nga puna... si i lidhur
në direkun e një anijeje. Veshët i kam të zënë si me dyllë
me dy kufje të zeza. Dëgjoj lajme dhe muzikë.


Ç’t’i them erës, psherëtimave të mia,
reve të dëshirave humbur qiejve,
ylberit delikat të guximit?


Një letër si ta nis për atje, të vogël fare sa puthja.
(Pëllumbat korrierë
ngrohin vezët në foletë e plagëve...)


Ç’më këshillon udhërrëfyes i përrallave shqiptare?
Ah,
muza
do të më çonte dot
në vendet e munguara...?


Në ëndrra
mos shkohet vallë veç me ëndrra?


25. 07. 2000

--

NË NJË TAKIM NDËRKOMBËTAR POEZIE



Të bukura janë poezitë e botës,
gjithë mister si sy dashurie.
Por kur lexon poeti i Kosovës
loti rrjedh e përndriten hijet.

Të çuditshme janë poezitë e botës,
si ashensorë të çojnë nëpër yje.
Por kur lexon poeti i Kosovës
ferri tronditet, portat Skee thyhen.

Paradokse janë poezitë e botës,
kollona ajri tempujsh t’vërtetë.
Por kur lexon poeti i Kosovës,
ujvara Agimesh derdhen mbi jetë

--

SI SHKOHET NË KOSOVË



-baladë-


- Ti, kalë i bardhë, Pegasi im,
si shkohet në Kosovë, tregomë!
Malli më ka marrë pa qënë kurrë.


- Përtej varrit të atit tënd
varret e tjerë u rritën dhe u bënë male.
Pas maleve ka varre prapë si retë
nëpër luginë.
Shtegtojnë varret në qiejt e ulët
dhe ta ngatërrojnë udhën.
Avionët kthehen pas të hutuar
nëpër mjegull nate.
Karvanët e veturave janë kthyer në shkëmbenj
si kuajt e krushqëve në mallkimin e lashtë.
O Zot! Dardhat dimërore dhe mëllenjat
janë bërë fushë me ofshama
të gjuhës time!


- Ti, yll blu i fatit mbi ballë të Atdheut,
si shkohet në Kosovë, tregomë!
- Kur të kesh një plagë tjetër të re në trup,
ndiq udhën e rrëkesë së gjakut,


që gjithmonë arrin para meje
dhe më pret atje - gurgullimë jete.


Marr dy pishtarë të shuar dardanë,
i ngjyej në gjakun tim
dhe ndriçoj udhën. Ndizen krahët,
flakët bëhen flatra,
unë bëhem shqiponjë prej dheu
dhe ndiej ciklonet e stepave
si duan të ma brejnë emrin prej guri.

--

ATJE NË KOSOVË

Atje, çudi,
je dhe pa qene. S'eshte larg
fare.Dhe s'te duhet te udhetosh
gjithe jeten. S'eshte ishull.
Vazhdimi yt eshte, neper gjak
dhe s'di te arrish atje
si ne enderren e nje planeti
tjeter. Bota

ndjek me ankth beteja qe perseriten
pa meshire.Si te ishin hije gladiatoresh
dhe tigrash te padukshem. Çahet mishi i
popullit, Shqyhen gojet e pushtimit
breda teje
dhe mbi peisazhin e hershem,
te permbysur.

Meridianet te gurte-
shkallet te amfiteatrit.
Zeri im ze syte me duar
per te mos pare vrasjet.
Une bie mbi veten,
Te tjera vetvete bien mbi mua.
Kufomat e mija te pafundme
behen muri rrethues i vdekur
i nates se asgjese.

--

CIGARE BURGU


Grise nje cope gazete
vure pak duhan
Te mbledhur nga bishtat e flakur
dhe drodhe nje cigare

Lajmet
T’u futen ne mushkeri
Si tym i hidhur

dhe atdheu kollitet i semure.

--

DITËLINDJA IME NË QELI


Eshte dita e dyte e dimrit
Dhe une kam ditelindjen.
Jam fare i vetem, aq me teper i arrestuar.
Tani sa m’u zhduken fantazma e nje tavoline
Dhe fantazmat e kitarave
Me shishe vere nder duar.

Kurse urimet
"U befsh 100 vjec", "me nje nuse",
"lumturi" e te tjera
para syve me lekunden
si nje tufe me kordele te zeza.

Mbusha 27 vjec,
Ne kete moshe vdiq dhe Migjeni.
(Poezia eshte prostituta qe me denoncoi tek policet!)
Qelia, si nje vagon absurd treni
Rrokulliset,
Rrokulliset.

E ja mbeti gjalle, por c’fat eshte per mua
Kur dhe krahet paqesore te zogjve
Do me duken si teh thike.
Me kapen se paskam patur mendime te ndaluara,
Se paskam shkruar gjera hermetike.

Por me hermetikisht me mbyllen keta
Qe na qenkerkan per menimin e lire, patjeter.
Koka poshte me ra
Si nje abazhur i lodhur
Me llamben te djegur.
Ç’te bej? I lutem te me shpetoje vjershes:
Ti qofsh Shen Meria
E une qofsha prej teje i bekuar!

Ja, une pranove te mbush 100 vjec,
Por me ke kam per tu martuar?
Me Ana Frankun natyrisht,
Ajo eshte e dashura ime,
Qe do me prese me mall.
Me ato pak reze qe rane ne qeli rastesisht
Do thurr
Kuroren e do t’ia ve mbi balle.

Ana Franku
Mbi gjoksin tim ka per t’u shplodhur
E lumtur do qaje, e brengosur do qeshe.
Po, po, keshtu ka per te ndodhur
Se jo me kot u bera
(pas vdekjes) 27 vjec.

--

VAZHDIMISHT TRADHTOHET NJERIU

Vazhdimisht tradhëtohet njeriu,
nuk e kam fjalën për ditën e tij që befas
bëhet mbremje,
as për mbrëmjen e flokëve të tij
që zbardhet e bëhet ditë e heshtur pleqërie.

Tradhtohet njeriu
S'e kam fjalën që dhe varri i tij vdes dhe emri
Shndërrohet në barë të kalbur harrese.

Por njeriu tradhtohet vazhdimisht nga njeriu.

Dhe kur gjysma ha gjysmën
S'bëhet më e tëra,
Më tha një plak që u plak burgjeve.

--

JETOJ NË SYRIN TËND



Siç duket
Unë jetoj brenda në syrin tënd.
Bashkohen qerpikët,
Vjen nata për mua,
E ngrohtë.

Gjumi im rrëzon rrobet si gjethet e mëdha.
Kur të treten, të mos të di gjë
Që jam ajo pemë në largësi.
Zogjtë ndërtuann një fole. Është zemra
Ime.
Pastaj dhe një zemër tjetër
Me fijedritë
Dhe me kokrriza dheu si dhimbjen
Te krahët e mi e ndërtuan zogjtë.
E dija
Është zemra jote.
E pashë
Kur hape sytë dhe solle agimin tim.

Kam kaq kohë që jetoj në syrin tënd,
Dhe që të shplodh,
Dal herë pas herë shetitje
Në formën e kulluar të lotëve.

--

ZBATHUR SHETITET NËPËR BUZËT E MIA

Zbathur,
Vetëm zbathur
Shëtitet nëpër buzët tua.

Këmbët m'u mbushën
Me petale të kuqe puthjesh
Që më bien gjatë ecjes.

Dhe kështu u krijuan yjet
Në qiellin tonë prej toke.

--

RRETHIMI



Zbardhin

kudo bajoneta

si thinja përbindëshi.

Peizazh i tërë i plakur.

Kur do të vijë vdekja

e Vdekjes?