VAKSINAT: SUKSESET E KALUARA DHE PRESPEKTIVA NË TË ARDHMEN

Lexoni:

http://pathmicro.med.sc.edu/albanian/Albanian-virol8.htm

VAKSINAT: SUKSESET E KALUARA DHE PRESPEKTIVA NË TË  ARDHMEN Dr Richard Hunt Pёrktheu: Kristaq Bёrxholi
					SPANJISHT
					E-MAIL DR BERXHOLI
					VIDEO LIGJËRATAT
					Tregoni mendimin Tuaj PRAPAVEPRIMI
					KËRKO
					RADIO MIKROBI Çka është Polio? Polio në Amerikë  Vaksina Salk   Goditja finale kundër polios
Polio Virus (Nga  the Hogle Lab at Harvard, URL unknown) Shumë prej imazheve  ne pjesën e smallpoksi të këtij fajli vijnë nga Fenner, Henderson, Arita et al. Smallpoksi dhe Çrrënjosja e tij. 1988 Gjenevë, Organizata Botërore e Shëndetësisë  dhe janë mbledhur  nga Gregorio në pjesë e saj  The Smallpox Legacy, Pharos. Fall 1996	HYRJEÇfarë është një vaksinë? Vaksinat janë agjentë  të parrezikshëm që konsiderohen si armiq. Ato janë molekula, zakonisht por jo domosdoshmërisht proteina, që nxisin një përgjigje immune,  për pasojë  shkaktojnë imunitet mbrojtës kundrejt agjentëve potencialë. Megjithëse një patogjen mund të jetë një bakter ose një protozo eukaryotik, shumë  vaksina të suksesshme janë krijuar  edhe kundër virusëve dhe këtu ne do të kemi të bëjmë kryesisht me vaksinat antivirus. Imuniteti kundrejt një virusi normalisht varet  në zhvillimin e përgjigjes immune kundrejt antigjenëve në sipërfaqe të qelizës së infektuar me virus ose në sipërfaqe të vetë particelës virale. Përgjigjia immune kundrejt antigjenëve të brëndshëm zakonisht lot pak rol në imunitet. Kështu, në pandemitë e influencës, një glykoproteinë e re sipërfaqësore përfitohet  si rezultat  i shiftit antigjenik që karakterizon shtamin e ri viral kundrejt të cilit popullacioni ka pak ose aspak imunitet. Ky shtam i ri  i virusit të influencës, megjithatë përmban proteina të brëndëshme që kanë qënë në shtamet  e mëparshme të influencës. Glykoproteinat sipërfaqësore shpesh u referohen antigjenëve mbrojtës. Për të bërë një vaksinë të suksesshme kundrejt një virusi, duhet të njifet mirë natyra e antigjenëve sipërfaqësorë së tyre. Duhet të theksohet  që qeliza e infektuar nga virusi shfaq në sipërfaqe të saj, fragmente  të antigjenëve të virusëve të brëndshëm dhe këta mund të nxisin përgjigjen e qelizave citotoksike T që veprojnë kundër  qelizës së infektuar. Në një virus, mund të ketë më shumë se një glykoproteinë sipërfaqësore dhe në përgjigjen immune mbrojtëse, njera nga këto mund të jetë shumë më e rëndësishme    se sa të tjerat; ky antigjen duhet të identifikohet për një vaksinë të vlefshme që bllokon infektivitetin. Kështu për shembull, virusi i  influencës ka në sipërfaqe të particelës virale neuraminidazë  dhe hemoaglutininë. Është hemoaglutinina që  provokon imunitetin neutralizues, për arsye se ajo është proteinë që ngjit virusin në receptorin sipërfaqësor të qelizës dhe antitrupat neutralizues interferojnë  me virusin që lidhet në qelizë. Më tej, për të bllokuar ngjitjen e virusit  në qelizë, faktorë të tjerë mund të jenë të rëndësishëm në neutralizimin e këtyre virusëve; p. sh. komplementi mund të  shkrijë (lizojë) mbulesën e virioneve pasopsonizimit nga antitrupat anti-virus.
BURIMI WEB  Vaksina  web  The Vaccine Page can access news from multiple international news outlets Vaccine-preventable diseases: Improving Vaccination coverage in children adolescents and adults. Taskforce on community preventative services  (MMWR – Kërkon  Akrobat) Six Common Misconceptions about Vaccination and how to respond to them	Vëndet kryesore të infeksionit vralNë kuadrin e zhvillimit të një vaksine të suksesshme, duhet të jenë të njhura karakteristika të tilla të infeksionit viral  . Një nga këto është  dhe vendi në të cilën virusi futet në trup. Janë përcaktuar 3 vënde  kryesore. 1) Infeksioni nëpërmjet sipërfaqes mukozale të traktit respirator dhe traktit gastrointestinal. ·         Familjet e virusëve në këtë grup janë: rhinovirusët; myxovirusët; koronavirusët; parainfluenzavirusët; virusi respirator syncycial; rotavirusët 2) Infeksioni nëpërmjet sipërfaqes mukozale pasohet  nga shpërndarja sistemike nëpërmjet gjakut dhe/ose neuroneve  në organet target Familjet e virusëve në këtë  grup janë: pikornavirusët; virusi i fruthit; virusi i shytave; virusi herpes simplex; virusi varicelës; viruset e hepatitit A dhe B 3) Infeksioni nëpërmjet injeksioneve ose pickimit të insekteve pasohet  nga përhapja tek organet target: Familjet e virusëve që bëjnë pjesë  në këtë grup janë virusi i hepatitit  B; alphavirusët; flavivirusët; bunyavirusët. Imuniteti lokal i ndërmjetësuar nga  IgA që është shumë i rëndësishëm  në tipin 1 dhe 2. Ka pak dobi kur kemi  antitrupa humoralë të mirë neutralizues në qarkullim kur virusi replikohet, për shembull, në traktin e sipërm respirator. Këtu duket qartë që antitrupat sekretues janë shumë të rëndësishëm. Kështu, ne kemi nevojë të dimë: Antigjen(ët) viralë që nxisin antitrupat neutralizues Antigjen(ët) sipërfaqësorë qelizore që nxisin antitrupat neutralizues Vendin e replikimit të virusit
Figura 1.  Krahasimi i maksimumit dhe  morbilitetit aktual  për sëmundjet e parambrojtura me vaksinë	Tipet e vaksinaveSot në përdorim ka tre tipë bazë të vaksinave Vaksinat me shtam të vrarë: Këto përgatiten prej virusëve patogjenëë infektivë normalë (tipet e egra), virus patogjenik që është kthyer në jo patogjenik, zakonisht gjatë trajtimit kimik me kimikate si formalina.    Vaksinat e atenuara (të ndryshuara): Këto janë particela virusi të gjalla që rriten tek marrësi i vaksinës por nuk shkaktojnë sëmundje për shkak se virusi i vaksinës ka ndryshuar (mutuar) në një formë jo-patogjenike; tropizmi i tij ka ndryshuar kështu që ai nuk rritet gjatë tek vendi që mund të shkaktojë sëmundje.  Vaksinat sub-unite: Këto janë komponentë të purifikuar (pastërt) të një virusi, të tilla si antigjeni sipërfaqësor.  Problemet në zhvillimin e vaksinës Ka shumë probleme që lindin  gjatë përgatitjes së  një vaksine anti-virale të mirë. Midis tyre janë: Tipet e ndryshme të virusit mund të shkaktojnë sëmundje të ngjashme si  p.sh. ftofjen ezakonshme. Si rezultat, një vaksinë e vetme nuk është e mundur kundrejt një sëmundje të tillë. Drifti dhe shifti antigjenik – Kjo është veçanërisht e vërtetë tek virusët me ARN dhe tek ata me genomë të segmentuar.  Kafshët e mëdha si rezervuarë.Në rast se ndodh kjo, reinfeksioni mund të ndodhë përsëri pas eliminimit nga popullata humane. Integrimi i ADN virale.  Vaksinat nuk do të funksionojnë në virionet latentë pa shprehur antigenët e tyre në sipërfaqen qelizore. Më tej, në rast se virusi vaksinal integrohet në kromozomet e qelizës së bujtësit, ai mund të shkaktojë probleme (kjo është, për shembull, një problem me mundësi përdorimi të vaksinave anti-VIH e bazuar në shtamet viralë të atenuar-shif më vonë).  Transmetimi nga qeliza në qelizë nëpërmjet sinciciumeve- Ky është problem për vaksina potenciale për SIDA, pasi virusi mund të  përhapet nga qeliza në qelizë pa u futur në qarkullim. Rekombinimi dhe mutacioni i virusit të vaksinës në një vaksinë të atenuar. Pamvarësisht këtyre problemeve, vaksinat antivirale në disa raste kanë patur suksese spektakulare (figura 1). Një rast që qëndron në krye është(smallpoksi) me të cilën u bë e mundur eliminimi i  sëmundjes nga popullata humane. Vaksina e smallpoksit është një shembull i një vaksine të atenuar, megjithëse nuk është prej virusit orgjinal të smallpoksit. Tjetër vaksinë e sukseshme është vaksina e polios, e cila bëri të mundur eliminimin e kësaj sëmundjeje nga popullata humane për disa vjet. Kjo vaksinë është në dy forma. Vaksina  Salk që është një vaksinë e vrarë, ndërsa ajo që është përgatitur nga Sabine është një vaksinë e gjallë e atenuar. Aktualisht polio është i kufizuar në pjesë të Afrikës dhe Azisë.
	SUKSESE TË ARRITURA  SMALLPOXI (Variola)  Smallpoxi është një sëmundje shkatëruese dhe shëmtuese dhe mjaft infektive. Ajo shkaktohet nga virusi variolës (gjithashtu i njohur si virusi i smallpoksit), antar i Orthopoxvirdae (figura 2A). Sëmundja e smallpoksit ka qënë e njohur përpara mijëra vjetësh dhe ndoshta e ka origjinën nga Azia. Ajo u drejtua nga perëndimi nëpërmjet lindjes së mesme dhe midis viktimave ishte Faraoni Ramses V (figura 2B). Sëmundja mund të ketë arrdhur në Europë me kryqëzata. Smallpoksi u fut në Botën e re nga kolonistët Europianë, duke shkaktuar një epidemi shkatërruese në popullatën indigjene të cilët nuk kishin imunitet natyral. Në fakt, disa kolonistë të hershëm e përdorën smallpoksin si një armë biollogjike kundër banorëve orgjinalë të Amerikës së Jugut dhe Veriut. Smallpoksi karakterizohet nga një numur pustulash që përmbajnë virus infektiv (figura 2 C dhe D). Niveli i fatalitetit është më shumë së një çereku i pacientëve të infektuar nga forma më serioze e shkaktuar nga Variola major. Forma tjetër e smallpoksit është shkaktuar nga Variola minor dhe ka nivel fataliteti më të ulët (deri në 5%). Përpjekjet e para për të kontrolluar smallpoxin kanë ndodhur në shekullin e 10-të duke përdorur variolizimin (kështu është quajtur pasi virusi i smallpoksit është Variola). Në variolizimin (figura 2E), materiali (krustet) janë marrë nga pustulat e një personi të infektuar, i cili nuk ka vdekur nga sëmundja. Ky person, megjithatë , ka patur një formë të lehtë të smallpoksit is rezultat i infeksionit nga varianti natyral i virusit. Ky material përdoret për të infektuar një person tjetër i cili zakonisht merr një sëmundje të lehtë. Në rast se personi nuk vdes, ai do të ketë një imunitet për tërë jetën. Arsye tjetër per suksesin e variolizimit është që virusi në krustet është më pak virulent sepse ai është pjesërisht i tharë dhe është i bashkuar dhe inaktivuar nga antitrupat e donorit. Niveli i fatalitetit të variolizimit është afërsisht 1-2% dhe prandaj ishte një procedurë e rrezikshme. Kjo teknikë u përdor në Pakistan, Etiopi dhe Afganistan deri në vitet 1970. Variolizimi u përhap gjërësisht në Angli në vitet 1700, e cila u fut në këtë vënd, nga gruaja e Ambasadorit të Anglisë në Turqi, Mary Wortly Montague.
Figura 2   A. Virus ii smallpoksit   Copyright 1994 Veterinary Sciences Division  Queen's University Belfast	B. Koka e mumifikuar e Ramses V (vdiq 1157 përpara Krishtit) me puçra të cilat ishin si rezultat i smallpoksit.   C. Infant me smallpoks  E. Pulverizimi i krusteve të smallpoksit  të cilat inhalatoheshin për tu mbrojtur kundret  smallpoksit në mjekësisnë  Kineze   D. Lezionet e Smallpoksit në lëkurë të trupit . Foto e marë në Bangladesh. CDC/James Hicks B. Dr Jenner duke vaksinuar fëmijën C.  Lopa Blossom  F. Person ii fundit i njohur në botë  që pati rast natyral të smallpoksit. Variola minor  tek 23 vjeçari Ali  Maow Maalin, Merka,  Somali CDC
Figura 3   A. Edward Jenner	Në vitin  1796, Edward Jenner (figura 3A), i cili në këtë kohë ishte duke punuar me variolizimin, zbuloi vaksinimin duke përdorur  virusin  vaccina, agjent i lisë së lopëve (cow pox)  (vacca Latinisht do të thotë lopë). Jenneri një mjek që banonte ne zonën rurale të Gloucestershire në perëndim të Anglisë  dhe ishte mjaft i njohur në këtë kohë  me faktin  që njerzit, të cilët  ishin të prekur nga lija e lopëve  (vajzat që punonin me lopët e qumështit), dukeshin se krijonin një imunitet mbrojtës kundrejt  dhe smallpoksit më virulent. Jenneri vaksinoi Mr. Phipps (i cili punonte për të) dhe djalin e vet (figura 3B) me cowpox nga lopa e quajtur Blossom (figura 3C) dhe pastaj e infektoi ata me smallpoksin virulent. Të dy të vaksinuarit  fatmirësisht u mbrojtën. Virusi orgjinal i Jennerit nuk është vaksina që është përdorur  në vaksinimin e smallpoksit deri së fundi. Virusi vaksinal mund të jetë  një rekombinant nga lija  e lopëve ose e kuajve. Për një kohë të gjatë, virusi vaksinal u mbajt në kuaj ose në buaj. Rasti i fundit me smallpoksin natyral ndodhi në Angli në vitin 1930; i fundit në Amerikë ishte në vitin 1940. Rasi i fundit në botë ishte në Somali dhe ndodhi në Tetor të vitit 1977 (figura 3D). Megjithëse virusi  u eliminua  dhe në kafshët e egra, smallpoksi u mbajt në laboratorë  dhe si rezultat i aksidenteve në to, pati një rast fatal në Angli. Stoqet botërore u reduktuan në laboratorët  në Amerikë dhe në Bashkimin Sovjetik. Nuk është e njohur nëse virusi infektiv nga laboratorët e Rusisë u përhapën pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik. Çrrënjosja e smallpoksit ka qënë një sukses i madh i shëndetitit publik. Ka disa arsye për këtë: Nuk ka më kafshë rezervuarë për variolën, vetëm njerzit e infektuar nga ky virus Sapo një person infektohet  nga ky virus, krijon imunitet për të tërë jetën, megjithëse ky mund të mos jetë rasti me personat  e imunizuar kundrejt  shtamit vaksinal. Rastet subklinike janë të rralla dhe kështu një person i infektuar  mund të identifikohet dhe të izolohet. Infektiviteti nuk i paraprin shënjave të hapura që do të thotë se nuk ka fazë prodromale. Ka vetëm një serotip të variolës dhe kështu vaksina është efektive kundrejt të gjithë shtameve të virusit Vaksina është shumë efektive Ka patur një angazhim të  madh nga OBSH(Organizata Botërore e Shëndetit) dhe qeveritë.
Figura 4. Luis Paster   Figura 5. Virusi i Rabies	TËRBIMI Pothuajse një shekull pas Jennerit, pioneri i punimeve  me smallpoksin, në 1885 Louis Pasteur (figura 4) zhvilloi vaksinën e parë të atenuar-kundër virusit të tërbimit (figura 5) (rabhas, Sanskrit: të bësh violencë). Atenuimi u arrit nëpërmjet seleksionimit të shtameve që ishin më pak virulent për njeriun, pasi ata u rritën në bujtës të ri. Pastëri përdori virusin nga një qen i tërbuar duke e injektuar atë  në trurin e lepurit. Infektimet seriale në lepuj bënë që shtami viral  që ishte shumë virulent tek lepuri të ishte më pak virulent në qen (dhe njerëz). Pastëri trajtoi me sukses një djalë  (Josef Meister) të kafshuar nga një qen i tërbuar.  Shif gjithashtu edhe kapitullin 20
	POLIO
BURIMI  WEB  Polio and polio vaccine  (CDC)  (Fajl pdf - kërkon Akrobat) Fundi i faqes së  Polio Polio – Rastet globale aktuale OBSH Virusi i polios  tek fëmijët  2000-2004 OBSH Rastet me polio OBSH Map of current cases OBSH VIDEO Race to reach the last child We are making history Polio eradicationOBSH	Në vëndet perëndimore tipi i egër i polios nuk është më problem, por ai është gjetur ende në disa vënde më pak të zhvilluara si Nigeria dhe India (figurat 4, 5 dhe 6). Deri në vitet 1950,kur vaksinimi anti-polio u bë rutinë, shpërthimet në verë të polios ishin të zakonshme në vëndet përëndimore, shpesh përhapja ndodhte nëpërmjet rrugës gojë-feçe ndërsa përdorin notimin në gropa të përbashkëta.  Këto shpërthime shkaktonin përhapjen e polios paralitik që kishte nevojë për frymëmarje dhe përdorimin e “ respiratorit të hekurit” (figura 7). Ka dy tipe të vaksinës së polios, të dyja janë prodhuar në vitet 1950. E para, e prodhuar nga Jonas Salk, është preparat i virusit normal të  egër të polios të vrarë me formalinë. Ky është rritur në qelizat e veshkës së majmunit dhe vaksina jepet nëpërmjet injeksionit. Ajo shkakton  një imunitet të mirë humoral (IgG) dhe parandalon kalimin e virusit të polios  për tek neuronet ku ai do të shkaktojë polion paralitik. Kjo vaksinë është e vetmja që është përdorur në vëndet Skandinave ku dhe e eliminoi totalisht sëmundjen.  Një vaksinë e dytë është prodhuar nga  Albert Sabin. Kjo vaksinë  virale e gjallë është prodhuar në mënyrë empirike  nëpërmjet pasazheve seriale të virusit në kulturat qelizore. Kjo rezultoi në seleksionimin e një shtami mutant i cili rritet mirë në kulturat qelizore dhe në fakt edhe tek zorrët e njeriut ku rritet tipi i egër i polios. Ai nuk migron për tek neuronet. Replikimi i  tij shkakton një  infeksion normal dhe nxit si imunitetin qelizor ashtu dhe atë humoral. Ajo jepet nga goja, rrugë kjo nga merret dhe virusi në një infeksion normal, pasi dhe virusi që kalon nga njeriu tek njeriu kalon nëpërmjet rrugës oral-feçe.  Kjo vaksinë u bë e preferuar në Amerikë, Angli dhe shumë vënde të tjera për shkak të lehtësisë së saj të administrimit (shpesh me pak sheqer), faktit që virusi vaksinal replikohet në zorrë  dhe është e nevojshme vetëm një administrim  për të marrë një imunitet  të mirë (zakonisht përdoret dhe një përsëritje vaksine). Imuniteti që rezulton nga vaksina  Sabin zgjat më shumë se sa ai i krijuar nga vaksina Salk, për të cilën është e nevojshme të bëjmë një  numur të vogël booster. Vaksina Sabin ka potencialin që të eliminojë tipin e egër të virusit, ndërsa vaksina Salk vetëm ndalon marrjen e virusit nga qelizat nervore që është i replikuar në zorrët e njeriut. Vaksina e atenuar  Sabin megjithatë  ka një problem: mutacionin e mëvonshëm. Ky mund të rezultojë nga rekombinimi midis viruist të egër dhe shtamit vaksinal. Virusi virulent është izoluar në mënyrë frekuente nga recipientët e vaksinës Sabin.  Rastet mbetëse (rreth 8 për vit në Amerikë deri tani) në vëndet që përdorin vaksinën me shtam të gjallë të atenuar rezultojnë  nga mutacioni i shtamit vaksinal në drejtim të virulencës. Rreth gjysma e këtyre rasteve ishin të vaksinuar, ndërsa gjysma tjetër në kontakt me të vaksinuarit.  Paraliza e polios ndodh 1 në 100 raste të infeksionit nga virusi i tipit të egër dhe 1 në 4 milionë  të vaksinuar si rezultat i rikthimit të shtamit vaksinal drejt virulencës. Kjo është gjykuar e pranueshme dhe përdorimi i virusit të atenuar nënkupton që  shtami vaksinal do të replikohet në trup dhe do të japë një imunitet të mirë  nëpërmjet rrugës së IgA. Si rezultat  i IgA mukozale, virusi i tipit të egër nuk do të replikohet në zorrën e të vaksinuarve, nuk do të migrojë për tek indet nervore ku do të shfaqet dhe sëmundja. Të vaksinuarit, të cilët kanë marrë vaksinën e vrarë salk, do ta lejojnë virusin e egër të replikohet në traktin intestinal të atij apo asaj, pasi përgjigjia imune kryesore kundrejt vaksinave të vrara është IgG qarkulluese. Siç është theksuar dhe më lartë, kjo vaksinë është mbrojtëse kundrejt polios paralitik  pasi,  megjithëse tipi i virusit të egër mundet të replikohet ende në zorrët e të vaksinuarve, ai nuk mund të lëvizë drejt sistemit nervor qëndror ku do të manifestohen dhe shënjat e polios. Kështu që është e pabesueshme që virusi tipi i egër të zhduket në popullacionet  të cilët kanë marrë vetëm vaksinën e vrarë, pasi ai do të eliminohet në feçe.Duhet të theksojmë që studimet e bëra në Hollandë gjatë shpërthimit të polios në vitin 1992 (midis popullatës që refuzuan të vaksinoheshin)) treguan se imuniteti i prodhuar nga vaskina Salk nuk parandalon qarkullimin  e virusit të egër në popullatën e përgjithshme. Një problem shtesë i përdorimit të vaksinës së gjallë të atenuar është se preparati mund të përmbajë patogjenë të tjerë nga qelizat në të cilat virusi është rritur. Ky natyrisht ka qënë një problem pasi në fillim qelizat e majmunëve të përdorur për të prodhuar vaksinën e polios ishin të infektuara me virusin simian 40 (VS40) dhe ky ishte gjithashtu në vaksinë. VS40 është një virus polyoma dhe ka potencial për të shkaktuar kancer  (shif  Kapitullin e virusëve onkogjenikë). Ai duket se nuk shkakton  probleme në vaksinën e marrë në mënyrë të pavëmëndshme. Ka disa të dhëna  që vaksina e atenuar e polios e përdorur në Afrikë mund të ketë qënë e kontaminuar me virusin e VIH (imunodeficiencës humane), por u pa  se NUK ka qënë kështu. Mundet që gjithashtu të  ketë dhe probleme të ngjashme  me vaksinën e vrarë, në qoftëse ajo nuk është inaktivuar mirë. Edhe kjo ka ndodhur. Rekomandime aktuale lidhur me vaksinën e polios Tani që rastet e polios në Amerikë janë  të lidhur me vaksinën, rregulli i mëparshëm i përdorimit të vaksinës Sabin vetëm se është rivlerësuar. Së pari, kjo është  e lidhur me idenë që në fillim të jepet vaksina e inaktivuar dhe mandej ajo e atenuara. Vaksina e vdekur do të bllokojë rikthimet e vaksinës së gjallë që do të japin çrregullime duke  lëvizur drejt SNQ. Kështu që në vitin 1997 është rekomanduar portokolli që vijon: Për të reduktuar rastet e lidhur me vaksinën (8 deri në 10 në vit), Komiteti Këshillues në Praktikat e Imunizimit të  CDC (ACIP) ka rekomanduar (Janar 1997) një regjim prej dy dozash të vaksinës së vrarë(inaktivuar: Salk) që pasohen prej dy dozash të vaksinës orale të atenuar me grafik në moshën 2 muajshe(inaktivuar), 4 muajshe(inaktivuar), 12-18 muajsh (orale) dhe 4-6 vjet (orale). Aktualisht përdoren 4 doza të vaksinës orale në 2 vitet  e para të jetës. Mendohet që programi i ri do të eliminojë shumë prej rasteve të sëmundjes të lidhur me vaksinën. Ky regjim tashmë është adaptuar nga disa vënde Europiane dhe disa në Kanada.  Regjimi i vaksinimit kundra polios është amenduar përsëri në vitin 2000. REKOMANDIMET AKTUALE: Për të eliminuar rrezikun  e poliomyelitit paralitik të lidhur me vaksinën, ACIP rekomandon që në Amerikë, për vaksinimin rutinë  në fëmijëri  kundra polios,  të përdoret  tërësisht vaksina e inaktivuar (IPV).  Që nga 1 Janari 2000, të gjithë fëmijët  duhet të marrin 4 dozë të IPV nga mosha 2 muajshe, 4 muajshe, 6-18 muajsh dhe 4-6 vjet.  Përdorimet e tjera  të zakonshme të vaksinave anti-virale janë listuar në tabelën 1.
RAPORTI  I  RASTIT PInfeksionet e poliovirus Infections in Four Unvaccinated Children --- Minnesota, August--October 2005
Figura 4. Polio -2004 OBSH
Figura  5  -  Statisikat e Polios  krahasuar me incidencën  nëpër botë në vitin 1988 dhe 1998  Polio - 1988 WHO Polio - 1998 WHO	Figura 6A Rastet totale të raportuara në Suedi dhe Finlandë  (1950-76) të cilët përdorin vetëm vaksinën e vrarë të prodhuar nga Jonas Salk. Vaksina Salk është injektabile  Figura 6B Rastet e raportuara (rastet per 100,000 njerëz) të poliomielitit paralitik në Amerikë në vitet  1951-1992 të cilët përdorën fillimisht vaksinë  e vrarë Salk. Kjo më pas është zëvëndësuar me vaksinën e gjallë orale të atenuar të prodhuar nga  Albert Sabin. Vaksina  Sabin jepet  nga goja. Ajo shpesh jepet me pak sheqer.  Figura 6D Rastet në Amerikë që nga  1970 CDC Figura 6E Polio paralitiku i lidhur me vaksinën - PPLV -  CDC   Figura 6F Polio paralitiku i lidhur me vaksinën - PPLV , në Amerikë 1964-1995 CDC    Figura 6H Rreziku i paralizës nga polio i lidhur me vaksinën 1980-94  Figura 6I Rreziku i paralizës nga polio i lidhur me vaksinën tek recipientët 1980-94 Figura 6J Rreziku i paralizës së polios në kontakt  i lidhur me vaksinën 1980-94 CDC
Figura 6C Poliomyeliti në Amerikë në vitet 1980-1995 CDC
Figura 6G Polio paralitiku i lidhur me vaksinën 1980-94
Figura 7 - Poliomyelitis A. Fëmijë  me mushkëri hekuri.WHO	B. Reparti i mushkerive te hekurta C. Fëmijë me pasoja të polios WHO  D. Fëmijë me pasoja të polios WHO
E. Viktimat e polios ËHO
	VAKSINAT - PËRGJITHËSIME TABELA- 1 Përdorimet e zakonshme aktuale të vaksinave anti-virale Virusi Tipi i vaksinës Mikrografia Lidhjet Polio (Salk) Inaktivuar  Transmetimi mikrografi elektronike e poliovirusit tip 1. CDC/Dr. Joseph J. Esposito  jje1@cdc.gov  CDC, MMWR (kërkon  Akrobat) Polio (Sabin) Atenuar Shënim për lexuesit: Rekomandimet e Komitetiti Këshillues në Praktikat e Imunizimit: Rekomandime të rishikuara për vaksinimin rutinë të poliomielitit Tërbimi  Vaksina orgjinale e tërbimit është prodhuar nga Pastëri. Ajo ishte vaksina e parë virale e atenuar. E kaluar tek kordet nervore të lepurit. Vaksina aktuale është e inaktivuar.  New York State Departamenti  i  Shëndetit Parandalimi i tërimit në njerëz – Amerikë, 1999 Rekomandimet e Komitetit Këshillues në Praktikën e Imunizimit (ACIP) Shytat Atenuar Vaksina MMR (kërkon  Akrobat) CDC Fruthi Atenuar Vaksina MMR (kërkon Akrobat) CDC Rubeola Atenuar Vaksina MMR (kërkon Akrobat) CDC Influenza Inaktivuar   Copyright 1994 Veterinary Sciences Division  Queen's University Belfast CDC Informacion për vaksinat MMWR, CDC – kërkon s Acrobat) Hepatiti A  Inaktivuar Parandalimi i Hepatitit  A nëpërmjet imunizimit aktiv ose pasiv: Rekomandimet Komitetit Këshillues në Praktikat e Imunizimit (ACIP) Hepatiti B Subunit  Copyright Dr Linda M Stannard, University of Cape Town, South Africa, 1995.  CDC Informacion për vaksinat Varicella Atenuar  John Curtin School of Medical Research Australian National University Canberra, Australia. Micrograph: Dr Frank Fenner Parandalimi i  Varicelës. Rekomandime të updejtuara të Komitetit Këshillues në Praktikat e Imunizimit (ACIP) Rotavirus  Atenuar    Copyright 1994 Veterinary Sciences Division , Queen's University, Belfast   Kjo vaksinë ka qënë lidhur më tepër se niveli normal - shko këtu Nuk është rekomanduar gjatë - shko këtu Rotavirus and Intussussception(futja ose heqja e një pjese) FAQ Ethja e verdhë Atenuar Yellow Fever Vaccine Recommendations of the Immunization Practices Advisory Committee (ACIP) Për më shumë informacion për vaksinat  anti-VIH (SIDA) shko këtuShënimet për leksionet  VIH/SIDA janë këtu
	Vaksinat e atenuara Atenuimi zakonisht arrihet pas pasazheve të virusit në bujtës të huaj të tillë si vezët e embrionuara ose qeliza të kulturave indore.   Midis shumë mutantëve që egzistojnë  në një popullacion (sidomos virusë me ARN), do të zgjidhen disa që kanë  aftësinë për t´u rritur  në një bujtës të huaj (virulencë e lartë). Këta kanë prirje të jenë më pak virulent  për bujtësin orgjinal. Për të prodhuar vaksinën e polios Sabin, atenuimi u arrit vetëm  me inokulime të larta dhe pasazhe të shpejta  në qelizat primare të veshkës së majmunit. Popullacioni i virusit rritet shpejt  me një shtam më pak virulent (për njeriun) që  duhet të rritet mirë në indet jo nervore (veshkave), por jo në sistemin nervor qëndror. Shtame jo virulentë prej tre tipeve të polios  janë përdorur për vaksinë. Bazat molekulare të atenuimit  Ne nuk njofim bazën e atenuimit  në shumë raste  kur atenuimi  është arritur në mënyrë empirike. Metodat empirike  të pasazhit  në qelizat e huaja, shkaktojnë shumë mutacione në një virus  dhe është e vështirë që të  përcaktosh  cilat janë mutacionet më të rëndësishme. Shumë shtame virale të atenuara janë  të ndjeshëm kundrejt temperaturës (kjo do të thotë  që ata rriten më mirë në 32-35 gradë se sa në 37 gradë) ose të adaptuar në të  ftohtë (ata mund të rriten në  temperaturë më të ulët se 25 gradë). Në shtamin viral të polios tip 1 përdorur për vaksinë, ka ndryshime në 57 nukleotide të gjenomës, që rezultojnë në ndryshimin e 21 aminoacideve. Një e treta e ndryshimeve janë në gjenin VP1 (ky gjen përbën 12 % të gjenomës). Kjo tregon që atenuimi rezulton nga ndryshimi në proteinat e sipërfaqes së virusit.  Së fundmi , është prodhuar një vaksinë  nazale e atenuar për influencën (shif më poshtë). Kjo përmban  shtame vaksinale të adaptuar në të ftoftë të virusit të influencës që janë rritur në kultura indore  në temperatura të ulta e progersive.  Pas një numuri pasazhesh (dymbëdhjetë ose më shumë), virusi rritet mirë në rreth    250  dhe rritja in vivo  është e kufizuar në traktin e sipërm respirator. Prodhuesit  kanë përdorur  një vaksinë tre valente të ngjashme  me një vaksinë  të vrarë  të prodhuar çdo vit që është aktualisht në përdorim. Studimet  treguan që sëmundja e influencës ndodh vetëm në 7 % të vullnetarëve të cilët kanë marrë  vaksinë influence intra-nazale, kundrejt 13 % të injektuar me vaksinë  trivalente të inaktivuar dhe 45 % të vullnetarëve  të cilët morën placebo. Krahasimi i të dy vaksinave  me placebon janë statistikisht të dallueshëm.
Figura 8  Antitrupat sekretorë (nazalë dhe  zorrë IgA) dhe antitrupat në serum ( IgG, IgM dhe IgA) në përgjigje  kundrejt vaksinës së vrarë të polios (majtas) të dhënë  nëpërmjet  injektimit  intramuskular dhe vaksinës së gjallë të atenuar të polios (djathtas) të dhënë në rrugë orale	Avantazhet e vaksinave të Atenuara Ato aktivizojnë  të gjitha fazat e sistemit imun. Ato prodhojnë IgG humorale dhe  IgA lokale (figura 8) Ato rrisin përgjigjen immune  kundrejt të gjithë  antigjenëve mbrojtës . Inaktivimi, me formalinë, si në rastin e vaksinës Salk, mund të ndryshojë antigjenicitetin. Ato ofrojnë  një imuntet më të gjatë  dhe janë më shumë kros-reaktivë. Kështu  ato stimulojnë  antitrupa kundrejt  epitopeve të shumtë  të cilët janë të ngjashëm  me ato të nxitura nga tipi i virusit të egër. Ato kushtojnë më pak për ti prodhuar. Ato japin një munitet të shpejtë  në shumicën e vaksinave Në rastin e vaksinave të polios  dhe adenovirusëve, administrimi është i lehtë.  Këto vaksina transportohen me lehtësi në terren Ato të shpien në eliminimin nga komuniteti të virusit të tipit të egër.  Disavantazhet e vaksinave të  Atenuara Mutacioni. Ky mund të shkaktojë  rikthim të virulencës (ky është një disavantazh i madh) Përhapja nëpërmjet kontaktit të virusit të vaksinës tek të cilët nuk kanë  pranuar të vaksinohen (kjo mund të jetë  një avantazh në komunitetet ku vaksinimi nuk është bërë  100%) Përhapja e virusit të vaksinës që nuk është standartizuar dhe  mund të jetë mutuar Disa herë mund të jenë të dobëta sidomos në tropik Virusët e gjallë janë problem  në pacientët me  sëmundje të pamjaftueshmërisë imune
	Avantazhet e vaksinave të  inaktivuara Ato japin një imunitet humoral të mjaftueshëm në rast se është bërë bosteri Nuk ka mutacion ose rikthim (ky është një avantazh i madh) Ato mund të përdoren  tek pacientët me pamjaftueshmëri imune Disa herë ato kryhen mjaft mirë në zonat e tropikut Disavantazhet e vaksinave të inaktivuara Disa vaksina nuk rrisin imunitetin Boosterat janë të nevojshëm Ka pak imunitet lokal/mukozal (IgA). Kjo është e rëndësishme (figura 8) Kosto e lartë Në rastin e polios ka mungesë të majmunëve Në rastin e smallpoksit ka patur dështime  në inaktivimin  duke shkaktuar imunizim me virus virulent.
Figura 9   Vaksina e inluencës me shtam  të atenuar duke përdorur një mutant të ndjeshëm kundrejt të ftohtit që mund të rikrijohet me një shtam të ri virulent.	Metodat e reja të prodhimit të vaksinave 1) Seleksionimi për mis-sens Mutantë letalë të kondicionuar. Mutantë të ndjeshëm kundrejt temperaturës në influencën A dhe në VRS janë prodhuar nga mutacioni  me  5-fluorouracil dhe pastaj janë selektuar për ndjeshmëri temperature. Në rastin e influencës, gjeni i ndjeshëm kundrejt temperaturës mund të rikrijohet në laborator duke prodhuar një shtam viral më mbulesë të shtamit qarkullues në popullacion  dhe proteina të brëndëshme të shtamit të atenuar. Mutantët e adaptuar në të ftohtë mundet që gjithashtu të prodhohen në këtë rrugë. Nga ata mund të marrim mutacione me mis-sens(mungesë sensi) në të gjithë 6 gjenet për proteinat jo sipërfaqësore.  Një vaksinë e re  e atenuar e influencës (figura  9) përdor një mutant të ndjeshëm kundrejt të ftoftit që mund të rikrijohet me çdo shtam të ri virulent të influencës që shfaqet. Virusi i rikrijuar do të ketë gjene për proteinat e brëndëshme nga virusi i atenuar (dhe kështu do të atenohet) por do të shfaqë proteina sipërfaqësore të një varianti të ri virulent antigjenik. Për shkak se kjo është bazuar, në një virus të gjallë të atenuar, porositja e vaksinës për çdo vit  me variante  të reja të gripit është  shumë më e shpejtë se sa procesi aktual i  parashikimit se cilët shtame të influencës do të jenë më të rëndësishëm  për sezonin që vjen të gripit dhe kombinimin e këtyre në një vaksinë të vrarë.
	2) Peptidet sintetike Peptidet e injektuara të cilat janë shumë më të vogla së një proteinë e virusit orgjinal risin përgjigjen e IgG porse ka një problem  me antigjenicitetin e dobët. Kjo është për shkak se epitopi  mund të varet  në konformacionin e virusit  në tërësi. Një shëmbull jo viral  që ka arritur disa suksese të kufizuara është një vaksinë prototype antimalarie.
Figura 10  Antitrupat anti-idiotypikë	3) Vaksinat anti-idiotipikë Një vend lidhje antigjeni në një antitrup është një seleksion i strukturës tre dimensionale të pjesës së antigjenit, që është pjesë e epitopit. Kjo strukturë unike  amino acide në antitrup njifet si idiotip i cili mund të mendohet si një pasqyrë e  epitopit  në antigjen. Antitrupat (anti-ids) mund të rriten  kundrejt idiotipit nëpërmjet injektimit të antitrupave në një kafshë tjetër. . Kjo na jep neve antitrupa anti-idiotipë  dhe kjo është një pjesë imituese e strukturës tre dimensionale të antigjenit që është epitopi (figura 10). Kjo mund të përdoret si vaksinë. Kur një antitrup anti-idiotipik injektohet në një vaksinë, formohen antitrupat (antitrupat anti-anti-idiotipikë) që njofin  një strukturë të ngjashme  të pjesës së virusit  që potencialisht mund të neutralizojë  virusin. Kjo ndodh: Anti-ids rriten kundrejt antitrupave të  hepatitit B antitrupat S nxisin antitrupat antiviralë.
	4) Teknika e ADN Rekombinant a) Atenuimi i virusit Mutacionet me fshirje janë të  shumtë dhe s´ka të ngjarë që ata rikthehen (mendohet se supresioni i mutacionit mbetet  problem. Kjo është parë  në disa mutantë me fshirje  të Nef  potencial për të prodhuar vaksinë  anti-VIH). Tjetër problem me këtë përngjasje në disa vaksina është që virusi mund ende të mbajë  karakteristika të tjera të padëshirueshme si onkogjeniciteti ( p.sh me adenovirusët, herpes virus, VIH). b) Përshtatja e një gjeni të vetëm (zakonisht një glykoproteinë sipërfaqësore e virusit). Një gjen i vetëm (për një antigjen mbrojtës) mund të shfaqet në një bujtës të huaj.  Vektorët shfaqës mund të përdoren për të prodhuar sasi të mëdha  të antigjenit që do të përdoret si vaksinë. Gjeni mund të shfaqet në të  dhe proteina purifikohet nga bateria duke përdorur një proces fermentativ, megjithëse  varfëria   e përpunimit post-translacional nga bakteria  mbetet problem. Majat janë më të mira për të prodhuar sasi të mëdha antigjeni  për vaksinë meqënëse përpunimi  i glykoproteinave  në aparatin e tyre të Golxhit bëhet në një mënyrë shumë të ngjashme  me atë të sisorëve. Këto vaksina kanë të njëjtat disavantazhe të një vaksine të vrarë. Vaksina aktuale e hepatitit B është e këtij tipi. Kjo afëri është përdorur për të bërë disa vaksina potenciale  të VIH por ato kanë shkaktuar pak imunitet qelizor (shif shënimet e leksionit VIH). c) Klonimi i  gjenit në një virus tjetër Nga klonimi i gjenit për  një antigjen mbrojtës në një virus tjetër të parrezikshëm, antigjeni paraqitet tamam si virus orgjinal. Më tej , qeliza infektohet , duke shpurë në një imunitet qelizor. Vaccinia  (virusi i vaksinës së smallpoksit) është një kandidat  i mirë pasi  ai është përdorur gjërësisht në popullacionin human  pa shkaktuar sëmundje. Në këtë rrugë ne mund të  bëjmë një shtam viral multivalent  për vaksinë  pasi Vaccinia pranon disa gjene të huaja. Vaksina kandidate e VIH ka pësuar ndryshime klinike. Megjithatë, përdorimi  i vaccinia kundër smallpoksit ka treguar  komplikacione të rralla por serioze  tek pacientët me system imun të ndrydhur  dhe janë sëmurë.  Një   është  një virus rekombinat i lisë së kanarinave  që nuk replikohet  në njerëz por infekton qelizat.  Imunizimi me vektorin e gjallë rekombinant të lisë së  kanarinave  duke shprehur gjenin e mbulesës së VIH ka induktuar një përgjigje specifike  CTL të mbulesës së VIH-1. Krijime të ngjashme  të bëra me gag, proteaza, nef dhe pjesë  gjenesh janë në eksperimente klinike.
	Vaksinat me ADNRevolucioni i tretë i vaksinës Këto vaksina janë bazuar  në  futjen e paramenduar të  ADN së plazmidës në vaksinë.  Plazmida mbart  një proteinë  që kodon gjen që transfekt in vivo  me një eficiencë shumë të ulët dhe shfaq një antigjen  që shkakton  përgjigje imune. Këto shpesh quhen  vaksina ADN-je por më mirë është që të quhen imunizim i ndërmjetësuar nga ADN  ose i bazuar në ADN pasi nuk është qëllimi që të rriten antitrupat kundrejt molekulës së ADN në vehtvete por për të marrë proteinën e shfaqur nga qeliza e vaksinës. Zakonisht qelizat e muskujve e bëjnë këtë  pasi plazmida  është injektuar intramuskular. Duhet të theksohet që plazmida nuk replikohet  në qelizat e vaksinës, por vetëm prodhohet proteina.  ADN e plazmidës  është marë nga qelizat e muskulit pas injektimit. Ajo ka treguar që ADN mund të futet  në inde  nëpërmjet bombardimit të lëkurës me  particela të  veshura me flori. Gjithashtu është e mundëshme për të futur ADN  në indet nazale  me pika në hundë. Në rastin e metodës së bombardimit me particela floriri, një nanogram  i ADN e veshur me flori prodhon përgjigje immune. Një mikogram i ADN  potencialisht  mund të futet në mijra gjene të ndryshëm në vaksinë.
BURIMI WEB  vaksina ADN  web
	Avantazhet e vaksinave me ADN Plazmidet mundet që të merren lehtësisht në sasi të mëdha ADN është shumë stabile ADN reziston  në temperatura dhe kështu mundësia e mbajtjes dhe transportit është e madhe  Sekuencat e  ADN  mund të ndryshojnë  lehtësisht në laborator. Kjo do të thotë që ne mund ti përgjigjemi ndryshimeve të agjentëve infektivë Nga përdorimi i  plazmideve në vaksinë kodohet për të sintetizuar antigjenin, protein(s) antigjenike e prodhuar  përpunohet ( të modifikuara post-translacionalisht) në të njëjtën rrugë  si dhe proteinat e virusit kundrejt të cilit  përgatitet mbrojtja. Kjo përgatit një antigjen  më të mirë  se sa p.sh. përdorimi i  një plazmidi rekombinant për të prodhuar  një antigjen në maja (vaksina HBV), purifikimi i kësaj proteine  dhe përdorimi i saj si imunogjen.   Përzierja e plazmideve mund të  përdoret  për të koduar shumë  fragmente të proteinës nga një virus ose  virusë  dhe kështu mund të prodhohen një spektër i gjërë vaksinash.  Plazmida nuk replikohet  dhe enkodon vetëm  proteinat e interesuara Nuk ka komponent të proteinës  dhe kështu nuk do të ketë përgjigje immune kundrejt  vektorit në vetvete. Për shkak të rrugës që antigjeni është prezantuar, ka një përgjigje  qelizore  që mund të drejtohet  kundër çdo antigjeni  tek patogjeni. Kjo gjithashtu ofron  mbrojtje kundrejt  sëmundjeve  të shkaktuara  nga patogjenë të tillë  obligativë intraqelizore  (p.sh. Mykobakterium tuberculosis) Të gjitha të përmëndura më lartë  nënkuptojnë që vaksinat e ADN janë të lira dhe prandaj  ka të ngjarë që  zhvillimi  kundrejt patogjenëve  të ketë rëndësi të pakët ekonomike ( së paku për kompanitë  e medikamenteve)
	Problemet e mundshme  Integrimi potencial i plazmidës në gjenomën e bujtësit  për të ndërfutur mutagjenezën Induktimi i  përgjigjes autoimmune  (antitrupa anti-ADN patogjenik)  Induktimi i tolerancës imunologjike (kur  shfaqja e antigjenit  tek bujtësi mund të shpjërë  tek një përgjigje e shpejtë jo specifike kundrejt këtij antigjeni ) Studimet fillestare Shumë punë janë bërë në vaksinat me ADN  kundrejt virusëve, pasi imunizimi i bazuar në ADN plazmidë të kujton infeksionin nga virusi. Kur ato karakterizohen mirë, përgjigjia immune  ka një bazë të gjërë  dhe imitim të situatën e parë në një infektim normal  nga virusë homologë. Përgjigjia immune  mund të jetë  mjaft e gjatë dhe akoma më shumë  në rast se bëhet pas një bosteri  të plazmideve. Përgjigjia nga limfocitet cytotoksike T (CTL)  është gjithashtu  e mirë  dhe  mund të parashikohet pasi  sistemi imun shifet si një model  i një qelize të infektuar. Një demonstrim  i rëndësishëm, duke përdorur  një vaksinë AND, ka qënë  induktimi i imunitet qelizor cytotoksik kundrejt një proteine të brëndëshme të konservuar  të influencës A për të përcaktuar, në rast se do të jetë e mundur  të mposhtet variacioni vjetor  (drifti  dhe shifti antigjenik) i virusit. CTLs, tek minjtë, janë përfituar kundrejt  nukleoproteinës së gripit  dhe kjo ështe efektive  për të mbrojtur  minjtë kundër sëmundjes edhe kur  ata janë infektuar me dozë  letale  të një shtami heterolog virulent  me hemoaglutininë  sipërfaqësore të ndryshme.  Nisur nga fakti që transferimi i antitrupave  anti-nukleoproteinë  tek minjtë e patrajtuar nuk i mbron ata nga sëmundja, efekti mbrojtës i vaksinës mund të jetë qelizor.
	Vaksina aktuale e influencës është një preparat i inaktivuar që përmban antigjenë nga shtamet e terrenit që janë  parashikuar të shkaktojnë infeksion gjatë sezonit tjetër të gripit. Në rast se ky parashikim rezulton i gabuar, vaksina ka pak përdorim. Janë antigjenët  sipërfaqësorë që ndryshojnë si rezultat i rikrijimeve  të virusit tek kafshët rezervuarë (rosat)  (shif  inlfuenca shënime leksionesh). Vaksina injektohet në rrugën  intramuskulare  dhe shkakton një përgjigje  immune me IgG (antitrupa humoralë në qarkullim). Vaksina është mbrojtëse  për shkak të mjaftueshmërisë së IgG që dalin nga mukoza e mushkërive  ku  ajo lidh dhe neutralizon virusin që vjen duke u lidhur në antigjenët e sipërfaqes. Në rast se vaksina e përdorur  është vaksinë me bazë  të ADN plazmide, do të prodhohen si limfocitet humorale ashtu dhe ato cytotoksike T, të cilat njofin antigjenin e prezantuar nga qelizat e infektuara me plazmide. CTLs prodhohen për shkak se qelizat  muskulare të  infektuara paraqesin  antigjenët e gripit së bashku me molekulat e MHCT klasa I. Në rast se antigjeni i prezantuar  është një proteinë e nukleokapsidit ( e cila është proteinë e konservuar) kjo mund të kapërcejë problemin e variacionit antigjenik. Kjo mund të revolucionarizojë  vaksinën e influencës.   Studimet e tjera kanë përdorur një plazmide mikse që enkodon bashkë si antigjenët sipërfaqësorë  ashtu dhe nukleoproteinën. Mbrojtja nga vaksina e ADN është demonstruar gjithashtu  me tërbimin, mykoplazmat dhe Plasmodium yoelii. Provat në njerëz me vaksinë ADN të gripit janë aktualisht në progress. Vaksinat anti VIH gjithashtu janë testuar. Në literaturën e VIH unë përmënd   faktin që përparimi në vaksinat e VIH  është i vështirë nga fakti se vaksinat aktuale nxisin vetëm  antitrupat humoralë ndërsa përdorimi i vaksinave me virus të plotë (të cilat mund të nxisin një përgjgije të CTLs) janë hequr për shkak të problemeve të tjera potenciale. Vaksinat  e bazuara tek plazmidet mund ti kalojnë këto probleme, në fakt, eksperimentet aktuale me vaksina anti  VIH të  bazuara  në  plazmidet nxisin CTLs.
Figura 11    Vaksinat parandalojnë sëmundjet, duke filluar nga viti kur është zhvilluar ose liçensuar  vaksina – Amerika, 1798-1998 (MMWR/CDC)	Tabela 2 – Numuri maksimal i rasteve të specifikuara për vaksinat parandaluese të sëmundjeve të raportuara  për një vit kalendarik, krahasuar me numurin e rasteve  të sëmundjeve  dhe problemet e shkaktuara nga vaksina, të raportuara për vitin 1995 në Amerikë. Sëmundja Numuri maksimal i rasteve të raportuara gjatë periudhës prevaksinale Viti(et) me mungesë maksimale të rasteve të raportuara Numuri i rasteve të raportuara gjatë  1995 Ndryshueshmëria në përqindje e morbilitetit Syndromi kongjenital i rubeolës 20,000 1964-65 7 -99.96 Difteria 206,939 1921 0 -99.99 Haemofilus influenza invazive 20,000 1984 1,164 -94.18 Fruthi 894,134 1941 309 -99.97 Shytat 152,209 1968 840 -99.45 Pertussis 265,269 1934 4,315 -98.37 Poliomyelitis (i egër) 21,269 1952 0 -99.99 Rubela 57,686 1969 146 -99.75 Tetanozi 601 1948 34 -99.83 Fenomene nga vaksina* 10,594 * Numri total i raportuar tek  Sistemi i Raportimit të Problemeve të Vaksinave (VAERS)

NE TË BIRTË E FJALËS, PAS TEJE

Senad Guraziu

"Mjerimi asht një njollë e pashlyeme në ballë të njerëzimit... që kalon nëpër shekuj." - Migjeni

O Korifeu ynë, o Gjeni, edhe sot mbetet
në fyt kafshata si dikur, o Diell i zemrës
"kafshatë që s'kapërdihet" ngeli mjerimi
i fjalës për "ne të birtë e shekullit të ri",
bukvala e shpirtit nuk na ngrohë as sot,
asnjë fjalë e shkruar nuk është fjalë e nisjes,
asnjë gjurmëzezë e pistës, rreze në Parnas
për poetin s'janë fjalët e letrës, vetëm
hijen e fjalës bartin germat... për një jetë,
është prapë fryma o Migjen, njëjtë si dikur.

***
Fjala jote dukej një "airbus" me dy kate,
njëjtë dhe sot qielli çahet, vetë Toka dridhet,
aq shumë zhurmë për një shkëputje, për nisjen
në ajri flatrash Kondori vihen në lëvizje
një milion kuajsh-fuqi, një milion pegasësh
turfullues të Perseut duhen prapë, o vëlla,
për të marrë hov "fjala moderne" në pistë.

***
Fjalë e artë, kashtërmenë floriri akoma
i bie kashtës mbi kallinj, një stog fjalësh
mykosur, konservim, kashtosje, mos vallë
vërtet "koha ha dhe kashtën", si t'ia bëjmë,
t'i ndukim me krrabë dimrave të acartë,
o Diell, Profet modern i fjalës, o prijatar
ç'na duhet një "kulub" shpirtrash elitar, rit
i marrë rreth Fjalës së Lirë, shih si ngrohen
me afshin nga jashtë, vërtiten, me shekuj
shtypin kallinj bosh, ëndrrat si virgjëresha
tek presin flijimin lidhur në vargonj, rreth
strumbullarit të fjalës së pathënë, e njëjta
darkë mjerimi, e fundit... dhe të pangrënë.

***
Fjalët tua o Diell, akt i miqësisë me ajrin,
sepse çdo fjalë është një frymë pa dhunë,
ndërsa fjalët tona duhet të dhunojnë mite,
"mythbuster" të futet në fjalorin hyjnor
me dhunë, kodik modern i lajthitjes, vallë
ku mbeti "modernizmi" yt o Migjen, sot
harrojmë që vetë fjalët e bëjnë për brezat,
thyejnë kanone, për cilindo kodeks,
rishkrim, "palimpsest" - e ti o Diell prapë
i heshtur do mbetesh, miqësuar me fjalën
atje në majë të Everestit, vetëm si frymë,
vargmalet me buzëqeshjen prapë i shtynë,
një oqean ngjyrash i trazon, nuancash,
formash të pafund, për ta kuptuar ne...
një shekull më vonë, që vetëm fryma i duhej
fjalës tënde o Migjen, asgjë më shumë.

MIZAT PUSHTOJNË RAJONIN BALLKANIK

Virusi i Nilit perëndimor është një antar i kompleksit antigjenik të encefalitit Japonez i gjinisë Flavivirus të familjes Flaviviridae (Z. Hubalek and bp 1999).

Virusi për herë të parë është izoluar nga gjaku i një gruaje me ethe në Distriktin e Nilit perëndimor në Uganda në vitin 1937 (Smithburn and bp 1940) dhe më pastaj është izoluar nga pacientë, zogj dhe mushkonja në Egjypt në fillim të viteve 1950. Më vonë ai është evidentuar dhe në shumë vënde të tjera të botës. Në vendin tonë për herë të parë ai është evidentuar serologjikisht në vitin 1958 (Z.Hubalek and bp1999), nga studjues Çekë me testin e seroneutralizimit. Që nga ai vit, në vendin tonë, nuk është kryer më asnjë studim as në njerëz dhe për më tepër në kafshë si rezervuarë të tij. Kohët e fundit, edhe si pasojë e ngrohjes globale, ky infeksion po përhapet gjithnjë e më tepër në vënde të ndryshme të botës. Tashmë së fundmi ai është evidentuar në fqinjin tonë Greqi, Itali, Rumani dhe në shtete të tjera si Amerike, ai ka filluar të bëhet mjaft aktiv duke shkaktuar dhjetra të vdekur. Prezenca në vëndet fqinje, me përhapje në kafshë dhe infeksion në njerëz përbën një rrezik potencial për rifutjen e shtameve patogjenë dhe në vendin tonë.

Në vazhdim të qëllimit për të evidentuar prezencën ose mungesën e këtij infeksioni ne ndërmorëm studimin përkatës duke kontrolluar me serollogji serume kuajsh dhe shpendësh nga zonat e paraqitura më poshtë:

:

Nr. Rendor	Rrethi	Specia	Krere gjithsejt	Krerë analizuar	Pozitive	% Pozitivitetit
1	Tiranë	Kuaj	78	78	4	5.1%
2	Librazhd	Kuaj	8	8	1	12.5%
3	Kavajë	Kuaj	35	35	10	28.5%
4	Tepelenë	Kuaj	34	34	-	-
5	Lushnjë	Kuaj	47	47	22	46.8%
6	Fier	Kuaj	25	25	11	44%
6	Gjirokastër	Kuaj	22	22	-	-
7	Lezhë	Kuaj	40	40	5	12.5%
8	Shkodër	Kuaj	10	10	-	-
9	Ersekë	Kuaj	10	10	-	-
10	Durrës	Kuaj	29	29	1	3.4%
Totali			338	338	54	15.9%

Të dhënat e mësipërme janë rezultatet e para serollogjike që mbas vitit 1958 kur u studjua për herë të parë në vendin tonë prezenca e këtij infeksioni në njerëz.. Si paraqitet dhe më lartë, ndërsa zgjedhja e rretheve është bërë në mënyrë rutinore, zgjedhja e specieve të paraqitura nuk është e rastësishme. Këto specie janë rezervuarë të virusit dhe shërbejnë si burim për ushqimin e vektorit përkatës, ku nga këto specie , mushkonja vector-Culex pipiens, thithin jo vetëm gjakun por edhe virusin në të. Në të njëjtën kohë, në rastin kur vetë vektori është i infektuar dhe specia rezervuar jo i infektuar, mushkonja injekton tek bujtësi virusin e Nilit perëndimor.

Si paraqitet dhe në tabelat përkatëse, ne në kuaj kemi patur pozitivitet i cili është i ndryshëm në rrethe të ndryshme të vendit. Ky pozitivitet luhatet nga zero në rrethet e Ersekës, Gjirokastrës, Shkodrës, Tepelenës, deri në shifrat më të larta të tij të vrejtura në rrethin e Lushnjës me një pozitivitet maksimal deri 46.8% dhe pasohet nga Fieri me 44% e mandej Kavaja me 28.5%

Këto të dhëna mbi pozitivitetin në kafshë janë të parat që mbas 53 vjetësh. Prania e pozitivitetit flet se ky infeksion qarkullon në vendin tonë. Ay luhatet në përqindje të ndryshme në zona të ndryshme të vendit, por ajo që është e përbashkët për këto zona është se ato janë të gjitha në ultësirën e vendit tonë. Këto zona në përgjithësi janë zona me lagështi dhe me kushte të përshtatshme për mbijetesën dhe shtimin e vektorit përgjegjës për përhapjen e infeksionit. Në këto zona, prezenca e ujrave që qëndrojnë gjatë, moçaleve, kanaleve me ujë të pistë etj, janë kushte favorizuese për jetesën dhe shtimin e mushkonjave.

Krahas kësaj, në këto zona, temperatura mesatare vjetor, një tjetër faktor i rëndësishëm i mbijetesës së vektorit, është rreth 11º C në muajin e Dhjetor-Shkurtit ose dhe ndoshta më e lartë, tashmë në kuadrin e ngrohjes globale. Në zonat e tjera, kur kjo temperaturë mesatare është shumë e ulët në muajt Dhjetor-Shkurt, mundësia e mbijetesës së larvave të mushkonjave është e ulët dhe për pasojë niveli i mushkonjave në periudhën e pikut të aktivitetit të tyre tyre është e ulët. Kjo mendojmë ne pasqyrohet në rezultatin negative në serollogji. Nga ky rregull bën përjashtim rrethi i Librazhdit , i cili megjithëse njifet për një periudhë të ftoftë në muajt e dimrit, prapë se prapë kemi rezultat pozitiv. Mendojmë se lumi i Shkumbinit ndoshta ndikon pozitivisht në këtë temperaturë. Po kështu dhe prezenca e tij në zonën e Zall Bastarit Tiranë mbetet për tu vlerësuar më tej.

Si paraqitet nga tabela, edhe brënda kësaj zone ku shtrihen vatrat me pozitivitet, niveli i tyre nga njera zonë në tjetrën është e ndryshme. Kjo për mendimin tonë është e lidhur edhe me kushtet e ndryshme ambientale që ato ofrojnë për mbijetesën e vektorit. Përsa i përket shpendëve, nga kontrollet e bëra deri tani, ne nuk kemi vrejtur pozitivitet. Është për tu theksuar se verifikimi i këtij rezultati u bë në qendrën e referencës së OIE, për Nilin perëndimor, në Gjermani Instituti Friedrich Loefler (Prof. Martin GROSCHUP). Kontrollet e mëvonshme do të na japin natyrisht një pasqyrë edhe më të qartë. Për vazhdimësinë e këtij studimi ne kërkojmë dhe mbështetjen e biznesit veterinar, ku mbi bazëen e një projekti përkatës, transparent dhe gjithëpërfshirës të mundjësojmë zgjidhjen e disa momenteve epidemiologjike të rëndësishme për këtë infeksion.

Të dhënat e mësipërme flasin qartë për prezencën e këtij infeksioni në vendin tonë. Ajo që është për të ardhur keq është fakti, se vazhdimësia e këtij studimi nuk u mbështet me mjete financiare për njofjen e e situatës totale në vendin tonë. Gjithsesi në kuadër të një klime të ngrohtë që arrin deri në rreth 38 gradë dhe kur abudanca e transmetuesve të këtij virusi(mushkonjave ) në këtë periudhë është jashtëzakonisht e madhe dhe kur në shtetet tona fqinj ky infeksin po përhapet gjithnjë e më tepër, është detyrë e shërbimit veterinar dhe atij human që të mbajnë nën kontroll situatën e pidemiologjike në kafshë dhe në njerëz. Disa masa si këto që po përmëndim më poshte, ndikojnë disi në uljen e rrezikshmërisë, por jo totale të infektimit.

Kështu më së pari është domosdoshmeri që në afërsi të banesave të bëhet eliminimi i vëndeve të përshtatshme të mbajtjes dhe zhvillimit të mushkonjave specifike si: pellgjet me ujë, rrjedhjet e ujit nga rubinetat, gomat e vjetra të makinave etj, të cilat shërbejnë si vend zhvillimi i mushkonjave specifike (shif më lartë) për këtë infeksion.




Kjo gjë duhet bërë me urgjencë me qëllim që të luftohet sa të jetë e mundur burimi i infeksionit e sidomo në kushtet klimatike të këtij viti. Po kështu theksojmë se eliminimi i gomave të vjetra të cilat janë gjithashtu vend ideal i qëndrimit dhe zhvillimit të mushkonjave, të cilat janë të shpërndara gjithandej dhe pa kriter, është domosdoshmëri. Masë tjetër e rëndësishme është që si njerzit dhe kafshët, në veçanti kuajt, të mos futen në vatrat natyrore të mushkonjave dhe sidomos në pikun e aktivitetit të këtyre transmetuesve. Megjithëse studimi i këtyre vatrave ende nuk është përcaktuar mirë mendoj se është detyrë e rendësishme imediate dhe parësore e shërbimit veterinar për ta bërë këtë gjë. Aktualisht vatra të tilla natyrore janë: vëndet e ulta bregdetare, në afërsi të pellgjeve me ujra të ndenjura, moçaleve, kanaleve vadites, lumenjve me rrjedhje të ngadaltë, apo zonava të veçanta të tyre etj.

Masë tjetër është përdorimi i mundshëm i insekticideve në orët e caktuara ku aktiviteti i këtyre mushkonjave është maksimal dhe sidomos në rastet kur është e domodoshme që të hyhet në vatrat natyrore të mushkonjave. Në këtë rast përdorimi i sprajeve antimushkonjë si për kafshët dhe për njerzit është një metodë mjaft efikase dhe rezultative.

Në çdo rast dyshimi për prezencën e këtij infeksioni është mirë që të drejtoheni menjëherë tek mjeku veteriner për të njohur statusin e kafshës së dyshuar e sidomos kuajt. Po kështu dhe njerzit, te cilët vrejnë shënja jo të zakonshme të statusit të tyre apo të afërmëve të tyre dhe sidomos kur banojnë në zonat afër rajoneve ku ai është evidentuar, duhet gjithashtu të drejtohen menjëherë tek mjeku përkatës me qëllim për ti paraprirë përhapjes së më tejshme të tij dhe rëndimit të sëmundjes në njerëz.

Një invadim i vërtetë i mizave ndodhi të mërkurën më dt. 1 maj 2013  në Sarajevë, ku banorët e lagjeve Dobrinja dhe Grbavica u detyruan që - edhe pse ishte tepër nxehtë - të mbyllnin dritaret e banesave të tyre, përderisa shumë banorë të kryeqytetit boshnjak u ankuan se mizat u hynin në vesh e sy.

Mediat boshnjak raportuan se me miliona miza mbuluan gjithë qiellin në shumë pjesë të Sarajevës. Miza kishte aq shumë saqë dukej sikur binte shi apo borë.





Në të vërtetë, në ditën e parë të majit mizat e mbuluan gjithë qytetin, duke shkaktuar panik tek banorët e tij. Kohë më parë një dukuri e tillë u regjistrua edhe në qytetet serbe Nish dhe Beograd, e para disa ditëve dhe në Kralevë.

Besohet se mizat u shfaqën në numër kaq të madh për shkak të temperaturave të larta, të cilat e tejkalojnë mesataren për këtë periudhë të vitit. Sipas ekspertëve, ky është një fenomen natyror, sepse brenda vetëm pak ditëve përnjëherë u lindën tri apo katër gjenerata të mizave.

http://www.pravda.rs/2013/05/02/invazija-musica-i-u-sarajevu/?lng=lat


Insektet kanë sulmuar edhe disa qytete serbe si  Beogradin,Kraleven ,Nishin.Invazioni pritet edhe në disa vende tjera në regjionë(Malin e Zi, Republikën  e Kosovës,Republikën e Maqedoninë,Republikën e Shqipërie .Kroacinë etj) fenomen  ky natyrori i cili   parandalohet  me insekticide.


Preparati i cili preferohet të përdoret  është insekticidi  italian Foval CE,theksojnë ekspertët  shëndetësor në rajon.



Lexoni edhe këtë info:

http://www.pressonline.rs/info/politika/28833/farma-muva-u-beogradu.html

http://translate.google.com/translate?hl=en&sl=sr&u=http://www.pressonline.rs/info/politika/28833/farma-muva-u-beogradu.html&prev=/search%3Fq%3DMUVE%2BU%2BSRBIJI%26hl%3Den%26biw%3D1600%26bih%3D799



http://www.b92.net/zdravlje/vesti.php?yyyy=2013&mm=05&nav_id=710583

Me motin e mire këto ditë do të fillojë edhe invazioni I mushkonjave, dhe bashkë me këtë edhe për shumë sëmundje të transmetueshme, si ethet tropikale, ethet e verdha, Virusi i Nilit, ethet çikungunja etj.
Ekspertët shëndetësor janë dakord se ngrohjet ajo globale, tropikale, migracioni et, sjellin i sëmundje infective në vendit tonë që ishin deri tash të panjohura në këtë rajon.


Ata gjithashtu thonë se disa sëmurje të vjetra infective që kanë qenë zhdukur në rajonin e Evropës ,si fjala vjen malarja është rrezik që të përhapët në rajon.

Koordinatori i sëmundjeve vektoriale dhe zoonozave në Institutin e Shëndetit Publik të Serbisë "Jovanovic Dr Millan - Batut" Prof.Dr Bojan Grgiç , i tha gazetarëve se vitin e kaluar për herë të parë në Serbi është regjistruar virusi West Nil, por ekziston rreziku që të paraqitën edhe ethet tropikale , ethet çikungunja të cilat janë regjistruar rajon.

Ai theksoi se mbikëqyrja në lidhje me virusin e Nilit Perëndimor, kryhen këtë vit në popullatën njerëzore, duke u angazhuar në mbikqyrje dhe objekteve veterinare. Mushkonjat, thotë ai, janë insektet më thumbues (sidomos mushkonjat e kuajve ),që transmetojnë infeksionin tek kujat të cilët duhet monitoruar në një zonë të caktuar ngase mund të ndodhë që virusi mund të jetë në qarkullim.

Grgic shpjegon se ethet e Nilit Perëndimor, I karakterizuar si infeksion( zakonisht) pa simptoma, sëmurje e lehtë (jo-specifike) që askush nuk do të kishte menduar se kjo është sëmundje ekzotike, një formë e rëndë e sëmundjes në formën e meningjit ose encefalit, i cili kërkon trajtim në spital.

Virusi West Nil ethe diagnostifikuar vitin e kaluar në korrik të vitit 2012 ,ku prej tyre kemi diagnostifikuar 71 pacientë më këtë infeksion.

"Nga këto, rreth 75 përqind e pacientëve të cilët janë raportuar në territorin e Beogradit, rreth 25 % ishin në jug të Banatit si dhe Sremit. Këto ishin zonat e prekura nga infeksioni I Virusit West Nil , "tha Dr Grgiç.

Duke folur për sëmundje të tjera që mund të transmetohen nga mushkonja, ai tha se ethet tropikale dhe ethet çikungunja nuk janë regjistruar në Serbi. Ethet tropikale janë regjistruar në Kroaci dhe Francë, ndërsa ethet çikungunja janë regjistruar në në Itali.Ai sugjeron që infekcionet mund të ndodhin edhe në Rajon.

Drejtori i Klinikës për Sëmundjet Infektive dhe Tropikal, Profesor dr. Dragan Deliç theksoi se sëmundjet infektive janë vetëm çështje kohe para se ato të shfaqen. Ai thotë se virusi i Nilit Perëndimor I cili u zbuluar vitin e kaluar në Serbi , nuk do të thotë se nuk ka qenë edhe më më pare ky virus present në Serbi.

"Ata kanë krijuar kushte të caktuara për ndodhjen e infeksioneve në popullsinë tonë, të tillë si zogjtë migratorë, mushkonjat që transmetojnë infeksionin nga shpendët tek njerëzit …duke ditur se është zvogluar imuniteti I popullësisë ", thotë Deliç .

Ai vuri në dukje se vetëm në krijimin viti i fundit i virusit të Nilit Perëndimor janë trajtuar 58 pacientë, dhjetë pacientë vdiqën, dhe ata ishin kryesisht pacientët të moshuar me disa sëmundje kronike.

Prof .Delic thotë se është realiste të presësh shfaqjen e infeksioneve të transmetueshme përmes kafshimit të rriqnave që janë prezente në Kroaci , Slloveni,Serbi,Kosovë të regjistruara si encefalite, dhe testet janë pozitive për këtë sëmurje të rriqrave edhe në serbi gjatë këtij viti.. Ai paralajmëroi se ndryshimi i klimës, rritja e temperaturave favorizojnë migrimin e vektorëve të caktuara të infeksionit, sidomos mushkonjave dhe se sëmundjet infektive të reja të ndodhin në këtë rajon,…dhe mund të ndodhë që të kemi edhe malrjen ,sëmurje kjo infective e zhdukur moti nga trevat tona.

Dr Grgiç thotë se njerëzit duhet të shmangin qendrimin jashtë , të paktën deri sa të bëhët spërkatja me insecticide , për t’ju shmangur periudhës së inkubimit të mushkonjave të cilat të pickojnë , herët në mengjës ose në muzg.

"Nëse ne duhet të qendrojmë jashtë shtëpisë,atëherë medoemos duhet të veshim veshje të përshtatshme dhe kështu të mbrojtur veten. Ajo nuk duhet të jetë më mëngë të shkurtëra …,



Shtëpitë mund të mbrohet nga mushkonjat duke vendosur një rrjetë në dritare, si dhe të bëhët spërkatja e hapësirave të brendshme dhe të jashtme me insecticide duke zvogluar numrin e mushkonjave në atë zone.

"Uji në kontenierë që e mbajmë duhet të ndrrohet , sepse uji i ndenjur është përshtatshëm për shtimin e mushkonjave . Këto janë gjëra që ne vetë mund të bëjmë “thotë prof.Deliç.

Në Greqi 1 i vdekur nga virusi i Nilit ,në ShBA 41 të vdekur  kurse në viti 2010 kanë qenë 410 të mjekuar në BE nga  West Nile.

http://www.kurir-info.rs/komarci-zarazili-43-osobe-clanak-395890

http://www.politika.rs/rubrike/Drustvo/Virus-zapadnog-Nila-odnosi-nove-zrtve.sr.html

http://www.politika.rs/rubrike/Drustvo/Dulovic-Zarazena-21-osoba-nema-razloga-za-paniku.sr.html

http://www.politika.rs/rubrike/Drustvo/Nema-epidemije-virusa-zapadnog-Nila.sr.html


http://www.politika.rs/rubrike/Drustvo/Dulovic-Zarazena-21-osoba-nema-razloga-za-paniku.sr.html

http://www.politika.rs/rubrike/Drustvo/Na-bolnickom-lecenju-20-zarazenih-virusom-zapadnog-Nila.sr.html

Lexoni:


http://www.ndhan.gov/data/translation/West%20Nile%20Virus-Bosnian.pdf

http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=8PWQ2r5gCcc

Çfarë është virusi i Nilit...?

U mesuam me alarme virusesh, si i pulave,i Spanjes ose i derrave,me ethet hemoragjike,me koleren e shume shtame te tjera.Tashti ne skene na doli virusi i Nilit.

A mos valle edhe ky eshte nje shtam virusi i prodhuar ne laboratoret e kompanive farmaceutike,te cilat ndoshta nuk arriten fitimet e mundeshme me gripin e derrit..?.Megjithate ne duhet te jemi te kujdesshem dhe duhet te mesojme edhe per te dicka me teper.

Pak historik.

Virusi Nilit , është shfaqur në vitin 1937, përhapet nga mushkonjat tek njerëzit dhe jo nga njeriu tek njeriu. Rastet e para janë zbuluar në dhe rastet e para janë zbuluar ne Ugandë.

Virusi i Nilit transportohet nga zogjtë dhe transmetohet gjithnjë nga njeriu tek njeriu, vetëm nëpërmjet pickimit nga mushkonjat e infektuara.

Rastet lidhen me rritjen e madhe të temperaturave si dhe numrin e madh të mushkonjave. 20% e të infektuarve shfaqin shenja të gripit të zakonshëm si temperaturë dhe dhimbje muskujsh, ndërsa 80% nuk shfaqin asnjë simptomë.

Por ky virus është i rrezikshëm sidomos për grupmoshat mbi 60 vjeç, për arsye se në 1 përqind të rasteve shfaqen simptoma neurologjike të rënda si meningjit, encefalit ose infeksione të tjera me frekuencë të lartë dëmtimesh neurologjike.

Epidemi të virusit të Nilit Perëndimor janë shfaqur qysh prej vitit 1996 në vendet e BE-së dhe SHBA, ndërsa është hera e parë që sëmundja shfaqet në Greqi.

Simptomat

Simptomat e virusit të Nilit janë të ngjashme me gripin por në shumicën e rasteve nuk shfaq asnjë shenjë.Shfaqja e këtij virusi në Europë, duhet t’u tërheqë vëmendjen cdo qytetari që të jenë të kujdesshëm e të mos neglizhojnë simptomat e para.

Ne se ai lihet si nje rrufe e zakoneshme, në një stad më të avancuar virusi mund të hyjë direkt në sistemin nervor duke ndikuar në tru dhe shtyllën kurrizore. Por ka edhe raste kur virusi nuk shfaq simptoma dhe atëherë është më i rrezikshëm.

Nëse goditja në tru vazhdon, atëherë pacienti mund të humbë kujtesën dhe shfaq vështirësi në të folur. Ndërsa nëse sëmundja nuk trajtohet, atëherë ajo shkakton bllokim të frymëmarrjes deri në gjendje kome. Ndërkohë ajo çka e bënë shumë problematike situatën është fakti se ky virus nuk ka një mjekim të veçantë.

Duhet të dini se as vaksinë nuk ekziston kundra këtij virusi, madje as mjekimin nuk e ka specifik ndaj dhe e bën virusin disi problematik.Ne vendin tonë ende nuk është shfaqur por kujdesi duhet të jetë maksimal.

Si të mbrohemi nga virusi i Nilit?


Të paktën disa veta kanë vdekur në Ballkan nga virusi i Nilit perëndimor, nga ta një në Kosovë

Prishtinë: "Viktima e parë në Kosovë është një person nga Drenasi që ka vdekur më 14 shtator 2012 në Qendrën Klinike Universitare të Kosovës. Rezultatet e analizave kanë përfunduar dje dhe kanë konfirmuar se shkak i vdekjes është virusi i Nilit perëndimor", ka një vit më parë deklaruar dr. Faik Hoti Zëdhënës i Ministrisë së Shëndetësisë së Kosovës.

Sipas epidemiologut Naser Ramadani pacientja N. H ishte hospitalizuar më 6 shtator 2012 në Klinikën Infektive, në Qendrën Klinike Universitare të Kosovës dhe e njejta është e transferuar nga Klinika e Neurologjisë me gjendje të rëndë klinike, pa vetëdije, tahikardike, temperaturë 38.4 C, e intoksikuar.


Dr. Teuta Doda-Ejupi bëri të ditur se në Klinikën Infektive nuk ka raste tjera të dyshimta të raportuara.



Çka është virusi i Nilit dhe si përhapet ai?

Virusi i Nilit Perëndimor përcillet nëpërmjet thumbimit të mushkonjës së infektuar, e jo nga njeriu në njeri, shpjegojnë mjekët kosovarë. Sipas tyre ethet e Nilit Perëndimor zhvillohen në 20 për qind të njerëzve të infektuar me VNP.

Simptomat përfshijnë temperaturë, dhembje koke, lodhje, dhembje të trupit, të përziera, të vjella, herë pas herë skuqje të lëkurës dhe enjtje të gjëndrrave limfatike.

Simpromat e sëmundjeve të rënda ( të quajtura edhe sëmundje neuro-invazive si encefaliti i Nilit Perëndimor ose Poliemieliti i Nilit Perëndimor) përfshijnë: dhembje koke, temperaturë, shtrëngim në qafë, shtangie, dezoirientim, komë, dridhje, kovulzione, dobësim të muskujve dhe paralizë.

Sëmundja mund të shfaqet tek njerëzit e secilës moshë, mirëpo njerëzit mbi moshën 50 vjeçare dhe personat me imunitet të zbehur (p.sh. pacientët me transplantime) janë në rrezik të madh që të sëmuren rëndë pas infektimit me VNP. Periudha e inkubacionit është prej 3-14 ditë.


Si të mbrohemi?


• Zvogëlimi i rrezikut ndaj bartjes përmes mushkonjave;
• Parandalimi i bartjes duke u siguruar ndaj pickimit të mushkonjave me përdorimin e rrjetave, repetentëve;
• Përdorimi i rrobave të lehta me mëngë të gjata dhe shmangien e aktiviteteve të jashtëm në kohën e pickimit;
• Përdorimi i dorëzave dhe mjeteve të tjera gjatë trajtimit të kafshëve të sëmura apo indeve të tyre gjatë therjes, zvogëlimi i bartjes së virusit prej kafshëve në njerëz;
• Zvogëlimi i rrezikut përmes transfuzionit të gjakut dhe transplantimit të organeve, etj.




Flori Bruqi

Sarejeva, ose "Cudirat" e vendit te Kusturices

Sarejeva, ose "Cudirat" e vendit te Kusturices



Te 400.000 banoret e Sarajeves tashme e kane humbur shpresen. Kuptohet, ate te jetes me te mire, sepse per sa i perket besimit te nderkombetaret, qe baresin ne qytet me makina te mira dhe kuptohet se 'i dine te gjitha', ai ka fluturuar prej kohesh. Sarejevasit u duket me te drejte se jetojne tani - ditet e tyre te pasjetes. Fatmiresisht- u eshte prere racioni serb prej 4000 predhash, qe nuk u mungonte as edhe nje dite te vetme. Sot, boshnjaket, kryesisht te papune, me nje politike kaotike dhe pa autoritet dhe me nje apel te perhershem te nderkombetaret, njesoj si kosovaret - e shikojne Evropen gjithmone e me larg. Sikur te mos mjaftoje kjo, qyteti eshte i rrethuar me paradokse, para te cilave arti i Kusturices nuk te ben me 'asnje pershtypje'. E tille eshte Sarajeva, qyteti ku autoriteti i xhamise, kishave katolike dhe ortodokse-por dhe sinagoges behet ne vetem 50 metra larg njera-tjetres...

Nga Sarajeva- Ben Andoni*



"Ko se jednom napije vode sa Bass-charshije iz Sarejeva taj nikada otichi neumije" (Kush pi uje ne Bass-Carshi, ai kurre nuk harrohet nga Sarejeva). Dhe vertete, ne kete vape, Cezmes se famshme te Xhamise se qytetit te luftes nuk mund t'i shpetosh. Profecia permbushet kur t'i mberrin serish ne kete vend. Por, grija e Sarajeves, qytetit qe ndolli Luften e Pare Boterore, ka mbetur e njejte mbase dhe me kete te qershorit 2005. Me sa duket, do te mbese edhe me tej, sepse i tille eshte mentaliteti i tyre: I hirnosur nga pasiguria. Ata nuk i zene me bese askujt: Zotit, te huajve te shumte dhe me shume te ardhmes se tyre te trishte. Kjo eshte arsyeja qe duket se nuk pitetine, ndersa ia kane leshuar veten ne dore - fatit te tyre. Ne fakt, e tille eshte Sarejeva, fataliste per gjate te gjithe ekzistences se saj, qe duhet kujtuar se ka qene e ndryshme. Nje vend i nderuar nen Osmanet; me vone nje Zonje e bukur, ngaqe ishte nje nga seksionet e Monarkise Habsburge; dhe me vone vendi i qejfit te paane ne kohen e Titos. Pasardhesit e te cilit i dhane qytetit dhe Lojerat Olimpike Dimerore, momentit kulmor te shkelqimit te qytetit, ne shekullin e XX.


Si per te gjithe ballkanasit, edhe per shqiptaret, njohja e Sarajeves nuk perben me ndonje cudi. Kane udhetuar drejt saj shume e shume delegacione, ndersa gjurmet e luftes nga koha po harrohen dhe po fshihen dalngadale. Ne kokat e gjithe gadishulloreve, tashme, Sarajeva po i rikthehet imazhit te shkuar te paqes dhe njerezve, te cilet dine te gezojne jeten si vete ata. Perballe kesaj pershtypje disi cinike, ata mbeten te lodhur nga pyetjet e stergjata per luften, por me shume nga menyra se si i shikojne te tjeret. "Sada zzelimo samo da zzivimo mirno" (Tani duam vetem te jetojme te qete), me thote nje shites 45-vjecar, ne nje merkate ushqimore, qe punon dite e nate. Keshtu edhe i ka vene emrin merkates "Dan i Noc" ne gjuhen e tyre, qe ata e quajne boshnjakisht. Realisht boshnjakishtja ndryshon fare pak me serbishten, malazezishten dhe kroatishten, disi pak me shume me maqedonishten dhe pak me shume me sllovenishten. Por, keta njerez, qe tashme i ka harruar koha bashke me historine, masturbojne me mendjet e tyre, teksa per cdo dialekt japin versionin e tyre te gjuhes. Me pak fjale, ata qe njohin serbishten ne Gadishull, tani mund te quhen poliglote?!

Paradoksi per te mberritur ne Sarajeve

Te gjitha keto gjera disi i kemi ditur pa ardhur ne Sarejeve dhe ashtu sic e mendojme, ketu gjerat nuk kane ndryshuar: Kuptohet, pervec cudirave. E para prej tyre eshte menyra per te arritur ne kete tip "Disney Land". Gjate kohes qe perballem me Carinen (Doganen) boshnjake ne aeroport eshte edhe momenti i pare qe 'dyshoj' per artin e vertete te Emir Kusturices. Personazhet dhe ngjarjet e tij, edhe pa abstraguar, i ke kudo. Ndersa veprimet e boshnjakeve u ngjajne si dy pika uji- personazheve te Kusturices. Sikur te mos mjaftoje kjo, nga Tirana kemi ndjekur nje rruge te stergjate per te arritur Sarajeven. Kjo, sepse zyrtaret e dy vendeve tona- e kane kohen te cmueshme per t'u marre me lehtesimin e regjimit te vizave tona dhe merren me strategjira kontinentale. Per te qene te sinqerte, zyrtaret shqiptare kane liberalizuar vizat kete sezon vere per boshnjaket. Kete element e kujtoj ne mesnaten e nje dite te gjate vere, kur nje oficer boshnjak merret shume me teper sesa duhet- me pasaportat tona. Ka detyren e thjeshte, qe kundrejt 50 Eurove- te vendose nje vize, por, ai me veprime guaku na e shet shume shtrenjte, punen e tij. Iken, vjen... nderron muhabet me oficeret e tjere, qe nga emrat i shikoj dy syresh si serbe, dhe kaq. Ashtu si ne, pret dhe nje zyrtar bullgar, per te cilin kerkojne nje akord ne mesnate nga nje prej ministrive te tyre?!



Shikojme njeri-tjetrin dhe nderrojme muhabetet e mesnates, ndersa oficeri perseri buzeqesh, vjen, rivjen, pershendet, ripershendet dhe iken. Ora kalon mesnaten, por ai mbetet stoik ne budallallekun e tij burokratik. Te vjen te bertasesh, sepse para teje kalojne pa problem serbet, per te cilet nuk ka vize ne Sarejeve dhe kroatet, dikur ish-armiq te betuar. Por, per shqiptaret duhet patjeter nje vize e shtrenjte, qe zyrtaret e vendosin pas nje rituali breshkor... Per te qene te sinqerte, situata nuk ka qene me e lehte edhe ne Shqiperi. Ne Tirane, qindra kilometra larg, na eshte dashur qe t'u mbushim mendjen dhe zyrtareve tane te Ministrise se Jashtme dhe nje nga drejtorite e tyre, me ne fund, na ka pajisur me nje leter per te kaluar kufirin. Koha eshte hic per boshnjaket, qe duket se u ngjajne shume shqiptareve ne zvarritje. Filloj t'i bej nje check out me sy aeroportit. Ka ndryshuar shume pas pese viteve, me sa duket, pervec njerezve. Na mungon vetem nje tavell qe te luajme me rojet. Shikoj se boshnjaket, ashtu si ne, u duhen ende dyzina vitesh qe te ndryshojne. Ashtu si dhe roja i ngeshem, i cili me ben nje muhabet absurd ne mesnate, me teme asgjene... E pyes per shpaten ne stemen e Federates. "Ne znam nissta"... dhe ma ben me dore: Euuuuu-ku merret vesh. Ne fund fare, kur me vjen radha - zoteria cohet dhe njehere dhe iken. Me ben me sy dhe me thote pak a shume me sy: Varja! Prite kaq- prit dhe pak. Rituali mbaron, teksa shikoj pastruesin qe dremit te Pritja. Perfundimisht jam i lire ne token e Federates se boshnjakeve, serbeve dhe kroateve, vetem kur thith ajrin e Agimit. Per shqiptaret- kalvari nuk mbaron ketu. Disa dhjetera kilometra me tej, nje kolegu im nga Kosova vuan nje absurd tjeter. Ne kufirin e Republikes Srpska, nje oficer i kufirit veshur me uniforme paramilitare i kerkon pasaporten e vjeter te Federates, dhe nuk i hyn ne sy fare viza e Federates se tij boshnjake?! Kuptohet se kur merr racionin- i leshon, por... Pak kilometra me tutje, oficeri i Federates i lajmeron se eshte rruga e prishur dhe u jep nje variant kalimi nga nje rruge tjeter, ku familja e nje serbi ka vendosur nje si bicim trau, ku ai ben nje check-out vete. "Shta da radimo onda", (Cfare te bejme atehere), e pyesin kosovaret. "Provojeni, mbase behet dicka" (dhe ferkon dy gishtat e medhenj me njeri-tjetrin)... Kur mberrijne ne oren 05.00- Serbi eshte ne gjume dhe kosovaret e zgjidhin vete rrugen. Pak ore me vone, ne paraditen e pare te nje seminari per Kodin Etik ne gazetari ne Institutin e Medias-te pergjumur, i tregojme njeri-tjetrit paradokset dhe kete vend, qe eshte me teper se i cuditshem... "Katran, jemi dhe ne. Pse cuditesh", me thote nje nga shqiptaret pjesemarres...



Ne Sarejeven e dikurshme

Pershtypjet e para kane kaluar te tilla, ndersa tashme te duhet te merresh pak me qytetin. Vertete nuk ka me xhama te thyer dhe ankth lufte, por vende-vende Sarajeva eshte e njejte. Jane meremetuar dy qiellgervishtesit e kohes se Titos, qe vendasit i quanin me te qeshur Momo dhe Yzeir (reference e dy partizaneve serbe e myslimane), ndersa eshte lene njesoj i granatuar dhe ne skelet- Pallati i Parlamentit perballe tyre. Ai i ngjan nje kafshe ogurzeze per qytetin. Per te qene realiste, kane ndryshuar pamjet e pallateve kur vjen ne qytet, ndersa studio te njohura firma makinash, qe reklamojne prodhimet e tyre, te mirepresin ne hyrje te Sarejeves. "Kush blen kaq shume makina?". "Nje dreq e merr vesh. Ata qe nuk punojne...", me thote nje shofer taksie. Ende boshnjaket jane shume te dhene pas idese qe te tregojne vuajtjen, por kur duan ata dhe jo kur i pyet ti. Gjithsesi kane shume respekt per gazetaret, packa se media e tyre, ashtu si ne Shqiperi dhe gjetke- eshte bere inflamative dhe shume spekuluese. Respekti me i madh ndaj gazetareve- eshte ne rrugen ku eshte monumenti i tyre me flaken e pashuar, kushtuar te gjithe heronjve te Bosnjes te rene ne ish-federate. Atje eshte dhe pllakati kushtuar gazetareve te rene ne Luften e Bosnjes. Jo me kot, diku ne qytet- prehet dhe Kurt Shorku, gazetari i famshem, qe e pasqyroi Sarajeven dhe qe, pavaresisht se nuk vdiq ketu, eshte varrosur ne qytet- si nderim i asaj qe beri shume per njohjen e qytetit.

Pershtypja qe te krijohet eshte se boshnjakeve nuk u behet me vone per asgje. Kjo, sepse kane nje mbijetese te veshtire dhe nuk mjedisohen dot nga nje sistem i cuditshem politik me tri struktura, qe u pergjigjen tre entiteteve dhe nje rotacioni, qe duket se leviz me shpejt se nje karusel.
Jo shume larg tyre, qyteti i ish-Federates Jugosllave, qe u godit me 5 prill 1992 dhe qe shtrihet ne luginen e Lumit Miljacka, eshte duke vazhduar jeten ndryshe. Kuptohet se tani eshte me i qete dhe uji i lumit eshte me i paster, teksa ndjek rrugen e tij shekullore. Ai e ka humbur dhe turbulliren qe benin njerezit ne kohen qe ai u rrethua per muaj te tere nga plot 260 tanke, 120 arme, qe hidhnin predha mortajash dhe arme te kalibrave te ndryshme. Te ndihmuar nga terroristet lokale, pak prej tyre te pare ne Hage- armata e tmerrshme serbe futi ne nje dare ferri jeten e 450.000 banoreve, qe i dhane ate emer fantastik qytetin. "Kam pesuar shok, -me thote Ardian Axhalija, nje shqiptar i lindur ne Sarajeve. Isha vetem 17 vjec dhe vdekjen e kishim kudo para syve". Me origjine gjakovare, ai flet mire shqip, ndersa perpiqet qe ta mbaje gjalle veten. Nderkohe qe i ati, i lindur po ne Sarajeve e ka humbur gjuhen dhe po ashtu me sa duket edhe e ema, nje ulqinake, e cila e ruan me me veshtiresi. Shiu i 4000 predhave qe godisnin perdite qytetin, arriti nje kohe, qe nuk i benin pershtypje Ardianit dhe qytetareve te tjere te Sarajeves. Per nje fakt te thjeshte, sepse ato pervec ushtareve, godisnin njesoj spitalet, shkollat, maternitetin, bibliotekat, dyqanet. Kur erdhi momenti, qe qyteti pati pengesa ne furnizimin me uje, telefona dhe cdo gje tjeter, atehere familja e Ardianit dhe ai, gjeten nje shteg dhe u larguan per nje kohe te gjate nga vendi drejt Australise.
Kete fakt, sot e percjellin peisazhet me varre, qe jane kudo ne qytet. Ato behen pak me te cuditshme ne lulishtet, ku te dashuruarit nuk reshtin puthjet e tyre romantike, apo ndane xhamive, te cilat kulmojne me minarete.


Ne nje fare menyre, Sarajeva eshte e njekohshme me pasluften ne tri gjera: me varret e saj te mbjella kudo; me gjelberimin dhe lumin e qete; dhe pak gjurmet e luftes (qe jane zvogeluar shume krahasuar me vite me pare), por qe plotesojne qytetin me ngjyren gri.
Per varret-sinonimin e tyre te fundshekullit XX, arsyeja dihet. Sarajeva kishte vetem dy vende ku i varroste njerezit ne kohen e luftes: Vlakovo dhe Bare. Per fat te keq, Vlakovo u okupua shpejt nga serbet dhe Bare ishte ne front. Keshtu qe-kujton Ardiani, njerezit varroseshin me mire afer xhamive, parqeve dhe pjesa masive afer Stadiumit te Kossevos. Me kaq nuk mbaronte puna, sepse snaiperat serbe i godisnin dhe ketu funeralet, derisa qytetaret e bene zakon qe t'i varrosnin te afermit e tyre vetem naten, kur 'flinin' snajperat.
Shqiptaret mund te jene krenare me nje fakt per Bosnjen. Ishte inxhinieri me origjine shqiptare, Bajram Zenuni, qe kur u pushtua qyteti, doli ne emisionin e lajmeve dhe tha: "Atdheu yne u pushtua nga agresoret e Armates jugosllave. Ne do te luftojme deri ne fund. Sarajeva eshte e jona". Kjo eshte arsyeja, qe nje rruge prane TV-se, tashme mban emrin e tij. Qe te kuptosh rendesine e ketij institucioni, duhet te kesh parasysh se ai nuk i nderpreu asnjehere transmetimet dhe shumica e TV-ve te huaja -transmetuan raportet e tyre qe ketej. Per te kuptuar urrejtjen e luftes, duhet mosharruar se armet nuk i kursyen dhe objektet e kultit.
Te ndertuar me gure ne stilin neogotik- te kater objektet e kultit perfaqesojne ndarjen e Sarajeves, por edhe kater komunitetet kryesore te Federates: boshnjaket-myslimane, serbet-ortodokse, kroatet-katolike dhe komuniteti hebre. Objektet e tyre nuk jane me shume se 100 metra nga njera-tjetra dhe kulmojne gati njesoj deri ne 43 metra secila. Katedralja katolike perfaqeson nje nga pikat kryesore te nderimit dhe vendi ku jepeshin shfaqjet ne kohen e luftes; ne te majte te saj eshte nje tempull hebre. Vetem 50 metra me tutje ne te djathte -eshte kisha ortodokse e vjeter, bashke me xhamine shume te njohur me emrin Gazi-Husrev bej dhe nje nga objektet me te nderuara te qytetit.
Sarajeva e ka ruajtur gjithsesi lirizmin e saj, qe ti e prek ne pjesen e vetme, qe i ngjan nga perqendrimi i popullsise, Bllokut ne Tirane. Eshte Bash-carshija, ku jane dyqanet e shumta artizanale, xhamia e madhe e qytetit dhe cezma e famshme, qe ka te shkruar ne arabisht dhe boshnjakisht fjalet se "Nese pi uje atje, Sarajeva kurre nuk do te harroje".

Ne Sarajeven e sotme

Me 26 shkurt te vitit 1996, u hap lidhja nga verilindja e qytetit, duke u liruar fillimisht distriktet Vogoshca e Ilijaz dhe qyteti u shpall qytet i hapur. Pas Dejtonit, kur agresoret lane dhe Grbavicen, pjesen e fundit, qytetaret kishin mundesi tashme, qe te vleresonin ndryshe gjendjen e tyre. Nderkohe, ishin te gjithe ne zgrip te Ferrit: Ishin vrare 10.615 persona dhe mes tyre dhe 1601 femije. Ishin 50.000 te plagosur dhe shume invalide, qe qarkullojne ende te trembur me paterica ne qytet. Keshtu mbaroi "de jure" rrethimi prej 1395 ditesh i qytetit, nje nga rrethimet me te vjetra te koheve moderne, por jo ai "de facto". Shumekush e dinte se Sarajeva, qe tani e tutje nuk do te ishte e njejta. Ashtu, edhe si eshte e verteta, ne fakt. "Ne pergjithesi ka tentime individuale dhe te organizuara qe Bosnja te lidhet dhe te integrohet me Evropen, por ne mes ka shume probleme te natyres politike. Ne vend ka shume korrupsion, qe eshte pengesa me e madhe e qytetit, ka mungese te besimit dhe nje lloj pasigurie", thote Axhalia. Ai e ka pare luften kur ishte adoleshent dhe ashtu si ai, boshnjaket kane humbur besimin te fqinjet dhe me shume ndaj institucioneve te Perendimit. Keto te fundit jane shume te pranishme ne Bosnje dhe kjo duket nga numri i madh i makinave te tyre qe baresin. Dominojne komunitetet italiane dhe amerikane, te cilet i sheh qe levizin kudo te lire. E gjitha kjo nuk i ben pershtypje vendasve, qe tani u duhet qe te mbijetojne. "Tani duhet te rikthej besimin dhe te vazhdoj. Ne kemi pesuar trauma... kemi pasur vrasje ketu dhe ne Kosove. Por, ka nje moto te njeriu, qe eshte vete natyra njerezore, e cila kerkon qe ti te vazhdosh dhe te vazhdosh me tutje", thote djaloshi me origjine shqiptare, i laureuar per psikologji ne Sarajeve dhe etike ne Australi. Burimi kryesor ne vend tashme eshte emigracioni, por niveli i papunesise besohet se eshte deri ne 50-60% te popullsise se afte per pune. Mungojne statistikat e qarta, ndersa emigracioni eshte i drejtuar kryesisht ne Gjermani, Zvicer dhe Suedi.

Por, Diaspora e tyre nuk e ka forcen e mjaftueshme per te ndihmuar. Nderkaq, rrogat e tyre variojne nga 300-600 Marka dhe monedha e tyre qendron perballe Euros (1 Euro-1.85M). Nuk jane me uzinat e Golf-it dhe Skoda-es, qe ishin per Federaten Jugosllave, ndersa infrastruktura industriale eshte akoma e pangjallur. Bosnja ka pasur nje industri nxjerrese minerare, qe tani mungon. Duket se rremuja politike ne vend ka bere qe vendasit te mbeten konfuze dhe te pakenaqur me Instancat Perendimore, para te cilave apelohet per gjithcka. "Une nuk i paragjykoj, por i shikoj me rezultate konkrete", thote shqiptari, duke treguar se punen e tyre mundohet thjesht qe t'i krahasoje me vendet me te zhvilluara. "Jam i bindur se duhen bere me shume perpjekje nga vendoret. Deri tani nuk eshte treguar asgje nga vendoret", thote Bekim, nje musliman qe kupton pak shqip... Kurse Besnik Baka, nje 24-vjecar tiranas, qe studion ne Sarajeve, thote se "Per nivelin e standardit ekonomik, Sarajeva nuk e ploteson nivelin e nje vendi te larte per nje ekonomi te zhvilluar. Nuk ka nje industri te mire, nuk ka nje dege te vecante, qe te prodhoje dhe te krijoje pune". Atij i ben pershtypje ardhja gjithmone me e madhe e te shperngulurve nga lufta dhe, sidomos niveli i sherbimeve publike, qe e ben shume me te mire se ne Tirane. "Ka tram, ka trolejbus dhe ka autobuse per linja te caktuara. Ai eshte mjaft komod, per te mos thene i zhvilluar".


Por, politika e Bosnjes, per shkak te nje rotacioni qe perseritet ne mes te serbeve, myslimaneve dhe kroateve, duket se nuk eshte ne nivel qe te organizoje punen e saj per te hapur pune dhe per te bere politika afatgjata. "Ketu nderrohen shpejt dhe nuk ka komunikim te mire ne administrate dhe marredheniet nderministrore", thekson Besniku, qe ben masterin atje per Marredhenie Publike. Administata publike eshte gjigande, sepse vendi eshte i ndare ne tre entitete, boshnjaket, serbet dhe kroatet. Dhe, secili prej tyre ka organizatat dhe institucionet qe pergjigjet". Kjo ka bere qe komuniteti gjigand i te huajve te shihet si struktura e vetme me te cilin mund te bashkepunohet.

Urrejtja

Dalngadale dhe, ndoshta, prej problemeve te dites, por me shume kohes, urrejta eshte fashitur. Shembulli me i mire eshte parashikimi per kremtimin e 10-vjetorit te Srebrenices, ku presidenti serb u ftua ne mes te gjithe presidenteve te tjere. Nderkohe qe, treguesi me i mire eshte se serbet dhe kroatet tashme, kane filluar te kthehen dhe ky proces vazhdon normalisht ne Bosnje. Por, ai nuk po i jep impulsin e duhur per zhvillimin e vendit. "A mund te rrine ne nje shtepi tre zote shtepie", me thote Femija, nje 60-vjecar. Republika Srpska duket se mbetet problemi me i madh per shkak dhe lidhjeve te saja te tepruara me Beogradin informal. Ndersa, politika vazhdon e pengon, sipas menyres se saj. Bosnja, pjella e Dejtonit si krijim i perendimit, tashme shikohet se e pengojne vete ato instanca qe ndaluan luften. "Nuk mungon vullneti, por mungon krijimi i nje trupi te domosdoshem... Kohet e fundit eshte rritur numri i atyre qe dorezohen ne Hage, por eshte ende larg atyre shkaktareve qe kane vrare... aq shume njerez", thote Axhalia. Por sarajevasit kane edhe nje ngjashmeri me Tiranen. "Gjenerata e re nuk ka probleme kush je dhe cfare besimi fetar ke. Kjo eshte ne Sarajeve dhe nuk besoj se eshte ne vende te tjera. Dallohet Sarajeva, qe nga menyra e veshjes. Ti shikon ne rrugen kryesore, ku ka vajza me minifund dhe krahas tyre dhe vajza me ferexhe",shton Besniku.

...

Pak a shume, Sarajeva, tashme ka mbetur ne vend. Ndersa komunitetet, tashme te lodhura me njera-tjetren, e kane te veshtire te mjedisohen me kete lloj shteti, ku kane mundesi qe te drejtojne te gjithe dhe qe nuk degjon njeri. Ndoshta kjo eshte arsyeja qe "Ky zog me kete kreshte jeshile mbuluar", sic i thoshin poetet dikur Sarajeves, tashme eshte tulatur. Eshte tulatur nga vuajtjet dhe nga pasiguria e vete njerezimit, qe vete eshte ne udhekryq. Boshnjaket, tashme jane mesuar t'u flasin dhe t'u flasin pa fund, por askush nuk u thote se kur do te kthehet gezimi i dikurshem ne qytet. "Ani, duhet me e kthy gezimin ne vete dhe atehere Sarajeva do te behet ashtu si e mendojne te gjithe", thote Axhalia...

Fund-qershori 2005



Per shqiptaret

Ata, tashme jane te paorganizuar. Dikur shqiptaret kane qene te organizuar nen Shoqaten "Skenderbeu", ndersa tani duket se vegjetojne. Ketij komuniteti i shtohet kontigjenti i paqeruajtesve tane, nje kontigjent qe ruan nga malet dhe pikerisht atje ku me pare granatonin serbet. Gjithsesi, shqiptaret ketu kane nje emer te madh, per shkak se kane luftuar per atdheun e tyre real, Bosnjen. Nje shofer taksie, qe na dallon nga shqipja, na tregon me nje shqipe arkaike- se eshte kosovar dhe ka luftuar me armaten boshnjake. Merr dhe nje pension dhe eshte i kenaqur per veten, por jo per punet sesi po kalojne ne vendin e tij te ri, Bosnjen. "Kemi patur disa gjenerale, por nuk di emrat. Ismet Alia, qe ka qene i perfshire dhe ka pasur grada te uleta...", shton shoferi me nje ze basi...

Komuniteti shqiptar ka qene i madh dhe me i organizuar rreth viteve '60. "Flitej per disa mijera shqiptare. Kryesisht merreshin me zanate dhe ishin kepucare e argjendare dhe te tjera. Sot e kesaj dite mund te deshmohen zanate te tilla, nese iknin ne Bash-carshi, ku shihen dyqanet e shqiptareve, te tilla si familja Axhanela, dhe ku sheh dhe tabelat e familjeve Hoshi, Jaha, Rupi, Gjoni...", shton Ardiani. Ai thote edhe se ata nuk organizohen per te ruajtur identitetin, ndersa, kjo ka mbetur ne menyre individuale. "Une si individual perpiqem ta mesoj dhe rimesoj shqipen", shton Ardiani, i vetmi qe e kultivon shqipen ne Familjen e tij.

Per Sarejeven

Sarajeva eshte kryeqyteti i Bosnje-Hercegovines, por njekohesisht dhe qyteti me i madh i saj. Ajo eshte e lokalizuar ne 43°52' V dhe 18°25' L. Referuar rregjistrimit te popullsise me 1991, ajo kishte 429.672 banore. Aktualisht mendohet se ka vetem 300.000 banore. Ajo eshte nje nga qytetet me historike te Ballkanit dhe eshte themeluar nga Otomanet me 1461. Ai eshte vendi, ku u vra Arkiduka Franc Ferdinand, arsyeja nga ku shpertheu Lufta e Pare Boterore. Kulmi i qytetit ishte me 1984, kur ajo mirepriti Lojrat Olimpike Dimerore. Sarejeva eshte pjese e Kantonit Sarejevo dhe nje nga dhjete kantonet e Bosnje-Hercegovines. Qytetin e pershkon Miljacka dhe ka siperfaqen 142 km². Qyteti eshte i rrethuar nga pese male, te cilat jane te njohur per resurset e tyre me ajer te fresket dhe te paster, ujrat termale dhe mundesite per zhvillimin e sporteve te ndryshme dimerore. Malet, qe e rrethojne jane: Bjelašnica- 2067 metra ne jugperendim; Igman- 1502 metra ne jugperendim; Jahorina- 1913 metra ne juglindje; Trebevic- 1627 metra ne juglindje dhe Treskavica e cila eshte 2088 metra ne veri. Sarejeva ka nje klime kontinentale sepse shtrihet ne mes te Zonave klimatike te Evropes Qendrore ne Veri dhe Mesdheut ne Jug. Temperatura ne vere shkon deri ne 35°C. Ne Sarejeve bie afersisht 905 mm shi. Muaji me i thate eshte Shkurti, kur ne qytet bie me pak se 61.4 mm rreshje shiu. Sarejeva ka pasur nje vendbanim ilir, derisa u pushtua nga romaket. Ne rrethinat e qytetit, ne Ilidža, ka qene dikur "Aquae Sulphurae". Sundimtari i pare osman i qytetit me 1461 e transformoi nga rrenjet qytetin dhe ai lulezoi me donatorin e saj kryesor, qe ishte dhe ndertues Gazi Husrev-beg. Ne shekullin e XVII ishte qyteti me i rendesishem ne Ballkan pas Stambollit. U shkaterrua me 1697, per te mos e mbledhur veten dhe kryeqyteti u shperngul ne Travnik. Me 1878 Bosnia u pushtua nga Austro-Hungaria dhe ky ishte momenti kur qyteti u rilulezua plotesisht tashme dhe nga ana industriale. Me pas ne 28 qershor 1914, vrasja e Franz Ferdinandit ne Sarejeve i dha zjarr te gjithe Evropes. Qyteti u be njohur nga viti 1992-1995, kur ajo u mbajt e rrethuar nga serbet, qe e shkaterruan plotesisht qytetin. Kulmi i qytetit ka qene me 1984, kur priti Lojrat Olimpike Dimerore. Ndersa, ne ditet tona, ai ka filluar te rindertohet. Kryetar bashkie sot ne qytet eshte Muhidin Hamamdžic, nga Partia Social Demokratike. Kompanite kryesore ne qytet jane "Air Bosna", BH Telecom, Bosmal, Bosnalijek, CBS Bank, "Dnevni Avaz" (Gazete), Energopetrol, Oslobodenje, Fabrika Duhana Sarajevo (Fabrike cigaresh), Sarajevska Pivara (Fabrike birre). Kompanite e huaja ne qytet jane Harris Communications, Broen & Root dhe Coca Cola. Po ashtu, ne qytet, eshte edhe firma Bosmal pjese e "Bosnian-Malaysian"

Nga sportet me te zhvilluara ne qytet eshte basketbolli, ku Sarejeva vite me pare ka qene kampione Evrope me klube me 1979. Ndersa, klubi i shahut "Bosna Sarajevo" eshte vazhdimisht kampione. Me 2009, Sarajeva do te prese Lojrat Dimerore Speciale Olimpike.