Nga MARTA MUÇO : Romani i fundit i Betim Muços

Libri që po merrni në duar u shkrua në gjysmën e dytë të vitit 2014 dhe deri në 14 Janar 2015. Betim Muço kishte kohë që përtypte lëndën e pare të narracionit në mendjen e tij.
Ishte një përsiatje e gjatë që fillonte nga historitë e mbledhura me dashuri nga burimi i pashtershëm i gjyshes së tij dhe rrënjët në Përmetin e largët, ëndrrat e tij për astronominë dhe yjet e deri te vëzhgimet e udhëtimet e pafundme profesionale që ai kishte pasur gjatë dhjetë viteve të para të tranzicionit shqiptar nëpër Europë e më tej.
Unë pata fatin të vështroja nga afër procesin e vështirë dhe sublim të krijimit të këtij libri që për fat të keq autori nuk arriti të vinte pikën e fundit me dorën e tij.
Megjithatë romani “Yjet janë fare pranë” mund të quhet i mbaruar jo vetëm për faktin se vetëm pak faqe të fundit mungojnë, por sepse tashmë nga lënda e paraqitur në 11 kapitujt dhe letrat shoqëruese drejtuar Hamletit del qartë fundi i menduar nga autori si dhe mesazhet që ai përcjell.
Ajo çka e bën këtë libër veçanërisht të dashur për mua është fakti se Betimi punoi në të deri në momentin e fundit të jetës së tij, deri vetëm pak orë përpara se të ndahej nga jeta, dhe unë kam gjithnjë përshtypjen se aty midis rreshtave është fryma e tij e fundit, mendimi i tij i fundit. Ai e punoi romanin në një pjesë të mirë të tij në Sarandë, ku ai qëndroi i ngujuar për dy muaj në apartamentin tonë veror të vogël buzëdetit, në një mjedis që gjithmonë i kishte ngjallur atij frymëzim dhe dëshirë për jetën, frymëzim dhe këmbëngulje për të punuar.
Një nga gjetjet më të goditura të romanit për mua mbetet përcjellja e jetëve paralele të njerëzve në situata të ngjashme tranzicioni dhe transformimesh të thella. Pavarësisht ku ndodhet njeriu dhe roli që gjeografia ka në të, rrethanat jetësore e bëjnë njohjen, vuajtjen, dashurinë dhe dështimin universal pa kufij vendesh e popujsh. Koncepti pannjerëzor i ndryshimeve në karakterin e njerëzve në funksion të ngjarjeve të mëdha të kohërave të ndryshme ku ata jetojnë, sikurse ishte zëvendësimi i një sistemi ekonomik e shoqëror të dështuar me një sistem të ndryshëm që sillte shpresë dhe entuziazëm, por që shoqërohej pashmangmërisht nga zhgënjime dhe transformime në natyrën njerëzore, është thelbi i romanit.
Pavarësisht kushteve ekonomike dhe shoqërore që qëndrojnë në formimin e tyre jetësor, Dritani një profesionist i shkëlqyer që vjen nga një vend i vogël si Shqipëria dhe konkurron suksesshëm në një vend të madh e të zhvilluar, Juri një shkencëtar i talentuar që vjen nga një vend i madh, por që kalon pjesën kryesore të jetës së tij në përvojat e ashpra të ndryshimeve dhe transformim të sistemeve, paraqiten në roman si qenie të afërta njerëzore që vuajnë, kuptohen dhe zhgënjehen në mënyra të ndryshme por që kanë një ndikim të krahasueshëm në karakterin dhe jetën e tyre të përditshme.
Jetët paralele të tyre, një familje që reflekton tranzicionin në Shqipëri me një familje që vuan rrethana të vështira prej të njëjtit ndryshim socio-ekonomik në Rusi, plotësojnë atë brumë jetësor që e bëjnë epokën e përshkruar në roman universale dhe të aplikuar pavarësisht kufijve gjeografikë të ngjarjeve.

Shkrimtari Betim Muço me regjisorin Mevlan Shanaj

Dhe sigurisht njerëzit vijnë në këtë ngjarje nga rrethana të caktuara. Brumi njerëzor i formimit të shkencëtarit shqiptar është i pasur me doke e zakone karakteristike që vijnë nga e kaluara e largët e jugut të Shqipërisë dhe që e bëjnë personazhin kryesor kompleks dhe interesant. Ai është produkt i një historie që vjen pjesërisht nga zonat rurale, në të kundërt të personazhit tjetër i cili vjen nga një familje urbane në Rusi. Dhe përsëri jetët e tyre paralele dhe psikika e transformimeve janë kaq të ngjashme.
Një element i dashur i autorit i përdorur gjerësisht në roman është astrofizika. Ky element e bën librin qiellor dhe e vendos atë në një tjetër plan. Diskutimet e tij mbi yjet dhe paralelizmat që krijohen nga përshkrimet e punës së njërit nga personazhet në observatorin e kërkimeve të astrofizikës janë një nga elementet e veçanta të romanit. Njohuritë e thella të Betimit në këtë fushë i dhanë atij një platformë unikale diskutimi të vetë jetës njerëzore duke kombinuar elementët yllorë, natyrën me të papriturat e zbulimeve të saj me natyrën njerëzore, përpëlitjet, pasiguritë dhe njëkohësisht dashurinë, si ndjenja më e fortë e sublime e njeriut.
Një nga preferencat e mia në gjetjet letrare e autorit është bashkëbisedimi i njërit nga heronjtë me Hamletin. Ky element letrar e përshkon gjithë romanin në formën e letrave që ai zgjedh ti shkruajë Hamletit, heroit të përjetshëm tragjik shekspirian që simbolizon ndershmërinë, dashurinë, besnikërinë dhe integritetin e njeriut në një kontekst të vështirë e të trishtuar psikologjik. Nga pikëpamja letrare bashkëbisedimi i përsëritur i autorit me lexuesin nëpërmjet letrave është një element i përdorur me sukses nga autori edhe më parë në formën e këngëve midis kapitujve në romanin e tij “Gjurma e vetëtimës “ kushtuar vrasjes tragjike të Isa Boletinit. Mbase këto letra te “Yjet janë fare pranë” janë nga përsiatjet më filozofike të Betimit në roman. Nga ana tjetër ato përshkruajnë edhe njëherë me realizëm të thellë tragjeditë dhe dashurinë njerëzore pavarësisht kohës dhe vendit.
Për një koincidencë të dhimbshme rrethanat e hapjes së romanit janë shumë të prekshme për mua. Njeriu që shpëtoi doktori nga vdekja po luftonte pikërisht me diagnozën e vdekjes së Betimit. Monologu i tij për jetën, sa delikate është ajo dhe sa pak e vlerësojmë kur e kemi, tingëllon e shkruar sa për veten e tij dhe për ditët e fundit të Betimit aq edhe për të gjithë njerëzit.
Me të vetmin ndryshim që heroi i tij e shpëtoi pacientin por Betim Muço nuk e pati atë fat. Dhe mua më duket vazhdimisht sikur mi thotë ato fjalë në vesh: jeta është delikate, mos e keqpërdor atë! Ngushëllimi ynë i vetëm, imi dhe i fëmijëve të mi, është ky libër i mrekullueshëm që ai na la para se të ndahej nga ne, që me gjithë kompleksitetin dhe trishtimin që e përshkon është një këngë e bukur për dashurinë njerëzore. Kjo na bëri ne të vendosim ta ndajmë atë me të gjithë ju.

Isuf Luzaj : Çfarë është poezia?

A ekziston një art që quhet poezi?

Në se ekziston ky art, përse shërben?

Poezia është shpikja e parë, pas shpikjes së gjuhës që e dalloi njeriun nga kafsha. Ajo, në fillim qe shprehja e dhembjes shpirtërore, kur qau për vdekjen e ç’do të dashuri: ati, nëna, djali, bija, motra, vëllai, burri, i fejuari e kështu tutje.
Në agim të njerëzimit
Poezia lindi si këngë vajtimi; më vonë këngë gëzimi, pastaj këngë admirimi i ç’do bukurie; natyra, kafsha dhe femra. Kur lindën dhe u zhvilluan njerëzit e një qytetërimi që njohim, poezia zuri vendin e parë në shprehjen e shpirtit me emër Besë. Ajo fillon që me Konfuzin, Budën, Krishtin, Muhamedin e të tjerë, për të afruar njeriun me Perëndinë.
Shumica e lëndës së të katër Ungjijve dhe tërësia e Kuranit, janë poezi.
Më vonë në Mesjetën Judeo – Kristiane dhe shkëlqimet e sajë me poetët viganë që kemi përmendur më lartë.
Rilindja italiane e ngriti poezinë në kulmin e skeletit të shpirtit, sa që u bë gjuha e shenjtë e Poetëve.
Sa më shumë përparoi poezia, aq më shumë filloi t’i largohej mendimit shkencor sa që sot do të ish qesharake të gjejmë poezinë në shkencat moderne.
Kalkuli, Diferenciali, Integrali dhe kompjuteri, u ngritën armiq të poezisë. Mirëpo, sa më shumë u zgjua lumi i konfliktit në mes të shkencës e të arteve, aq më shumë mori fuqi poezia për jetën shpirtërore që shkencat kërkojnë ta sakrifikojnë.
Poezia e bëri ç’do të vërtetë shkencore më të bukur e më të dëshirueshme nga ç’do ndërgjegje e hollë. E vërteta që shpreh poeti, është më e dashuruar se po ajo e vërtetë që shpreh shkencëtari si laboratori farmakologjik, mikroskopi dhe teleskopi i universit. Poeti i jep njerëzimit, cilësitë e eksperiencës në lartësinë e ndërgjegjes së ndritur. Të shohë njeriu që di të shohë, një trup femre, mbi një tryezë të DISEKACIONIT, ku e ndarë në copa, studiohet: stomatologjia, anatomia, biologjia e femrës me funksionet e mrekullueshëm, që kur konceptohet Qenia si xhin – embrion d.n.a = Dioxido Nitro Riboflavin Acid, shkëndija e parë e jetës organike, kimikisht, kjo panoramë e brendësirës së nënës është poezia më e lartë që shkenca ja dhuron artit divin. Poezia meriton këtë emër kur ajo na rrënqeth, na ngre në sfera të larta të ndjenjës duke na bërë për vete, saqë kur e mbarojmë s’të lexuari, na duket sikur zgjohem nga një ëndërr ekstazë e një pas dreke vere.
Poezia është antiteza e së Vërtetës, e cila nuk ka simpati me fantazmat; poezia është ajka e shijimeve ashtu si Pasioni është ajka e ndjenjës morale dhe e Vërteta me intelektin; e vërteta dhe pasioni janë janë shumë rrallë të arritshme në prozë.
Në qoftë se ata janë të ndërhyrë në poezi është sepse ata do të shërbejnë si shkëlqim dritë – dhënës ose ndihmë efektit të përgjithshëm siç bën dezakordi në muzikë për kontrast. Dikush tha që një poemë, nuk ka nevojë të domosdoshme të jetë i gjithë poezi dhe Croce e pranon që pasioni dhe e vërteta duhet të jetë frytdhënëse kur ndërhyjnë në një POEMË, porse mendimi i tija arrin në konkluzionin që sa më shumë një poet të mundë të harmonizojë hartimet e tija aqë më i mirë do jetë prodhimi i tija.
Sigurisht ky është konkluzioni që mendja moderne e pranoi dhe e vendosi: “Po qe’ një gjë e pastër, na bind e na fisnikëron pra, na e duam atë.”
Kur poeti i mbarsur nga emocioni, nga bukuria nga dashuria, po njëlloj nga dhembja, vetmia, tragjedia, deziluzione të tjera ndjenja, vihet të shkruajë një poemë, qoftë ai poet mistik si Danti, i pasionuar si Lamartini, Miltoni ose Leopardi, ose qoftë materialist si Omar Khajami; i pasionuar si Hafiz Sherarxhiu; sensual si Ibrahim Ibn Hamurrabiu; i dëshpëruar si Jorge Luis Borges;realist si Frostu ose Witmani, cilido nga këta yje të shpirtit fisnik, kur filloi të shkruaj vargun e parë, sigurisht që tha lutjen: “Oh Zot, nëm mundësinë të ngjitem në eksperiencën fetare më të lartë, një bashkim mistik me Unin time.” Si konditë e këtij bashkimi, shpirti duhet të kalojë nëpërmjet një periudhe të errësirës dhe dhembjeje për arritur të krasisë ferrat dhe drizat e qenies lëndore, për t’u ngjitur në sferat qiellore.
Këtë varietet të poezisë së pastër, guxoj ta quaj eliptike ashtu si shumë mendimtarë të shekullit tonë e kanë quajtur metafizike sepse i shpëton sferës së filozofisë. Për lexonjësin e zakonshëm karakteristika e parë e kësaj lloj poezie, nuk është natyra e imagjinacionit porse errësira e sajë; është nevojë urgjente me i shtue asaj; shembullin praktik rrëqethës që ndriçon enigmën.
Poezia e pastër qoftë përfytyronjëse ose eliptike, vjen në qenie si një shprehje e sinqertë e sensibilitetit, prandaj e rrënqeth dhe e magjeps njeriun në një ideal mbi njerëzor. Si shembull më komplet të kësaj lloj poezie do të zgjidhja Leopardin, Jorge Lui Borgesin, dhe më ngopës i dashurive fisnike Hafiz Shirarzhine, në poemat e Kopshtit të Nirvanës të mbretit Shena– Sheribit, ose Trëndafilishta – Gjylistani, I Sheh Sadiut, përkthyer në shqip nga Hafiz Ali Koca. Doktrina e poezisë së pastër d.m.th thjesht poezi, është pa dyshim Teoria e Poezisë. Askush nuk mund të përkufizojë poezinë pa e përdorur konceptin, qoftë i ndërgjegjshëm ose jo, stilisti.
Porse duhet shënuar që poezi e pastër, është si lëndët kimike është imagjinare ose ideale. Ajo i përket lëndës së teorisë. Është aq e pamundur me shkruar një poemë të pastër, vetëm poezi, sa ç’është e pamundur me prodhuar një element të pastër kimik. Pyetja është: si duhet të jetë në të vërtetë, sa i pastër duhet të jetë poema?
Si poetët kur shkruajnë poemat, ashtu dhe kritikët duke kritikuar poemat, nuk duhet të kujdesohen shumë me teorinë. A mund të kërkojmë nga poetët, të jenë të ndryshëm nga ç’janë, porse as mundemi na t’i shtrëngojmë atë të jenë Ata’ vetë = uneja e tyre pa u impresionuar nga ambienti, nënë një tirani tragjike të jenë optimistë, të lumtur?
Poetët mund të jenë të errët, për natyrën e humorit të tyre, po a mund t’u themi atyre: ju falemi nderit megjithëse jeni të errët, porse u lutemi mos jini më të errët? Poezia didaktike shumë herë është shkruar prozaike dhe mërzitëse, po a mund të kërkojmë nga poeti: të jetë më optimist, përpara degjenerimit të vlerave morale?
Konditat e një poezie të pastër duhet të jenë: pasqyrat e një shpirti të pastër që mundohet të shprehë sa më sinqerisht, sa më vërtetësish, sa më ethurisht mendimet – ndjenja të tija që të na bëjë të jetojmë në sferën e tija fisnike.
Po qau poeti duke shkruar poemën, është e mundur të qajë lexuesi i mësuar duke e lexuar poezinë: artin e parë të njeriut, me frymëzim qiellor. Bota është plot me poezi; ajri jeton me shpirtin e sajë: valët e lumit rrëmbejnë ç’do gjë me vrullin e sajë, valët e detit tregojnë perseverancën, fuqinë, qetësinë dhe egërsinë e tyre; shpendët këndojnë me fjalë të tyre bukurinë e natyrës; pëllumbat e Shën Markut puthen me frazën e atijë dhe fluturojnë në çifte dy nga dy për të bërë dashuri në çerdhet e tyre; agimi mbi liqerin e Miçiganit, ose në liqerin e New Hampshirit është poezi; perëndimi i diellit në lulishten e Kalkutës, në Alaskë si dhe në Pashalimanin e Vlorës, është poezi, bukuria e femrës si në natyrë të gjallë, në stanet e Labërisë ose në klasat e shkollave të Amerikës; në metropole si në fshatra të vetmuar; në Kisha, xhami, sinagogë, si dhe në Muzeun e Prados, Eva e Durerit, janë poezi e gjallë që i jepë kripë shijim kësaj jetë që është aq gënjeshtare sa ëndërronjëse aqë absurde.

Alda Bardhyli : Të takosh Sarën

Kur Ahmet Zogu e pa për herë të parë Sara Blloshmin e ndjeu se ky nuk mund të ishte thjesht një takim. Teksa ajo lëvizte lehtë, me trupin e saj elegant nën një fustan mbrëmjeve gjithë perla e kristale ai e kuptoi se ajo çfarë flitej për bukurinë e saj hyjnore, nuk ishte thjesht një fantazi e ndezur meshkujsh të padalë. Ajo mbrëmje plot erë, në Tiranën e viteve 30-të, do të ndryshonte përgjithmonë diçka, në jetën e burrit më të rëndësishëm të vendit. Prej asaj mbrëmjeje ai nuk do të ishte më i qetë…”Ti banon në brendësinë time, në thellime të zemrës, si shpirti që trupin banon”. Këto vargje mund ta vizatonin më mirë një burrë të pushtuar nga një grua. Por mendimet e saj përshkonin varka të errëta, dhe ashtu si sekreti i lojës së tenisit, dhe në dashuri, pushteti ndaj tjetrit qëndron tek fshehja e dashurisë. Në historinë e letërsisë bashkëkohore shqipe, Sara Blloshmi, gruaja e marrë nga një kënd i historisë është padyshim një nga personazhet më interesantë. Ajo nuk është një krijim në laboratorin e mistershëm të fantazisë së shkrimtarit, as një grishje e beftë teksa ai u ul të shkruante një libër, por një personazh real, historitë e së cilës për vite me radhë vijojnë të tregohen heshturazi sa herë flitet për jetën private të Ahmet Zogut, apo e mbetur në rafte të rënda arkivash. Në një vend ku historia vijon të jetë një keqkuptim, ajo do të ishte ende në biseda kafenesh nëse Alfred Peza nuk do t’i jepte asaj jetën e përjetshme, që ta japin vetëm librat. Por…unë nuk do të doja ta humbja takimin me Sarën. Është e jashtëzakonshme aftësia e saj, dhe atëherë kur është thjesht një personazh, apo se si një femër shqiptare para Luftës së Dytë Botërore të komunikoj lehtë me një lexuese të shekullit të XXI. Sesi kohët fashiten teksa endesh jetës së saj aspak të lehtë, për të kuptuar një traditë të heshtur të emancipimit të mendimit femëror shqiptar. Sarah që historia ashtu si komunizmi e flaku në harresë, është liria e konfiguruar herët në kulturën tonë, është Europa e hershme brenda nesh. Sarën mund ta takoni tek romani me të njëjtin emër “Sarah” me autor Alfred Pezën, botimet “Mapoedition”. Një roman ku Peza debuton për herë të parë në lëmin e letërsisë, por që tregon një ngjizje të hershme të tij me letrat. Rreth 400 faqe libër mund të lexohen ndoshta dhe në një mbrëmje…Libri nis me zemërimin e Ahmet Zogut, ndaj një femre e cila kishte vallëzuar në një mbrëmje në ambasadën amerikane në Tiranë, pa e ditur se ky vallëzim dhe kjo femër do të luanin një rol të rëndësishëm jo vetëm në historinë e Shqipërisë, por dhe në jetën e tij. Shpesh shkrimtarët që marrin subjektet e tyre nga historitë reale, bien në kurthin e historisë, por Peza ka arritur ta shmangë lehtësisht këtë kurth, duke e bërë një subjekt që noton në ujëra letrare. Peza është kujdesur të sjellë një tablo të vërtetë të atyre viteve, duke u veshur personazheve kostumin e kohës. Libri përshkohet nga një intensitet ngjarjesh me në qendër historinë e dashurisë së Mbretit Zog me Sara Blloshmin. Në asnjë libër figura e Mbretit Zog, nuk lartësohet kaq shumë, sa në qëndrimin që ai mban ndaj kësaj gruaje. Peza e bën leximin të mos ndjehet, ndërsa kërkon t’i shkosh deri në fund një rrëfimi plot mister. Faik Konica, një tjetër personazh real na shfaqet në libër si rivali i Ahmet Zogut, por jo për pushtetin, por për një grua. Si një njeri i rritur me shkrimin, Konica e dinte se nuk mund ta fitonte asnjëherë flirtin me një grua që mjeshtërisht luante tenis. Ashtu siç godiste me raketa topat në fushën e blertë, aq lehtësisht ajo kishte goditur zemrën e tij me një shikim. Por nuk është vetëm romanca ajo çfarë e bën grishës këtë histori që na vjen nga vitet 30-të, por dhe mënyra sesi autori na e tregon historinë… Një histori që do të lejë përgjithmonë tek ty, aromën e parfumit të Sarës…

nga Arb Elo : Shi dhe qelq

Shkakësia si e tillë e bën vetiu thuajse të pamundur tejkalimin e subjektit nga përshkrimi i këtij, aq më tepër kur bëhet fjalë për qëmtimin e së bukurës.

Rrallëherë ndodh që përshkrimi i së bukurës,- i cili tekembramja mëton ta shpjegojë atë, të hedhë dritë në fshehtësinë që bukuria sidoqoftë është dhe do të mbetet për nga përkufizimi aksiomatik estetik edhe paskëtaj, – të jetë edhe ai po aq i bukur sa çka e ka shkaktuar atë vetë, qëmtimin; rrallëherë ndodh që pasoja të jetë po aq e bukur sa shkaku i asaj vetë pra.

Edhe më rrallë akoma ndodh që kjo të jetë më e bukur se shkaku, se pikënisja e vetes, se burimi prej nga dalë,- i cili është edhe ai mister aksiomatik, në mos sekreti më i madh në varganin e pafund shkak-pasojë,- të karmës, do të shtonte ndoshta këtu një budist; të evolucionit, do ia priste ndonjë darvinist; të energjisë një fizikan.

Fillesa, Hyji, Edeni, foshnjat, këlyshët, virgjëria, e me radhë,- sjellin me vete cilësinë e të qenit të papërlyera nga pikërisht ky zinxhir, herë i artë e herë i rëndë, robërues,- karmik a për mbijetesë qoftë,- duke qenë në të njëjtën kohë edhe parashkaku, si të thuash, i cili, meqenëse nuk i nënshtrohet kësaj ligjësie universale, është kësisoj i çliruar prej peshës së rëndë të fajit potencial që e pason; fillesa identifikohet më së shumti me esencën e së bukurës,- arketip ky elementar i një tjetri syresh misterioz, që është e bukura vetë pra. Mund të krahasohej kjo më sipër me hulumtimin e një luleje diku në botë, bie fjala, prej nga e ka fillesën parfumi që ka përdorur një grua e bukur,- shkurt: i pamundur dhe përunjës për këdo.



E parashtrova këtë hyrje lodhëse për të patur në një farë mënyre një alibi për paradoksin e pafuqisë dhe nënshtrimit që përjeton kushdo që merr përsipër kryqin e kritikut, analistit, ciceronit; llafazanit pra, që kuturiset të përshkruajë diç të bukur, ndërkohë që kjo rri fare mirë edhe vetëm e ashtu siç është e jo vetëm që nuk e ka të nevojshme gjithë këtë, porse edhe e poshtëron pikërisht me cilësinë që mëton të përshkruhet përshkrimin vetë.

Veç në qoftë se vetë përshkrimi është po aq i bukur sa ajo vetë ose,- për të qenë më pak të rreptë,- i qaset asaj me këtë synim; i dërgon një lule, si të thuash, nëse të bukurën e përfytyrojmë si një diva opere, ta zemë.

Dua të them se për mua të shkruarit për letërsinë, kritika letrare, duhet të jetë, në mos e bukur vetë, të paktën tërheqëse; shpresoj që radhët që vijojnë të jenë të tilla, përndryshe do të më duhej të kërkoja ndjesë qysh tani për fëlligështinë e ndërmarrjes, pa i shkruar ato akoma. Aq më tepër që subjekti i saj është fort eterik: një vjershë, brishtësia e një tille mund të tejkalohej vetëm nga ajo e muzikës,- apo dhe vesës ndoshta.

Gruaja e bukur në këtë rast nuk është e rritur; është vajzë e vogël pra. Si i bëhet t’ia përshkruajmë bukurinë pa e rënduar me fjalë? Duke shpresuar që qenkësh ashtu mbase; tjetër nuk mbetet. Besë, dashuri e shpresë, thoshte shën Pali; ja që nganjëherë nuk i bëhet ndryshe, edhe po të duash, e të duhet një shtysë thuajse fetare, pasi shpesh të ngjan se e bukura dhe parajsa janë, tek e fundit, e njëjta gjë.

Çështje besimi është edhe dobia e së bukurës, pasi është e pavërtetueshme, mu si efekti i njohur shkencërisht i placebo–ve,- dobia e tyre është po ashtu e pavërtetueshme dot rrokshëm. Porse e qëmtueshme, së pari tek efekti që na bën vetë, e kjo na e ushqen shpresën se kushedi ajo shtojzovalle e parritur na lejon, duke bërë sikur nuk na vë re, ndokur t’i hedhim ndonjë sy kur lahet, ndërsa besimi na duhet këtu për të na çliruar nga iluzioni i kotësisë së kësaj përçapjeje.

Me një fjalë, shkruesi i këtyre radhëve nuk beson se mahnitja na ndodh kot. Këtë nuk e vërteton dot; këtë tjetri duhet t’ia pranojë si të dhënë, si aksiomë, përndryshe nuk do të kishte pse të lexonte më tutje.

Ai, unë, beson, besoj se një hit si „Imagine“ i Xhon Lenonit, sa për të marrë një shembull, duhet të ketë diçka të bukur në vetvete, përndryshe nuk mund të shpjegohej efekti,- impakti, si ç’quhet së fundmi rëndom,- te publiku dhe kritika muzikore, pavarësisht se mund të silleshin të tjerë shembuj të këqij për të ilustruar shijen e turmave apo edhe të kinse ekspertëve. Ultima ratio e kësaj plekseje mbetet, në fund të fundit, veç qëmtimi i këtij efekti, impakti, në vetvete, në qenien e pëlqyesit e ndaj edhe qëmtimet që vijojnë nuk kanë se si të mos jenë të tilla, thellësisht personale e për pasojë, po aq thellësisht subjektive.

Nëse për lirikën shqiptare mund të përdorej koncepti i hit-it si i tillë, pak poezi kanë patur fatin e asaj njohjeje masive, të asaj dashamirësie të dhuruar nga lexuesi, të atij mirëkuptimi të çuditshëm prej tij, janë pranuar aq vetëkuptueshëm e aq natyrshëm nga ky dhe kritika letrare, sa poezia „Mall“ e I. Kadaresë. Pse vallë?

Pse kjo vjershë me vetëm pak strofa, në dukje fort e thjeshtë dhe e brishtë,- me të gjithë përbërësit potencialë të kitsch-it patetik të vargjeve që shkruajnë gjimnazistët/et: mall, shi, ylberë, lejlekë, etj., porse edhe me po ata elementë që e kanë bërë filozofinë e vjetër greke të jetë ajo që është: ujë, ψυχή (psike), πάθος (pasion) dhe „të errëtin“, Heraklitin, dora vetë, nga ana tjetër,- citohet në krye të çdo renditjeje të poetikës së autorit dhe zë vende parësore në antologjitë (klasifikimet, hit-parade-at) e poezisë shqiptare?

Jo më kot e kjo është paradigma e kësaj vramendjeje, e kësaj përsiatjeje.

Le ta shohim ca më nga afër:

Ca pika shiu ranë mbi qelq.

Për ty unë befas ndjeva mall.

Heroi lirik befas ndien mall, pasi kanë rënë ca pika shi mbi qelq. Në vetëdijen e tij malli ndodh papritur, pa e pritur këtë, Mirëpo është njëkohësisht e pritshme rënia e pikave në qelq, cili i pret edhe në një rrafsh tjetër ato, duke i mbajtur. Befas dhe papritur nuk janë sinonime këtu; malli pritej që të ndodhte, pritet me horizontin e ngjarjes, por ai ndodh befas, paparashikueshëm, mu sikurse prognoza e motit, ku pritet të bjerë shi, por nuk dihet kur e ku saktësisht na gjen ky, na gjen gjithnjë befas, pikëprerja me të është e beftë.

Uni lirik, ashtu si pikat e shiut, bie në mall befas mu si ato mbi qelq; e gjitha kjo shoqërohet a paraprihet nga e papërcaktueshmja ca, ca pika…; edhe uni është i tillë, i papërcaktueshëm sikurse shiu. E përkthyer kësisoj kokëposhtë, hyrja mund edhe të lexohej edhe kështu:

Ca pika mall ranë në mua.

Shiun befas ndieu qelqi.

Të përligjur do të ndieheshim deri diku këtu (në këtë sakrilegj duhet thënë, të të bërit rrëmujë të rendit poetik të vjershës, por vetëm përkohësisht dhe për arsye analitike, nga dashuria për artin, siç i thonë), do të ndiheshim nga vetë autori, i cili në strofën e fundit e përshkruan sërish rënien e dyfishtë në mallin si ëndërr kësaj here, në qelqet që turbullohen prej këtij shiu, të unit lirik dhe të përmallurës prej tij:

Në ç’ëndërr kemi rënë kaq keq,

Që dot s’po zgjohemi ne vallë ?…

Uni si qelq dhe malli si shi që përjetohet nga i pari si rënie e këtij mbi të.

Nëse në rastin e shiut që bie rënia ngjan e natyrshme dhe e përkufizuar nga gjuha, nuk ndodh e njëjta gjë me raportin e përjetimit dhe unit. Për sa kohë nuk e dimë me saktësi se ç’qenkësh uni, lirik a filozofik qoftë, nuk mund të themi që ramë në mall apo na ra një mall. Gjuha i përmban të dyja mundësitë në shprehje si: ra në dashuri, ra në ëndërrim, etj. dhe, në të përkundërt, i ra një hall, i ra pija në kokë etj.

Poeti këtë dyzim të unit lirik, të I.K.-së vetë ndoshta, e di vetiu, pa patur nevojë për filozofi, fetari, psikanalizë a çfarëdo shtegu tjetër për të mbërritur në këtë përfundim, ndaj edhe është i tillë, poet pra. Në një mënyrë të thjeshtëzuar, thuajse vulgare, mund të krahasohej kjo me metodat shkencore të vëzhgimit të botës: nëse filozofia merr shtegun e mendjes, mikroskopin a teleskopin, dhe feja shpalljen që i ndodh një të përzgjedhuri, psikologjia një tjetër metodë e mjete, radiografi, valë e rreze infra të kuqe apo rëntgen etj, poeti ka antenat e tij të posaçme për të përftuar botën e jashtme dhe të brendshme.

Poeti e di pra se ne biem, porse edhe na bie, e bën vetiu zgjedhjen e tij që nuk është as e atillë, pasi uni i tij edhe bie në ëndërr, si edhe në mall, edhe i bie malli në të njëjtën kohë përmbi në formën e pikave të shiut, kur ky ndodhet në gjendje të ngrirë, të qelqtë, të cilës pikat ia turbullojnë tejdukshmërinë, e bëjnë të ëndërrt e po kjo mund të thuhej edhe për tejdukun e pikave vetë. Ai haset me veten pra.

Në këtë kuptim ai, ose më mirë: uni lirik i vjershës në fjalë, është të dyja: edhe shiu, por edhe qelqi, herën e parë si i zoti i shtëpisë e të dytën si mysafir po aty, në shtëpinë e qenies së vet, qelqi mund të jetë ai i dritareve, por edhe ai i syzeve, i gotave, si edhe i syve e me radhë, mirëpo nuk ka pse të përcaktohet kjo dhe jo më kot: sa më substancialë bëhen elementët,- uji këtu në formën e tij të lëngët dhe atë të ngrirë, atë të qelqit, ndonëse shkenca nuk do e pohonte këtë, por ndodhemi në poezi; këtu veprojnë të tjera ligjësi,- sa më shumë elementët i afrohen gjendjeve të tyre arketipale, aq më tepër humbet dallimi mes së jashtmes e së brendshmes, ç’është jashtë është edhe brenda dhe anasjelltas.

Një pyetje e trashë, budallaqe, e dikujt, ta zemë, që nuk do e kuptonte se për çfarë bëhet fjalë në këtë poezi, se ku qenkësh drama aty, pse njëherë e gjitha kjo, se çfarë halli i paskësh rënë heroit, ç’e paskësh zënë atë, ku është motivi këtu për të shkruar, etj. e thjeshton në mënyrë fort vulgare, por edhe e shkoqit njëkohësisht disi këtë më sipër. Pyetja do të ishte: „Pse bën uf e buf, jo ndjej mall, jo po flemë e nuk po zgjohemi dot e kësi gjërash; pse nuk e merr në telefon atë vajzë e t’i biesh shkurt e të na e kursesh edhe ne, por edhe vetes, dufin patetik që të ka rënë për hise?“

Përgjigja është e thjeshtë: heroi ynë nuk ka mall për dikë, ai është i tillë, i përmalluar. Edhe nëse e munguara,- e cila, duhet shtuar, nuk ka pse të jetë medoemos femër; mund të ishte fare mirë edhe një shok, një mik; po të shkonim ca më larg, pa dashur të bëheshim morbidë, për arsye poetike pra: një i/e vdekur mund të projektohej pa asnjë firo në këtë skenografi; ja edhe ca më larg akoma: ndonjë alter ego a klon e heroit, e kështu me radhë,- edhe nëse e munguara do të ndodhej aty pranë, ka shumë të ngjarë që ai të përjetonte të njëjtin mall, pasi malli ndodh gjithnjë në të shkuarën, vjen prej saj e na godet në të tashmen, si pikat e shiut qelqin.

Edhe ndarja e nënkuptuar nga përftimi i një të dyte/i që mungon nuk është në thelb e tillë; plaga dhemb vetëm përbrenda; feksja e mallit ndodh fillimisht si takim në strofën e parë (të shiut me qelqin), për t’u stakuar në dy të tjerat e për të shndrirë edhe një herë të fundit në strofën e fundit në një qark të shkurtër, në pjesëzën se(ç):



Dhe unë për ty seç ndjeva mall.

I ngjan një akuareli e gjitha kjo (bojëra uji, bojëra shiu) dhe është më e brishtë seç do të duhej për të mbajtur një gur të rëndë fjalësh si këto (më ranë si gur këto fjalë në bark…- nga monologu i pikës së shiut) që do i binte t’i binte sipër lules që po donim t’i dhuronim në hyrje divës.

Kam natyrisht frikë se është vërtet kështu, por shpresa që përmenda në hyrje të këtij shkrimi më mban me gajret se nuk qenkësh fare ashtu: nuk qenkësh lulja pra, vjersha që ka mbirë në rrëzë të gurit tim filozofal, porse ky i fundit ka mbirë ndanë saj; ajo ishte më parë e do të jetë edhe më pas aty, ndërkohë që gurin tim, që i ngjan një syreshi varri ku prehet e bukura, miku, kloni, ego-ja e me radhë,- gurin tim filozofal pra do e ketë grirë me kohë era.

Luan Rama : Verbimi i shenjtes

– Stef?
– Çfarë, – u dëgjua mërmërima e tij e heshtur dhe e zymtë.
– Thuamë, çfarë ke?
– Asgjë, më lër tani të flë…
Ai i largoi dorën që i kishte prekur kurmin. Ajo e vështroi një çast nën dritën e zbehtë të zjarrit që digjej në cep të dhomës. E megjithatë iu afrua përsëri. Zgjati kokën, afroi buzët mbi zverkun e tij të nxehtë dhe e puthi lehtë:
– Stef…
Burri e shtyu ngadalë duke bërë akoma më shumë drejt murit prej balte.
Ajo e kuptoi se vështirë ta bënte për vete ato çaste. U shtri në kurriz dhe ndoqi një çast të gjatë atë re tymi që ishte ngritur drejt trarëve të çatisë. Kishte dy javë që Stefi e kishte humbur atë gjallërinë e tij të zakonshme. E qeshura e tij karakteristike ishte zhdukur. Sa kthehej nga arat ai hante një krodhe bukë dhe menjëherë zinte cepin e oxhakut, mendonte një kohë të gjatë e pastaj shkonte të shtrihej më herët se zakonisht. Në fillim ajo nuk e kishte kuptuar gjendjen e burrit të saj, pasi ditën shkonte në pyll të priste dru për dimrin që afrohej. Por më pas, natë pas nate, heshtja gjatohej, vështrimi i tij bëhej gjithnjë e më i trishtë dhe ajo më së fundmi e kuptoi arsyen e vërtetë të vuajtjes së tij.
Edhe ajo e vuante të njëjtën gjë. Pas kaq kohësh, dy vjet e më shumë, ah sikur të kishin më së fundi një fëmijë, por… ndryshe nga ai, edhe pse dimrin e shkuar, barku i saj nuk kishte arritur dot ta mbante pjellën e tyre, gruan e mbante gjithnjë një lloj shprese…
Oh ç’tmerr kishte kaluar! Kishte menduar se do të vdiste, por çuditërisht ishte ngjallur dhe më së fundi ishte ngritur në këmbë. Zoti e kishte shpëtuar. Nëna e Stefit i kishte treguar disa marifete grash sesi ta ndërzente burrin e si të bënte që fara të ngjizej e të rrinte sa më ngrohtë në thellësinë e trupit të saj. Por asgjë nga këto nuk kish bërë fajde. Më së fundi, një ditë e kishte çuar dhe tek popi i fshatit. Ajo i ishte rrëfyer, pastaj i ishte gjunjëzuar e ai i kishte pështetur kokën në prehërin e tij me një dorë që i dridhej, duke i thënë.
– Lutju Zotit të madh, se vetëm Shenjtëria e tij do të ndihmojë!
Çdo muaj lante pelenat e gjakut, i thante në hajat disi fshehurazi kur Stefi shkonte në arë dhe i njëjti ritual përsëritej muajin që vinte. Edhe pse si natyrë ishte e ndrojtur, disa herë i ishte futur Stefit lakuriq në shtrat që ta ndillte akoma më shumë. Por pelenat përgjakeshin e përgjakeshin dhe ankthi e pushtonte gjithnjë e më shumë. Nuk guxonin t’i flisnin njëri-tjetrit për këtë makth që po u zinte netët. «A thua Zoti i madh më ka dënuar që mos të kem kurrë fëmijë? – mëdyshej herë pas here ajo. «Ç’faj kam bërë, e mjera?!»…
Netët bëheshin gjithnjë e më të errta, gjithnjë e më të zymta, sikur dikush të kishte vdekur në atë shtëpi. Stefi e largonte vështrimin nga ajo, ndërsa sytë e vjehrës bëheshin gjithnjë e më hakërrues. Zëri i saj po ashtu. «O Zot, mos kam mortin brenda meje? – pyeste veten Rina… dhe qante nën zë jo për fëmijën që s’po vinte, por për të dashurin e saj që i largohej çdo natë e më shumë.
Një ditë, në mes të muajit, nëna e Stefit e mori dhe e çoi te cigania Tania. Flitej se bënte mrekullira.
– Eja, kushedi jevga do na bëjë derman. Thonë se i njeh të fshehtat e kësaj bote… thonë se dhe Ropin, ajo e ktheu nga udha e varrit…
Cigania banonte në një barakë në të dalë të fshatit, mbi kodër, ku merrej me magjitë e saj. Tutje, po të hidhje sytë që andej, nja dhjetë kilometra më larg do të shikoje detin. Në krahë të asaj kasolleje, dyqind metra më poshtë, lartohej një mur me gurë tepër të mëdhenj e të vjetër, ndërtuar mijra vjet më parë. Poshtë tyre dergjeshin kollona të mbetura, me sa dukej nga një qytezë antike. Ishin kapitele dhe gurë me mbishkrime të vjetra latine e helene. Madje dhe një legjionar kishte shkruar emrin e tij dhe disa fjalë, por askush nuk dinte t’i lexonte ato… Nga muri deri tek kasollja e Tanias heshtonin ca varre të çuditshme që thonin se ishin të disa kalorësve të huaj, vrarë në atë vend, por askush nuk guxonte t’u afrohej. Madje flitej se ai vend ishte i nëmur dhe se në çdo ditë të fundit të marsit, shiheshin të vdekurit tek hidhnin valle. Fshatarët e besonin këtë, ndonëse asnjë syresh nuk i kishte parë.
Rina ishte ulur tashmë ballë Tanias me nënën e Stefit në krah. Sapo e vështroi, ajo i uli sytë pasi ashtu me ato flokë të gjata e të pakrehura që i binin pas gjer në bel, me vithe të mëdha dhe gjinjtë e lëshuar, ajo grua pesëdhjetë vjeçare i dukej si një shtrigë e vërtetë. Tania mori dy thëngjij nga vatra pranë, i afroi para fytyrës së Rinës dhe u fryu. Me një pamje të misterëshme ndoqi rrugën nga shkonte tymi i tyre, duke e shoqëruar me fjalë që i dilnin si pëshpërima: “Abra… suba…braba… Abra…suba…braba!… ” Pastaj ajo i futi dorën në gjoks, duke ia rrëshqitur e prekur fundin e barkut, madje dhe poshtë seksit të saj. Rina u tërhoq e tmerruar, por Tania ia krisi një të qeshure të madhe.
– Eh këto nuset e reja, si shumë turpe kanë!
Një çast Rina i uli sytë, por dora e shtrigës ia ngriti kokën duke e sulmuar me shikim therës. Mos po lexonte diçka në sytë e saj? Çfarë?… Ndërkohë Tania iu kthye nënës së Stefit.
– Sofie, na lër pak vetëm me nusen!
Në fillim Sofia ngriti supet, por zëri autoritar e i prerë i ciganes e bëri të tërhiqej ngadalë dhe të dilte nga kasollja.
Kur plaka doli, ajo iu afrua Rinës aq afër sa për pak dy fytyrat e tyre prekën njëra-tjetrën.
– Do bësh një gjë por që s’do t’ia thuash kujt!- tha me zë të ulët ajo.
– As Stefit?
– Askujt të thashë!
– Çfarë atëherë?
– Më parë mu beto se s’do ti thuash kujt se të kam thënë unë, se këto janë gjëra me zarar. Nëse i tregon dikujt, të bije hija e zezë dhe magjia prishet. Pastaj s’do ta ngresh më kokën gjersa të vdesësh…
– Po çfarë, – pyeti gjithë ankth ajo për të zbuluar enigmën që do t’i tregonte.
– Që të mbetesh shtatzënë duhet të hash sytë e shenjtes.
– Sytë e shenjtes?
– Po, – tundi kokën Tania duke hedhur flokët mbi supe.
– Po ky është mëkat i madh. E si mund të ndodhë kjo?
Rina e ndjeu se zëri iu drodh dhe goja po i thahej e tëra, ndërkohë që gjuha i ngjitej në qiellëz. Ç’thoshte kështu kjo magjistricë? Kjo ishte një gjëmë e padëgjuar… Gjithë trupi iu drodh nga një drithmë e madhe sikur ta kishin futur në një pellg akulli.
– Dëgjo këtu, – i tha pas një heshtje të shkurtër cigania. -Tek kisha e vjetër janë ende disa fytyra shenjtësh. Aty nuk shkel më njeri. Do shkosh fshehurazi dhe do kruash sytë e njërës prej tyre. Pastaj gëlqeren e ngjyrosur do ta marrësh në një shami dhe po fshehurazi do ta hedhësh në gojë ose do ta tretësh në një gotë me ujë. Pastaj do ta pish para se të shkosh në shtrat e t’i ngjishesh burrit për të bërë atë punë.
– Po pastaj?
– Do të presësh… – tha me të qeshur Tania.
– Vërtet? – pëshpëriti ajo e habitur nga çka i thoshte cigania.
Magjistrica tundi kokën dhe para fytyrës i bëri një shenjë të çuditshme. Nuk ishte shenja e kryqit, por diçka krejt tjetër.
– Dhe mos harro… tek kisha e vjetër duhet të shkosh kur të jetë hëna e plotë!
Rina tundi kokën gjithnjë e habitur nga ajo që i kishte thënë cigania: të hante sytë e shenjtës! Oh, ç’mëkat! Po si mund ta bënte këtë?
Ajo mbylli sytë për një kohë të gjatë dhe pikërisht atë çast, në atë errësirë të plotë, tutje iu shfaq një dritë e bardhë që sa vinte e pushtonte krejt mugëtirën. Kishte diçka ngazëlluese në gjithë këtë. Ishte zëri i ciganes që e bëri të hapë sytë.
– Shko tani!
Dhe ajo doli çuditërisht me një hap të lehtë, sikur një dorë hyjnore ta tërhiqte pas. Nëna e Stefit i zgjati ciganes paratë, duke e parë me një lloj frike e dyshimi:
– Të tjerat kur të lindë!…
Ajo e la në prag duke i kthyer kurrizin për t’iu afruar Rinës që shkonte përpara. Plaka e pyeti se çfarë i kishte thënë magjistrica, por Rina mërmëriti diçka nëpër dhëmbë, diçka për nishane, por që askush nuk do ta kishte kuptuar, madje as ajo vetë.
– O Zot, tani jemi në dorën tënde! – pëshpëriti nëna e Stefit dhe të dyja gratë bënë poshtë drejt fshatit.
Kaluan disa ditë deri sa do të shfaqej hëna e plotë.
Natën kur hëna rrëzëlleu e gjithëpushtetëshme në qiell, nusja hodhi një shall të madh mbi kokë dhe doli shkarazi nga kasollja. Pranë oxhakut, Stefi po merrej me tharjen e lëkurave të dashit, të cilat po i përgatiste për dimrin që afrohej.
Ajo kapërceu oborrin në heshtje e në majë të gishtave, sikur të kishte frikë mos ndokush do ta pyeste se për ku ishte nisur.
Me kandilin në dorë nxitoi drejt kishës së vjetër e të shkatërruar që nga luftërat e fundit. Që atëherë, fshatarët kishin ngritur një kishë më të vogël dhe dalëngadalë ajo ngrehinë e vjetër kishtare e para dy shekujve ishte lënë pas dore dhe ishte braktisur pothuaj totalisht. Duke ecur, herë pas here ajo kthente kokën nga kasollja e tyre dhe nga rruga.
Pak kohë iu desh t’i afrohej kishës së rrënuar që lëshonte një hije të madhe, me atë këmbanoren e shurdhët prej kohësh, e cila ndillte një pamje të frikshme. Hyri brenda duke kapërcyer pragun e portës së madhe e të shqyer. Një erë e lehtë përplasej mbi të. Pas një çasti, ajo ngriti kandilin dhe filloi të ecte në sallën e madhe, plot rrangulla e dërrasa gjysmë të djegura, duke parë gjatë mureve për të gjetur fytyrat e shenjtëve për të cilat flitej nga fshatarët e moçëm. I gjeti. Në faqen e djathtë të kishës, disi të prishur, shquheshin mirë fytyrat e shenjtëve. Ishte një afresk i madh me shumë figura. Hodhi dhe një hap dhe ja ku u gjend papritur përballë një shenjtoreje të ulur. Kur ngriti pak kandilin, dalloi se sytë e gruas, të një prej pasueseve të Virgjëreshës Maria, ishin veç dy gropëza të vogla që dikush duhej t’i kishte gërvishtur me ndonje mjet të mprehtë, s’dihej kur. Shtangu menjëherë dhe bëri një hap pas. Nuk e priste të gjendej para fytyrës pa sy të shenjtores. Me siguri, dikush tjetër para saj kishte qenë këtu dhe kishte ngrënë sytë e shenjtes, siç thoshte dhe magjistrica, që të mund të lindëte fëmijë. Në krah të saj, një tjetër fytyrë, e ngjashme me të, kishte sy të bukur. Në prehër mbante një fëmijë. Jo, nuk ishte Virgjëresha, por një nga pasueset e saj, me një rrobë të bukur të verdhë në okër dhe faqe ngjyrë rozë. Ndjeu zemrën t’i rrahë, sepse ata sy ishin shumë të bukur. Si mund t’i krrente ato? Ngriti vështrimin lart dhe nga trarët që kishin mbetur vështroi hënën e plotë, e cila ndriste qiellin me një dritë ndryshe. E megjithatë një dëshirë e brendshme apo një forcë e pakuptuar ia mori dorën bashkë me thikën që kishte fshehur dhe ia ngriti lart, drejt fytyrës së shënjtores. Dora ndaloi një çast duke hezituar të ngulte tehun për të krryer sytë. Tani dhe shenjtorja me ato buzë të pulpta e gjithë mirësi po e shikonte drejt e në sy. Madje ajo po i pëshpëriste tashmë, me një zë të ëmbël e të ulët, sikur të donte mos ta dëgjonin shenjtet e tjera: “ – Ç’bën kështu motër?”… Por Rina mbylli sytë dhe bashkoi dy grushtet mbi gjoks. Pëshpëriti: – O Zot i madh, mëshiromë për këtë që po bëj!”
Dora u zgjat përsëri dhe u ngul në sytë e shenjtores.
Gjithçka u krye shpejt. Nxorri shaminë dhe i mblodhi ato copat e gëlqeres që pak më parë kishin qenë sytë e shenjtores. Ishte zbardhur e tëra dhe dridhej. “O Zot, ç’bëra unë kështu?!… Por menjëherë u tërhoq dhe ia dha vrapit drejt kasolles së saj.
Të nesërmen e asaj nate, Rina përpiqej të kujtonte gjithçka nga ajo që kishte ndodhur natën e hënës së plotë, por kur vinte çasti i dorës së ngritur mbi sytë e shenjtes, kujtesa nuk e ndihmonte më. Nuk arrinte të risillte ndër mend se ç’kishte ndodhur më pas, si i kishte mbledhur ato copa dhe si ishte kthyer në shtëpi. A e kishte pyetur Stefi apo Sofia se përse ishte vonuar apo ku kishte qenë?… Gjithçka kishte humbur në mjegullën e dendur dhe të errët të moskujtesës.
Nga mesi i muajit tjetër, tek po nderte rrobat në oborr, pranë gardhit, papritur ndjeu t’i humbte forcat. Shpejt bota iu errësua dhe u këput lehtë e ra në tokë si në një botë të shuar. Sa kohë kaloi kështu?… Nuk e dinte, veçse çuditërisht, kur hapi sytë kuptoi se gjendej në shtrat dhe përballë kishte fytyrën e nënës së Stefit që i buzëqeshte e diçka i thoshte. Rina nuk po arrinte ta dëgjonte. “Përse po qesh?” – mendoi ajo, por ndërkohë zëri sikur filloi t’i vinte si nga fundi i një gremine:
– Rina moj vajzë! Zoti e dëgjoi lutjen tonë!
– Çfarë? – pëshpëriti ajo pa e kuptuar ende.
– Po ti je shtatzënë moj nuse!
Rina hapi sytë pa arritur ta besonte këtë lajm të madh.
– Vërtetë?…
Atë natë Stefi fluturonte nga gëzimi. S’kishte gjumë në sy. E lodhur dhe e lumtur nga gjithçka që po ndodhte përreth, Rina dremiti në krahët e tij.
Që nga ajo ditë, kasollja e tyre jetonte veç gëzimin e fëmijës që do të lindte. Rina kishte filluar të bënte trikot e plaçkat e bebs, nëna e Stefit përgatiste zairetë e dimrit. Të mbjellat kishin qenë të mira, të korrat të mbara. Po hynte muaji i nëntë dhe Rina mezi i vinte rrotull punëve të shtëpisë. Barku i qe fryrë shumë dhe djersët e mbulonin, por ajo ishte e lumtur me pjellën e saj. Një ditë, duke kapërcyer pragun, ndjeu një dhimbje të fortë në bark dhe një lëng i ngrohtë po i shkonte poshtë këmbëve. «Me sa duket do të lind», mendoi e lumtur. Po pse kaq shpejt? Muaji i nëntë sapo kishte hyrë?…
Nëna e Stefit që e dëgjoi ankimin e saj iu afrua menjeherë.
– Ç’ke moj nuse?
– Më duket se do të lind! – pëshpëriti ajo. – Më shkuan ujrat…dhe këmbët s’po më mbajnë.
– Ç’ujra moj? – pëshpëriti ajo. E zuri për krahu dhe bëri ta fuste brenda në kasolle.
Ndërkohë Rina zgjati dorën poshtë barkut, preku lëngun mes shalëve dhe kur ngriti dorën ngjyra e gjakut e tmerroi në çast.
– Po ky gjak?
– O Zot i madh! – klithi plaka dhe e tërhoqi me vete drejt shtratit.
Rinës i filluan të dridhurat dhe plaka e mbuloi me një velenxë leshi.
Ishte natë e vonë. Askush nga të tre nuk vuri gjumë në sy atë natë.
O Zot… ndjehej e dërmuar, sikur dikush t’ia kishte shkëputur zemrën nga kraharori. Dhimbja ishte e madhe, si një copë shkëmbi mbi gjoks e mbi bark. Në errësirë, papritur iu shfaq fytyra e shenjtes, asaj të cilës i kishte krryer sytë. Ajo iu afrua ngadalë, si në majë të gishtave, ardhur nga errësira e thellë e asaj nate. Zëri i saj ishte rënkues dhe kërcënues: “Si arrite të m’i marrësh sytë, sytë e mi të bukur… pse më verbove, sikur të isha bija e satanit!
E ndjeu se për një kohë të gjatë s’po merrte më frymë. Si kështu? Gati po mbytej dhe papritur një gulçimë e dëshpëruar e shpëtoi. Mori frymë sërish. Por fytyra e shenjtes iu rishfaq: “Kthemi sytë, ti bijë e Zotit!…”
Si ishte e mundur që ajo të ishte larguar nga muret e kishës, ku kishte qëndruar me shekuj dhe t’i shfaqej atje, në shtratin e saj, në atë natë të zezë, si një natë kobi. Oh, ç’tmerr! – mendoi. Ato dy zgavra të errta në atë fytyrë të bukur, të kuqe dhe okër, me një aureolë të bardhë drite, e bënin akoma më vrastar aktin e saj. Si e kishte bërë këtë gjë? A mund t’i shkulësh sytë një gruaje të bukur, e një gruaje të paqtë dhe të ëmbël, një gruaje që thjeshtë mbante fëmijën e saj në prehër? Vetëm një shpirt djallëzor mund ta bënte këtë gjë. “Po unë pse e bëra?” – mendoi ajo dhe u tkurr e u mblodh sa një grusht, në atë çarçaf të ftohtë e të lagësht. A mund t’i shkulësh sytë një gruaje?…
Çudi, në faqet e saj nuk kishte gjak që rridhte, nuk kishte gjurma të kuqërremte të një martirizimi nga dikush. Vetëm sytë mungonin. Dy vrima që papritur i shndërroheshin në dy zgavra gjigande ku kumbonte një zë i thyer e tragjik: «Kthemi sytë ti bijë e Zotit… kam kohë pa e parë dritën, kam kohë pa e parë fëmijën tim”. E pikërisht atë çast ajo klithi. Pastaj një heshtje e thellë pushtoi kasollen. Po vinte agimi, por shenjtja e verbuar ecte ende nëpër errësirën e madhe, ashtu kuturu, duke kërkuar sytë e saj…
Të nesërmen pasdite fëmijën që mamia e fshatit e nxorri me vështirësi, e varrosën aty, në cepin e oborrit të shtëpisë, tutje, nën hijen e një rrapi të vjetër. Rina nuk ishte aty, kur duart e Stefit e futën në dhé, sepse ajo digjej zjarr në shtratin e saj, midis jetës e vdekjes. Foshnjën e pajetë e varrosën atje dhe jo në varrezat e fshatit, pasi lajmi se ajo grua kishte guxuar të krrente sytë e shenjtes kishte marrë dhenë.
Si kështu? Mos kishte folur përçart atëherë kur i nxirrnin fëmijën?… Sa shumë kishin mallkuar ata njerëz, sa shumë! Varrimi ishte bërë në muzg, larg syve të atyre dy-tre banesave të ulta që ishin jo larg kasolles së tyre.
Ajo qante mes zjarrmisë që i digjte trupin dhe gati shkulte flokët. Stefi hunguronte si një i çmendur dhe vinte rrotull varrit. Pastaj nisi t’i hedhë dheun e shkrifët. Në fund lëshoi një klithmë që çau qiejt dhe u zhduk drejt banesës së tij.
Atje në shtrat, në gjysmëerrësirën e dhomës, gruaja pa të afrohej hija e stërmadhe e nënës së Stefit. Hija ndaloi dhe pasi mori frymë thellë i foli gjithë zemërim:
– Zotit të madh nuk mund t’i fshihesh! Po ngrite dorën mbi të ai të godet dhe të mallkon përjetë. Zoti i sheh të gjitha në këtë botë!
Rina donte të ngrihej. Sapo lëvizi pak ndeshi vështrimin e egër të plakës, sikur të ishte ajo që e kishte vrarë atë pjellë të aq shumëpritur. Pastaj lëshua në shtrat dhe humbi në një botë tjetër.
Një natë e zezë ra, shumë e zezë. Hëna nuk dukej gjëkundi dhe një qyqe këndonte tutje. Papritur ia krisi një rrebesh i madh. Gjëmonte gjithçka: toka, qielli. Menjëherë mendoi për fëmijën kërthi e të sapolindur, futur në arkë të vogël druri ku uji me siguri kishte filluar të depërtonte. Tani trupi i bebes notonte si të ishte në një liqen të vogël morti. Iu afrua shtratit por kur e pa të shoqin ashtu skrupull e të mbledhur sa një grusht, i erdhi keq. «Po ç’faj kam unë?» – mendoi ajo dhe filloi të pyeste veten sikur të ishte jo ajo por një tjetër, një tjetër me emrin Rina.
Të nesërmen, që në mëngjes në pragun e kasolles së tyre u shfaq figura e zezë e popit me pelerinën e tij të gjatë, gjer në fund të këmbëve. Stefi i tha të futej, por ai refuzoi me një zë të rendë e të prerë.
– S’kam kohë të pres! Gruaja jote duhet të largohet menjëherë nga fshati ynë, një orë e më parë… Djalli e ka pushtuar shpirtin e saj!… Djalli tani na kërcënon të gjithëve!
Stefi uli sytë, mendoi një çast dhe pastaj hyri menjëherë brenda, i ndjekur nga zëri i priftit që shtoi:
– Kështu e pësojnë të gjithë ata që guxojnë të ngrejnë dorën kundër shenjtëve tanë!
Pas derës, Rina dëgjonte e mbërthyer nga një frikë e tmerrshme.
Duke u dridhur, sikur ujë të ftohtë t’i kishin derdhur në trup, ajo u shfaq në prag, me fytyrë të shpërfytyruar dhe flokë të pakrehur. Era dukej sikur donte t’i shkulte ato flokë. Ishte e dërrmuar nga dhimbja.
– Duhet të largohem? – pëshpëriti ajo më në fund, duke iu drejtuar popit.
– Menjëherë! – shtoi prifti dhe vështroi nga qielli. – Ndryshe do të ndëshkohesh me zjarr nga Zoti. Ky është vullneti i Kishës dhe i Zotit!
Një çast ajo mbeti si një shtatore guri. Pastaj me një lëvizje të vrullshme u fut brenda, mori një bohçe me plaçka dhe doli sërish në pragun e portës. Prifti përsëri nuk foli. Ajo ecte ngadalë e ndjekur nga Stefi, i cili s’po kuptonte se ç’po ndodhte në të vërtetë. Këmbët e tij ndaluan pranë priftit.
– Na mëshiro, o Zot i madh!
Pastaj zuri të pëshpërisë ca fjalë të shkëputura që priftin e bënë nervoz. Stefi nisi të çapitet drejt Rinës, e cila për një çast ndaloi pranë varrit nën rrap dhe pastaj kapërceu gardhin e jashtëm të oborrit. Tanimë figura e saj nisi të tretej.
Ishte fund jave dhe qielli vazhdonte të mbetej i ngarkuar plot re. Prifti kishte dërguar tre fshatarë me kosat e tyre në duar që të mbërthenin shtrigën lart në kodër dhe ta sillnin zvarrë para kishës, por kur arritën atje, s’gjetën frymë njeriu. Tania kishte marrë plaçkat me nxitim dhe ia kishte mbathur. Atëherë fsahtarët i vunë zjarrin. Ndërsa tymi i zjarrit ngrihej lart në qiell, plakat e fshatit ofshanin dhe shanin shtrigën! Të tjerë fshatarë, të nxitur nga prifti, po nxitonin të shkonin lart për të marrë pjesë në ndëshkimin e shtrigës. Madje dhe Rina, tek zbriste fushës, ndaloi një çast duke parë zjarrin që kishte pushtuar kasollen në majë të kodrës. “Mëshirona o Zot!” – pëshpëriti ajo.
Ndërkohë, Stefi vinte vërdallë brenda kasolles. Fare papritur pa në një cep kryqin e Rinës, të cilin ajo e mbante si gjënë më të shtrenjtë. Ia kishte lënë e ëma para se të vdiste. Mendoi një çast se ajo e kishte harruar, por e kuptoi më në fund se ajo e kishte lënë vetë aty, si të donte të ndahej nga ai… Nga Kryqi…apo…nga Zoti? Vërtetë të kishte qenë Zoti që e kishte mallkuar dhe e kishte dënuar atë qenie e brishtë dhe të dashur që gjithnjë i ishte përgjëruar Zotit dhe virgjëreshës Mari? Po ndjente një dhimbje të madhe, sikur trarët e shtëpisë nga çasti në çast do të binin dhe do ta zinin nën vete. “O Zot, ç’po ndodh kështu?!” pëshpëriti me vete duke ndjerë përbrenda një boshllëk të madh dhe zbrazëtirë të pafund. Iu duk sikur një dorë e huaj e mizore i kishte shkëputur zemrën nga kraharori dhe e kishte lënë ashtu me një zgavër të madhe, si të ishte një gojë gjigande. Papritur, me kryqin në duar, ai doli me nxitim dhe u nis drejt oborrit. Një fuqi e mbinatyrshme shtynte tej pragut.
Burri hodhi sytë nga qielli dhe vështroi shtëllungëne tymit që po tretej ngadalë. E kuptoi se shpejt do të fillonte shtrëngata. Mendoi për Rinën. Ku po shkonte ajo?… E ndjeu se i mungonte.
Kishte lënë kasollen pas dhe po merrte rrugën me plepa që zbriste poshtë drejt fushës. Filloi të vraponte nëpër erë, duke mos e ndierë fare shiun që sapo filloi. Në duar shtrëngonte kryqin e braktisur. Shkonte si i çmendur. Sa kohë vrapoi kështu? As ai nuk e dinte, por veç më pas, tutje në fushë, kur fryma po i zihej nga ai vrap i lodhshëm, nëpër shiu, iu shfaq krejt papritur një figurë njeriu. Zemra i rrahu dhe vazhdoi të rendë drejt saj. Sa më shumë i afrohej, aq më shumë besonte se ishte ajo. parandjenjat nuk e kishin gënjyer kurrë. Kur iu afrua edhe më, i bërtiti me sa fuqi që kishte:
– Rina! Rina!…
Ishte një britmë e tmerrshme.
Figura tutje ndaloi dhe u kthye të shihte pas. Ishte Rina… Ai vrapoi si i çmendur. Iu afrua dhe ndaloi para saj.
– Rina!
Fuqitë iu prenë e ra në gjunjë.
Po kështu ra në gjunjë dhe ajo. Dhe ashtu, të dy, pushtuan njëri-tjetrin, nën atë rrebesh të kobshëm që hidhte qielli mbi ata.

Andreas Dushi : Nama e Orës dhe Edipi

Teksa po kërkoja në faqen online të bibliotekës “Marin Barleti” në sektorin “Biblioteka Digjitale” për të gjetur në kolanën e revistës “Hylli i Dritës” mitet shqiptare, në numrin e saj të pestë të vjetit VI (1930) nga faqja 287 deri në faqen 289 gjeta një përrallë kombëtare me titull “Nama e Orës”1 histori e dëgjuar nga P. Marin Sirdari O. F. M të cilën ai e ka dëgjuar në këto vende (siç e tregon ai vetë):
Ket prrallë e kam ndie në dy a trí vende në Pult, por pa dyshim se do të kallëxohet së paku në te tanë Dukagjinin, mbasi të gjitha prrallat të thuesh, kallxohen njinji nder të gjitha ato male.
Përralla është si më poshtë.
___________________________
Nji nier shkoi për nji herë me dritë në bjeshkë me çà do drrasa për me goditë nji djep, pse së shoqes ishte me t’i falmit Zot’ yn nji fmí. Në sa ishte ky tuj shkurtu nji mré, po ndien nji orë ku prej njaj mali po i bâte zâ njaj shoqes së vet.
O lumë, i ka lé njati orligu nji djalë; si thue t’i a njesim êmnin?
Lé, moj dritë, – pergjegjë tjetra, – se nuk kam nge me çâ kryet per sa nierz lejn!
Po ajo qi lshoi zânin së parit nuk e la me aq, por i bzâni edhé dy a trí herë, e atbotë kjo e merzitun i
pergjegji:
Vraftë t’àn e mârrët t’âmën!
Ky nier e ndiu namen e orës, n’e parë, u pre, por mandej s’i vû aq vesh atyne fjalve e vijoi punen e
vet.
Mbasi goditi djepin, e çoi fíll e te shpia, kû gjet fmin e lém, të cilin e àma e vendoi mejherë në djep e i vûni gjerdanin (nji farë kolanet) në qafë për shéj.
Porsa u rrit pakes fmija, i ati, tuj mos mujtë me hjekë mendjet namen qi i kishte lshue ora fmís u muer vesht me të shoqen e sajoi me e shporrë; prandej goditi nji arkë e shtini mbrendë e shkoi e e qiti në dét. Tallazet e detit e mueren me veti e e çuen larg e larg e e qiten dikûr në breg; kû premtoi Zot’ ynë që nji dhí të vîte per ditë e ta lête me e ndergue. Nji ditë prej ditësh tuj kalue nji shtegtar aty pari ndeshi në fmí, e tuj i u dhimbtë e mori me veti e e çoi te shpija, e aty e mbajti si rob të vetin. Si u bâ ky nji farë tarabecit, i ra n’ér se ishte bír mbretit, prandej nuk ndigioi me ndêje mâ aty te bâmirsi i vet, por shkoi tuj kerkue dhé palé a di t’i bijte n’ér se i çë mbretit ishte bíre ashtû me kërthye e me jetue ngjat babës së vet.
I kishin kalue do vjet të mirë këtij tuj kërkue dhén, kúr e qet puna me zazetë në nji vend kû populli po ankote fort per mretin e vet. Mbasi e dijte ky vetin per fort të zotin, u bâ me partin kundershtare t’atij mbreti, me mende me mujtë ai me dorë të vet me e shporrë atê kso jete e me i marr kâmen.
Në sa ky po shkote dita me ditë tuj blue në mend se si me mujt me e çue në vend dishirin e vet, po ndéshë pa pritë pa kujtue, pak jashta gjytetit, në trí koçija (karroca), e mbasi do vetë i kallxuen me shêj se në cilën ishte mbreti, ky u avit kinsé po kam dishka me i thânë, e porsa e gjet ngjet tij t’ia mshoi në topuz e e mbyti; e me aty hypi në koçí e t’u dha kualve skatrash e hîni në gjytet. Populli, mârrë vesht punen gjithsesi, e zgjodhi per mbret, e i dha per grue, mbasi pelqyen shoqisho’in, mbretneshen e metne pa fat.
Pa u mbushë vjeta u fali Zot’ynë këtyne nji djalë, e u dukshin të dy të lum, por paten nji provë per tê cilen u bân shum dyshim: – burrit i ipej, kurdo flitëte me të shoqen me e thirrë nanë, e asajë i ipej me i thanë burrit bír. – Per me mujtë me râ në tê se çë kobi do t’ishte ajo punë, qi s’mujshin me u qortue kurr, sado qi i a vêshin menden; çuen e pveten nji shortare. Kjo u përgjegji se kishte të tana gjasët so do t’ishin gjak e gjíni ndër shej vedi. Mbas fjalës së shortares u vûn këta nji ditë e folen giatë e giatë mbî të gjith jeten e vet, e sidomos mbasi burri i diftoi së shoqes gjerdanin qi ia kishte pasë vû në fyt e âma per shêj qysh së vogli, u kujtuen se ata ishin pernjimend nanë e bír, e se ai kishte pasë mbytë, pa dijtë, t’an, prandej prej disprimit burri i nguli në zêmer thiken së parit të shoqes mandej të birit, e së mbrami edhe vedit. Grueja tuj dhanë shpirt i këndoi të birit tuj dekë: – Nina – nana bir!
__________________________
Në pamundësi për të pasur në dorë verdiktin origjinal të numrit të revistës nga ku është marrë punimi, ju kërkoj
ndjesë në rast të ndonjë gabimi në traskriptimin e faqes respektive e cila nuk është në cilësinë më të mirë të mundshme.
I biri t’ëm bir, – I biri s’ême ré; – S’ate vjeherr i ke lè! E tuj lshue syt per rreth, pau, se shpija po
rrënohej e po i xête mbrendë.
Ât Marini në po të njëjtin shkrim shprehet se në malet ku ai kishte shëtitur ekzistonin edhe raste të tjerë, të ngjashëm me atë që ai tregon. Në shpjegimin e këngës që i këndon e ëma djalit ai thotë:
Kjo eju po më qet nder mend nji ojn tjeter qi kam ndi në Zadrimë, e âsht kështû. – Nji grue ndeshi në
nji shoqe të veten qi kishte nji fmí në grykë, të cilen e përshëndeti: – Marshallà, moj nuse, djali! – Syt
të lumshin, nuk âsht i êmi, – përgjegji ajo – por âsht i birit t’êm bír – e vllai i t’êm shoq. Kjo do të thotë se ajo është martuar me vëllanë e nipit. Ka dy mundësi. Ose gruaja me të cilën i biri ka bërë fëmijën që gruaja ka në grykë ka pasur edhe martesë tjetër duke lindur të shoqin e gruas me fëmijë në grykë, ose gruaja me fëmijë në grykë është martuar me nipin e vet.
Pas kësaj historie Ât Marini tregon edhe një tjetër: Në bajrakë të Pukës kallxojnë nji ojn tjetër. – Nji barí tuj u príj dhenve, pau tuj pushue nji burrë e nji grue e i përshëndeti: – Mirë se rrini burrë e grue! – Grueja i përgjegji: – Nuk jem burrë e grue, por e âma e këtij trimi âsht vjehrra e nanës s’ême. Duke qenë se nëna e burrit është vjehrra e nënës së gruas do të thotë se nëna e gruas është martuar me burrin në fjalë. Edhe në këtë rast ka dy mundësi: Ose burri është babai i vajzës, ose burri është njerku i vajzës. Por në atë kohë dhe në atë vend që vajza të dilte shëtitje me një burrë, qoftë i ati, njerku apo kushdo përveç të shoqit, nuk ishte diçka normale2 kështu që edhe në këtë rast lindin dyshime të llojit: mos ndoshta vajza është e martuar me të atin, ose me njerkun? Po përse e mohon ajo? Ndoshta ka turp. Ose ndoshta është një gojëdhënë e cila ka ndryshuar me kalimin e kohës duke pësuar ndryshime rrënjësore aq sa mund t’i kenë humbur edhe kuptimin.
Ât Marini duke shkruar çfarë kishte dëgjuar bën një paralelizëm me një prej miteve greke. Ai vetë në fund të faqes së parë tregon se tregimi i tij përkonte me një tjetër të mitologjisë greke.
Kallximi përkon shqimir me at të mitologís greke qi si dihet âsht kështû.
Laji, sternipi i Kadnit, mbretit të Tebës kishte ndie prej orakullit se kishte per t’u mbytun prej të birit, i cili kishte për të mârrë mandej per gru t’âmen e vet. Per me bâ qi mos t’u vertetote fjala e orakullit, Laji bâni me lidhë e me shporue kamët e të birit qi kishte pasë më Gjakostën, e mandej bâni me e tretë. Robi qi do të çote në vend urdhnin, ia dha djalin njaj bariu, e ky Polibit, mbretit të Korintit i cili nuk kishte fmí. Per shkak të kamve t’éjuna, fmiut iu njit êmni Edip. Si u rrit ky, mârrë vesht se nuk ishte i biri i Polibit, veti orakullin se çë gjetit ishte, e pat të gjegjun se kishte për të mbytë t’àn e mârrë t’amen. Per mos me rrezikue me bâ at faqe të zezë sajoi mos me këthye në Korintë, por me shku në Tebë. Tuj udhtue ndeshi në babën e vet, Lajin, qi nuk e njifte, qerri i të cilit ishte i prîmun prej njaj kasneci. Tuj dashtë ky me ngushtue Edipin __________________________
Konkluzion i arritur nga leximi i veprës “Zakone e Doke Shqiptare”, veçanërisht nga Kreu VII, pika 7 “Grueja në mende
të Dukagjinsit” e Ât Donat Kurtit, O.F.M., Botime Françeskane, Shkodër 2010.
me shmangë rrugën, u ngreh shamata e cila mbaroi me mbytje t’et për dorë të birit, qi nuk e njifte. Mbrrijtë në Tebë, Edipi pshtoi gjytetin prej shum të zezave, e në shpërblim pat me mârrë për grue mbretneshen e vejë
ase nanen e vet. Kur mâ vonë rà murtaja në Tebe, e kje lypë ndihmë prej orakullit të Delfit, ky dishmoi se ishte nevoja, per pshtim të popullit, me ndishkue at qi kishte pasë mbytë Lajin. Shqertimi qiti në shesh se ishte kênë Edipi; Gjokastra prej disprimit u vierr, Edipi i xori syt vedit.
Shpjegimi që Ât Marini bën për “Edipi Mbret” është i mjaftueshëm sa për të kuptuar se ekziston një ndërlidhje ndërmjet historisë që ai ka dëgjuar dhe një miti grek të kthyer në tragjedi nga Sofokliu. Për këtë arsye po paraqes më poshtë mitin e plotë3:
Laji, mbreti i Tebës, ka për grua Jokastën. Të dy jetojnë të lumtur, por nuk kanë fëmijë. Laji shkon në Delf, pranë orakullit, me shpresë se do të gjejë një zgjidhje për këtë çështje. Por në vend të një këshille, ai merr një paralajmërim: do të vritet nga djali që do të ketë me Jokastën. Laji vendos të largohet nga e shoqja, por një ditë, pasi kishte pirë shumë, kalon natën me të dhe Jokastra lind një djalë. Mbreti ia rrëmben nga duart fëmijën mendeshës dhe, me anën e një skllavi, e çon në malin Citeron, ku e var nga këmbët në një pemë të madhe. Një bariu i vjen keq për fëmijën fatkeq dhe i kërkon një bariu tjetër, në shërbim të mbretit të Korintit, ta marrë me vete. Për shkak të këmbëve të enjtura, bariu e quan fëmijën Edip, që në greqisht ka kuptimin “çalamani”. Ai shkon sëbashku me të te mbreti Polib dhe te gruaja e tij, Meriopi. Çifti, meqë nuk kishte fëmijë vendosi ta rriste Edipin e vogël.
Ai u bë një djalosh i pashëm dhe arriti t’i kalonte shokët e tij në të gjitha sportet, pavarësisht këmbëve të shtrembra. Por kjo nuk i pengon shokët e tij ta tallnin dhe vetëm kur mbushi tetëmbëdhjetë vjeç e kuptoi arsyen e shakave të tyre: ai nuk ishte djali i Polibit dhe Meriopit. Edipi humb qetësinë dhe kur sheh se nëna që e ka birësuar u bën bisht pyetjeve, niset për në Delf. Atje, orakulli i thotë se nuk duhej të kthehej në atdheun e tij, ngaqë do të vriste të atin dhe do të martohej me të ëmën. I llahtarisur, Edipi betohet se nuk do të shkelë kurrë në Korint, ku mendonte se ka lindur dhe merr drejtimin e kundërt.
Siç e do fati, ai është pranë Tebës, kur, rrugës, një burrë që po ngiste qerren, i bën shenjë t’i japë një të shtyrë asaj. Por ai, krenar, bir mbreti, nuk bindet menjëherë dhe burri i jep një të goditur me shkop, çka e acaron Edipin. I tërbuar nga inati, godet të zotin e qerres dhe udhëtarin fisnik që rrinte ulur në të; shërbëtori që ndiqte pas të zotin ia mbath me vrap dhe kthehet në Tebë për të treguar se mbreti Laji u vra nga një i panjohur… Pra, ai që po udhëtonte me qerre ishte babai i vërtetë i Edipit.
Me të mbërritur në Tebë, Edipi e gjen qytetin tepër të tronditur: majë mureve të qytetit qëndron Sfinksi, përbindëshi përrallor me trup luani dhe kokë gruaje. Çdo kalimtari ai i thotë një enigmë dhe përlan këdo që nuk di ta zgjidhë. Ja pyetja e tij: “Ç’kafshë ka katër këmbë në mëngjes, dy në mesditë dhe tri në mbrëmje?” Askush nuk e gjen përgjigjen dhe njëri pas tjetrit tebianët po përlaheshin nga Sfinksi. Edhe lajmi i vdekjes së Lait nuk ngre në këmbë aq njerëz sa ç’ngre inati i Sfinksit. Kreoni, vëllai i Jokastës që zëvendëson mbretin e vdekur, nuk sheh zgjidhje tjetër veçse t’i japë shpërblimin më të madh atij që do të çlironte qytetin nga një e keqe e tillë: dorën e mbretëreshës së ve, Jokastës dhe përmes kësaj, detyrën e mbretit.
Edipi, pa iu dridhur qerpiku, shkon të takojë Sfinksin dhe i përgjigjet pyetjes së tij: “Është njeriu që ecën në mëngjes me katër këmbë, me dy në mesditë dhe me tri në mbrëmje. Në mëngjes, bebja bën përpara me katër këmbë; në kulmin e jetës na mjaftojnë dy këmbë; dhe kur vjen pleqëria është i domosdoshëm shkopi.” I tërbuar nga humbja, Sfinksi hidhet nga muri dhe vdes.
Kështu Edipi u martua me të ëmën dhe zuri vendin e babait në fronin e Tebës. Ai e qeveriste qytetin me shumë zgjuarsi dhe u bë i dashur për banorët. Jokastra i dha dy djem, Eteoklin dhe Polinikun, si dhe dy vajza, Antigonën dhe Ismenën.
Megjithatë, ajo që bëri, edhe pa e ditur, nuk mund të mbetej e pandëshkuar. Pas disa vitesh,
qyteti u rrënua nga një epidemi murtaje dhe gratë nuk mund të lindnin fëmijë. Mbreti duhej të gjente
shkakun e zemërimit të perëndive dhe t’i kënaqte ato.
__________________________
Marrë nga “Mitet më të Famshme të Lashtësisë”, përkthyer nga Nasi Lera, Botime MAX, fq. 194-201
Edipi ndjek këshillën e kunatit, Kreonit dhe shkon të këshillohet me orakullin e Delfit. Apoloni i përgjigjet se epidemia do të zhduket sapo të ndëshkohet vrasësi i mbretit Laji, domethënë sapo vrasësi, që jeton qetësisht në Tebë, të dëbohet. Me qëllim që të gjejë fajtorin, hetimin e kryen vetë mbreti. Ai thërret hyjninë e vjetër, Tiresiun; ai duket se di diçka, por nuk pranon të flasë. Përballë kërcënimeve të Edipit, ai zbulon të vërtetën e tmerrshme: ai, Edipi, qe vrasësi i babait dhe kishte bërë incest me nënën. Sigurisht, mbreti nuk mund ta besojë një gjë të tillë. Me kaq, ai zbulon një përbetim, fijet e të cilit i luan Kreonti. Përfaqësuesit e popullit përpiqen, pa sukses, të shërbejnë si ndërmjetës midis mbretit dhe Kreonit. Vjen Jokastra, por ajo nuk mund ta kuptojë një të vërtetë të tillë. Djali i saj kishte vdekur kur ishte fëmijë, pra ajo nuk mund të jetë nëna e Edipit, që veç kësaj, kishte vrarë edhe vetë babanë e tij!
Por në skenë hyn një personazh tjetër, një lajmëtar nga Korinti, që vjen dhe i jep Edipit lajmin e vdekjes së babait të tij të hamendësuar, Polibit. Korinti kërkonte kthimin e tij për ta vënë në fronin mbretëror. Fati e do që lajmëtari të jetë bariu plak që kishte gjetur Edipin e vogël dhe e kishte çuar te Polibi dhe Meropi. Tanimë Edipi e di ç’ka ndodhur, por vazhdon procesin që kishte vënë në lëvizje. Si dëshmi të fundit do të dëgjojë bariun e Lajit, që duhej ta vriste, por që i kishte shpëtuar jetën. Ky i fundit vetëm vërtetoi edhe një herë të vërtetën e hidhur.
Para se të thotë fjalën e fundit të hetimit, Jokastra kthehet në pallat dhe var veten. Pas pak arrin Edipi, që zgjidh nënën dhe gruan e tij dhe shpon sytë me kapësen që mbante rrobat e saj.
Tani le të bëjmë një krahasim mes personazheve kryesore të “Edipit” dhe personazheve të përrallës “Nama e Orës”.
Jakostra (Gjakostra) na shfaqet si një grua e gatshme të bindet, por edhe e gatshme të bëjë gjithçka për dashurinë dhe më pas për vendin. Fakti që ajo është dakord të ngjizë një fëmijë me bashkëshortin që i largohet gjithnjë e më tepër, do të thotë se dashuria del mbi krenarinë e saj. Më pas pranimi për të vrarë fëmijën sepse do t’a përndiqte një fat i turpshëm për të dhe vrasës për të shoqin, i jep asaj karakterin e të bindurës ndaj fatit. Më pas ajo vendos t’i bindet të vëllait për ta martuar me atë që do të shpëtonte qytetin nga Sfiknsi dhe kjo pranon pa e ditur se me kë. Ndonëse bashkëshorti i ri tanimë pasi ajo kishte mbetur e ve ishte shumë më i vogël në moshë se ajo (i biri), Jakostra vendos t’i bindet vendimit të të vëllait dhe e merr për burrë Edipin, madje duke i dhënë edhe katër fëmijë. Në fund, fakti që akoma pa u mbyllur hetimi ajo vetëvritet do të thotë se gjithë ai nënshtrim ndaj fatit të saj e kishte bërë të paqëndrueshme ndaj rezultateve që ai fat i solli.
Thuajse e njëjtë na shfaqet edhe nëna e Djali te përralla e Ât Marinit. Edhe ajo, e frikësuar nga fati që Orët i kishin caktuar, bie dakord me të shoqin për të larguar Djalin e tyre të vetëm, duke e kthyer jetën e saj në një marionetë të cilës Orët ia kishin fijet në dorë. Njëlloj edhe ajo shfaqet e bindur duke rënë dakord me rregullin që ajo duhej të martohej me mbretin e ri, pa pasur parasysh asnjë tipar apo aftësi të tijën. Ndryshe nga Jakostra që sapo vërteton thëniet e Tiresiut vetëvritet, te përralla nëna nuk e ka gjithë atë forcë dhe e lë ekzekutimin në dorë të të Birit. Madje teksa ajo po jep shpirt nuk rri e heshtur, por i këndon të Birit një ninullë duke e dërguar në gjumin e përjetësisë.
Laji tek “Edipi” shfaqet si një njeri ambicioz dhe egoist. Duhe dëgjuar fjalët e orakullit është i gatshëm të largohet nga gruaja e tij me të cilën jetonte i lumtur, vetëm për t’iu shmangur fatit tragjik. Por e gjithë kjo vendosmëri egoiste bie poshtë kur ai një natë shkon i dehur dhe ngjiz Edipin. Duke e larguar të voglin nga gjiri i mendeshës drejt vdekjes akoma pa e parë e ëma vazhdon të tregojë vendosmërinë për t’iu kundërvënë fatit. Më pas kur godet me shkop dikë që nuk e kishte takuar asnjëherë më parë vetëm pse nuk e ndihmoi të shtynte karrocën tregon një farë arrogance të theksuar e cila u ndëshkua me vdekje nga dora e të birit.
Ndryshe na shfaqet babai i Djalit te përralla që na tregon Ât Marini. Ai na shfaqet më moskokëçarës ndaj fatit që i caktojnë Orët për të Birin. Ai e do të Birin pavarësisht fatit, kështu që kujdeset për të deri kur ai të rritet sado pak, aq sa të mbijetojë. Ai dëshiron t’i shmanget fatit, jo ta shpërbëjë atë. Ai nuk e vret të Birin, por e merr dhe e vendos në një arkë dhe e hedh në det me shpresën se i Biri do të mbijetonte në një vend ku nama e Orës nuk kishte tagër të vepronte. Ai nuk na shfaqet arrogant në vdekjen e tij, pasi vritet tinëzisht nga kundërshtari politik, i cili realisht ishte i Biri. Ndonëse nuk na shfaqet ndonjë administrues i mirë i qeverisë për të cilin kishin të gjithë ankesa, ai në vetvete nuk duket një njeri i keq. Fakti që ai, ndonëse ishte mbret shkon dhe çan dru në pyll për të ndërtuar djepin e fëmijës që kishte, e bën shumë më të thjeshtë si person në krahasim me Lajin.
Edipi, si personazh kryesor na shfaqet në kompleks si një njeri i vendosur. Është i gatshëm që të mos e ulë në asnjë çast krenarinë e tij, pasi në fund të fundit është një djalë mbreti (ndonëse i adoptuar). Shfaqet një njeri inteligjent, madje më inteligjenti, i cili arrin të zgjidhë enigmën më të madhe, atë të Sfiksit4. Duke u martuar me një grua shumë më të vjetër se veten e cila ishte si çmim së bashku me mbretërinë shfaqet i gatshëm të bëjë gjithçka për të drejtuar tanimë mbretërinë që kishte fituar. Fakti që nuk beson hyjninë e vjetër Tiresiun dhe nuk bindet nga asnjë fakt se ka vrarë të atin e bën atë të fortë dhe të pabindur ndaj fatit. Kjo pabindje vazhdon kur ai nuk vetëvritet, siç bën Jakostra, por i nxjerr sytë vetes dhe jeton i fshehur botës së bashku me të bijën.
Ndryshe shfaqet Djali te përralla që na tregon Ât Marini. Ai na shfaqet ambicioz për të marrë pushtetin dhe sapo gjen mundësinë vret mbretin duke i zënë vendin. Ambicia e tij e shtyn që të martohet edhe me një grua shumë më të madhe se ai në moshë vetëm e vetëm për tu bërë mbret. Në fund, kur e kupton gabimin e bërë dhe fatin e tij, ai vret në fillim të ëmën, pastaj të birin e në fund veten, duke treguar një mosbesim ndaj gjithkujt, madje edhe ndaj nënës dhe gruas së tij.
Po kaq të rëndësishëm sa janë personazhet kryesorë, janë edhe personazhet dytësorë apo veprimet e kryera respektivisht në secilën histori. Për shembull sikur të mos i ishte shporuar këmba Edipit, ose sikur të mos i ishte vendosur gjerdani Djalit nga e ëma, do të ishte shumë i vështirë identifikimi se bëhet fjalë pikërisht për rastet respektive. Nuk munde të bëjmë një paralelizëm mes Orës dhe orakullit të Deflit, sepse Ora cakton fatin, ndërsa orakulli i Delfit tregon fatin e paracaktuar nga të tjerë. Edhe fakti që Edipi ishte rritur nga një familje mbretërore, ndërsa Djali nga një bamirës i thjeshtë tregon shumë për karakterin e secilit. Edipi, si dikush i rritur si djalë mbreti, nuk mund të ulte krenarinë e vet që të shtynte karrocën ku gjendej zotëria që vret, ndërsa Djali i rritur si djalë në familjen e një shtegtari, kishte ambicje për t’u
bërë dikush më i zoti se rritësi i vet, ambicje, e cila i shtohet kur merr vesh edhe se biri i kujt është. Edhe mënyra se si merret vesh fati i tyre është e ndryshme. Edipi ndëshkohet nga Perënditë të cilët i kishin caktuar fatin, ndërsa Djalit i ndërhyjnë Orët, të cilat ia kishin caktuar fatin, duke u ngatërruar fjalët5.
__________________________
Sfinksi, i cili përmendet në mitin “Edipi” është një personazh i mitologjisë greke, por i cili gjendet edhe në mitologjinë egjiptiane. Sfinksi është më i lashtë se vetë mitologjia helene. Paraqitja e një qenieje me kokë njeriu dhe trup luani kaloi nga Egjipti drejt Lindjes, ku atij i shtuan krahë në shekullin VIII ose VII para Krishtit (“Mitet më të Famshme të Lashtësisë”, përkthyer nga Nasi Lera, Botime MAX, fq. 196). Për këtë arsye, duke qenë se një personazh i mitit ka lëvizur nga Egjipti drejt Lindjes duke pësuar ndryshime, lindin dyshime se mos ndoshta edhe miti ka pësuar një lëvizje.
Ka shumë raste të dëgjuara në malet e veriut që njerëzve u “ngatërroheshin Orët” duke mos i lejuar të kontrollonin fjaët apo veprimet e tyre.

Anita Zela Varosi : Hijet kane frikë të rrinë vetëm

Në lokal kishte ca më tepër burra se zakonisht për shkak të ndeshjes. Danieli erdhi kur të gjithë ishim kthyer nga televizori. Gotat përsëritën njëra -tjetrën, ndonjëherë bisedat u kthyen në britma nxitjesh ose sharjesh për lojtarë të ndryshëm, por asnjëherë për gol. Pas pjesës së parë Danieli u ngrit vërtet, unë u mëdysha ta shoh apo jo dhe të dytën por ai ma bëri me kokë dhe u çova. Jashtë të grinte një erë e acartë dhe e ndjeva menjëherë se alkooli ma kishte turbulluar mendjen.
– Çfarë ke ti? – e pyeta Danielin.
– Asgjë nuk kam, por s’desha të rrish aty e të dehesh, shko në shtëpi tani.
– A ç’më çan kokën, – ia ktheva, edhe pse e dija që shqetësohej për mua.
– Hajde se po të përcjell, – tha duke më futur krahun.
Rrugës drejt shtëpisë time, sado që nuk e dhashë veten, më preku kujdesi i tij, por s’e vrava mendjen për shkakun pse po sillej ashtu. Ai diçka shkroi në tel duke u ruajtur nga unë para pallatit tim dhe dëgjova dhe se i erdhi një mesazh, që e lexoi fshehurazi.
– Me kë shkruan? – e pyeta.
– Ç’të duhet ty? Hajde ik tani, natën!
Iku duke buzëqeshur. Nëpër shkallët e pallatit asgjë s’pipëtinte dhe madje as drita nuk ishte ndezur. Unë jetoja në katin e fundit dhe nga katër apartamentet aty vetëm dy banoheshin. Nuk e ndeza dritën, por në fund të korridorit ku ishte dera ime, dallova një hije. U afrova ngadalë. Zemra po më dilte vendit. Nuk fola, hapa derën dhe ndeza dritat. U mbështeta aty me krahët e kryqëzuar. Edhe ajo u mbështet në kornizën jashtë saj dhe priti. Ngadale e tërhoqa duke e përqafuar. Derën e shtyva me këmbë dhe e mbajta mes krahëve pa folur. Më kishte pritur dhe ishte bërë akull e ftohtë.
– Ah Daniel! – psherëtiva.
Parfumi i saj me turbulloi më keq. I përkëdhela gjatë shpinën e dobët dhe nuk e di pse doja të qaja. Pas disa çastesh e mora për dore dhe e futa në kuzhinë. U ul pa folur asnjë gjysmë fjale. Vura çajnikun me ujë në zjarr dhe mbështetur mbas banakut të aneksit as unë s’dija ç’të thosha. Kur çajniku filloi të fërshëllente futa në të një dorë çaj mali dhe nxora dy filxhanë nga rafti. Natalia ishte ngritur në këmbë dhe po hiqte pardesynë. Nën të kishte një fustan të zi të lidhur me një rrip të gjerë në bel. Përfytyrova se nuk duhej të ishte më i gjerë se pëllëmba ime beli i saj. Doja ta puthja dhe të mos e lëshoja më, por këmbët nuk më bënin t’i afrohesha. Vura mbi tryezë sheqerin dhe filxhanët dhe u arratisa në banjë. Nga pasqyra dukesha për faqe të zezë. Rrobat i hoqa me rrëmbim, hapa ujin dhe hyra në dush për rreth tri sekonda duke larë njëkohësisht edhe dhëmbët pastaj u kujtova se s’kisha marrë asgjë për të veshur, u mbështolla me peshqirin e madh dhe vrapova për në dhomë. Isha me fat që korridori mes banjës dhe dhomës nuk duket që nga kuzhina. Vesha me të shpejtë një pulovër dhe një palë xhinse, të parat që më kapi dora dhe u shfaqa në derën e kuzhinës, i pastër si vesa e mëngjesit. Natalia qëndronte përpara bibliotekës me filxhanin e çajit në dorë. Nuk u kthye as kur dëgjoi kolltukun ku u ula unë.
– Ke shumë libra,- më tha.
– Janë shoqëri e mirë për të vetmuarit.
– Janë shoqëri e mirë për këdo. I ke lexuar të gjithë?
– Disa më shumë se një herë.
– Të njëjtën gjë bëj dhe unë, libra që më kanë pëlqyer shumë i lexoj përsëri pas disa kohësh, kur s’kam asgjë të re për të lexuar.
– Hajde këtu,- i thashë. U kthye por nuk lëvizi nga vendi.
– Hajde, – ngula këmbë.
U afrua ngadalë dhe më qëndroi përballë. E kapa me të dyja duart për beli dhe e afrova mes këmbëve të mia. Mbështeta ballin mbi rripin e lëkurës mbi bark dhe për herë të parë pas shumë vitesh isha, isha….. nuk e di, i plotë, në paqe, nuk kishte asgjë që më shqetësonte, nuk kisha asnjë luftë për të bërë, nuk kisha asnjë peng për të falur, nuk kisha asnjë detyrim për të shlyer… Nuk isha më vetëm. Pas disa çastesh ajo m’i largoi duart dhe u ul në gjunjë përballë meje. Përpara se ta kuptoja, m’i vuri të dyja pëllëmbët e ftohta në faqe dhe më puthi me gojën e saj zjarr. Gjithçka deri në majën e gishtit, mu drodh…
Në orën pesë të mëngjesit stomaku po më mbyste me një dhimbje të thatë. Natalia nuk ishte. U ngrita ngadalë, nxora nga frigoriferi kartonin e qumështit dhe piva pa e kthyer në gotë. Nuk më flihej më. Mbi tavolinën e kuzhinës filxhanët ishin akoma të pambaruar. Ajo ishte larguar natën siç kishte ardhur. Tani vërtet që isha vetëm. Madje më shumë se më parë. Një burrë e ndjen më shumë vetminë mëngjeseve. Ndoshta gjatë ditës edhe kujtohet ndonjëherë, edhe mbrëmjeve ndoshta, por gjithmonë e gjen një shok për të pirë një gotë, ose një libër për të lexuar, ose një ndeshje për të parë…por mëngjeseve të gjithë duan të mbështillen rreth shpinës së ngrohtë të një gruaje që të mund të fillojnë përsëri të çlodhur një ditë tjetër të trazuar….. U ula dhe vështrova filxhanët, prova e vetme se ajo kishte qenë aty. Sikur të mos ishin ndoshta, do të mendoja se kisha parë ëndërr. Por ajo kishte qenë. Akoma më sillej në kokë çdo lëvizje, çdo qëndrim e fjalë që kishte thënë që kur e njihja….duke më parë në sy, më kishte treguar për meshkujt e tjerë të jetës së saj pas pritjes sime si adoleshent i paduruar për atë kafe, duke më parë në sy më kishte puthur e ulur në gjunjë para meje, më kishte përkëdhelur, më kishte thënë “zemër” ndërsa rënkonte nën trupin tim (kujtimi më përndiste akoma) dhe kishte ikur përpara se të zgjohesha…isha i hutuar në vend që të isha i lumtur. Kërkova telefonin. Ishte i fikur, e vura në prizë e ndërkohë që kujtoja me detaje gjithçka që kishte ndodhur një natë më parë, fillova të sistemoj nëpër shtëpi. Hoqa e lava filxhanët, pastrova sobën, banakun e një mijë gjëra të vogla të shtëpisë, pastaj u ula te telefoni. Kisha disa thirrje të humbura, por ishin të një nate më parë. Duhej të flisja me Natalinë, duhej të uleshim për të folur, por… ndoshta nuk donte të fliste më, ndoshta kishte ardhur thjesht se kishte pasur nevojë për t’u ndierë e dëshiruar, por në fakt kishte dikë tjetër që i rrinte në mend… Vetë ma kishte thënë. I shkrova një mesazh: “A dëshiron të të jap një kafe, kam nevojë të flas me ty.” dhe ndalova së marri frymë duke pritur. U përgjigj pas dhjetë minutash që m’u dukën njëqind. “Nuk mundem tani, ndoshta pasdite.”. Nga njëra anë u gëzova që pranoi të takoheshim, sepse kisha pasur një lloj frike se ndoshta s’donte më të më shihte, por dhe u mërzita që do të më duhej të prisja deri atëherë.
(Fragment nga romani me të njëjtin titull, botimet “Dudaj”)