JUGOSLLAVIA E RE? AJO KULTURORE

Shkrimtari në Rezidencë

Shkrimtari i ri serb nuk ka frikë t’i thotë ca gjëra me emrin që kanë. Ai shkruan në serbisht, gjuhë malazeze, kroatisht e boshnjakisht, ndërsa personazhet ndajnë të njëjtën të shkuar dhe fate, lexuesit e tij ndajnë të njëjtin mendim: kjo letërsi është me shije jugosllave, por të një Jugosllavie të re, të pasluftës. Një valë e re letrare për të luftuar nacionalizmat. Ai beson te një bashkim kulturor

A është ende ekzotike të shohësh në rrugët e Tiranës një turist serb, cili nuk e ka menduar se pikërisht gjatë muajit të qëndrimit të tij, në kryeqytetin e nxehtë nga temperaturat ‘afrikane’ të korrikut, atmosfera do të nxehej edhe më nga vendimi i gjykatës ndërkombëtare CAS që i dha Shqipërisë tri pikët e lëna pezull pas ndeshjes së famshme disa muaj më parë në Beograd, ku ajo çka duhej të ishte një ndeshje tipikisht futbolli mes dy vendeve ( Shqipëri- Serbi) do të zgjonte edhe njëherë gjakun e nxehtë ballkanas mes nacionalizmave dhe gjuhës së urrejtjes dhe një të kaluare jo edhe aq të largëta të shkruar me dhimbje e dhunë? …Këto të fundit mundohen ndoshta të zbuten nga politikat ndërkombëtare, më e fundi vizita e kancelares gjermane Angela Merkel në të dy vendet, ndodhi pikërisht në këtë muaj që turisti serb shëtiste nëpër Shqipëri…

A do të ishte i pamenduar vendimi i këtij turisti serb të vizitonte Prishtinën fill pas “dronit” të famshëm që shtiu frikë te të pasigurtët për ndonjë konflikt të ri?

“Sa u përket armiqësive mes dy vendeve tona, mendoj se politika zyrtare është një gjë, por jeta është krejt ndryshe. Ndaj zgjedh jetën dhe jo politikën zyrtare të servirur nga qeveritë tona”- thotë Bojan Krivokapić, një shkrimtar i ri nga Serbia, i cili këtë muaj po jeton dhe shkruan në Rezidencën e Shkrimtarit, dhe Përkthyesve letrarë “Tirana in between – 2015”, organizuar nga POETEKA, mbështetur nga TRADUKI dhe Ministria e Kulturës e Republikës së Shqipërisë.

“Është hera e parë në Shqipëri, nuk e njoh gjuhën, por ndjej se kam qenë këtu disa herë të tjera. Ndjehem mirë” – thotë i ulur në një nga tavolinat jashtë të klubit “Hemingway”, atmosfera dhe temperaturat i ndërmendin aromën mesdhetare, që sipas tij kryeqyteti shqiptar e ka me shumicë.

“Ndoshta nuk është e udhës të thuash se njerëzit mes dy vendeve tona janë shumë të ngjashëm, por shoh atmosferë të njëjtë në Shqipëri që e gjej në Serbi, Kroaci e Mal të Zi. Ja për shembull, në fytyrat e gjysheve këtu nëpër rrugët e Tiranës shoh të njëjtat histori, jetë të gjatë e të vështirë në fytyrat e tyre me ato të shumë gjysheve në vendet e ish-Jugosllavisë”.

Gjyshet janë subjekt i mahnitjes së tij këto kohë, pasi projekti, për të cilin ka ardhur të punojë një muaj në Tiranë, lidhet pikërisht me gjyshet. “Është një tekst rreth fëmijërisë dhe familjes, por me disa momente neorealizmi, dokumentare…nis pas luftës së Dytë Botërore dhe është histori e një familjeje me shumë gjyshe nga anë të ndryshme të Jugosllavisë; Mali i zi, Kroacia e Vojvodina. Është një familje tipike nga ato anë dhe ka lumturi e trishtim tipik. Tani po përpiqem të nxjerr këto lidhje të fshehura njerëzore dhe të shkruaj pyetje të hapura rreth trishtimit, vetëvrasjes, fëmijëve të palumtur, edhe pse nga jashtë gjithçka duket në rregull. Këto janë jetë të shkatërruara, të cilat përpiqem t’i rindërtoj dhe t’i lidh mes njëra-tjetrës.”. Edhe pse projekti i tij letrar nuk ka lidhje të drejtpërdrejtë me Shqipërinë, ai flet me sigurinë e dikujt që di se lexuesi gjen diçka të lidhur me këto troje. “Jam i sigurt, kjo është atmosfera e historive të vogla, por të forta të njerëzve të zakonshëm, nëse mund t’i quajmë edhe të padukshëm”. Ky është libri i tij i tretë ku po sprovon veten në prozën e gjatë. “Në këtë muaj në Tiranë jam përpjekur të gjej një koncept për një roman të shkurtër, por ende nuk jam i sigurt, sepse shkruaj në fragmente dhe këto fragmente mund të jenë tregime të shkurtra, por nuk dua t’i shkruaj ashtu. Dua t’i lidh këto fragmente e t’i jap strukturën e një romani”. Nuk është e rastësishme që zbulon një detaj më shumë nga subjekti; gjyshet e tij, të krijuara nga një përzierje prej realitetit dhe imagjinatës letrare, flasin në dialekte të ndryshme të vendeve të ish- Jugosllavisë; Mali i Zi, Kroacia, Serbia, Bosnje Hercegovina…

Në librin e tij të parë me tregime të shkurtra “ Vrapo Lilith, demonët pengojnë”, të përkthyer edhe në gjuhën italiane për italishtfolësit e Kroacisë, mes trishtimit dhe tëhuajsësimit që lexuesit kanë ndjerë prej prozës së tij, janë shprehur se aty kanë gjetur Jugosllavinë. Atë të një kohe të re, moderne, një Jugosllavi paslufte. “ “Është shumë jugosllave por në një mënyrë ë ndryshme. Nuk dimë ta shpjegojmë, por mund të ndjejmë që nuk është vetëm serbe, vetëm kroate, vetëm boshnjake”, kështu më janë shprehur lexuesit. Kam vendosur të shkruaj jo vetëm në serbisht, por edhe në kroatisht dhe disa dialekte. Ishte vendimi im, vendimi im politik që të mos ishte vetëm në një vend, në një gjuhë, në një komb”, rrëfen ai.

Në Ballkan, në vendet e ish-Jugosllavisë ka disa shkrimtarë që kanë zgjedhur të shkruajnë në disa dialekte, duke krijuar kështu sipas Krivokapić-it një valë të re letërsie, një lloj neo-jugosllavizmi, një bashkim që vjen në kontekstin kulturor. Është e rëndësishme të këmbëngulim në këtë lloj programi: jo serb, jo kroat, jo boshnjak, jo i ndarë dhe i vetëm dhe më pas ta shohim këtë në një kontekst kulturor që përfshin përvojën jugosllave. Mund ta imagjinoj se kjo nuk është e lehtë pas luftërave, por ne ecim përpara”.

Ta nisim nga Tirana. A e gjete këtu materialin për projektin tënd letrar? Çfarë po shkruan aktualisht?

Në Tiranë ka diçka mesdhetare e në Prishtinë nuk e ndjeja këtë- si ta them- duhet të jem i kujdesshëm sepse nëse mund të them se ishte diçka serbe apo jugosllave mund të keqkuptohet. Në Kosovë e Serbi mungon klima mesdhetare.

Nuk ka ende një Tiranë në tekstin që po shkruaj. Është një tekst rreth fëmijërisë dhe familjes, por me disa momente neorealizmi, dokumentare dhe nis pas luftës së Dytë Botërore. Historia e një familjeje me shumë gjyshe nga anë të ndryshme të Jugosllavisë; Mali i zi, Kroacia e Vojvodina. Është një familje tipike nga ato anë dhe ka lumturi e trishtim tipik. Po përpiqem të nxjerr këto lidhje të fshehura njerëzore…Kam një protagonist; një djalë që bëhet një burrë, parë nga perspektiva të ndryshme kohore. Është një përmbledhje historish të ndryshme, jo vetëm rreth tij. Këto gjyshe janë shumë të rëndësishme për mua. Ndihem i magjepsur nga gjyshet dhe rrëfenjat e tyre, një gjyshe është 85 vjeç dhe mund të dëgjosh prej saj rrëfenja nga thuajse 5 breza; nga Lufta e Dytë Botërore socializmi, dhe tani brezi im, interneti dhe facebook-u. Mendoj se e ardhmja është të gjyshet. Ato dinë gjithçka. Gjyshet janë të rëndësishme, jo gjyshërit, për shkak të pozicionit në familje; janë gra, nëna, pastaj puna e vështirë, mbijetesa… Është një këndvështrim feminist, prandaj gjyshet janë të rëndësishme.

A ka elemente autobiografikë në prozën tënde?

Mund të them se shkruaj prozë rreth temës së familjes, fëmijërisë, të mbushur plot me gjyshe, familje të shkatërruara, kriza identiteti. Mund të ngjajë si “prozë e errët”, por nuk mendoj se është e tillë. Janë tregime rreth vetes sonë, rreth këtyre anëve, Ballkanit, por kryesisht pjesa jugosllave e Ballkanit. Mund të them se është një lloj proze e errët me shumë humor brenda. Gjyshet flasin në dialekte të ndryshme. Për mua është interesante të bëj kërkime rreth gjuhës e të shkruaj në vetë të parë. Gjyshet që flasin në ato dialekte të vjetra…nuk është e lehtë. Më është dashur të mësoj shumë. Fokusi në këtë tekst është më shumë te personazhet gra, jo te burrat në pikëpamjen heteronormative. Nëse është prozë autobiografike, mund të them po edhe jo. Në një farë mënyre gjithçka që shkruajmë është një lloj autobiografie, sepse ne zgjedhim çështjen, tematikën apo problemin që duam të hapim dhe në fund është gjithmonë zgjedhja jonë.

A mund të tregosh diçka më shumë rreth temave për të cilat zgjedh të shkruash në letërsinë tënde?

Shkruaj për marrëdhëniet në shoqëri, varfërinë; pse disa janë shumë të varfër e të tjerë jo dhe pse nuk mund të flasim për gjithçka që dëshirojmë dhe mendoj se këto tema janë politike.

Nuk ka të bëjë me soc-realizmin, por mund të ketë diçka të tillë. Dua të lëviz perspektivat, të shkruaj rreth familjes, të qëmtoj familjen dhe të shoh ç’ka brenda. Mendoj se të gjithë –nuk jam i sigurt për Shqipërinë por mund ta imagjinoj –jemi në një lloj heshtjeje dhe nuk mund të flasim për gjithçka. Nuk e di cili është problemi, na kanë thënë se jemi të lirë, dhe mund të flasim për gjithçka, por shoh rreth meje shumë heshtje dhe njerëz të frikësuar.

Shkruan për gjëra që nuk janë thënë?

Jo fare, po për gjëra që nuk tregohen lirisht. Më pëlqen të shkruaj për çështje të forta, të errëta, në stilin e përditshëm, është e nevojshme në shoqëri të thyera, me identitete problematike, me familje të shkatërruara. Ne jetojmë me këto lloj çështjesh dhe nuk duam të flasim rreth këtyre dhe pyetja ime është: pse. Nuk mendoj se këto tekste janë letërsi e madhe, por jam përpjekur të them gjëra sipas mënyrës sime, disa i pëlqejnë, disa të tjerë jo. Nuk jam pretencioz. Është interesante të shoh se pas thuajse gjashtë vjet pas tekstit tim të parë, ka njerëz që i lexojnë.

Kur ka nisur karriera jote si shkrimtar ?

Nuk ka shumë kohë. Ndoshta përpara pesë apo gjashtë viteve. Tregimet e para të shkurtra i kam botuar në antologjinë “Lapis Histriae antology”, në Umag, Kroaci më 2010-ën. Ju thashë që nuk më pëlqen Letërsia krahasuese dhe kjo është gjithashtu pse disa prej nesh janë të frustruar, sepse kjo mënyrë e të lexuarit të letërsisë dhe e të menduarit rreth saj, ishte anti-krijuese, politikisht problematike dhe e dhunshme. Pasi kreva studimet në Letërsi Krahasuese u ktheva te letërsia, për të lexuar e për të shkruar ngadalë. Nisa të dërgoj tregimet e shkurtra dhe poemat disa recensentëve në disa konkurse dhe gjëra të ngjashme dhe pas disa viteve botova librin tim të parë, më pas të dytin e tani po shkruaj një tjetër.

Pas Prishtinës, Sarajevës dhe Istrias, si ndihesh në këtë stacion të Rezidencës së Shkrimtarëve ?

Më pëlqen shumë rezidenca. Është një mundësi e mirë për të lëvizur nga konteksti yt i përditshëm dhe jeta e çdo dite. Besoj se lëvizja është shumë e rëndësishme për të shkruarit. Dhe nuk ka të bëjë shumë nëse duhet patjetër të shkruash rreth këtij qyteti, apo këtij fshati, apo vendi ku ke ardhur – por për t’u fokusuar tek idetë dhe te progresi i punës; është shumë i rëndësishëm për procesin e krijimit, hapësirën e punës, kostot e udhëtimit të mbuluara, nëse ke një pagë për jetesë normale dhe njerëz rreth vetes, nuk ke kohë të jesh nervoz apo i stresuar dhe mund të fokusohesh në punën letrare, mund të krijosh.

A shkrove diçka kur ishe në Prishtinë?

Shkrova diçka, por ishte fazë vëzhgimi. Të njihja Prishtinën. Në ’99, kur nisi lufta isha në shkollë fillore, u ktheva nga shkolla dhe pyeta mamanë: “Ç’probleme, kemi me Kosovën? Është vend tjetër”. Ime më ishte: të lutem mos e thuaj më këtë me zë të lartë. Kosova ka edhe jugonostalgji mendoj.

Si ishte atmosfera që gjete në Kosovë?

Ishte shumë mirë, nuk pata fare probleme. Përshtypja e parë imja ishte një qytet i madh dhe gjithçka dukej mirë. Isha në rrugët kryesore e gjithçka ishte shkëlqyeshme, glamour… pastaj isha në Prizren dhe kishte shumë ndryshim, shumë varfëri. Më duket se njerëzit atje nuk ishin shumë të lumtur…shumë njerëz që largohen në emigracion duke kërkuar azil në Europë.

A ka mbetje të Jugosllavisë, sipas syrit tënd në Kosovë?

Nëse flet me brezin e mesëm po dhe në disa vende të caktuara, por jo në brezin e ri. Është pak si shumë demonizimi i Jugosllavisë. I di shumë nga problemet e Jugosllavisë, e di se nuk ka qenë njësoj për shqiptarët, serbët e kroatët, por mendoj se nuk ishte aq keq. Është ndjesia ime, por them se nuk është e drejtë që sot flasim vetëm për të këqijat.

Ke qenë edhe në Sarajevë. Marrëdhëniet e serbëve me boshnjakët dhe kosovarët janë ende të mbushura me dhimbje nga e shkuara…

Fillimisht shkova për të studiuar dhe kalova një vit e gjysmë në Studime Gjinore; ishte e rëndësishme të jetoja dhe të studioja atje. Vij nga një familje e heshtur serbe, në kuptimin se në shtëpinë tonë ne kurrë nuk kemi folur dhe rrëfyer rreth luftërave. Im atë nuk ishte në luftë e as të afërmit e mi. Për familjen time ishte në rregull të mjaftohej me fjalinë se nuk kemi qenë, por më pas më lindën pyetje: Çfarë ndodhi? Pse kemi refugjatë? Pse nuk lexojmë libra kroatë? Pse nuk shkojmë në det? Pse duhet të shkojmë çdo vit në Mal të zi? Ç’ka ndodhur me Kosovën? Prindërit e mi nisën të flisnin se kishte luftë, por jo shumë. Nisa të mësoja vetë e në vitin 2003 nisa të shkoj në disa programe e seminare, fillimisht në Bosnjë, Kroaci. Pastaj vendosa se do të studioja dhe do të jetoja në Sarajevë, sepse ishte mënyra më e mirë për të mësuar më shumë në Sarajevë. Javët e para ishin një lloj jete e re, sepse lexoja disa libra rreth luftës, rrethimit ushtarak dhe kjo ishte 25 vite më parë dhe kjo ishte faza e para në Sarajevë; të zbuloja.

U trondite nga ajo çka zbulove?

Nuk ishte tronditje, por nuk e dija sesi ishte e mundur që nuk dija. Nuk ishte normale të ishe i huaj. Të mos dije çfarë kishte ndodhur, edhe pse kam qenë fëmijë. Askush, kurrë nuk më ka treguar diçka të tillë. Ishte e çuditshme sepse kam jetuar 100 km larg nga kufiri me Kroacinë, Bukovarin. Kishte shumë histori lufte rreth meje dhe askush nuk fliste.

U ndjeve i mbrojtur apo i përjashtuar?

Në një moment isha i inatosur dhe i thashë prindërve pse jam aq i përjashtuar dhe pastaj nisa të kuptoj se si prindërit donin të më mbronin dhe e kupton në nivelin njerëzor, por në një mënyrë politike për mua ishte një problem. Ishte një fazë zbulimi, studimi, jetese. Disa nga tregimet e shkurtra i kam shkruar atje. Njerëzit që i lexuan librat thanë: “Është libër shumë me aromë Sarajeve. Ndjehet atmosfera”.

The se po shkruan në shumë dialekte. Njerëzit që lexojnë librin e ndjejnë se është një lloj modern i Jugosllavisë. Ishte i qëllimshëm ky vendim apo të doli gjatë rrugës?

Po doja, për shkak të politikës nacionaliste jo vetëm në Serbi. E njëjta është edhe në Kroaci dhe Bosnje. Gjithçka është aq nacionaliste, dhe pas luftërave gjuha serbo-kroate. Është e njëjta gjuhë, por tani është e ndarë në serbisht, gjuhë malazeze, kroatisht dhe boshnjakisht. Është praktikisht e njëjta gjuhë, me dialekte të ndryshme. Ishte mënyra ime për të thënë se ishte e njëjta gjuhë dhe ne e kuptojmë. Mund të jem i jashtëm nga Serbia dhe mund të shkruaj në kroatisht, mund të jesh i jashtëm nga Bosnja dhe mund të shkruash në gjuhën malazeze dhe nuk është shumë e vështirë dhe aq e ndryshme.

Mendon apo ndjen se këto vende mund të bashkohen në një lloj mënyre, mbase nga ana letrare apo kulturore?

Jo e njëjta Jugosllavi sërish, të lutem! Por nëse më pyet rreth ndonjë bashkimi mendoj se jemi më të afërt, me njëri-tjetrin, Serbia, Shqipëria, Mali i Zi Kroaci sesa Suedia e Shqipëria apo Serbia e Gjermania. Kemi histori dhe karakteristika të ngjashme dhe në këtë kuptim do të isha i lumtur nëse në të ardhmen do të shiheshim pa gjuhë urrejtjeje, pa tendenca. Jemi nëntë autorë dhe po krijojmë një hapësirë të re për artin, jo vetëm në letërsi, dhe jemi një lloj vale e re. Ballkani mund të jetë hapësirë për bashkim. Të jetojmë bashkë. Mendoj se nuk është e vërtetë se njerëzit urrehen. Ndoshta media thotë se jemi ende në luftë, por shkoj çdo muaj në vende të tjera nga Sllovenia në Shqipëri askund nuk e kam ndjerë atë urrejtje për të cilën flitet. Mendoj se politika zyrtare e prodhon. Ajo situata me dronin në Serbi ishte si Lufta e Tretë Botërore dhe pas kësaj isha në Prishtinë dhe njerëzit që më thoshin: a je në terezi? Kur flisnim për dronin me shqiptarë nga Prishtina kemi qeshur. Shumica e njerëzve janë miqësorë.

Kur e ke njohur për herë të parë letërsinë shqipe?

Është e çuditshme sesi nuk kemi pasur në shtëpi libra të autorëve shqiptarë. Nuk kisha dëgjuar kurrë për Kadarenë deri para pak vitesh kur nisa të bëja kërkimet e mia. Nuk dija shumë për letërsinë shqiptare pasi as në shkollë e as në universitet nuk i kemi lexuar autorët shqiptarë. Por jeta e vërtetë është jashtë atyre dyerve, kështu që në vitet e fundit kam lexuar prozë dhe poezi nga disa autorë shqiptarë si; Luljeta Lleshanaku, Arian Leka, Eljan Tanini, Ismail Kadare… falë disa projekteve të mira si “Smal box” në Serbi ku gjeta të përkthyer poezinë e Luljeta Lleshanakut, apo nga web portali ‘booksa.hr’ me tekstet e disa autorëve shqiptarë. Nuk është shumë, por mund të them se di diçka. Tani duhet të vazhdoj më tej, të kërkoj dhe të lexoj më shumë. Do të ketë ndoshta më shumë përkthime mes letërsive tona, shpresoj që po. Kjo është shumë e rëndësishme. Ne duhet ta lexojmë njëri-tjetrin.

Je diplomuar në Letërsi Krahasuese në Novi Sad, që do të thotë se për ty të shkruarit nuk është diçka e udhëhequr vetëm nga pasioni. A mund të themi se jetohet me letërsinë?

Studimet e mia nuk lidhen shumë me punën time, në fakt, sidomos Letërsia Krahasuese, sepse këto studime i shoh shumë tradicionaliste në kuptimin e keq, me shumë pikëvështrime problematike politike, ide nacionaliste, etj. Pas diplomimit kam studiuar Studime Gjinore në Sarajevë. Ishte më mirë, jo shumë më mirë, por më mirë. Çështjet gjinore i shoh shumë të rëndësishme çështje rreth pushtetit në shoqëri: kush ka pushtetin dhe ç’do të thotë…a nuk është e rëndësishme?

Ne jetojmë në një botë kur çdo ditë shumë njerëz vuajnë, ku ka shumë dhunë, shumë njerëz vdesin… Nuk është normale, e zakonshme. Duhet të analizojmë pse është kështu, pse disa gra janë të shtypura, pse disa burra duhet të luajnë një rol për të qenë “burra të vërtetë”.

Është një çështje gjithashtu rreth heteronormativës. Shoqëritë tona janë shumë patriarkale, dhe mendoj se ka ardhur koha ta rimendojmë këtë. Shkrimtari jugosllav Danilo Kiš shkruante: “Jeta, Letërsia. E shihni, mes të dyjave ka vetëm një presje”. Puna letrare është një lloj pune dhe duhet të njihet si e tillë dhe të vlerësohet si e tillë. Nuk është një hobi, është një punë me përgjegjësi. Për shkak të saj, jam i lumtur se disa njerëz më njohin si një person i rëndësishëm dhe mbështesin në këtë mënyrë punën time

Shërimi i së shkuarës nis fillimisht nga shkrimtarët?

Nga disa shkrimtarë po. Në Serbi, Kroaci e Bosnjë kemi disa çështje të hapura nëse je apo jo politikisht i angazhuar në letërsi. Para disa vitesh njerëzit e mohonin, por shoh shumë të rinj që janë të përfshirë në këtë.

Je aktivist i përkushtuar i lëvizjeve kulturore në Serbi, a mund të na thuash diçka më shumë rreth angazhimit tënd?

Qysh prej shkollës së mesme jam përfshirë në disa aktivitete artistike, së pari kundër dhunës, më pas kam qenë performues në teatër alternativ me emrin “Pasqyra”. Kam punuar në çështje të ndryshme si;paaftësitë, pozicioni i të rinjve në shoqëri, pozicioni i gruas në shoqëri, feminizmi por gjithashtu rreth pozicionit të alternativave në shoqëri. Kanë qenë kohë të mira, rreth pesë a gjashtë vjet. Kam mësuar shumë dhe kjo më ndihmon sot të mendoj e të shkruaj. Ky teatër nuk ekziston më dhe ky është një shembull sesi është situata me kulturën alternative ne Serbi dhe me kulturën politike. Në te vitet e f undit në qendrën rinore CK13, me punë të lidhura me programe letrare dhe trajnime mbi shkrimin krijues. Kjo qendër është e vetmja alternative. Politikat e saj janë të orientuara majtas, feministe me ide antifashiste. Dhe kjo nuk është shumë e lehtë n një vend të orientuar djathtas… Jam i përfshirë në organizimin e mbrëmjeve letrare. Çdo muaj kemi bashkëbisedim me autorë nga vendet e ish-Jugosllavisë. Është e rëndësishme të këmbëngulim në këtë lloj programi: një lloj neo-jugosllavizëm, jo serbe, jo kroate, jo boshnjake, jo e ndarë dhe e vetme dhe më pas ta shohim këtë në një kontekst kulturor që përfshin përvojën jugosllave. Mund ta imagjinoj se kjo nuk është e lehtë pas luftërave, por ne ecim përpara.

Intervistoi: Suadela Balliu

TA SHKRUASH SHQIPERINE NE GJUHE TE HUAJ

Është për t’iu gëzuar, në fund të fundit faktit se, edhe pse i zbuluar mjaft vonë, madje ende i pazbuluar plotësisht, edhe pse jo me qarkullimin dhe me vëmendjen e duhur, siç do i takonte një rasti jo të zakonshëm letrar, prej më se pesë vitesh prurja letrare e shkrimtarit Robert Priftit ka pësuar ndryshime. Kjo për faktin se nga gjendja dorëshkrim, krijimtaria e tij është inventarizuar dhe klasifikuar sipas zhanreve dhe gjuhës së shkrimit. Kjo krijimtari që ka mbërritur te ne në formën e dorëshkrimeve dhe të daktiloshkrimeve, është mbartur në formatin e shkrimit kompjuterik. Një pjesë e kësaj krijimtarie është përkthyer (ndonëse jo e gjitha dhe jo në formë përfundimtare) kur ka qenë e shkruar në gjuhë të huaj, siç është ajo kryesisht. Një pjesë edhe është skanuar për dokumentim, madje disa vëllime të kësaj krijimtarie janë botuar.

Pavarësisht formatit, rëndësisë dhe vlerës, të cilat do i kemi sërish përpara për shqyrtim, mund të themi se rasti i Robert Priftit përbën një rast të veçantë, dalje nga rregulli tipik. Arsyeja nuk është vetëm një. Robert Prifti është një autor shqiptar që, edhe pse me banim në Shqipëri, krijimtarinë letrare e ka shkruar në gjuhë të huaj. Tek atipizmi do të përfshinim edhe një shkallë të lartë, por të organizuar censurës me pasojë vetëcensurimin. Janë mijëra faqe krijimtari.

Pjesë e punës së nisur mbi krijimtarinë e Robert Priftit, hulumtim nëpër tekstet dorëshkrime e daktiloshkrime të tij, ka qenë edhe dekriptimi i identiteteve letrare, i pseudonimeve apo gjysmë të tillave, që ky autor ka përdorur në dorëshkrimet e tij.

Janë shfaqur tanimë dy nga identitetet e tij të fshehta letrare: “Robert Elin” dhe “Trevor Elin”. Identiteti “Robert Elin” vjen si një pseudonim gjysmë i kriptuar, në të cilin emri i autorit nuk mëton të fshihet. Identiteti “Trevor Elin” sjell sërish një pseudonim të vetëdekriptuar përgjysmë, pasi emri “Trevon” nuk është larg të qenit një anagramë e emrit të autorit – “Robert”, ndërkohë që “pseudombiemri” mbetet po ai. Nën identitetin“Robert Elin”, Robert Prifti kishte menduar të botonte poezitë e tij, ndërsa identiteti “Trevor Elin” shfaqet mbi frontespicin e njërit prej romaneve të daktilografuar. Përveç veprës në prozë së botuar tanimë (romane dhe poezi), Robert Prifti ka lënë edhe rreth 500 poezi si trashëgimi krijimtarie. Njëqind poezitë e para ai vetë i ka kaluar nga versioni dorëshkrim në versionin daktiloshkrim me një makinë “Olivetti”, si një hap më tej drejt “nxjerrjes në dritë”, por ende larg publikimit. Duke ndjekur përzgjedhjen e hartuar prej tij vërehet se vetë autori ka dashur të ndërtojë një gjerdan botimesh sistematike, të ndërtuara sipas kriterit kronologjik, hartuar në disa vëllime poetike me nga në njëqind poezi secili vëllim. Vëllimi i parë, prej nga janë veçuar edhe poezitë që botohen në vijim, mban titullin “Le subcorticali”. Nën “emrin” e autorit gjejmë të shkruar edhe “cento poesie”. Viti i krijimit apo ndonjë e dhënë tjetër në lidhje me kronologjinë nuk shfaqet i shënuar mbi frontespicin e daktiloshkrimit. Por sidoqoftë, të dhëna plotësuese mund të vilen edhe nga versionet dorëshkrime të atyre poezive të shkruara aty ku autori ka mundur. Janë blloqe shënimesh, ditarë, regjistra shkollorë – listë notash të një regjistri ushtarak me sa shihet nga dokumenti, janë fatura, madje edhe në fletë-kërkesë drejtuar Bibliotekës Kombëtare, Tiranë, ku gjenden të hedhura poezi. Njëqind poezitë e tjera të Robert Priftit dalin nën titullin “Epitafi di vita”. Këto janë dy vëllime të përkthyera tanimë nga italishtja në gjuhën shqipe nga i biri i poetit, Edgar Prifti. Më tej puna përzgjedhëse e këtij autori ka vijuar me ndërtimin e librit të tretë poetik. Ky libër, ndryshe nga dy paraardhësit, nuk përmban njëqind poezi, por tetëdhjetë. Titulli që autori i ka dhënë këtij libri është “Divertimento col pianto”. Ky libër nuk është përkthyer ende në shqip.

Nuk mund të thuhet hëpërhë nëse poezitë që Robert Prifti i shkroi nëpër blloqe shënimesh a nëpër ditarë janë të përputhura në kohë me indikacionin tipografik të kronologjisë së shtypur mbi materien bartëse. Nëse do të gjurmoheshin të dhënat e lëna mbi to, të tilla si zhvillimi i shkrimit të tij në vite dhe nëse do të vëzhgoheshin me kujdes të dhënat kronologjike të sipërshtypshkruara apo shtypshkrimet anësore që gjenden në blloqet e shënimeve apo në ditarët (herë në shqip dhe herë në gjuhë të huaj) do të mundeshim të krijonim një përfytyrim më të drejtë rreth kohës së krijimit të kësaj krijimtarie, por edhe elementeve të tjera përmbajtësore dhe stilistikore.

Kjo do të krijonte gjithashtu një përfytyrim më të mirë ndaj letërsisë së shkruar në kushtet e mungesës së lirisë, “letërsisë së fshehur”, “letërsinë underground”, “letërsisë së sirtarëve”, “letërsisë klandestine”, të një letërsie që mundi të plotësonte vetëm njërin nga kushtet e “letërsisë samizdad”, pasi vetëm u shkrua, por nuk mundi të botohej e të qarkullonte, megjithëse përmbajtja e saj përmbante kritikë dhe përmbajtje politike në kundërshtim jo vetëm me normën standarde të metodës së realizmit socialist, por edhe të ideologjisë. Bëhet domethënës fakti se kjo krijimtari e ka kaluar tanimë gjendjen konservative të qenit e mbyllur, larg dijenisë dhe komunikimit. Tani ajo është një krijimtari në duart e lexuesit, të kritikëve dhe të studiuesve. Ajo ndeshet në raftet e librarive, pra me parakushte të plotësuara për komunikim dhe e gatshme për t’u pasuruar me botime të reja. Kjo e dyta sidomos, parametri i të qenit i botuar, që me gjithë dëshirën dhe përpjekjen, nuk kishte qenë e mundur për autorin as në kohën kur kjo letërsi u krijua (para viteve ’90) dhe as më pas, kur detyrimi për ta mbajtur të fshehtë dhe në anonimat këtë krijimtari ra, na ofron një mundësi për ta parë më e vëmendje këtë krijimtari. Krijimtaria letrare e Robert Priftit filloi të botohej postume, vite më pas ndarjes së tij nga jeta. Skeda bibliografike e veprave të botuara deri më sot nga Robert Prifti përmbledh këto vepra: “Syri i Polifemit” (roman, Omska – 1, 2009), “Dielli i të vdekurve” (tregime, Omska -1, 2010) “Shenjtori i dhunës” (roman, Omska – 1, 2011), “Lumturia e frikës” (roman, Omska – 1, 2012), “Dy shtretërit e Prokrustës” (roman, Omska – 1, 2013).

Megjithëse në të gjenden fakte dhe detaje personale, krijimtaria e trashëguar nga Robert Prifti nuk është autobiografike. Për këto duhet t’i drejtohemi jetëshkrimit të tij. Aty ndeshen fakte që, në një mënyrë a në një tjetër, lanë gjurmë dhe ndikuan në karakterin, formimin human dhe krijimtarinë e tij letrare.

Veprat e shkruara asokohe nga Robert Prifti koleksionojnë pakënaqësinë, mbajnë shënim shthurjen e humanes në shoqërinë shqiptare të pas viteve ’50, duke u shtuar atyre viteve edhe një dëshmi të fortë ardhur prej letërsisë.

Ai zgjodhi rrugën e shkrimtarit që punon në heshtje, i vetmuar dhe që shprehet përmes asaj që di të bëjë më mirë në ato kushte. Sipas tij kjo sjellje do të ishte më jetëgjatë se sa një aksion vetëvrasës në kushtet e një lirie inekzistente. Kjo formë qëndresë pa revoltë të dukshme, nuk ndikoi që shoqëria të ndryshonte, por mbrojti një shpirt refuzues ndaj aplikimit të dogmave dhe metodës së realizmit socialist.

Por më shumë sesa keqardhje për mbylljen e një shpirti njerëzor të pajisur me kulturë dhe dhunti, ndihet pesha e shtrëngesës që e detyroi këtë autor të mos komunikonte në kohë me lexuesin e tij dhe pamundësia për t’ia gjurmuar krijimtarinë në gjuhën amtare. Nuk kemi të bëjmë me një formë standarde të arratisë nga realiteti (jetësor po aq sa edhe linguistik) siç dhe nuk kemi të bëjmë me shmangien e tematikës së fortë për t’iu kushtuar stilistikës së ushtrimit të zejes letrare. Përkundrazi. Robert Prifti vetëm e shkruan në gjuhë të huaj krijimtarinë e tij, por ky transferim gjuhësor nuk ia ndryshon thelbin e asaj që mendon edhe në gjuhën e tij.

Luftë në shpirt, përmes një gjerdani veprash të shkruara në italisht dhe me pseudonime që ndryshoheshin kohë më kohë, të cilat nuk arritën t’i jepnin as autorit përligjjen dhe as lexuesit, më së paku, një paralajmërim?

Por ka një akt që e tejkalon këtë mbyllje dhe këtë fshehtësi. Kjo lidhet me tetorin e vitit 1987, kohë kur Robert Prifti, që siç dëshmon i biri, Edgari, në kujtimet e tij, pasi mori vizën për t’u takuar me motrën e tij të vetme në Itali, fshehu nën tabanin e çantës së udhëtimit dorëshkrimin e romanit “Syri i Polifemit”. Përmes një aventure jo pak të rrezikshme për kohën, vepra u shpëtoi kontrolleve, e kaloi kufirin politik, por edhe pse me vlerësime të mira kritike, nuk arriti të botohej para viteve ’90…Çfarë do të ndryshonte? Në kësi rastesh nuk hamendësohet.

Nuk mund ta dimë se çfarë do të kishte ndodhur me Robert Priftin nëse kjo krijimtari do të ishte dekonspiruar, ashtu siç dhe nuk mund ta dimë nëse pseudonimet apo anagramat do të kishin aq fuqi mbrojtëse sa ta shpëtonin nga autorin ajo tematike haptazi shqiptare, që u fsheh, ndonëse jo dhe aq mirë, nën petkun e materies, por jo të kuptimeve të një gjuhe të huaj? Kemi të bëjmë me një akt të vetëdijshëm, me një vetëmbrojtjeje, por ku bulon edhe një farë vetëflijimi. Bashkë me emrin e autorit, do të na mbetet e fshehur edhe dhuntia e tij në përdorimin e pasurisë së shqipes si mjet stilistik letrar. Lënda letrare e krijuar nga Robert Priftit bëhet ndjellëse për studiuesit e letërsisë shqiptare. Kjo krijimtari, që sot po i zbulohet dora-dorës publikut e që nuk provoi as gëzimin që të jep pritja e lexuesit, as ankthin e krijuar nga mendimi i kritikës dhe as kënaqësinë e ndikimit përmes letërsisë, nuk vjen për të shthurur, por për ta pasuruar historishkrimin letrar me dëshmi të reja, domethënëse, atipike për nga forma dhe shfaqja. Për vlerat e saj estetike na duhet të presim ende, së paku derisa ta shohim të botuar të gjithë veprën, që tashmë është e mbyllur dhe e përfunduar si projekt autorial. Ky botim do i vinte në ndihmë krijimit të një panorame më të gjerë mbi veçoritë tematike dhe stilistike të prozodisë së këtij autori, për ta ftuar atë të bëhet pjesë e një diskursi më të gjerë mbi atë çka ai dhe letërsia e tij përfaqëson si dukuri dhe si prani e letrares. Në rolin e ndërmjetësuesit të një krijimtarie letrare ende të papërfshirë në listat dhe në kalendarët kronologjikë, krijimtaria e botuar deri më sot nga Robert Prifti mund të shtrojë pyetje të ndryshme, përfshi këtu edhe ato të natyrës së klasifikimit.

Do të përfshihet kjo letërsi tek e ashtuquajtura “letërsi e ndaluar”? Si, mbi ç’kritere dhe mbi ç’baza do të bëhet gjykim-vlerësimi i kësaj letërsie shumëvëllimëshe, narrativa dhe poetika në përgjithësi, e krijimtarisë së botuar deri më sot (romane, prozë e shkurtër) dhe e asaj që është ende jo vetëm e pabotuar, por edhe e patranskriptuar dhe e papërkthyer (poezia)? Do të mbivlerësohet kriteri estetik apo do të vendosen pranë tyre edhe kriteret jashtëletrare, pa të cilat kjo krijimtari nuk e shfaq dot të plotë domethënien? Do të përfshihet kjo krijimtari te “letërsia e sirtarëve”, si krijimtari që nuk mundi të komunikonte në kohë e vet me lexuesin? Do të bëhet pjesë e letërsisë së vetëndëshkuar për shkak të censurës së nëpërmendur, por më fort prej autocensurës? A mund të klasifikohet kjo krijimtari sipas tipologjive, mjeteve apo veçorive që shfaq, pranë ndonjë rryme, drejtimi, prirjeje apo shkolle letrare? Nëse po, kjo rrymë, prirje, drejtim apo shkollë ishte e njëkohshme me simotrat e prirjeve letrare europiane apo letërsia që krijoi Robert Prifti përsërit si rast i fenomenit të vonesës? Cila nga mënyrat e botimit do të ishte më e këshillueshmja për këtë rast përjashtimor: botimi dygjuhësh, me tekst përballë, origjinali përballë përkthimit? A mundemi dhe deri në ç’shkallë do të gjykojmë mbi këtë krijimtari dhe si mund të sprovojmë ta vendosim e t’i gjejmë një vend në rrjedhat e historiografisë së letërsisë (shqipe apo shqiptare) për sa kohë që origjinali na ofrohet në gjuhë të huaj (italisht) dhe ajo me të cilën lexuesi komunikon është tekst i prejardhur, një tekst që vjen me ndërmjetësim e përkthimit? Robert Prifti vdiq papritur në Tiranë, më 22 Tetor të vitit 1993, pa i dëgjuar këto pyetje dhe pa e parë të botuar veprën e tij. Por ka një element përqeshës, sarkastik, plot ironi e ndjenjë të hollë humori në këto tekste me vlerën e një dëshmie dhe që i jep veçanti profilit të tij brenda revistës. Ky element është kaligrafia.

Bukurshkrimi e i tekstit poetik bën sfidë. Ai rri si një oksimoron mes pamjeve të vrazhda që përshkruan autori nga diktatura dhe stilit të qetë, të bukur, finosh të shkrimit të Robert Priftit…Duke i vështruar jo vetëm si art, por edhe si akte dokumentare, nga këto tekste poetike në dorëshkrim, që po botohen për herë të parë në revistën “Poeteka”, mund të kuptojmë se tronditja, por dhe qëndresa e këtij autori ndodhte larg sipërfaqes, në thellësi.

Një jetë mes shkencës dhe letërsisë

Robert Ilia Prifti lindi në Korçë më 15 dhjetor të vitit 1925. Ndoqi studimet në Liceun klasik dhe pas çlirimit, pasi përfundoi edhe studimet, punoi në Institutin e kërkimeve shkencore, ku ushtroi profesionin e kimistit. Më vonë ai punoi si arsimtar në shkollat e mesme të kryeqytetit, ku dha mësim në lëndët e shkencave natyrore dhe në gjuhët e huaja. Sipas dëshmive të familjarëve dhe miqve që janë shprehur mbi krijimtarinë e tij, si Amik Kasoruho dhe Visar Zhiti, idetë dhe mendimet e tij u panë jashtë formatit ideologjik dhe u trajtuan si të papërshtatshme për sistemin edukativ që zbatohej në shkollë. Këto qenë arsyet pse Robert Prifti u pezullua nga detyra dhe u dërgua të punojë në shkollën fillore të fshatit Surrel, jo dhe aq pranë Tiranës.

Me prirje ndaj gjuhëve të huaja, themelet e të cilave i kishte të qëndrueshme që prej kohës kur studioi në Lice dhe ku mësoi me zell greqishten e vjetër, latinishten, Robert Prifti u vu të mësonte në mënyrë autodidakte disa gjuhë të kulturës europiane, mes të cilave frëngjishten, anglishten, rusishten, italishten, gjermanishten dhe spanjishten. Përveç prirjes për gjuhët e huaja, Robert Prifti zotëronte kulturë të gjerë. Ai njihte shkencat dhe ishte i pajisur me dhunti ndaj arteve vizive, gjë që shfaqe edhe në imazhet që krijon në poezinë e tij. Sistemi politik nën të cilin ai jetoi qe një zhgënjim për idealet dhe një tronditje ndaj besimit ndaj vlerave humane. Ai e kuptoi se regjimi komunist nuk mund të krijonte hapësira lirie dhe zhvillimi etik dhe shpirtëror as për atë vetë dhe as për kombin e tij. Kjo thyerje shpirtërore dhe ndjesia e mungesës së lirisë i krijoi atij vetëizolimin dhe mosshfaqjes e dhuntive letrare.

Mjeti mbrojtës për të u bë letërsia si krijim dhe si lexim. Mund të quhet edhe mbyllje ai përjetim që provoi Robert Prifti e që e vendosi atë në distancë ndaj të tjerëve, qofshin këta familjarë apo kolegë, me të cilët ndau jetën e përditshme, por jo besimin dhe intimitetin e krijimtarisë.

*Përgatiti: Silvana Leka

PERKTHYESIT E RINJ TE SHQIPES

“Përkthimi nuk është thjesht kalimi nga një gjuhë në tjetrën, por dhe kalim nga një kulturë në tjetrën”. Umberto Eko e përkufizon kështu përkthimin. Në një kohë kur tregu i botimeve në Shqipëri mbushet çdo ditë me botime të reja, janë shtuar dhe shqipëruesit e rinj. Nëse kohë më parë përkthimi u takonte emrave të njohur të shqipes, që kanë lënë me punën e tyre një testament të çmuar në këtë fushë, tashmë të tjerë emra po u bashkangjiten një rruge aspak të lehtë që mund të udhëhiqet vetëm nga pasioni. Revista letrare “Saras” ka intervistuar katër përkthyes të rinj, për të parë qasjen e tyre drejt përkthimit dhe mënyrën sesi e shohin këtë disiplinë të rëndësishme mbi të cilën kalojmë nga një kulturë në tjetrën…



Beti Njuma

Lexoj e rilexoj mjeshtrit e përkthimit

Si e kujtoni grishjen drejt përkthimit të parë?

Grishja e përkthimit duhet të më ketë lindur shumë herët, besoj para viteve ’90, kur isha ende një fëmijë. Në klasë të tretë nisa të mësoj italisht dhe mbaj mend që sa herë shkonim në shtëpinë e një mikeshës së prindërve, ajo vendoste një kasetë me këngët e Lucio Battisti-t dhe m’i përkthente tekstet nga fillimi në fund. Mrekullohesha nga tekstet që më vonë mësova se ishin të Mogol. Ndoshta nën këtë frymë ka lindur edhe përkthimi i parë, pikërisht një tekst kënge, botuar diku në faqet e “Rilindjes Demokratike” në fillim të viteve ’90. Ishin numrat e parë të RD-së, gazetës që zhdukej nga tezgat ende pa dalë mirë, pasi njerëzit e përpinin për ta lexuar. Nuk më kujtohet si e kam çuar, por mbaj mend që përktheva dhe çova për botim tekstin e një kënge të famshme të Al Bano dhe Rominës, “Liberta”, dhe krenohesha me emrin tim si përkthyese në atë cep gazete. Përkthimin e vërtetë, atë të një libri, e kam nisur pesë vjet më parë. Kisha redaktuar një libër të Tiziano Ferro-s dhe, duke kontrolluar përkthimin e dikujt tjetër, ndjeva dhe kuptova se isha e aftë të përktheja edhe unë, madje ajo që dëshiroja të bëja, ishte ta përktheja vetë tekstin dhe jo të korrigjoja punën e dikujt tjetër. Ishte mikesha ime Loreta Bërhami, ajo që e bëri ëndrrën time realitet. Duke parë se me sa pasion flisja për redaktimin e autobiografisë së Tiziano Ferro-s, më propozoi të sillja në shqip një libër. Bëra provën e përkthimit, duke përkthyer dhjetë apo pesëmbëdhjetë faqe dhe …. “Akabadora” u bë e imja. Ishte romani fitues i çmimit “Campiello” për 2010-n në Itali dhe njëkohësisht libri që shënoi nisjen e një aventure dhe sfide të re për mua në fushën e përkthimit.

Kishit momente kur donit të tërhiqeshit?

Plot, sidomos gjatë përkthimit të librit të fundit që sapo ka dalë në shqip, “Kopshti i Finci-Kontinëve” me autor Giorgio Bassani-n, një tekst shumë i vështirë, por që shënon një ndër romanët më të bukur të letërsisë moderne italiane. Është historia fatkeqe e dashurisë së një të riu në sfondin e Italisë fashiste, në prag të luftës së Dytë Botërore.

Cila ishte këshilla më e mirë ose forma që kishit në mendje kur nisët një përkthim?

Përkthimi nuk është thjesht kalimi nga një gjuhë në tjetrën, por siç thotë Eko, edhe kalim nga një kulturë në tjetrën. Për mua përkthimi është një proces thellësisht individual, është intuitë personale, çështje interpretimi vetjak, por që pas një eksperience të gjatë në fushë shndërrohet edhe në një përdorim gati-gati intuitiv shabllonesh dhe formulash të gatshme. Për një përkthyes të ri është e domosdoshme të ketë shqyrtuar shumë shembuj përkthimi.

Sa ndikojnë shembujt në një përkthim?

Sa herë nis një përkthim të ri, gjëja që bëj është leximi dhe rileximi i mjeshtërve të përkthimit shqiptar. Shënoj fjalë apo mënyra të ndryshme shprehjeje, të cilat përpiqem t’i bëj të miat, natyrisht jo në mënyrë artificiale. Tekstet e mjeshtërve shqiptarë të përkthimit janë një arsenal i mirë për çdo fillestar në fushën e shqipërimit dhe një shkollë përvojash të ndryshme të receptimit dhe kthimit në shqip të teksteve.

Sa ndikon shkrimtari apo libri që po përktheni në jetën tuaj?

Pak ose aspak. Nëse është një tekst i bukur, që më përfshin, e kam më të lehtë të ulem dhe të ngulem mbase dhe për pesë ose gjashtë orë përballë kompjuterit, në vetminë e dhomës. Përkthimi është mbi të gjitha disiplinë dhe për të qenë sa më e disiplinuar është e domosdoshme që ta duash atë që po përkthen. Kur teksti më rrëmben, harrohem pas përkthimit.

Cili është ai momenti i dashurisë mes përkthyesit e shkrimit?

Momenti i dashurisë nis që në çastin kur merr për herë të parë në dorë tekstin që do të përkthesh dhe nis ta lexosh. Jo gjithmonë një përkthyes bie në dashuri me atë që do të përkthejë, por kur kjo ndodh, kur lind alkimia mes tekstit dhe shqipëruesit të tij, atëherë ky është paralajmërimi se kjo do të jetë një martesë e lumtur.



Renato Kalemi

Si një marrëdhënie dashurie

Si e kujtoni grishjen drejt përkthimit të parë?

Kur njeriu lexon, shikon, prek apo ndien diçka të bukur, që i pëlqen, të cilën nuk e ka hasur kurrë më parë, e para gjë që i shkrep në mendje është ta ndajë atë me të tjerët. Është në natyrën njerëzore që gjërat e bukura t’i ndajë me të ngjashmit e vet, si për të kuptuar nëse ndjesia që përftohet kur lexon diçka që të ka trazuar apo mahnitur së brendshmi, ka të njëjtin efekt edhe te të tjerët. I tillë është përkthimi për mua. Grishja ime e parë për të përkthyer ka lindur para katër vitesh, kur më ra në duar drama e Alber Kamy, “Kaligula”. Një libër që ende sot nuk është përkthyer në shqip për arsyen banale se lexuesi shqiptar nuk lexon drama apo se dramat nuk lexohen, por se vetëm vihen në skenë. “Kaligula” i Kamy-së është një nga ato kryevepra që s’duhen lënë pa lexuar e që, ndjesia që unë kam përftuar gjatë leximit të saj më bindi t’i hyja rrugës së përkthimit, vetëm e vetëm që edhe kjo kryevepër botërore të vinte në gjuhën shqipe. Që nga ajo kohë, grishja për të përkthyer sa vjen e rritet. Deri tani kam sjellë në shqip dy libra: “Rrezatimi” nga Stephen King, një dramë klasike e horrorit modern, dhe “Shtegu i parfumeve” nga Cristina Caboni, një histori dashurie për parfumet dhe dëshirën për të ecur përpara, pavarësisht pengesave që na dalin në jetë. Shpresoj që në një të ardhme të afërt të sjell në shqip Pier Paolo Pasolini-n dhe Cesare Pavese-n, dy nga poetët dhe shkrimtarët më të mëdhenj italianë të shekullit të kaluar. Sa për “Kaligulën”, dorëshkrimi i përkthyer pret ende të botohet nga ndonjë shtëpi botuese.

Kishit momente kur donit të tërhiqeshit?

Përkthimi është një proces krijues, aspak mekanik, e si i tillë gjendesh përherë përballë pyetjes nëse duhet të tërhiqesh ose jo. Kjo pyetje më ka përndjekur thuajse në çdo faqe të përkthimit tim të parë, por në rastin e “Rrezatimit” isha me fat për dy arsye: po sillja në shqip një nga romanët më të mirë të Stephen King dhe unë jam një adhurues i librave të tij. Gjithsesi, dyshimet nëse e kam përkthyer mirë apo keq ekzistojnë edhe sot.Është e njëjtë me pikëpyetjet që i bën vetes kur shkruan diçka tënden, poezi, rrëfim a tregim qoftë: ia vlen apo jo?!

Cila ishte këshilla më e mirë ose forma që kishit në mendje kur nisët një përkthim?

T’i qëndroj sa më besnik gjuhës origjinale të autorit, duke u siguruar që libri të flasë shqip në fund. Gjatë përkthimit, thuajse pa vetëdije mund të biesh “pre” e gjuhës nga e cila je duke përkthyer dhe ndonjëherë fjalitë nuk tingëllojnë tamam në shqip. Jam përpjekur ta shmang këtë “kurth”, sidomos në librin e parë, i cili ishte i mbushur me shprehje tipike të gjuhës angleze. Më është dashur t’i shqipëroj, që ato të tingëllojnë shqip e të kenë kuptim në gjuhën tonë. Në librin e dytë, “Shtegu i parfumeve”, vështirësia qëndronte te shqipërimi i teknikave të krijimit të parfumeve dhe emrat e pafund të luleve që përdoren për prodhimin e tyre.

Sa ndikojnë shembujt në një përkthim?

Nuk më pëlqen të ndjek një shembull të caktuar, por sigurisht shembujt ndihmojnë për të përmirësuar teknikën e përkthimit. Të përkthesh është njësoj si të shkruash: duhet të ushtrohesh vazhdimisht, e pas çdo dite vetëm përmirësohesh. Buzzati thoshte: “Shkruaj, shkruaj. Në fund të fundit, mes tonelatash letre, për t’u hedhur, një rresht do të mund të shpëtojë. (Ndoshta)”. Mendoj se kjo vlen edhe për ata që përkthejnë.

Sa ndikon shkrimtari apo libri që po përktheni në jetën tuaj?

Shumë! Gjatë përkthimit është e pamundur të mos lidhesh me librin që je duke përkthyer. Ngjarjet e tij bëhen pjesë e jotja e përditshme dhe sigurisht, ato mbushin edhe pjesën tjetër të ditës, duke të të kushtëzuar të mendosh vetëm në funksion të përkthimit. Gjatë përkthimit tim të parë unë praktikisht jetova me personazhet e librit çdo ditë, ndërsa me “Shtegun e parfumeve” u zhyta më thellë në botën e mistershme të aromave, e si pakuptuar nisa të kërkoja për to, t’i njihja. Kur përfundon së përkthyeri një libër është sikur ke mbyllur një kapitull të jetës tënde. Të lë një boshllëk, i cili nis e mbushet nga përkthimi pasardhës.

Cili është ai momenti i dashurisë mes përkthyesit e shkrimit?

Po ta përshkruaja do t’i ngjante shumë një marrëdhënieje dashurie. Në çastin kur përkthyesi ndien një lloj përmbushjeje gjatë procesit të përkthimit, e cila mund të vijë edhe prej ndjesisë se po bën një punë të mirë, përveç faktit sa interesant mund të jetë libri që po sjell në gjuhën shqipe, mes përkthyesit dhe shkrimit krijohet një marrëdhënie marrje-dhënieje. Ky lloj raporti çuditërisht nuk mbaron me përfundimin e librit, por tashmë ka zënë vend brenda teje.



Blendi Lami

Nën ndjesitë e Naipaul

Si e kujtoni grishjen drejt përkthimit të parë?

Nuk kam bërë ndonjë marrëveshje me shtëpitë botuese për sa i përket përkthimit të librit të parë. Ishte thjesht përpjekje personale. Doja që personat që do ta lexonin përkthimin e këtij libri, miqtë e mi, të më thoshin nëse kisha ndopak aftësi në përkthim. Ky ishte një libër komik i një shkrimtari anglez, jo dhe aq i lehtë për t’u përkthyer. U dekurajova kur një përkthyes i madh si Perikli Jorgoni, pasi e lexoi, më tha: “E ke përkthyer mirë, por nuk është libër për tregun shqiptar”. E kështu për ca kohë nuk u mora me përkthim. Pasi përktheva një libër në fushën e sociologjisë, që ishte sërish një test për mua, fillova të përkthej letërsi, histori, biografi etj.

Kishit momente kur donit të tërhiqeshit?

Nuk mund ta quaj tërheqje përpjekjen e parë që përmenda më sipër. Pasi fillova të përkthej si profesionist, nuk më ka shkuar ndonjëherë në mendje të tërhiqem, pavarësisht sfidave të vazhdueshme. Duke qenë se kam përkthyer nga fusha të ndryshme, si letërsi, histori, politikë dhe biografi, çdo përkthyes përballet me vështirësi. Kur nuk e njeh fushën sa duhet, në fillim është si të ecësh në një fushë të minuar. Pastaj përballesh me stilin e autorit. Një sfidë më vete. Pasi përvetëson fushën dhe stilin, fjalët rrjedhin kollaj.

Cila ishte këshilla më e mirë ose forma që kishit në mendje kur nisët një përkthim?

Mua më duket sikur kam këshilluar vetveten. Kjo ka ardhur me kalimin e kohës duke u përmirësuar vazhdimisht. Të paktën kështu besoj. E them këtë, pasi nuk kam pasur model në kuptimin e një idhulli-përkthyes. Gjërat e reja i kam mësuar gjatë punës. Eksperienca dhe praktika kanë qenë dhe vazhdojnë të jenë mësueset e mia.

Sa ndikojnë shembujt në një përkthim?

Për fat, në shqip lexoj shkrimtarë me shqipe shumë të elaboruar. Kemi edhe përkthyes të mirë. Por veçoj të madhin Kadare, që më duket si universitet. Pra, shembujt ndikojnë shumë. Dhe mundohem të ndjek më të mirët.

Sa ndikon shkrimtari apo libri që po përktheni në jetën tuaj?

Bëhet pjesë e jetës sime dhe njerëzve pranë meje. Besoj se ndonjëherë edhe i mërzis njerëzit e afërt duke folur për një libër apo shkrimtar të veçantë. Por kjo ndodh me librat e mirë, nga shkrimtarë që lënë gjurmë. Dhe për fat, shumica e librave që kam përkthyer kanë qenë të mirë dhe për pasojë ndikues tek unë. Jam ndikuar shumë nga libri “Shkrimtari dhe bota”. Autori, V. S. Naipaul, përshkruan ca vende që ngjajnë shumë me Shqipërinë. Kur përshkruan ca ndodhi më dukej sikur i përshkruaja unë. Dhe sigurisht që përvoja të tilla lënë gjurmë.

Cili është ai momenti i dashurisë mes përkthyesit e shkrimit?

Është momenti kur, pasi ke përkthyer për ditë të tëra (pa e lexuar paraprakisht librin), më në fund autori godet aty ku ka synuar dhe përkthyesi përfshihet në këtë shpërthim. Ky është një moment njësimi i përkohshëm mendor mes shkrimtarit dhe përkthyesit.



Aida Baro

Nën shembullin e Robert Shvarc

Si e kujtoni grishjen drejt përkthimit të parë?

Nuk e mbaj mend realisht se kur ka ndodhur grishja e parë, por “Galeot qe libri dhe ai q’e shkroi” … pra letërsia. Qysh në fëmijërinë e hershme, biblioteka e tim gjyshi u bë pikënisja e aventurave të mia të para letrare, ku zhytesha bashkë me Guliverin dhe Robinson Kruzonë në ishuj vetmie të populluar nga personazhet e fantazisë sime. Pastaj, erdhi radha e “Iluzioneve të humbura”, “Shkëlqimi dhe mjerimi i kurtizaneve”, “Xha Gorioi”, “Bel Ami” lexuar fshehurazi nga ime ëmë, që mendonte se ai libër s’i përshtatej moshës sime të vogël etj., etj. Në fakultet, duke qenë se studioja gjuhën e kulturën italiane, dëshira për letërsinë italiane u rrit edhe më tepër dhe, mbaj mend që, kur lexova “Kolombrenë” e Dino Buzzati-t, përkthyer nga Gjergj Vlashi, më rrëmbeu e njëjta mahnitje dhe ëndje e leximeve të hershme. S’e di a u ndodh të tjerëve, sepse leximi është një përvojë krejt personale, por për mua, ata libra që më fusnin në një atmosferë ëndërrimtare e thuajse surreale, atmosferë të cilën jam në gjendje ta kujtoj edhe sot, mbartnin shenjën e librave frymëzues. Ndaj, e frymëzuar nga Buzzati, diku nga viti 1996, ende studente, nisa të përktheja tregimet e para nga një përmbledhje tregimesh “La boutique dei misteri”, rrëmuar në Spazio-n e kulturës italiane të fakultetit. “Shenjtorët” ishte tregimi i parë që përktheva, por kuptohet nuk ia tregova askujt. Shumë e ndrojtur nga natyra, nuk diskutoja për to, por vazhdoja përktheja ato tregime që më pëlqenin më tepër. Madje, deri vonë kam ruajtur edhe fletoret ku i shkruaja me dorë. Më pas, zbulova dashurinë për Pirandello-n; edhe me atë bëja të njëjtën gjë. Më lindi ideja për të bërë një triptik me tregimet e Buzzati-t, Pirandello-s e Moravia-s, nga të cilët përktheva shumë tregime, por që nuk u botuan kurrë në një libër të plotë. Tashmë një pjesë e këtyre tregimeve gjenden në blogun tim http://kurrkund.blogspot.com/. I kam hedhur në blog të paredaktuar, si për të ruajtur edhe naivitetin e dëshirës së parë, edhe gabimet, pse jo edhe talentin, të cilin do të ma pohonte më vonë vetë Robert Shvarc, shembulli që ndiqja e përpiqesha të imitoja asokohe. Më pas, do të vinte një propozim nga shtëpia botuese “Elite” për të përkthyer romanin e Italo Calvino-s, “Baronin rebel” (Il barone rampante), një nga kryeveprat e mirënjohura jo vetëm të autorit, por të të gjithë letërsisë italiane. Ishte një sprovë e vështirë, sidomos për përkthim të parë, por mesa duket ushtrimet e mëparshme me tregimet, më bënë të isha e gatshme për të marrë përsipër një vepër kaq madhore. Më pas vijuan përkthime të tjera jo aq të rëndësishme për nga autorësia, por tepër të rëndësishme për përvojën time në ushtrimin e zejes së përkthimit: “Më në fund, një shi diamantesh”, “Tangoja e harrimit”, “Zemër pasioni” nga Sveva Casati Modignani, “Xhungël buzëkuqësh” nga Candace Bushnell, “Vëllazëria e Pëlhurës së Shenjtë” nga Julia Navarro.

Cila ishte këshilla më e mirë ose forma që kishit në mendje kur nisët një përkthim?

Nuk e di, në krye s’kam pasur asnjë formë në mendje, kam pasur vetëm kënaqësinë e të humburit në një vend ku unë isha vetvetja. Me kalimin e kohës, kur po merrte formën e asaj çka doja të bëja në jetë, kuptohet që modelet kanë qenë ata që i kanë dhënë zë gjuhës shqipe: Fan Noli me shqipërimet e “Don Kishotit” e Shekspirit, por sidomos shumë kam dashur Robert Shvarc. Njohja me të më bëri përfundimisht të ngrija kokën prej zogthi të frikuar dhe ta shihja me besim përkthimin. Asokohe punoja si përkthyese në “Alba TV” dhe Shvarci vinte shpesh aty. E shikoja nga larg, e përshëndesja, doja shumë që të më lexonte ndonjë nga përkthimet e mia, ndaj, një ditë, me drojë, i afrohem dhe ndër të tjera më thotë: “Ti je ajo që bën përkthimet këtu? Që i përshtat aq bukur fjalitë e gjata në dy rreshta?” “Po”, – i them dhe, duke marrë zemër nga ky përgëzim, e pyes se a mund të më lexojë diçka që kam përkthyer. “Të shkurtër, – më tha, – se shëndeti s’më lejon.” Kësisoj, tregimin “Shenjtorët” të Buzzati-t, të redaktuar nga Shvarci, e ruaj edhe sot e kësaj dite si një nga gjërat më me vlerë të jetës sime. “Bëji me vizë dialogu, se me thonjëza bëhet puna çorbë”, ishte një nga vërejtjet e tij që e kujtoj gjithsaherë. Përpos saj, “Ke talent, vajzë, vazhdo”, ishte fraza që do të vuloste qenien time si përkthyese letrare.

Sa ndikojnë shembujt në një përkthim?

Në orvatjet e para, mendoj se ndikojnë shumë. Qoftë edhe në mënyrë të pavetëdijshme, përkthyesi ndjek ato karakteristika të aksh përkthyesi që do të donte t’i kishte të vetat. Për mua, saktësia dhe besnikëria në përkthim, përsosmëria e tingëllimit të tekstit në gjuhën shqipe, fraza e qartë, frazeologjia e pasur gjuhësore janë vetëm disa prej elementeve që kam “vjedhur” e përpunuar në vite nga të gjithë përkthyesit e nga të gjithë shkrimtarët e mirë shqiptarë, sidomos nga ata më të lashtët. Dikur, kur kisha ende kohë të lirë, një nga ushtrimet që bëja ishte përkthimi i një pjese apo poezie dhe krahasimi me një përkthim të mëparshëm. Kështu, mbaj mend që e kam bërë këtë provë me “Njëqind vjet vetmi”. Përktheja një pjesë nga varianti italisht dhe shkoja e krahasoja me vrap me përkthimin e Shvarcit. Ose krahasoja rresht për rresht “Komedinë Hyjnore” të Alighieri-t me shqipërimin brilant të Pashko Gjeçit. Besoj se kam vjelë shumë duke u përpjekur të eci në gjurmët e tyre, por ndërkohë shpresoj të krijoj një “gjurmë” timen.

Kishit momente kur donit të tërhiqeshit?

Nuk më ka shkuar kurrë ndër mend! Siç dihet, jeta s’na vjen mbroth gjithnjë dhe njerëzit shpesh janë detyruar të heqin dorë nga gjërat që duan të bëjnë për t’iu nënshtruar atyre që duhet të bëjnë. Kësisoj, ndërkohë që punoja (mbi dhjetë vjet) në një kompani celulare, në profile nga më të ndryshmet, por që s’kishin lidhje as me studimet, as me natyrën time të brendshme, nga përkthimi nuk hoqa dorë kurrë. Puna me përkthimin e filmave në televizione nga më të ndryshmet (që nga “Alba TV” e deri te “DigitAlb”-i, këto 7 vitet e fundit) më mbante të lidhur me përkthimin, më siguronte identitetin tim, mbronte karakterin tim të butë nga ashpërsimi dhe nga përplasjet me realitetin. Ka qenë gjithnjë limani im; kur mbyllesha në përkthim, ishte njësoj si leximi, nuk ekzistonin më të tjera gjëra, e kur shkëputesha prej aty, e shihja botën në një tjetër perspektivë. Kuptohet, lodhja është e madhe, honorarët lënë për të dëshiruar, por kur fati të sjell në dorë të përkthesh filma regjisorësh të mëdhenj si: Fellini me “La dolce vita”, “Amarcord”, “I vitelloni”, “Otto e mezzo”; Rossellini, De Sica, Paolo Sorrentino apo qoftë edhe komeditë italiane, që janë një kockë e fortë dhe një sfidë përshtatjeje kulturore barabar me një filozofi të tërë popullore, ngazëllehesh dhe i shijon deri në fund. Për më tepër, kur merr përgëzime nga njohës të mirë të gjuhës apo kulturës italiane, kënaqësia është e madhe. Doemos, një fije narcizimi nuk mund ta fsheh, por së pari vjen kënaqësia e një profesioni që s’e konsideroj punë.

Sa ndikon shkrimtari apo libri që po përktheni në jetën tuaj?

Varet nga libri dhe nga autori. Aktualisht po përkthej romanin “L’arte della gioia”, të një autoreje italiane, Goliarda Sapienza. Duke qenë se është zgjedhja ime, e miratuar edhe nga shtëpia botuese “Pegi”, më ka përfshirë krejtësisht me historinë e një vajze, që përmes rrëfimit të jetës së saj, na shfaq edhe një pjesë të historisë së Italisë nga viti 1900 e deri në vitet e vonshme. Më ka përfshirë për pasionin e saj për t’u kapur pas jetës me shpirt e me dhëmbë, për ta jetuar e shijuar në çdo situatë, një grua që s’ka frikë të thyejë tabu, që s’ka frikë të dashurojë qenien e individin, pavarësisht seksit. Është një libër thellësisht human dhe feminist.

Cili është ai momenti i dashurisë mes përkthyesit e shkrimit?

Ngjashmëria shpirtërore ose me fjalët e Goethe-s “afritë përzgjedhëse”. Zgjedhim dhe zgjidhemi reciprokisht me ata që na shëmbëllejnë, por që janë më të mençur se ne, më të urtë se ne, ata autorë e libra që do të donim të ishim.

Alda Bardhyli

Për nji shtatore të Arshi Pipës në qytetin e Shkodrës

Ka kombe që u bajnë ballë skamjes dhe identitetit etnik të tyne, sikundërse ka kombe kryenaltë për supremacinë e vet, dhe që futen në rreshtin e vendeve që dominojnë e bajnë rregullat e botës. Por nuk ka asgja ma të randë se nji komb që nuk ka kujtesë historike. Po kështu, nuk ka asgja ma të trishtueshme se nji qytet si Shkodra, që vijon me qenë në letargji tash sa dekada.

Nji ditë prej ditësh, po kaloja në Shkodër (në vizitat e mia të rralla tashma) dhe befas më zunë sytë nji bust të nji personaliteti austriak, në mos u gabofsha, pak hapa para Bashkisë së qytetit. Nuk u ndala shumë me ia mbajtë mend as emnin, e as nuk mora nismën për me qëmtue ma’ndej për këtë njeri. Gjithsesi tue respektue aktin qytetar të pranisë së kësaj figure mu në zemër që qytetit, njiherësh nuk mbërrita me kuptue vendin e tij aty përpara vendit të figurave e personaliteteve tona. Ndokush, me të drejtë ka me pyetë, se çne kaq shqetësim sa me hy e me shkrue për kaq e gja, kur shteti shqiptar ka njimijë e nji probleme të tjera: ekonomike, partiake, reformash arsimore, (mos)dekretimesh etc. Po gjithsecili ka kahen e vet të mendimit. Në këtë mënyrë, edhe unë (si nji pjesë e mirë të intelektualëve jo vetëm të qytetit të Shkodrës, me të cilët në bisedat e ngushta të tavolinave e kemi trajtue këtë çështje) më shqetëson fakti se mungon nji shtatore e Arshi Pipës. Nji shtatore klasike, e perceptueshme – jo sikundër ajo e Gjergj Fishtës, që duhet me e gjetë portretin e tij me tri lëvizje! Sigurisht mungojnë dhe monumentet a bustet e disa personaliteteve të tjera. Asht pak e habitshme sesi këshilli bashkiak (a kush mund ta ketë në dorë miratimin e vendosjes së nji busti/shtatoreje) pranon me zanë hapësinën publike për të huejtë pa nderue ma parë vendasit, bijtë e vet. Asht po prapë e habitshme se qysh mbas 1997, kur hini i trupit të A. Pipës u derdh në Adrie, askush nuk e çeli gojën se kjo figurë duhet ta ketë shtatoren e tij pikërisht në zemër të qytetit. Asnji sallë universiteti në Shqipni (për turp tonin) nuk mban emnin e tij. Nuk e di a mund të ketë emna rrugësh a rruginash me emnin e profesor Arshi Pipës (?). U hesht, po prapë si gjithnji, edhe me rastin e 95-vjetorit të tij, në datë 27 korrik. Në shtyp lexova se veç në Amerikë, nga Federata Pan-shqiptare ‘Vatra’, ku ka zhvillue karrierën e tij akademike, u mbajt nji Konferencë shkencore në nderim të punës së tij. Si mundet vallë qyteti i tij i lindjes me e lanë në harresë nji figurë të kalibrit botënor? Këtë e tham pa frikë dhe me përgjegjësi intelektuale. Asht ndër të paktët shqiptarë që rrin krah për krah me studiuesit ma të mirë që ka njohë disiplina e studimeve të letërsisë (jo vetëm asaj shqipe), e sociologjisë politike, dhe e filozofisë. Më vjen çudi me vete, sesi thirren sot do njerëz filozofë pa pasë farë doktrine dhe deduksioni origjinal filozofik – por quhen të tillë se thjesht janë mësimdhanës në fakultete përkatëse. Në këtë vend, sigurisht, mundesh me u ba filozof dhe me disa artikuj edhe në mos qofshin në lamë të filozofisë. Mundesh me dalë po ashtu në TV dhe me u heqë si i tillë, e çdo gja funksionon për mrekulli. Ndërkohë, Arshi Pipën, ndër të vetmit që ka nji doktrinë filozofike (parashtrue në Skicë e një koncpetimi mbi jetën [pasue me Mbi gjeniun]) nuk e përmend askush. Nuk përmendet sa dhe si duhet as si poet madje, pavarësisht se asht njohësi ma i mirë i metrikologjisë, dhe ekzekutuesi i disa metrave në poezi, jo vetëm në gjuhën shqipe. Shtojmë këtu edhe faktin, se ai asht modeli i rezistencës së burgjeve komuniste. Pra të jesh studiues, poet, profesor emeritus, politolog, doktrinar, përkthyes, nuk mundesh me pasë aq metra katrorë sa për nji shtatore!? Dhe për ma tepër të kesh heqë e dëshmue me aq skrupulozitet në dhe për ferrin enverist. Nji qytet si Shkodra, që për vite e ka vuejtë baticën e zbaticën e regjimit komunist dhe po vuen sërish këtë zgjatje të komunizmit (sepse ai ende nuk ka ra në Shqipni!), tregohet e pandieshme për me nderue kujtimin e A. Pipës. Këtij njeriu, që përpos së kaloi nëpër disa burgje e kampe pune, i asht vra dhe vëllai, Myzafer Pipa, vetëm pse u doli në mbrojtje juridike, si avokat që ishte, klerit katolik. U vra në mënyrë mizore, mbas sa e sa torturave, me pretekstin se donte të arratisej nga burgu. Dhe ku u vra? – Në rrugë. Në qytetin e Shkodrës. Toka ku u lind, ku u derdh gjaku i vëllait të tij e len prapë në harresë. Ç’ironi?

Ky shkrim, qëllimisht i thukët, asht nji apel dhe nji letër e hapun ma së parit për znj. Voltana Ademi, kryebashkiaken e Shkodrës, dhe për të gjithë intelektualët e këtij qyteti. Nuk asht vonë, me u ba të ndërgjegjshëm për kujtesën tonë kombtare. Të dalim publikisht dhe të mbrojmë vlerat reale dhe të nderojmë ata që vërtet dhanë për këtë vend, dhe t’u largohemi mediokriteteve të agjencive të ndryshme kulturore që ndajnë çmime, të cilat nuk kanë kompetencat e duhuna të peshimit të produktivitetit artistik. Dhe ma e bukura, gjithçka mediatizohet dhe shitet për event kultural!

Për ta mbyllë, shpresoj se znj. Ademi, tue qenë pinjolle e nji familjeje që e ka vuejtë përndjekjen komuniste, do ta ketë në rend të punës së saj nji slogan të munguem në ato flamuj dyngjyrësh që më lëbyrën sytë: Për Shkodrën dhe kujtesën tonë!

Lisandri Kola

“Njohja është i vetmi moral i romanit”. (Milan Kundera, “Arti i Romanit”)

Grafika shpirtërore e njeriut në kohën e diktaturës, ardhur përmes letrares dhe pasqyruar në disa prej veprave që kanë udhëtuar në lexime publike, sjell nevojën e leximit të letërsisë më së paku si shprehje e kujtesës shoqërore, ose siç thotë studiuesi italian Gianni Vatimo, “kujtesës kulturore”. Jo e ardhur veçanërisht si e tillë, por njëkohësisht në domodoshmërinë morale për të mos e shmangur atë që ka ndodhur, ne duhet të shënjojmë disa lexime për letërsinë pas vitit 1990. Padyshim, leximi që ka të bëjë me atë që vijon të vendosë mbi jetët tona, mund ta kthejë letërsinë në flamurin më të rëndësishëm për të mos lënë të udhëtojë në anijen e harresës atë që nuk u tha dot me zë të lartë për shumë e shumë vite.

Këndvështrimet e lidhura me historinë, e më pas, për pasojë, edhe sociologjinë dhe psikologjinë, edhe pse nuk janë leximet që synojnë jetëgjatësi në këndvështimet mbi prozën dhe artin në përgjithësi, janë gjithsesi domethënëse për rrokjen e një aspekti të rëndësishëm, që në Shqipëri e Kosovë përputhen me diktaturën e egër komuniste dhe me respresionin ekstrem, racist e çnjerëzor të një pjese ndaj një pjese tjetër të popullsisë me kombësi e besim tjetër. Në këtë aspekt, letërsia nuk mund të jetë asesi shpërfillëse, pasi do të humbte mundësinë e bashkëjetesës me të vërtetën për njeriun. Madje, duke tentuar lexuesin në kohë, ajo kthehet në një dëshmi të rëndësishme, jo për të dënuar të shkuarën, por për synuar leximin e drejtë të asaj që mund të ndodhë sa herë nuk e kemi pohuar me zë të lartë.

Çdo lexues me të drejtë mund të pyesë: A duhet ta lexojmë letërsinë vetëm si pjesë të vetëm kohës që i përket ngjarja, apo rrëfimi dhe personazhi që vjen nga diktatura mund të “qëndrojë edhe më shumë në fushëbetejën e leximeve”?

Praktikisht, për këdo që ka bashkëjetuar sadopak me një sistem të tillë, apo edhe me njerëz të ardhur nga ai sistem, do të ishte e vështirë të mos përfshinte përvojat e tij personale në lexim. E megjithatë, siç shprehet studiuesi Nathrop Fraj, “kritiku duhet të mbështetet në atë që aktualisht është e tërë letërsia: në dritën e saj!”. (“Anatomia e kritikës” Botim i “Rilindjes”, Prishtinë, 1990, përkthimi Avni Spahiu). Nën këtë dritë, destinacioni i fundmë mbetet gjithnjë Njeriu. Dhe një destinacion i tillë vjen duke mos anashkaluar aspak “Horizontin e Pritjes” të sugjeruar nga Jauss, i cili projekton një lexim në kohë “më të gjerë se sa e djeshmja”.

Ky lexim, për të tejkaluar atë që njohim ne personalisht, nuk është i lehtë, pasi mund të ndikohet nga ai fenomen që profesori i Harvardit, Harold Bloom, e konsideron si “Kompleksi i Edipit” në lexim. (Harol Bloom, “Si dhe pse të lexojmë”, Dudaj). Ky “kompleks” nënkupton rrezikun që mund të kemi në interpretimin e letrares nga gjykimet e mëparshme apo të trashëguara nga të parët tanë. Dhe ky “kompleks” ka ndodhur jo rrallë në leximet e deritanishme letrare.

Natyrisht, kur lexojmë një vepër artistike, kemi nevojë më së pari për një lexim që lidhet me estetikën, qoftë fiksional apo jo. Më pas, të gjithë këndvështimet e tjera “kanë kohë”. Dhe, duke besuar se realiteti është barku i madh i botës, por fantazia e ardhur nga letërsia është ajo që “merr pjesën që jeton”, ne duhet të gjykojmë këto vepra lidhur me një “lexim kohor”, siç do ta konsideroja shpjegimin e njeriut në diktaturë përmes letërsisë, pasi një lexim i tillë, edhe pse është i domosodshëm psikologjikisht dhe sociologjikisht, nuk mbetet gjithsesi objekti kryesor i letërsisë.

Për një lexues të sotëm, sidomos të ri në moshë, absurdi që vjen nga realiteti në diktaturë konkurron hapur me trillin artistik. Përbindëshi, që shkaktoi dehumanizimin e madh shoqëror, rrezikon të mbetet peng i imagjinatës nëse nuk do të kemi lexime të lidhura ngushtësisht me jashtëletraren. Ndaj, në këtë sprovë të leximit të letërsisë si projekt psiko-social të njeriut në diktaturë, vlen të bashkojmë si lexuesin që sipas Mark Twein, “në një vepër arti sheh atë që ka brenda vetes”, ashtu edhe lexuesin e Henri Bergsonit që “pavarësisht leximeve të ndryshme të realitetit, maksimumi mund të pranojë vetëm vetveten”.

Ne kemi nevojë për pranimin, vështrimin e padyshim edhe hyrjen në botën e asaj mungese të madhe të Njeriut, ku vetëm letërsia mundi ta mbajë gjallë në këto 25 vite kuptimin për atë kohë, edhe pse me penelata të zbehta.

Po kritika, përse duhet t’i kushtojë kohë asaj letërsie?

Letërsinë që merr personazhin në diktaturë apo edhe të dalë prej saj, duhet ta shohim si një destinacion të rëndësishëm të shprehjes së kujtesës, e veçanërisht projektit psiko-social të njeriut në diktaturë dhe ideologji, ku deformimi i universales për t’i hapur rrugë “Njeriut pa histori” ishte edhe qëllimi kryesor e tërë sistemit – një njeri që ende duhet ta studiojmë pasi “sëmundjet e tij shpirtërore e mendore” vijojnë të jenë pjesë e veprimeve të mëvonshme.

Thuajse gjithë autorët seriozë kanë vepra ku përshkruhet jeta në diktaturë, duke lënë të kuptohet se, ajo kohë, jo vetëm ka shenja letare, por ka më së pari shenja (ç)njerëzore domodoshmërisht për t’u lexuar. Ismail Kadare, Koço Kosta, Fatos Kongoli, Visar Zhiti, Bensik Mustafaj, Preç Zogaj, Agron Tufa, Bashkim Shehu, Arben Dedja, Ridvan Dibra, Arben Shehu, Mehmet Kraja, e mjaft të tjerë, kanë personazhet e tyre në një raport sa fiksonal aq edhe jo të tillë, duke risjellë jo vetëm pjesëza jete, por edhe raporte të pastra ideologjike të ish- diktaturës.

Një lexim i asaj letërsie pa shpjeguar edhe nevojën sociologjike dhe ideologjike të kohës, do të ishte një lexim i pakohë, ose me një kohë shumë të kufizuar, pasi, siç shprehet kritiku Fraj, “Letërsia është një degëzim qëndror i humaniteteve, hedhur nga njëra anë nga historia dhe nga ana tjetër nga filozofia. Duke qenë se letërsia nuk është vetë një strukturë e organizuar e njohurisë, kritiku duhet t’i kthehet kornizës konceptuale të historinanit për ngjarjet dhe asaj të filozofisë për idetë”. (f. 15).

Pra, është thuajse një detyrim për njohjen – për njohjen e njeriut dhe ideologjisë që e sundoi atë- që kritika ta lexojë letërsinë e pas vitit 1990 dhe si një pjesë të rëndësishme të kuptimit të asaj që ka ndodhur, në Shqipëri e Kosovë në kohën kur dehumanzimi krijoi një humnerë shpirtërore. Ajo që lypet të pohohet është se, mungesa e gjatë e këtij këndvështrimi nuk ka ardhur si pasojë e mungesës së veprave që e kanë trajtuar atë kohë në versionin fiksional ose real, por për pasojë të mungesës së kritikëve që mund të dilnin jashtë ndikimit me të cilin ishin edukuar deri në vitin 1990. Pra, ata nuk mund ta shihnin “dhomën letrare” duke qenë ende brenda saj ideologjikisht. E sidomos, duke qenë pjesë e asaj shoqërie që ishte e gatshme të brohoriste atë iodeologji, që përshkruhej sidomos në letërsi dhe në qëndrimet mbi të.

Agim Baçi

SI DUHET RISHKRUAR HISTORIA E LETERSISE

Rishkrimi i historisë së letërsisë është një çështje e hapur tash e 25 vjet. Një proces që ka kaluar mes debatesh, jo rrallëherë shterpe, pa arritur në një përfundim të kënaqshëm. 45 vitet e diktaturës krijuan një sistem të çoroditur vlerash, çka duket se ende nuk po arrin të gjejë veten edhe pas ndërrimit të sistemeve.

Rinjohja e autorëve të ndaluar nga regjimi, të anatemuar, të censuruar, rënia e kufijve në krijimtari, sillte patjetër një rishikim të piramidës së vlerave në letërsinë apo letrat shqipe (ka një diskutim edhe për këto dy terma), çka duhej të reflektohej me një histori të re letërsie. Por që të hartosh një histori letërsie që të jetë e pranuar nga të gjithë, duket se nuk është edhe aq e thjeshtë.

Një mori problematikash që kanë shoqëruar këtë proces, ende në diskutim, si edhe zgjidhjet e mundshme, i ofron studiuesi prof. dr. Shaban Sinani në librin e tij më të fundit “Historia e letërsisë shqipe: Çështje të hapura”, botim i shtëpisë botuese “Naimi”. Në këtë vepër ai parashtron një varg çështjesh që lidhen me periodizimin, qarqet letrare, sistemet dhe nënsistemet, letërsinë si çështje shtetërore, letërsia shqipe si letërsi europiane etj. Por ajo çka qëndron në thelb të këtij libri është rishkrimi i historisë.

Teksa e konsideron një proces tërësisht të ligjshëm rishkrimin e saj, Sinani thotë se “gjatë dy dekadave të fundme brezi i ri i studiuesve ka arritur të shqiptojë refuzimin e historive tradicionale të letërsisë, të përkufizojë domosdoshmërinë e rishkrimit të saj, të penalizojë brezin e vjetër të studiuesve të letërsisë dhe shumë të tjera arritje, por ende pa e shprehur vullnetin e vet në një projekt ndryshe. Nëse është e mundshme një histori e re e letërsisë shqipe, që i tejkalon kufijtë e ngatërruar kohorë, politikë, metodologjikë dhe ideologjikë, si mund të hartohet ajo?”.

Sipas studiuesit, në këto debate të gjata është diskutuar për gjithfarëlloj çështjesh, deri tek institucioni që do të hartojë tekstin e letërsisë “por pa bërë dallime midis parimeve bazë dhe atyre dytësore”.

NJË PROCES I DURUESHËM
Gjatë 25 viteve të fundit, procesi i rishkrimit të historisë së letërsisë është shoqëruar me një lloj nguti për të hequr ca emra e për të futur ca të tjerë. Sipas studiuesit Shaban Sinani, rishkrimi duhet të jetë një proces i durueshëm e nuk ka nevojë për aksione të ndërmarra me shpejtësi.

“Ndërsa nevoja për një histori të re letërsie të bëhet gjithnjë e më e ngutshme, trysnitë e ndikimeve jashtëtekstore mbi ato shkencorë vazhdojnë të jenë shumëfarëshe dhe të vijueshme. Në mënyrë të veçantë, ndonëse jo drejtpërsëdrejti, përmes shtypit dhe përpunimit të opinioneve letrare është shfaqur presioni i breznive më të reja krijuese për të pasur një vend më të privilegjuar në një tekst të mundshëm, duke rrezikuar rënien në përfytyrime enciklopediste dhe duke e kthyer vetë projektin e hartuar në një lexicon pa pretendime. Historia e letërsisë, nga vetë thelbi i saj, duhet të jetë e durimshume dhe e prirur që të presë. Ndryshe, vetë historishkrimi letrar hakmerret. Për të gjithë është e njohur se ç’ndodhi pas viteve 1990 me përfaqësimin e përkëdhelur të një pjese të autorëve të periudhës së realizmit socialist, të cilët me të njëjtën shpejtësi u dëbuan nga tekstet shkollore dhe studimet letrare. Një formë presioni me ndikim shmangës prej vlerave të mirëfillta është edhe përzgjedhja e autorëve që meritojnë vend në një histori letërsie për shkak të një njohjeje ndërkombëtare jo gjithnjë të certifikuar”, shkruan Sinani.

Ç’DUHET BËRË ME REALIZMIN SOCIALIST
Një nga pikat më të nxehta dhe të “sikletshme”, sa herë që flitet për rishikimin e vlerave të letërsisë shqipe është periudha e realizimit socialist. Mendimet e studiuesve rreth kësaj periudhe, gjatë së cilës letërsia u kthye në një instrument në shërbim të ideologjisë dhe propagandës së kohës, janë nga më të ndryshmet: kush e fshin thuajse të gjithën, kush bën qëmtime…

Studiuesi Sinani i kushton një kapitull më vete kësaj periudhe, ku përshkruan absurditetin që solli imponimi i kanoneve të realizmit socialist, censurën, ndalimin e veprave, përjashtimet, por edhe gjykimin e tij se si duhet vlerësuar ajo. Sipas tij, kjo periudhë nuk duhet vlerësuar prej veprave dhe autorëve më të dobët, por prej më të mirëve. Ai do të veçonte shkrimtarët Ismail Kadare e Dritëro Agolli, por edhe autorë të tjerë, që e pësuan për shkak se devijuan nga normat e vendosura.

“Përpjekjet për të zhvlerësuar çdo kontribut të realizmit socialist në pasurimin e traditës së letërsisë dhe të arteve, që është vërejtur kohë pas kohe, është shprehje e një vullneti manifestativ për t’u ndarë sa më parë prej saj. Asnjë metodë krijuese nuk mund të gjykohet prej autorëve dhe veprave më të dobëta, përkundrazi, vlerat dhe mundësitë e një metode çmohen prej talenteve dhe personaliteteve që e kanë zhvilluar dhe paraprirë atë”, shkruan Sinani.

Alma Mile

Leonard Veizi-Çdo të thotë të jesh shkrimtar në Shqipëri?

Gazetaria nuk mundi t’i hiqte grishjen e tregimtarit Leonard Veizit. Në kurthin që të fut e shkruara (rit i gazetarëve në Shqipëri), Nardi diti të ruante një raport të fshehtë, por të dobishëm mes tij dhe të tjetër mënyrë të shkruari. Në vitin 1997 botoi përmbledhjen e parë me tregime, për të vijuar më pas gati me një botim të ri çdo vit, për të mbërritur te romani “Lora”, që vetëm një muaj më parë ka dalë në treg për lexuesin. Nëntë vepra në gjininë e prozës e bëjnë atë një prej autorëve më prodhimtarë vitet e fundit.

Çdo të thotë të jesh shkrimtar në Shqipëri?

Nuk besoj se një shkrimtar shqiptar ndryshon nga një tjetër që shkruan përtej kufijve tanë shtetërorë. Besoj se ka ikur koha kur shkrimtarët bënin “jetë shkrimtari”. Sot, shumë shkrimtarë janë të angazhuar në punë të tjera dhe gjithashtu bëjnë letërsi. Padyshim ka dhe nga ata shkrimtarë që e kanë si profesion të parë të shkruarin. Por në Shqipëri shkrimtarë “të lirë” besoj se janë vetëm ata që kanë dalë në pension. Pjesa tjetër nuk mund ta sigurojë dot jetesën vetëm duke shitur prodhimet e tyre. Në këtë kuadër edhe unë bëj pjesë në listën e shkrimtarëve që letërsisë i kushtohen “pas orarit të punës”. Po të marr në konsideratë pesë librat e mi të fundit, mund të them se një pjesë e konsiderueshme e tyre është shkruar gjatë kohës së “lirë” që më krijohej në redaksinë e pesë gazetave të ndryshme ku kam punuar në atë periudhë kohe. Ndërkohë, shumëkush është shprehur se shkrimtarët duhet të kenë edhe mbështetjen e shtetit. Unë për vete nuk e kuptoj fare këtë togfjalësh. Shkrimtari është qenie e lirë, nuk ka nevojë për mbështetjen e shtetit dhe as të shoqatave letrare, të cilat për të thënë të vërtetën, si në rastin e parë ashtu edhe në të dytin, në mos janë krejt inekzistentë, janë thuajse pa sens për sa i përket këtij lloj angazhimi. Shteti mjafton të mos më censurojë dhe e ka mbaruar detyrimin e tij ndaj meje si shkrimtar.

Çfarë ka ndryshuar te ju nga libri i parë i botuar deri te romani i fundit “Lora”?

Libri im i parë ka qenë një përmbledhje me pesë novela prej 154 faqesh, që është botuar në fillim të vitit 1997, por që novela e parë është shkruar në vitin 1990. “Lora” është botimi i fundit me një kapacitet prej 340 faqesh, botuar në 2015-n. E bëra këtë parantezë jo për të treguar se me kalimin e kohës janë rritur vetëm numrat e faqeve, por për të thënë se në 33 vite tentativë serioze krijimtarie letrare (që prej çastit që u binda se letërsia ishte e ardhmja ime), në harkun kohor të 18 viteve kam mundur të botoj nëntë vepra të ndryshme, novela, tregime e pesë romanë. Ndërkohë, kam parasysh që fillimi i krijimtarisë sime ka qenë me një linjë, meditative, psikologjike dhe me personazhe hije, të padukshme ose të paemër. “Lora” është shumë kompleks. Ka disa linja, shumë personazhe dhe shumë vendndodhje. Kjo do të thotë që unë tanimë mbaj një peshë më të madhe si autor dhe çdo personazhi i jap një personalitet, pa lënë në hije askënd. Një gjë e tillë është e dukshme në të paktën tre romanët e fundit, që në një farë mënyre kanë ndjekur njëri-tjetrin, jo vetëm në mënyrë kronologjike, por dhe në konsolidimin e strukturës dhe zgjerimin e frymëmarrjes.

A nuk ju duket provokuese mënyra sesi e keni nisur romanin … një vrasje?

Unë besoj se hyj tek ata autorë që vazhdimisht e kanë provokuar lexuesin. Ta fillosh me një vrasje do të thotë t’i ngresh një çark lexuesit dhe nëse ai arrin të futë kokën në të, do t’i duhet medoemos t’i shkojë deri në fund, kushti i vetëm për të shpëtuar nga çarku. Kur them e kam provokuar lexuesin, mund të përmend pa frikë, një roman si “Surpriza e natës së fundit”, ku vetë surpriza është një provokim i madh. Tek “I çmenduri i pavijonit 3” gjithashtu ka provokime të hapura, për të ardhur më pas te një roman tjetër po aq provokues, siç është “Orgji në famullinë e atë Ludovikut”. Mendoj se letërsia nuk ka të bëjë vetëm me stilin e të shkruarit “bukur e pa gabime”, por sidomos në atë që përçon, në temën që do t’i serviret lexuesit. Në një botë prodhimesh letrare pa fund, lexuesi të braktis menjëherë nëse nuk ndihet i provokuar me të gjitha ngjyrat e mundshme, rozë, e verdhë apo gri e fortë.

Cili është raporti juaj me lexuesin?

Është një raport i konsoliduar, i cili zgjerohet pas çdo botimi. Duke qenë se qëllimi i çdo shkrimtari apo autori tjetër i çfarëdo gjinie qoftë, shkruan që të lexohet, natyrisht që do ta vlerësoja maksimalisht lexuesin. Kam lexues që nuk më kanë tradhtuar asnjëherë. Kam fituar lexues të rinj, të cilët nuk ngurrojnë të më shkruajnë mesazhe. Unë jam i ndjeshëm ndaj çdo lexuesi, ndaj mundohem të jem korrekt me ta, qoftë dhe duke u kthyer mesazhet në shenjë falënderimi. Në përvojën time kam disa takime me lexuesit, të cilat më kanë impresionuar pa masë, sidomos kur kam dëgjuar prej tyre interpretime mbi veprën, për të cilën as që më kishte shkuar në mendje. Duke qenë se regjistrat e leximit janë të ndryshëm, unë jam gjithashtu shumë i vëmendshëm ndaj çdo kritike a sugjerimi të tyre. Tek e fundit, ashtu si dhe në politikë ku vendos votuesi, edhe në letërsi është lexuesi ai që vendos për ty; të jep pikët maksimale apo nuk e kthen kokën fare ndaj teje, duke të dhënë në këtë mënyrë një dënim shumë të madh, që unë do ta cilësoja si “pushkatim letrar”. …

Dhe çfarë keni në duar tani pas botimit të “Loras”?

Asnjë gjë konkrete dhe disa gjëra bashkë. Por mendoj se do të jetë një tjetër roman. Ç’është e vërteta nuk kam asnjë projekt për të botuar tregime të shkurtra, poezi jo e jo, madje as publicistikë, edhe pse kam materiale pa fund. Realisht, vitet e fundit unë e ndiej se si po konsolidohem në gjininë e romanit. Kështu që besoj se dhe për njëfarë kohë do të jem në të njëjtin shtrat. Ende nuk e kam të qartë se çfarë do të jetë pas “Loras”, por për një gjë dua të jem i sigurt, që botimi i radhës duhet ta kalojë këtë roman, i cili gjithashtu ishte një gur i rëndësishëm kilometri në krijimtarinë time letrare.

Libra të Veizit:

– “Grahma e shpirtit të mjegullt” (novela 1997)
– “Ngrehina e përhumbjes” (tregime 1998)
– “Treni i fundit i metrosë” (tregime 2005)
– “I dënuar me vdekjen” (tregime 2006)
– “Surpriza e natës së fundit” (roman 2008)
– “Rrëfimi” (roman 2009)
– “I çmenduri i pavijonit 3” (roman 2012)
– “Orgji në famullinë e atë Ludovikut” (roman 2013)
– “Lora” (roman 2015)