Nga Arben Dervina
Kosova Veriore VS. Kosova Lindore ( Lugina e Preshevës )
Shqiptarët këto ditë po kalojnë një kohë konfuzioni e paqartësie, duke mos kuptuar në të vërtetë se çka po ndodh me të ardhmen e tyre. Kosova është njëra nga problemet kryesore të pazgjidhura shqiptare në Ballkan, e cila edhe pse faktikisht e pavarur nga Serbia, juridikisht ka mbetur pjesë e saj.
Involvimi i fuqive botërore për zgjidhjen e çështjes së Kosovës në OKB, tani për tani rezultojë me mossukses për shkak të kundërshtimeve të shtetit rus ndaj pavarësisë së saj.
Shtyrja e zgjidhjes së statusit të Kosovës sjell tensione dhe krijon rrezikun e ndezjes së konflikteve të reja dhe mundësinë e ndarjes së Kosovës. Tani për tani, mundësia e ndarjes së Kosovës nuk propagandohet hapur, por në sfondin e politikës serbe e cila përkrahet nga Rusia dhe në mënyrë të heshtur edhe nga disa vende tjera evropiane, po përgatitet tereni dhe po krijohen rrethanat që kjo gjë të jetë opcioni real, në mos i vetmi.
Serbia gjatë gjithë historisë së saj, ka luftuar dhe është zgjëruar me territoret e fqinjëve të tyre, e sidomos me territoret e shqiptarëve, dhe kjo politikë ekspansioniste e Serbisë po vazhdon edhe sot e kësaj dite.
Territoret që mund të përfshihen në pazerllëqe ndarjesh janë: Veriu i Kosovës i cili është i banuar me shumicë serbe, dhe Kosova Lindore ( Lugina e Preshevës) e banuar me shumicë shqiptare.
- Veriu i Kosovës
Është i përbërë nga komunat e Leposaviqit, Zubin Potokut, Zveçanit dhe pjesës veriore të qytetit të ndarë të Mitrovicës. Në këtë pjesë të Kosovës kanë mbetur shumë pak shqiptarë, sepse pjesa më e madhe e tyre janë detyruar të largohen nga kjo pjesë si rezultat i dhunës dhe presionit serb.
Kjo trevë është e pasur me minerale ku gjinden disa miniera të vogla në të. Miniera kryesore e Trepçës gjindet në pjesën shqiptare, ndërsa shkritorja e minierës gjindet në pjesën serbe.
Në rast ndarjeje të Kosovës, shqiptarëve i mbetet miniera dhe do t’u duhej ndërtimi i nje shkritoreje të re.
Poashtu, nëpër këtë territor kalon rruga e Ibrit që lidh Kosovën me Malin e Zi, Bosnjën dhe Serbinë.
Në këtë pjesë të Kosovës jo edhe rastësisht u vendosen francezët, aleatë tradicional të Serbisë që nga Traktati i Versajës te cilët i kanë kontribuar krijimit te kësaj gjendje falë sjelljeve të tyre.
- Kosova Lindore (Lugina e Preshevës)
Është e përbërë nga tre komuna etnike shqiptare, Presheva, Bujanoci dhe Medvegja.
Presheva dhe Bujanoci kanë shumicë shqiptare, kurse në Medvegjë shqiptarët kanë mbetur pakicë për shkak të shpërnguljes në Kosovë e gjetiu.
Kjo zonë nuk është e pasur me minerale ashtu siç është Veriu i Kosovës, por rëndësia gjeostrategjike e kësaj treve shqiptare është me rëndësi tepër të madhe.
Lugina e Preshevës është udhëkryq i shumë rrugëve strategjike që lidhin Ballkanin dhe Evropën.
Në këtë pjesë kalon rruga automobilistike “Korridori 10″ dhe hekurudha që e lidhin Greqinë, Maqedoninë me Evropën dhe anasjelltas Evropën me këto shtete dhe shtetet tjera mediterane.
Rruga më e shkurtë dhe e shpejtë tokësore për të arritur ne Evropë nga Greqia kalon kah kjo trevë shqiptare kështu që edhe për shtetin grek mbajtja e Luginës së Preshevës nën sundimin serb paraqet interes nacional grek.
Në anën tjetër edhe për Serbinë kjo luginë paraqet interes të veçantë për ekonominë dhe qytetarët e saj , për të dalë në portin e Selanikut apo detin mesdhe duhet të kalojnë andej pari.
Poashtu në sferën ndërkombëtare Lugina e Preshevës është e rëndësishme për shkak se do të kalojnë pranë saj naftesjellësit dhe gazsjellësit qe vijnë nga Azia Qendrore.
Beogradi duke e ditur rëndësinë strategjike të kësaj treve, në vitin 1945 ndau nga Kosova komunat e Preshevës, Bujanocit dhe Medvegjës dhe ia bashkangjiti Kosovës komunën e Leposaviqit dhe Zubin Potokun, pra u bë një ndërrim territoresh.
Këtu me bindje të plotë shprehë mendimin tim që kjo trevë shqiptare, gjithsesi duhet t’i takoj Kosovës apo Shqipërisë në rast definimi kufijsh në Ballkan.
Përfshirja e Luginës së Preshevës në shtetin e Kosovës apo të Shqipërisë së Bashkuar, përpos tjerash krijon një barazpeshë në mes shteteve të Ballkanit dhe shtynë shtetet fqinje të respektojnë dhe vlerësojnë etninë shqiptare.
Shembull konkret:
Shumë shpesh ndodh që autoritetet greke e mbyllin doganën e Kapshticës në jug të Shqipërisë pa ndonjë arsye të fortë, krijojnë kolona makinash shqiptare 10 – 20 kilometërshe. Pra shqiptarët presin me orë të tëra për shkak të tekeve (humorit ) grek pa u shqetësuar për përfitimet materiale që vjelin prej tyre.
Në rast të përfshirjes së Luginës së Preshevës në Kosovë apo Shqipëri, shqiptarët mund t’i kundërpërgjigjen grekëve dhe të tjerëve që lozin me ndjenjat tona në të njejtën mënyrë, duke mbyllur doganen për disa orë gjoja “për shkak mosfunksionimi të kompjuterëve” dhe duke krijuar kolonë makinash greke, serbe, etj.
Rëndesinë e kësaj zone e dijnë shumë mirë amerikanët, të cilët jo edhe rastësisht kanë zgjedhur rajonin e Gjilanit që gjendet pranë kësaj zone dhe kanë ndërtuar pak kilometra më larg bazën ushtarake të Bondstillit, ku mund të kenë ndikim në ngjarjet të cilat mund të pasojnë.
Kliko këtu për ta shikuar hartën e Luginës së Preshevës përmes Satelitit
Pra, në rast ndërrimi territoresh Lugina e Preshevës duhet t’i takojë Kosovës apo Shqipërisë, kurse komunat e Leposaviqit dhe Zubin Potokut t’i takojnë Serbisë.
Qyteti i Mitrovicës nuk bën të ndahet për shkak se do të ishte vatër krize për shumë dekada, dhe do të ndikonte negativisht në zhvillimin ekonomik të zonës së Mitrovicës dhe mirëqenjen e qytetarëve të saj.
Ndarja e qytetit të Mitrovicës krijon një Jerusalem të ri në Evropë, dhe kjo nuk duhet të lejohet nga shqiptarët dhe faktori ndërkombëtar.
Ndarja e qytetit nuk do të ishte as në interesin e serbëve nëse mendojnë të kenë marrëdhënie të mira fqinjësore në të ardhmen me shqiptarët.
Ura e Ibrit do të ishte arenë përleshjesh e të rinjëve për shumë e shumë vite edhe pas definimit të statusit të Kosovës. Nga ana tjetër, infrastruktura e qytetit që eshtë ndërtuar për gjithë qytetin, do të gjymtohej e do të ndahej në dysh dhe do të sabotohej, duke krijuar probleme për një kohë të gjatë.
Pastaj pronat dhe pasuria e patundshme do të tjetërsoheshin e të cilat në njëfarë mënyre nuk kompenzohen dot. Varrezat e objektet tjera të kultit, do të mbetëshin jashtë kufijve, që do të shkaktonin emocione e revoltë të madhe tek shqiptarët, nëse do të detyroheshin t’i lënë andej pos të tjerave edhe varrezat stërgjyshore.
Këto që u thanë më lart, ishin vetëm disa aspekte në pika fare të shkurtëra të problematikes territoriale në tentimin e zgjidhjes së problemit të Kosovës, e që është pandashëm i lidhur me të ardhmën e gjithë shqiptarëve si komb. Luftërat gjithmonë janë zhvilluar e do të zhvillohen për përfitime territoresh, pra, për të mira materiale e për zënien e pozitave strategjike që e bëjnë më të lehtë ekzistimin dhe zhvillimin e atij populli! Serbia me ndihmen e vëllaut të madh Rusisë, dhe me ndihmen e aleatëve tjerë, janë munduar e do të mundohen edhe tani për gllabërimin e tokave, pasurive natyrore të Shqipërisë Etnike. Shqiptarët duhet të jenë të përgatitur për të gjitha opsionet që mund të jenë në rend dite. Nëse të tjerët kanë arsye të luftojnë për gllabërimin e tokave të huaja,në këtë rast të tokave tona, atëherë ne kemi miliona arsye më shumë që të luftojmë për mbrojtjen e tokave tona shekullore, për mbrojtjen e Shqipërisë Etnike.
Ne shqiptarët duhet të reagojmë si komb për çdo pëllëmbë të tokës sonë dhe të jemi të vendosur ta mbrojmë edhe me gjak nëse është nevoja, nëse dëshirojmë të jemi të fortë e të respektuar, nëse duam ardhmëri dhe të jemi të barabartë me të tjerët. Tjetër rrugë nuk kemi.
Dhe tek e fundit, “Dy duar janë për një kokë”.
http://floripress.blogspot.com/2012/04/ngushllime-miku-im-arben-dervina.html
Jo Shqipëri e Madhe, por Natyrale
Intervistë me shkrimtarin e madh, Ismail Kadare, ku flet për Kosovën e pavarur, identitetin dhe vlerat shqiptare, Evropën, politikën, letërsinë...
Shkrimtari i madh shqiptar, Ismail Kadare, thotë se e ashtuquajtura Shqipëri e Madhe ka qenë prej kohësh një motiv i preferuar për të justifikuar një prapambetje të çështjes shqiptare, një ngecje në vend. "Shqiptarët nuk thonë Shqipëri e Madhe. Asnjëherë. Thonë Shqipëria Natyrale ose Shqipëria Etnike. Pra, as e madhe as e vogël, por ajo që është dhe që duhet të jetë. Në fund të fundit Shqipëri e Madhe, apo siç kanë thënë Rusia e Madhe, Gjermania e Madhe, Kroacia e Madhe, këto terma ndryjnë në vetvete një koncept negativ, pra nënkupton një shtet i bërë i madh me dhunë, pa të drejtë, dmth duke uzurpuar të drejtën e të tjerëve", shprehet Kadare, gjatë një interviste ku flet për Kosovën e pavarur, identitetin dhe vlerat shqiptare, Evropën, politikën, letërsinë.
Zoti Kadare, bisedën po e zhvillojmë në një kohë kur shqiptarët në Kosovë, në Kushtetutën e re të sapohyrë në fuqi, vendosën themelet e një shteti të ri. Pra shqiptarët arritën ta realizojnë ëndrrën e tyre për një Kosovë shtet të pavarur. Sa i rëndësishëm është ky fakt për kombin shqiptar?
Ismail Kadare
Sigurisht që përgjigjja ime, si e çdo shqiptari, do të jetë pozitive. Shqiptarët, kombi shqiptar, sigurisht që nuk ka marrë një favor, por është rregulluar diçka që ishte çrregulluar në vite, në shekuj. Tashmë shqiptarët kanë hapësirën e tyre në Ballkan, shumë të rëndësishme me atë shtet që ata e meritojnë prej kohësh. Prandaj është gjetur një drejtpeshim, një ekuilibër për një drejtpeshim të prishur, pra është zëvendësuar ky i fundit që ka qenë. Dhe kjo është në radhë të parë për të mirën e kombit shqiptar dhe për të gjithë Ballkanin.
Pra, kjo rigjetje e ekuilibrit natyrisht që kjo do të luajë rol të madh ndaj të gjitha pikëpamjeve, si nga pikëpamja politike, ekonomike, psikike e kombit shqiptar, do të ndryshojë gradualisht, dalëngadalë vetëndjesia e tij. Dhe kur ndjesia e një kombi ndryshon për të mirë, siç është në këtë rast, atëherë pesha e tij e brendshme do të reflektojë në peshën e tij të jashtme. Sigurisht që kështu ndodh në gjithë popujt. Pra, psikologjia shqiptare do të ndryshojë nga kahu i mirë i saj, në të gjitha pikëpamjet.
JO SHQIPERI E MADHE, POR NATYRALE
Tani kemi dy shtete shqiptare. Por pse disa i i tremben një Shqipërie të Madhe dhe nuk u tremben dy shteteve shqiptare? Si e shpjegoni ju këtë?
Mendoj se është thjesht një frikë. Në botë, zakonisht ka frika që kanë një bazë të vërtetë, por shpesh ato kanë një bazë virtuale. Një bazë të shpikur, siç janë edhe irikët e fëmijërisë që krijohen nga fantazmat, nga gogoli, dhe me sa duket këto mbeten edhe në jetën politike ndërkombëtare disa herë. E ashtuquajtura Shqipëri e Madhe ka qenë prej kohësh një motiv i preferuar, për të qenë një lloj alibie, për të justifikuar një prapambetje të çështjes shqiptare, një ngecje në vend. Në fakt, prej shumë e shumë vitesh shqiptarët e kanë bërë të njohur vetë në gjuhën shqipe, në formën e të menduarit shqiptar, që kjo shprehje takohet shumë rrallë.
Shqiptarët nuk thonë Shqipëri e Madhe. Asnjëherë. Thonë Shqipëria Natyrale ose Shqipëria Etnike. Pra, as e madhe as e vogël, por ajo që është dhe që duhet të jetë. Në fund të fundit Shqipëri e Madhe, apo siç kanë thënë Rusia e Madhe, Gjermania e Madhe, Kroacia e Madhe, këto terma ndryjnë në vetvete një koncept negativ, pra nënkupton një shtet i bërë i madh me dhunë, pa të drejtë, dmth duke uzurpuar të drejtën e të tjerëve. Prandaj, të përdorësh këtë shprehje në këtë rast për atë që quhet Shqipëri e natyrshme, cenohet e vërteta. Kjo shprehje ka qenë një tingëllimë negative dhe është e përjashtuar për ne brenda vendit.
Zoti Kadare, kohë më parë ju keni zhvilluar një debat të gjatë lidhur me identitetin e shqiptarëve. A ka ndryshuar në parim identiteti i shqiptarëve pas krijimit të shtetit të ri të Kosovës, pra të shqiptarëve si komb me dy shtete?
Besoj, shumica e shqiptarëve janë dakord që identiteti shqiptar është homogjen, është i njëjtë, është pjesë e identitetit evropian. Nuk mund të ketë identitet shqiptar të përgjysmuar, as identitet shqiptar të gjymtuar ose të modifikuar, për shkak të një robërie të gjatë. Ne kemi njohur si të thuash një robëri klasike të jashtme që ka qenë robëria otomane dhe një robëri të brendshme që ka qenë me dy fytyra: robëria komuniste shqiptare në Shqipëri dhe robëria komuniste serbe, bashkë me robërinë e mbretërisë jugosllave në Kosovë. Ekziston një teori e keqe, do të thosha unë, që pretendon nga këto aksidente të rënda historike (njëra 5 shekuj e tjera më shumë se gjysmë shekulli) se identiteti shqiptar është modifikuar, është ndryshuar.
Të thuash këtë gjë për një popull është t‘i bësh fyerjen më të madhe. Një popull që i ndryshohet identiteti prej robërisë është mjeran, është thellësisht fatkeq dhe ka mungesa në dinjitetin e tij. Përse popujt e tjerë të Ballkanit nuk e ndryshuan identitetin dhe përse i paska rënë popullit shqiptar kjo fatkeqësi dhe ky cenim i rëndë? Pra, nuk është e vërtetë. Identiteti shqiptar, pavarësisht nga të gjitha ndikimet që kanë pasur të gjitha vendet e Ballkanit nga robëria e gjatë otomane kanë mbetur ata që janë, të pamodifikuar. Pra, të gjitha ato përrallat për identitetin e modifikuar mbeten vetëm përralla, dhe jo vetëm kaq, por ato janë edhe të dëmshme. Një popull mund të jetojë në dy shtete. Por tani flitet për një problem tjetër që ka dalë.
A ka Kosova identitet tjetër apo ka identitetin klasik shqiptar?
Bëhen shumë përpjekje për këtë gjë, ka shumë doktrina dhe lloj-lloj teoricienësh që tentojnë për të vërtetuar se Kosova ka identitet tjetër. Kjo nuk është gjë tjetër veçse, versioni që thashë më parë, versioni se një populli, robëria mund t‘ia ndryshojë identitetin. Në qoftë se ne pranojmë që Kosova, për shkak të një qëndrimi 70-vjeçar nën sundimin jugosllav paska krijuar identitet tjetër, ky është përsëri, siç thashë më sipër, një mjerim i madh për popullin tënd. Përse e paska ndërruar? Kosova ka qenë e bashkuar me Shqipërinë përpara. Ka qenë vazhdimi i hapësirës shqiptare. Nuk ka pasur kufij gjatë pesë shekujve që fola unë. Gjatë perandorisë otomane ka qenë e njëjta zonë, zonë që administrata turke e quante me emra të ndryshëm, por ka qenë kjo zonë qe është sot.
Pra, përse ndryshoi ky identitet për këto 70 vjet? Përse? Ku janë arsyet, ku është ndryshimi? E folmja? E folmja në Kosovë është absolutisht më e afërt disa herë me gjuhën që flitet në përgjithësi në Shqipëri, sesa në shumë pjesë, zona të Shqipërisë që kanë dialekte shumë të larguara nga pjesa e përgjithshme shqiptare. Unë, kur flas me kosovarët apo kur lexoj shtypin kosovar, gjuha është shumë më e afërt sesa disa gazeta në Shqipëri, si në Gjirokastër, në Shkodër, në Kukës në Elbasan. Pra, është tepër natyrale kjo, e megjithatë do të shtoja se nuk është vetëm gjuha që përcakton identitetin, edhe pse është një nga faktorët themelorë. Identiteti është edhe historia e përbashkët, është të ndjerit e përbashkët, janë emocionet e përbashkëta si komb, të cilat janë të krijuara gjatë shekujve, të mijëvjeçarëve. Prandaj, nuk e kuptoj këtë këmbëngulje për ta deformuar identitetin e shqiptarëve. Një popull mund të jetojë në dy shtete, kjo nuk do të thotë asgjë. Në radhë të parë është e rëndësishme si ndjehet vetë kombi, çfarë kombësie ndjen ai në ndërgjegjen e vet historike, në moralitetin e vet historik. Kjo këmbëngulje me duket përsëritje e tezave që nuk të çojnë askund.
Po cilat janë vlera shqiptare dhe a janë ruajtur ato edhe sot? Ju këmbëngulni për ruajtjen e tyre. Ka të bëjë kjo edhe me identitetin e shqiptarëve?
Sigurisht, identiteti i një kombi ka të bëjë me vlerat që bart kombi, por njëkohësisht edhe me gjenet e tij. Por nuk duhet të kemi frikë t‘i themi, siç flasim për vlerat me shumë të drejtë, me kurajo duhet të flasim edhe për gjenet e tyre, për t‘i korrigjuar ato, ashtu sikurse njerëzit e fortë janë më të aftë t‘i gjejnë mungesat e tyre sesa njerëzit e dobët, të cilët nuk flasin kurrë për mungesat e tyre.
EVROPA PO BEN MJAFT PER SHQIPTARET
Ju shpesh keni bërë vërejtje ndaj Evropës, e cila i ka qëndruar larg shqiptarëve,nuk i ka afruar sa duhet, bile në rastin e dramës së Kosovës shpesh ka qenë e shurdhërose dhe e verbër, sipas jush. Sot, ajo duket se është më afër se kurrë pranë shqiptarëve, në Shqipëri, Kosovë dhe Maqedoni. A mjafton kjo apo fati për të hyrë në familjen e Bashkimit Evropian e kanë vetë shqiptarët?
Kjo është një pyetje interesante dhe shumë e rëndësishme. Unë jam vetë një evropianist i vendosur, ashtu si dhe shumica e shqiptarëve. Por kjo nuk do të thotë se, unë çdo gjë që kam bërë ose bën Evropa e shoh në mënyrë të pakushtëzuar, në mënyrë pozitive gjithmonë. Dhe gjithmonë njeriu i bën vërejtje në radhë të parë vendit të vet, zonës së vet ku është shteti i tij dhe kontinentit të vet. Prandaj, ne kur i bëjmë vërejtje Evropës, të gjitha këto janë vërejtje që ia bëjmë kontinentit tonë, kontinentit mëmë, ku bën pjesë edhe populli shqiptar në familjen e popujve evropiane. Pra, këtu nuk kemi ndonjë ndjesi të keqe, as ndonjë kompleks. Kjo është e natyrshme.
Evropa dihet që për një kohë të gjatë ka pasur një qëndrim, që është gjykuar përfillës ose shpërfillës, zakonisht për gjithë Ballkanin, sidomos për Shqipërinë. Për fat të mirë, prej vitesh ajo është bërë e ndërgjegjshme, ka korrigjuar mjaft gjëra në këtë qëndrim, ka korrigjuar gjërat themelore. Evropa, Aleanca Atlantike, SHBA-ja e ndihmuan kombin shqiptar në mënyrë jashtëzakonisht të vendosur në një luftë të armatosur për t‘i mbrojtur të drejtat e tij. Pra, më duket se epoka që ne duhet të ankoheshim në përgjithësi për Evropën ka mbaruar. Sigurisht që tani populli shqiptar ndjehet gjithmonë e më tepër evropian, sepse në njëfarë mënyre kemi qenë të përjashtuar nga ky kontinent, disa herë jemi përjashtuar nga fati dhe disa herë kemi përjashtuar veten, Shqipëria komuniste në programin e saj kishte përjashtimin absolut të Evropës dmth të quheshe evropian në atë kohë do të thotë të ishe mik me botën perëndimore, dmth me botën armiqësore.
Prandaj për gjysmë shekulli ka qenë faji i Shqipërisë. Sot epoka ka ndryshuar tërësisht për të mirën tone dhe tani marrëdhëniet me Evropën janë themelore për mbarëvajtjen e vendit. A mund të bëjë Evropa akoma? Evropa po bën mjaft kuptohet, aksione të tilla, si rivendosja e ekuilibrave në Ballkan është një aksion kolosal, që kushtëzohet nga shumë faktorë dhe Evropa i ndjek hapa pas hapi. Nuk është e lehtë, por dhe nuk është kaq e vështirë, mjafton të respektohen disa parime bazë të së drejtës universale, të lirisë universale.
Evropa e ka këtë detyrë. P.sh. në Shqipëri vazhdon agonia politike, zvarriten reformat, mungesë përgjegjësie në plotësimin e kritereve që kërkojnë standardet e BE-së e tjerë? Cila është detyra e politikës shqiptare në këtë drejtim?
Kjo tregon që në Shqipëri ka mbeturina që e trajtojnë Evropën si një hapësirë jomiqësore, ose si një hapësirë të huaj, ose si një hapësirë që na ka borxh gjithmonë dhe duhet të na rregullojë punët tona. Në qoftë se pretendojmë që të jemi një vend evropian, në radhë të parë e ndërtojmë ne vetë Evropën, brenda nesh dhe pastaj në mënyrë të natyrshme të integrohemi në Evropë.
Zoti Kadare, veprat tuaja madhore janë krijuar në kohën e një regjimi diktatorial. A ndikojnë te krijuesi regjimi, sistemi politik? Pra, cilët janë raportet e shkrimtarit me sistemin politik të vendit?
Mendoj se teprohet gjithmonë ndikimi i një regjimi politik i një shteti, i një diktature apo i një demokracie mbi krijimtarinë letrare. Studiuesit, kritikët e kanë shumë komode të thonë që ndikon. E vërteta është ndryshe. E kam thënë shumë here se letërsia ka ligjet e saj të cilat nuk përputhen me ligjet shoqërore. Letërsia është shpërfillëse për sistemet shoqërore, politike. Letërsia lind dhe zhvillohet në çdo kohë, në çdo regjim sado i ashpër të jetë, sado i butë të jetë, nuk luan ndonjë rol të madh në zhvillimin e saj.
Shumë njerëz e teprojnë me këtë gjë dhe kanë shumë qejf edhe të kapen pas kësaj, pas sistemit shoqëror për të shpjeguar një letërsi. Letërsia mund të jetë e fortë ose e dobët në çdo sistem shoqëror. Mund të jetë e fortë në një regjim të keq dhe mund të jetë e dobët në një regjim demokratik. Shumica e librave që botohen sot, si këtu në Gjermani ku jemi, ku kemi një sistem demokratik dhe ka letërsi të mirë dhe të keqe apo edhe më të keqe, mediokre fare edhe pse është një sistem nga më të përparuarit në botë. Dhe po të ishte ashtu, që letërsia varet nga sisteme, ateherë gjithë sistemet e përparuara duhet të kishin letërsi të mrekullueshme dhe art të mrekullueshëm dhe sistemet e prapambetura duhet të kishin të kundërtën. Por nuk është kështu, shpesh ndodh e kundërta.
