VDEKJA E ISMET QORRAJ NA BËRI MË TË FORTË (XHEVDET QORRAJ, RRËFIM PËR HERË TË PARË NGA VËLLAI I DËSHMORIT )

****


….Deri në ora 11.30 të datës 28 mar 1989 Ismeti ishte duke punuar në depo....

Disa minuta më vonë Ismeti me shumë shokë ju bashkuan demostruesve afër komunës tonë (Deçan)…Ai vazhdimisht i gjuante policinë më gurë e gjësende tjera...

Policia ishte në fillim e përzierë :shqiptar dhe serbo-malazezë…Policët fillimisht tentonin ti shpërndanin me gas lotësjellës demostruesit .Ata (Policia e Deçanit) deri në një kohë atë nuk kanë përdorur armët,përpos bombave lotësjellëse...…

Turma shtohej në vazhdimësi (mbi 10.000 demostrues të moshave dhe strukturave të ndrushme)…

Në ndërkohë nga Peja ,në drejtim të Deçanit ,erdhën njësitë e blinduara ( Njësitë Speciale të Policisë Federale Jugosllave )me shpejtësi pa paralajmrim kanë filluar të gjujnë në drejtim të demostruesve afër depos së ish “Gërmisë”në Deçan ...

Rreth 200 metra larg ndërtesës së “Gërmisë”(në drejtim të fshatit Carrabreg),një plumb dum-dum( në shpinë) e e plandosi Ismetin .Nga krahërori i tij i shpuar rridhte lumë gjaku.




Xhevdet Qorraj, vëllai i dëshmorit Ismet Qorraj, thotë"Ismeti vdiç nga plumbat dum-dum të Specialcave të MUP-it Federal Jugosllavë " me 28 mars 1989 në Gjakovë.


I plagosur Ismeti më tha :”Xhevdet, vëlla jam plagosur …Mbamë”,ishin fjlaët e tij.…E kapa për krihësh dhe e tërhjeka zvarrë përafërsisht rreth 100 metra në drejtim të oborrit të shtëpisë së Dinë Ahmetit.


****

Në ndërkohë erdhi dhe vëllau i yni Muhameti, si dhe bashkëfshatari -Agron Gjonajt.

Ismetit ,nën stres ,gazë lotësjellës,ia dhamë ndihmën e parë...Ishim në panik për gjakderdhjen e madhe të tij nga krahërori. Pas një kohe të shkurtër kishte dëgjuar vëllai i ynë i madh Xuni ,se Ismeti është plagosur rëndë...

Na 3 vëllzërit , me Ismetin e plagosur muarëm një automobil dhe u nisëm drejt Gjakovës. u nisëm për Spital të Gjakovës...

*****

Aty tek Ura e Binakëve (Carrabreg i Ultë) na ndaluan Njësitë e Policisë Speciale të ish YU ....

Na maltertuan dhe ofenduan bukur shumë... Xuni më zhdërvjellësinë e tij prej vozitësi nuk i përfilli rregullat dhe urdhërat e specialcëve serbo-malazezë , por më një shpejtësi të madhe pa pritur përgjegjën e tyre , u nis për Spitalin e Gjakovës.




Ismet Qorraj , 8 ditë para se të vritej nga plumbat dum-dum të armikut (20 mrs 1989)


Mbas 10 minutave kemi arrijtë në Spital .Koridoret gumëzhinin nga të plagosurit që kishin ardhur nga Komuna e Deçanit dhe ajo e Rahovecit....

Mjekët na thanë :Do e operojmë,por gjasat janë shumë të vogla që të kemi suksësë!.....

E Ismeti nuk e priti operacionin...Ai ndërroi jetë ,pa bërë asë uf...,thotë Xhevdeti...

Babai ,nëna , me 5 motra dhe 4 vëllëzër nuk lëshuam asnjë zë ishim të mpirë...Ishte sugari ynë...më trimi.

E tërë familja dhembjen e madhe e kishin shndërruar në forcë.


****

....Tërë Kosova ishte në kryeshënosh...në mesin e tyre ishte edhe komandanti Hamzë Shaban Jashari nga Prekazi i Drenicës ,e mija burra,gra e vasha të reja nga tërë Kosova...




*****




Ismeti nuk ishte vetëm , përkrah tij ishin edhe shoket e idealit që ranë në altarin e lirisë , Salih Hadërgjonaj, 19 vjeçar nga Vokshi i Deçanit, Agim Kukleci, 31 vjeçar nga Isniqi dhe Mujë Mehmetaj, 36 vjeçar nga Mazniku i Deçanit.

Më 27-28 Mars 1989, toka e Kosovës po i shtërgon në damart e vet më shumë se 25 martirë që ranë për mos të vdekur kurrë.

Për të mos u mbetur borxh këtyre martirëve po i radhisim ashtu siç ranë në altarin e lirisë:
Prishtinë: Ismet Krasniqi nga Grashtica e Prishtinës, Sevdat Berisha (Xhafolli) nga Drenoci i Prishtinës, Shukrie Obertinca nga Lismiri i Fushë Kosovës, Vetim Shala nga Nasheci i Prizrenit dhe Mustafë Veselaj nga Reçani i Therandës.

Mitrovicë:

Bedri Hasani nga Mitrovica, Ramadan Zeqiri nga Kopiliqi i Epërm i Skenderajt, Hakif Bislimi nga Koshtova e Mitrovicës, Behram Sumiqi nga Reshani i Mitrovicës dhe Hilmi Kajtazi nga Vitaku i Skenderajt.

Besianë:

Mehmet Ejupi nga Sekiraça e Besianës dhe polici shqiptar Jetullah Kuçi nga Theranda, për të cilin Serbia u mundua t’i fajsojë demonstruesit llapjan, duke e fshehur dorën e vet vrastare.
Prizren: Xhemshit Badallaj,Gjylbehar Badallaj dhe Hajrim Badaj qe vetëm 11 pranvera i kishte shijuar, te gjithë nga Zhuri i Prizrenit, si dhe Muharrem Kabashi dhe Afrim Bytyqi nga Arbana e Prizrenit.

Malishevë:

Plumbave gjakatar nuk u shpetuan as fëmijët 11 vjeçar Din e Arsim Paçarizi nga Dragobili i Malishevës.

Gjilan:

Agim Rashiti nga Draganci i Gjilanit …

Atë ditë kur në Kosovë po lahej gjaku me auto topa nëpër sheshe dhe rrugë të Kosovës dhe po hapën varre gjithë andej Kosovës për t’i varrosur martirët e lirisë, Serbia gjakatare po feston dhe po i cakërron gotat në shenjë fitoreje që varrosi Kushtetutën e Kosovës, por jo edhe gjatë më shumë se dhjetë vite ,sepse Lufta jonë Çlirimtare e UÇK-së përgjithmonë largoi shputat karpatjane nga toka jonë shqiptare.

Flori Bruqi 

Nga Rajmonda Maleçka : Një shqipe mbi Deçan

Balada-Kujtim për dëshmorin Ismet Qorraj

Vrapon dritë e shekujve e ndalet në sytë e djaloshit,

Dritë nëpër gjëmime, dhimbje, lindje e deka që pa,

Në parzmën e ballit ku ndrin krenari e besë e burrit,

Dritën e ndritshme të shekujve djaloshit Ismet Qorraj ia dha.

Vrapojnë luftëtarët e shekujve e ndalin në dashurinë e djalit,

Luftëtarë që zbrapsën ushtri, hasëm e tundën Perandori,

S’e ndalon ardhacak a diktaturë atdhedashurinë në zemër me e ndry,

Se Njizetë e një shekujt shqiptarë mbi shpinë i ka ai.

E andrra e lirisë u bë fytyrë e bukur djaloshare,

21 vjeçare në jetë të jetëve fytyra e djalit, trojeve do të mbesë,

Do të shkojnë e vijnë brezat, e malet do të thinjën nga motet,

Ismet Qorraj në rini të tij të ardhmen do të presë.

Nëpër odat e Deçanit gjithmonë do të kuvendojnë burrëria,

Djelmëria e lirisë do ta ndrijë fytyrën e tyre në çdo mot,

Ismet Qorraj bukur i ka lidhë kohët e trimave në 21 vite jetë,

Është bërë istikam, asnjë pushtues nuk e mposht dot.

Nëpër çdo stinë bëhet diell lirie rinia e djaloshit,

Thinjë në flokët e nanave, dhimbë tek motrat e Deçanit,

Si gurët e zgjedhur për kullën po mblidhen kangët, kujtimet,

N’fjalë e besë burrërie me ia pa jetën luftëtarit.

Sa t’jetë jeta yll i mëngjeseve në dritaret e Deçanit,

Sa t’jetë liria n’karvanin e trimërisë ai prijatarë,

Sa t’ketë shqipe në bjeshkët e Kosovës e shqiptarisë,

Ismet Qorraj n’rreze drite petkat e shtatit i ka varë…

Është e bukur rini e përjetshme, pa rudhë në ballë e flokë thinjë,

Vetëm nënëmadhja liri këto djem e vajza mund t’i lindë,

Siç don atdheu forcë e vrullë djaloshare me u mbajtë në këmbë,

Dhe karvanet e historisë me luftëtarë, në udhë don rininë.

Tiranë, më 23.03.2015

Në vend të përkujtimit : Prof.Dr.Begzad Baliu -ISMET AVDI QORRAJ (1968-1989)

Prof.Dr.Begzad Baliu

Në biografinë e një dëshmori zakonisht identifikohet një datë, një vit apo një ngjarje e caktuar me të cilën ai ka fituar përjetësinë. Të tjera momente dhe ngjarje, janë ato që i dallojnë biografitë e tyre dhe me të cilat krijuesit nxiten të shkruajnë biografitë e tyre apo frymëzohen të shkruajnë tekste të gjinive dhe llojeve të ndryshme letrare për ta. Ismet Avdi Qorraj është njëri prej atyre dëshmorëve, në jetën e të cilit nuk është vështirë të identifikosh edhe disa shenja përcaktuese për biografinë e tij prej dëshmori.

                                               Ishe prijatar trimërie, mbete Diellor –Lirie!


Ismet Qorraj lindi në fshatin Carrabreg të Ulët të Deçanit, më 21.01.1968, në një familje të varfër, por me traditë atdhetare. Viti i lindjes së tij (1968), më parë se sa kujtesën për ndryshimet politike që ishin shfaqur në Kosovë, në familjen e tij kujtohej për vrragët që kishte lënë një periudhë e gjatë e sundimit rankoviqist, ndërsa shumë prej tyre i kishte realizuar nën hijen e miteve sakrale dhe politike të lidhura ngushtë me emrin e mitit të Stefan Dushanit, të ringjallur gjatë shekullit XX në emrin e qytetit të tij, Deçanit dhe të institucioneve fetare të ruajtura rreth tij. Pasi mbaroi shkollën fillore dhe të mesme në Deçan, Ismeti i vazhdoi studimet në Shkollën e Lartë Pedagogjike në Gjakovë, në degën Gjuhë dhe letërsi shqipe. Ismeti po rritej në frymën e një rizgjimi kombëtar, në të cilën gjuha shqipe e rilindur pas Konsultës Gjuhësore të Prishtinës (1968) dhe hyrjes së literaturës shqipe nga Tirana shfaqej në plan të parë. Veprat e karakterit letrar dhe historik njëkohësisht Ismet Qorrajn e mbanin të lidhur me zhvillimet historike dhe aktuale të popullit të tij. Temat e mëdha të karakterit nacional që sillnin botimet nga Tirana, si ato për Mic Sokolin, Bajram Currin, Isa Boletinin, Rilindjen Kombëtare, të cilat Ismeti i lexonte me dashuri dhe i komentonte mes shokësh, nxiteshin edhe prej kujtimeve familjare, madje të prejardhjes së babait dhe nënës së tij.
Kujtimet ishin nga më tragjiket. Ato të trashëguara nga babai në Deçan dhe ato të treguara nga nëna e lindur në krahinën epike të Rugovës. Në netët e gjata të dimrit dhe në odën e familjes sa e sa herë kishte dëgjuar kallëzimin e babait Avdi Qorrajt, se si mezi i kishte shpëtuar masakrës në Tivar, më 1945 dhe për më tej kishte mësuar nga pleqtë e familjes së gjerë, se si çetnikët e Savë Batarës kishin masakruar më 1912 tërë fshatin Carrabreg, në mesin e të cilëve kujtimet në oda dhe epizmi në këngët historike flisnin gjallërisht për vrasjen e Osë Qorrajt, sepse kishte bërë rezistencë legjendare ‘për të mos e ndërruar kombin dhe fenë’.
Edhe kujtimet e nënës Zade, bijë e familjes së Xhemë Sadrisë nga fshati Malaj i Rugovës, nuk i mungonin më pak. Prej tregimeve të heshtura të saj kishte mësuar se si çetnikët e kishin masakruar fshatin dhe tërë familjen e Xhemë Sadrisë. I kishte dëgjuar kujtimet e saj mes legjendash dhe dhimbjesh të pafundme për breza të tërë familjarësh të djegur e të vrarë ndër stinë e mote të trishta. Një shekull i tërë kolonizimesh të fshatrave, përndjekjesh të bashkëfshatarëve dhe jetës nën hijen e xhandarëve.
Të gjitha këto ngjarje tragjike të lidhura me ngulfatjen që kishte pllakosur Kosovën nga viti 1981 e këtej, tanimë e kishin bindur Ismetin se, pa liri nuk ka kuptim as jeta. Kishte dhjetë vjet që Kosova ishte kthyer në një gjykatore të madhe dhe në një burg të zi. Për një të ri si Ismeti që kishte më shumë ëndrra se sa vite jete, Kosova ishte një dramë e madhe, jashtë të cilës nuk mund të qëndronte as ai. Përkundrazi, me vrullin djaloshar që i vlonte në shpirt e në zemër, ai jo vetëm nuk mund të merrte rolin e arrivistit, sikur shprehej bashkëfshatari i tij Jusuf Gërvalla, a të indiferentit, por pretendonte të merrte një rol të fuqishëm për të lëvizur përpara zhvillimet kombëtare, e ky rol para se gjithash projektohej në rolet e identifikuara të bardëve kryengritës të kombit, në rolet e identifikuara nga kallëzimet e babait dhe të nënës.
Në mars të vitit 1989 kishte nisur së shpërthyeri një revoltë popullore, si një vullkan i zjarrtë, i cili e kishte burimin në 700-800-900 metra thellësi të minierës së Trepçës, ku minatorët vetëm një muaj më parë bënë grevën e urisë për tetë ditë me radhë dhe ishin të gatshëm të sakrifikonin edhe jetën, për ta bindur botën se Kosova është e robëruar dhe robërinë s’do ta durojë më. Ishte viti i kryqëzimeve dhe i përplasjeve të mëdha, që tejkalonin përmasat e Kosovës, por që më parë se sa në hapësirën jugosllave përpiqeshin të shpërthejnë në duart e shqiptarëve. Ishte viti kur serbët përpiqeshin të rikthejnë një gjendje të tejkaluar në fund të viteve ’60, kur shqiptarët përpiqeshin të sendërtojnë ëndrrat e tyre historike të lara me gjak në vitin 1981, ndërsa mes tyre republikat veriore përpiqeshin të çliroheshin nga etnocentrizimi dhe etnofashizimi serb, duke ia lidhur duart asaj me Kosovën.
Me 28 mars 1989 Serbia po shënonte festueshëm ndonës me tanka dhe me gjak e hekur ditën e aprovimit të kushtetutës ushtarako- policore, me të cilën edhe de jure suprimohej çdo element i Autonomisë së Kosovës, kurse tërë Kosova ishte bërë barrikadë në përleshje fyta-fyt me xhelatët serbo-çetnikë, për t’ju treguar atyre që ëndrrën për Perandorinë e Car Dushanit e kanë të kotë.
Për katër orë rresht populli i gozhdoi radhët e policisë duke u barikaduar në kundërshtim të vendimeve të tilla, të cilat edhe njëherë Kosovën po e kthenin nën hijen e xhandarit serb. Kishin dalë në rrugë të gjithë, të rinj e të moshuar, burra e gra, shkollarë e punëtorë, bujq e intelektualë, pa përjashtim dhe si një. Me vendosmëri e brohoritje sikur përpiqeshin të gjithë, por në kundërshtimin e të ndërhyrjeve ushtarako-policore dalloheshin më të rinjtë. Pas disa orësh, forcave policore serbe ju erdhën përforcime të reja, të cilat hapen zjarr mbi popullin e paarmatosur. Mes popullit, por gjithnjë në radhët e para gjendej edhe Ismeti dhe kolegët e tij kryesisht i së njëjtës moshë. Plumbat e shkrepur nga policia e goditën Ismetin për vdekje, por ai nuk kthehej prapa. Fjalët e tij të fundit drejtuar shokëve ishin:
Përpara shokë, se shqiptari nuk tërhiqet përpara plumbave të armikut!
Ja vdekje - ja liri!
Pikërisht si në veprat letrare e historike, të cilat i kishte lexuar në bankat e Gjimnazit dhe në Shkollën e Lartë Pedagogjike, Ismeti dhe kolegët e tij u hodhën përpara si në betejë, ndonëse plumbat përshkonin trupin e tyre të njomë.
Ishte ora 15 e 30 minuta. Rrugët e Deçanit u lanë me gjakun e popullit shqiptar të kësaj ane. Qyteti i zgjuar me vrullin e popullit duarthatë, po ngrysej ende pa rënë mirë muzgu i mbrëmjes, më parë se çdo ditë tjetër. Vullneti i një populli të tërë po shtypej me tanke, me plumba e me zjarr. Rrugët e tij, sheshet e tij ishin larë me gjakun e martirëve të lirisë: Agim Kuklecit, Salih Hadërgjonajt, Mujë Mehmetajt dhe Ismet Qorrajt.
Në varrimin e Ismet Qorrajt, në ndarjen e fundit nga martiri i lirisë, populli u betua me Besa-besë si në kohët e lavdishme të Lëvizjes së Madhe të tij, si në kohën e Haxhi Zekës, se gjaku i martirëve do të shpaguhet ditën e çlirimit të Kosovës. Babai Avdiu, nënë Zadja me të nëntë fëmijë (katër djemtë dhe pesë vajzat), bashkë me popullin mbaheshin krenar që Ismetin ia falën Kosovës.
Por, Ismeti nuk ishte vetëm asnjëherë.
Trimi i mirë,- thoshin shkrimtarët që ai i kishte shumë përzemër, - me shokë shumë! I tillë ishte Ismeti.
As vdekjen dhe martirizimin nuk e dëshironte vetëm!
As lavdinë, vetëm për vete!
Prishtinë, mars 1995[1]


[1] Tekst i rishkruar mbi biografinë e librit të Avdi Gjatës, Resul Bedos, Bajram Kurtit, Begzad Baliut, GJAKU I LIRISË (1981-1995) vëllimi I, KMDLNJ, Prishtinë, 1996, f. 65-66.

[1] Tekst i rishkruar mbi biografinë e librit të Avdi Gjatës, Resul Bedos, Bajram Kurtit, Begzad Baliut, GJAKU I LIRISË (1981-1995) vëllimi I, KMDLNJ, Prishtinë, 1996, f. 65-66.

Misteri i Pablo Nerudës

NË NJË SITUATË NORMALE, ASKUSH NUK DO TË DYSHONTE PËR VDEKJEN E TIJ. POR KILI KA NJË HISTORI TË GJATË VRASJESH POLITIKE DHE NË KËTO KUSHTE, KËRKOHET E VËRTETA DERI NË FUND

Eshtrat e poetit nobelist të Kilit, Pablo Neruda, u zhvarrosën në një përpjekje për të përcaktuar shkakun e vdekjes së tij, pasi një ndihmës ka hedhur dyshimin se ai u vra nga gjenerali Augusto Pinoçet dhe regjimi ushtarak i instaluar prej tij.

Eshtrat e Pablo Nerudës janë varrosur në një kopsht në Isla Negra, shtëpia e tij e dashur pranë detit në bregun e Paqësorit. Ai është varrosur pranë bashkëshortes dhe muzës së tij, Matilde Urrutia.

Poeti vdiq më moshën 69-vjeçare, më 23 shtator 1973, vetëm 12 ditë pas grushtit të shtetit të gjeneralit Pinoçet. Certifikata e tij e vdekjes thotë se shkaku ishte kanceri i prostatës, një konkluzion që u pranua nga të gjithë për pothuajse katër dekada.

Por ish-asistenti i tij personal, Manuel Araya, thotë se poetit iu injektua një helm, ndërsa gjendej në spital. Araya thotë se Neruda, një komunist, po përgatitej të largohej në ekzil në Meksikë, nga ku planifikonte të udhëhiqte opozitën botërore kundër diktaturës ushtarake në atdheun e vet.

“Deri në ditën që do të vdes, nuk do ta ndryshoj historinë time”, thotë Araya për BBC. “Neruda u vra. Ata nuk deshën që Neruda të largohej nga vendi dhe kështu e vranë.”

Kancer apo helmim?

Aludimet e Araya-s janë marrë seriozisht. Pas disa hetimeve, një gjykatës vendosi se ka të dhëna të arsyeshme për të urdhëruar zhvarrosjen e poetit.

Ekspertët mjekoligjorë që do të ekzaminojnë eshtrat e Nerudës, thonë se do të kërkojnë mbi të gjitha për dy gjëra. Fillimisht do të kërkojnë për shenja të kancerit në eshtrat e poetit. Kjo mund të japë të dhëna për shkallën e avancimit të sëmundjes dhe mund të mbështesë, por jo të provojë përfundimisht, teorinë se kanceri shkaktoi vdekjen e tij.

E dyta, ata do të kërkojnë për shenja toksine, ekzistenca e të cilave mund të forcojë aludimet e Araya-s.

Në të gjitha rastet nuk do të jetë e lehtë.

Gati 40 vjet kanë kaluar që kur vdiq Neruda dhe trupi i tij është dekompozuar prej kohësh.

“Sa më shumë kohë kalon, aq më e vështirë bëhet puna jonë”, thotë dr. Patricio Bustos, drejtor i shërbimeve mjekoligjore të Kilit, një organizëm shtetëror që mbikëqyr zhvarrosjet dhe ekzaminimet.

“Por, nga ana tjetër, ka pasur përmirësime teknologjike përgjatë 30-40 viteve të fundit, të cilat mund të na ndihmojnë.”

Dentistja mjekoligjore dhe antropologia Claudia Garrido-Varas, thotë se edhe pse 40 vjet kanë kaluar, ka ende gjëra që mund të gjenden në mbetjet kockore përmes analizave toksikologjike.

“Nëse helmi është përdorur, varet nga lloji dhe sasia e helmit, apo nga numri i dozave të përdorura për të zbuluar gjurmë të tij.”

Pa gjurmë

Puna e skuadrës mjekoligjore është bërë më e vështirë nga mungesa e të dhënave mjekësore nga spitalet ku Neruda u mjekua. Ai vdiq në spitalin “Santa Maria” në kryeqytetin Santiago.

Sipas lajmeve të gazetave të kohës, spitali publikoi një njoftim, ku përmendej ataku kardiak si shkak i vdekjes. Por spitali thotë se nuk ekziston sot ndonjë kopje origjinale e njoftimit, ndërsa certifikata e vdekjes së poetit nuk përmend atakun kardiak.

Disa muaj para se Neruda të vdiste, media e Kilit raportoi se ai i ishte nënshtruar një operacioni në një spital tjetër. Por zyrtarët e spitalit tjetër thonë gjithashtu se nuk ka të dhëna.

Gjykatësi që po heton vdekjen e Nerudës është përpjekur të gjejë edhe të dhëna mjekësore në Francë, ku poeti ishte mjekuar në vitet 1970, ndërsa shërbente si ambasador i Kilit në Paris.

Asgjë nuk u gjet.

Araya dhe Partia Komuniste e Kilit thotë se mungesa e të dhënave është shumë e dyshimtë, veçanërisht duke marrë parasysh figurën e Nerudës si fitues i çmimit “Nobel” dhe diplomat i lartë.

Injektimi misterioz

Pavarësisht kalimit të kohës, Araya thotë se mban mend qartë se çfarë ndodhi në ditët pas grushtit të shtetit. Ai thotë se Neruda u pranua në spital më 19 shtator 1973 dhe po përgatitej të fluturonte për në Meksikë më 24 shtator.

“Mëngjesin e 23 shtatorit, Matilde dhe unë shkuam në Isla Negra për të mbledhur disa plaçka të tij”, kujton ai. “Ndërsa ne gjendeshim atje, mora një telefonatë nga Neruda në klinikë.”

“Ai më tha: ‘Kthehu sa më parë! Ndërsa po flija një mjek erdhi dhe më dha një injeksion në stomak.’”

Araya thotë se Matilde dhe ai u kthyen menjëherë për në Santiago. “Neruda vdiq rreth orës 22:30 atë mbrëmje”, kujton ai. Matilde Urritia vdiq më 1985-n. Ajo gjithmonë mohoi aludimet se bashkëshorti i saj pati vdekur nga kanceri, por nuk akuzoi kurrë publikisht se ai ishte vrarë.

Fondacioni “Pablo Neruda”, i cili mbikëqyr trashëgiminë e poetit, këmbëngul se ai vdiq nga kanceri, por thotë se do të bashkëpunojë për zhvarrimin dhe testimet.

Histori e pistë

Do të ishte e lehtë të hidhej poshtë akuza për vrasje si e pabazë, në rast se nuk do të bëhej fjalë për historinë e Kilit. Në vitin 2009, gjashtë njerëz u akuzuan për vrasjen e ish-presidentit të Kilit, Eduardo Frei Montalva.

Ai ishte mjekuar në të njëjtin spital ku vdiq edhe Neruda. Atje, Frei Montalva mori një ndërhyrje kirurgjikale rutinë më 1981, në kulmin e sundimit ushtarak të gjeneralit Pinoçet.

Por nuk doli kurrë gjallë.

Një gjykatës doli në konkluzionin se ai ishte helmuar me thallium dhe gaz mustard.

Në dhjetor 2010, eshtrat e ish-ministrit të Brendshëm, Jose Toha, u zhvarrosën si pjesë e një hetimi për vdekjen e tij më 1974-n.

Ushtarakët thanë se ai kreu vetëvrasje, duke varur veten në gardërobën e spitalit. Por në tetor të vitit të kaluar, një gjykatës hetimor doli në përfundimin se ai ishte mbytur.

Do të duhen shumë muaj deri sa ekspertët mjekoligjorë të dalin në një konkluzion mbi shkaqet e vdekjes së Nerudës.

Por duke parë rolin e poetit si një nga figurat më të mëdha të letërsisë latino-amerikane, këto konkluzione ka gjasa që do të bëjnë jehonë nëpër botë.



Ngjarjet hap pas hapi 1973

11 shtator: Gjenerali Pinoçet udhëheq një grusht shteti kundër qeverisë socialiste të Salvador Allendes, i cili kryen vetëvrasje në pallatin presidencial në vend që të dorëzohet.

14 shtator: Ushtarët e Kilit bastisin shtëpinë e Nerudës. Ai raportohet se u tha atyre: “Ka vetëm një gjë që unë posedoj dhe që përbën rrezik për ju. Kjo është poezia!”

16 shtator: Gjenerali Pinoçet mohon zërat për vdekjen e Nerudës.

19 shtator: Neruda dërgohet në spital në Santiago.

20 shtator: Qeveria e Meksikës ofron mikpritje për Nerudën.

23 shtator: Neruda vdes, raportohet se tha se i kishin bërë një injeksion misterioz ndërsa flinte.



Jetëshkrimi

Poeti i njohur si Pablo Neruda e pati emrin e fëmijërisë Neftalí Ricardo Reyes Basoalto, kur lindi në vitin 1904. Ai i nënshkroi veprat e tij si Pablo Neruda, por nuk e mori këtë emër ligjërisht deri në vitin 1946, për shkak se i ati, një punëtor hekurudhash, nuk e pëlqente interesin e të birit për poezinë. Neruda e përdori këtë emër në përkujtim të poetit çek Jan Neruda.

Neruda u rrit në Kilin e jugut deri më 1921-shin, ku u zhvendos në Santiago dhe u regjistrua në kolegj për ta përgatitur veten si mësues i frëngjishtes. Por ai e braktisi shkollën për t’iu përkushtuar poezisë. Libri i tij i parë, “Crepusculario” (Libri i Muzgut), u publikua më 1923-shin, dhe në vitin pasardhës botoi “Njëzet poezi dashurie dhe një këngë dëshpërimi”. Kjo u bë vepra e tij më popullore me më shumë se një milion e gjysmë kopje të shitura. Libri ishte përplot me poezi romantike dhe erotike.

Mes viteve 1927 dhe 1935, Neruda ishte një diplomat i Kilit në Burma, Cejlon, Java, Singapor, Argjentinë dhe Spanjë. Më 1930 ai u martua për herë të parë, por martesa nuk ishte e lumtur dhe disa vite më vonë e la bashkëshorten e tij për të jetuar me Delia del Carril, me të cilën qëndroi deri në vitin 1955. Gjatë kësaj periudhe ai shkroi dy vëllimet me poezi, “Rezidencë në tokë”, të cilat konsiderohen si poezitë më të mira surrealiste në gjuhën spanjolle. Ai pretendoi më vonë se i pati shkruar këto vepra në një kohë që nuk dinte asgjë për surealizmin. Ai thjesht iu përgjigj rrymave letrare në qarkullim, pavarësisht se këto përgjigje u bënë vetë rrymë për formimin e lëvizjes surrealiste gjithkund tjetër.

Tmerri i Nerudës nga luftërat civile dhe barbaritë ushtarake (përfshirë vdekjen e mikut të tij, poetit Federico García Lorca) gjatë Luftës Civile në Spanjë, e bënë atë thellësisht komunist.

Poezia e tij nuk ishte më surrealiste, por më e drejtpërdrejtë. E shkruar jo për akademikët apo lexuesit e tjerë të sofistikuar, por për të shtypurit nga politika, punëtorët dhe njerëzit e thjeshtë.

Neruda këmbëngulte gjithashtu se ai ishte në mënyrë specifike një poet i Amerikës Latine. Ai njihet për poezinë “Lartësitë e Maçu Piçut”, ndoshta poezia më e madhe e tij, një poezi e botuar në vëllimin “Canto”. Ky vëllim u shkrua rreth fundit të viteve 1940, ndërsa Neruda po fshihej në Kili për të shmangur arrestimin për deklaratat që pati bërë kundër qeverisë. Ai u arratis nga Kili më 1949-n dhe nuk u kthye deri më 1952-shin, kur një regjim i ri erdhi në pushtet. Ai u martua me Matilde Urrutia tre vjet më vonë dhe e kaloi pjesën e mbetur të jetës me të në shtëpitë e veta në Santiago dhe në Isla Negra në bregdetin e Kilit.

Neruda mori Çmimin Ndërkombëtar të Paqes më 1950-n, çmimin e paqes “Stalin” më 1953-shin, një Doktoraturë Nderi në Letërsi nga Oksfordi më 1965-n, dhe çmimin “Nobel” në letërsi më 1971. Më 1969-n ai u nominua si kandidat për president nga Partia Komuniste, por u tërhoq në favor të shokut të tij, Salvador Allende. Në fund të jetës së tij, ai la 34 vëllime me poezi, ese dhe drama të botuara, si dhe tetë volume me poezi dhe kujtimet që iu botuan më vonë.

Poezi nga Ricardo Eliécer Neftalí Reyes Basoalto alias PABLO NERUDA(1904-1973)

Nga Flori Bruqi 

Neftalí Ricardo Reyes Basoalto i njohur si Pablo Neruda (12 korrik 1904, Linares, Santiago - 23 shtator 1973) ishte poet, diplomat dhe politikan kilean.

Si diplomat kaloi shumë vite në Madrid,i cili u shoqërua me Lorcën dhe me poetët e tjerë spanjoll, pastaj kaloi në lëvizjen antifashiste, për shkak të saj u bë i dëbuar nga atdheu. Në fillim shkruante kryesisht poezi të dashurisë, a më vonë kaloi në temat shoqëroro-politike dhe në poezinë e angazhuar politike e cila flet kundër marrëzirave në luftra dhe çdo herë në mbrojtje të të shtypurve.

Botoi 19 përmbledhje të poezive, nga e cila më e njohura është "Spanishtja në zemër" në të cilën jep dridhjet, apo fotografinë e vërtetë të luftës për popullin spanjoll. Jetën dhe botën i ka përjetue, para së gjithash me ndijime, por janë zgjimet, zemrimet, vetmia dhe shoqërimi janë motive të poezisë së tij.

Me stil, kaloi rrugën nga neoromantizmi nëpër nadrealizmëm deri te poezitë e pastërta luftarake dhe sociale. Bazë ishin temat e dashurisë në kohët e hershme të rinisë, më vonë shkretirë, vetëmi, mendime, luftë dhe vdekje. Temperamenti i tij vullkanik, veçanërisht i gatshëm për diçka të reagoj dhe për diçka të luftoi, e bëri atë njërin nga poetët më të plleshëm, dhe të pakrahasueshëm të kohës në të cilën jetoi.

Me punën e tij të përkthyer në shumë gjuhë të huaja, Pablo Neruda konsiderohet një ndër poetët më të mëdhenj të shekullit të XX. Në vitin 1971 Neruda fitoi Çmimin Nobel për Letërsi, një çmim ky i kundërshtuar për shkak të aktivitetit të tij politik. Novelisti Kolumbian Gabriel García Márquez e quajti “Poeti më i madh i shek. XX”.

Kënga gjithëpërfshirëse e tij (Canto general, 1950), u bë symbol i rreshtimit për letërsinë e popullit kilean.

Më 1958 botohet në Tiranë vëllimi me poezi "Zgjohu druvar" përkthyer nga Mitrush Kuteli në mënyrë të krahasuar nga përkthimet e Nerudës në gjuhën ruse, frënge dhe rumune.

Kilianët festuan jetën dhe veprën e shkrimtarit të tyre me famë botërore Pablo Neruda, fitues i Çmimit Nobel në Letërsi në vitin 1971.

Në Santiago u zhvillua një paradë me balona gjigande që paraqisnin portretin e shkrimtarit dhe imazhe fanstastike zogjsh dhe peshqish, në kujtim të veprës së tij shpesh surrealiste.

Më tepër se 40 vjet pas vdekjes së tij, poemat e Nerudës për dashurinë dhe jeta e tij plot aventura vazhdon të jetë burim frymëzimi për bashkatdhetarët e tij.

Edhe pse ishte më tepër i njiohur si poet i dashurisë, Neruda ishte edhe diplomat dhe një politikan i majtë, mik me presidentin socialist kilian Salvador Alende, i cili vrau veten gjatë grushtit të shtetit në Kili në vitin 1973, që rrëzoi qeverinë e tij.

Në atë kohë 69 vjeçar, Neruda, vuante nga kanceri; ai u traumatizua nga persekutimi i miqve të tij dhe kishte në plan të mërgonte, por ai vdiq në rrethana të dyshiomta 12 ditë pas grushtit të shtetit.

Veprat

Crepusculario;

Njëqind sonete për dashurinë;

Njëzet të dashurisë dhe një e dhimbshme;

Unazat;

Mirëseardhja në atdhe;

Oda elementare;

Përkujtues nga Ishulli i Zi;

Duart e ditës;

Fundii i botës.

Sonte mund të shkruaj vargjet më të trishta në botë 

Sonte mund të shkruaj vargjet më të trishta në botë.

Të shkruaj, për shembull “Nata është plot me yje blu

Që fërgëllojnë drithërueshëm atje larg.”

Era e natës vërtitet nëpër qiell dhe këndon.

Sonte mund të shkruaj vargjet më të trishta në botë.

Unë e kam dashur atë dhe ndonjëherë edhe ajo më ka dashur.

Në netë si kjo unë e mbaja atë në krahët e mi.

Unë e puthja atë pafundësisht nën qiellin e paskaj.

Unë e kam dashur atë dhe ndonjëherë edhe ajo më ka dashur.

Si të mos i duash sytë e saj aq të mëdhenj.

Sonte mund të shkruaj vargjet më të trishta në botë.

Të mendosh se nuk do ta kem më. Të ndjesh se e kam humbur përgjithnjë.

Si mund të mos i duash sytë e saj aq të mëdhenj.

Sonte mund të shkruaj vargjet më të trishta në botë.

Të ndjej natën e paskajme, edhe më e paskajmë në mungesë të asaj.

Dhe vargu bie në shpirtin tim si vesa mbi bar.

Pak rëndësi ka që dashuria ime nuk arriti ta mbante atë pranë meje.

Nata është plot e përplot me yje dhe ajo nuk është me mua.

Kjo është e gjitha. Thellë nëpër natë dikush këndon. Larg meje.

Shpirti im nuk pajtohet kurrë me humbjen e saj.

Shikimi im e kërkon atë, a thua se e merr përdore dhe ma sjell.

Zemra ime e kërkon atë dhe ajo prapë nuk është me mua.

E njëjta natë është që përndrit të njëjtët lisa.

Ne të atëhershmit nuk jemi më ata që ishim dikur.

Unë nuk e dua më, kjo është e vërtetë, po sa shumë e kam dashur.

Zëri im rendte nëpër erë për të prekur veshët e saj.

E një tjetri. E një tjetri do të jetë ajo. Siç ishte para puthjeve të mia.

Zëri i saj, trupi i saj burime drite. Sytë e saj të paanë.

Unë vërtetë nuk e dua më atë, por ndoshta e dua përsëri.

Dashuria është kaq e shkurtër dhe harresa është kaq e gjatë.

Ngaqë në netë si kjo unë e mbaja atë në krahët e mi

Shpirti im nuk gjen paqe pse e humbi atë.

Qofshin këto dhimbjet e fundit që m’i shkakton ajo,

Dhe këto qofshin vargjet e fundit që i shkruaj për të.

LERMË

Lemë këtë herë

të jem i lumtur,

askujt s’i ka ndodhur gjë

s’jam thjesht

në një vend,

jam i lumtur

në të katër këndet

e zemrës, duke ecur,

duke fjetur apo duke shkruar.

Ç’mund të bëj, jam i lumtur,

janë më të panumër

se bari

në kullotat,

e ndjej lëkurën

si një pemë të rrudhosur,

nën të uji,

mbi të zogjtë,

deti si një unazë rreth meje,

bërë prej buke dhe guri toka

ajri këndon si një kitarë.

Kënga e mashkullit dhe e femrës!

Fruti i shekujve

që shtrydh lëngun e tij

në damarët tanë.

Shpirti im që përhapet në mishin tënd të shtrirë

për të dalë i përmirësuar nga ti,

zemra që zhduket

duke u spërdredhur si një panterë,

e jeta ime, e thërmuar, që të nyjëtohet

ty si drita yjeve!

Më pret

si erën vela.

Të pres

si brazda farën.

Shtrihu e fli mbi dhimbjet e mia

nëse dhimbjet e mia nuk të djegin,

lidhu për flatrat e mia,

ndoshta flatrat e mia të mbajnë,

priju dëshirave të mia,

ndoshta të dhemb lufta e tyre.

Ti je e vetmja që kam

prej kur e humba trishtimin tim!

Më shqyej si një shpatë

ose më ndjej si një antenë!

Puthmë,

kafshomë,

kallmë,

që unë të vij në tokë

vetëm për mbytjen e syve të mi të mashkullit

në ujërat e pafundme të syve të femrës!

Kam uri për gojën tënde

Kam uri për gojën tënde, zërin tënd, flokët e tu,

dhe shkoj rrugëve i uritur e i heshtur,

Nuk më ngop buka, agimi me ngasje më çorodit,

në kërkim të tingujve të ujshëm të hapave të tu nëpër ditë.

Kam uri për të qeshurën tënde që si lumë rrjedh,

për duart e tua në ngjyrë të grurit të pjekur

Për të zbehtën e gurtë të thonjve të tu,

Kam uri për lëkurën tënde si bajame e paprekur.

Dua të ha rrufenë e djegur në hijeshinë tënde,

hundën kryeneçe të fytyrës tënde të bukur

dua të ha hijen fluturake të qerpikut tënd

shkoj e vij i uritur i muzgut nuhatës,

ty duke të kërkuar, në kërkim të zemrës tënde ngrohtësi,

si një pumë që endet në të Kitrates1) vetmi.

1)Quitratúe, vend në Kili

Unë dua që ti të dish diçka.

Ti e di se si është kjo:

nëse unë vështroj

në hënën e kristaltë, në degën e kuqe

të vjeshtës të ngadaltë në dritaren time,

nëse unë prek

pranë zjarrit

hirin e imët

ose trupin e rrudhosur të drurit,

gjithçka më sjell tek ty,

sikur gjithçka që ekziston,

aromat, dritat, metalet,

të ishin anije të vogla

që lundrojnë

drejt atyre ishujve të tu që më presin mua.

E pra tani,

nëse pak e nga pak ti ndal të më duash,

unë do të të ndal të të dua pak e nga pak.

Nëse papritmas

ti më harron

ti do të ndalësh të më kërkosh

sepse unë do të të kisha harruar tashmë.

Nëse e mendon gjatë dhe marrëzisht,

erën e flamujve

që kalon përmes jetës time,

dhe ti vendos

të më lësh mua në bregun

e zemrës ku i kam rrënjët e mia,

mos harro

se atë ditë.

se atë orë,

unë do të ngre krahët e mi për fluturim

dhe rrënjët e mia do të çrrënjosen

në kërkim të një toke të re.

Por

nëse çdo ditë dhe,

çdo orë,

ti e ndjen se je fati im dhe unë jam fati yt,

me buzëqeshjen që s’të shqitet,

nëse çdo ditë një lule

ngjitet në buzët e tua duke më kërkuar,

ah dashuria ime, ah vetja ime,

tek unë është kthyer rishtaz zjarri,

tek unë asgjë s’është fikur dhe as harruar,

dashuria ime ushqehet prej tëndes dashuri, e dashur,

dhe deri sa ti të jetosh do të jetë në krahët e tu

shtrënguar e lidhur pazgjidhshëm me të mijtë

FRIKA

Ata të gjithë më thonë të kërcej përpjetë

të forcohem, të luaj futboll,

të vrapoj, të notoj, të fluturoj.

Shumë mirë.

Ata të gjithë më këshillojnë

më çojnë tek mjeku,

më shohin në një mënyrë të veçantë

Sikur çfarë po ndodh ?

Ata të gjithë më këshillojnë të udhëtoj

të vi,të ikë, të qëndroj

të vdesë, mos të vdesë

E çfarë rëndësie ka.

Ata të gjithë shohin vështirësi

për habinë time të thellë

prej portreteve të tmerrshme të rrezeve iks

Unë me ata nuk pajtohem aspak.

Ata të gjithë gjëmbojnë poezinë time

me pirunë të pamëshirëshëm

duke kërkuar, padyshim, një mizë

Më fusin frikën.

Kam frikë nga çdokush

nga moti i ftohtë, nga vdekja

Si të gjithë vdektarët

në mënyrë të pashmangshme.

Dhe prandaj, në këto ditë të shkurtra

Nuk po merrem aspak me ta.

Jam duke ia hapur e mbyllur zemrën

armikut tim më zinzar

GOTA

Trupi yt i tërë përbëhet nga qelqi

Dhe nga ëmbëlsia njerëzore e paracaktuar për mua

Kur unë të prek me dorë,

Kudo gjej një pëllumbeshë

Që më shikon drejt e në sy, sikur

Kanë krijuar për mua duar të vërteta në çdo gotë.

Kanë krijuar gjunj, kraharorë

Të cilët rrëkëllehen në mua

Si në një tokë të etur

Ku ato janë një formë

E braktisur

Dhe bashkë

Ne jemi si një lum i tërë i vetëm

Si një korrizë rëre në ranishtë.

GJITHMONË

Unë nuk jam xheloz

i kohës kur nuk më kishe.

Eja me një burrë

mbi supet e tua,

eja me njëqind burra mbi flokët e tua,

eja me një mijë burra midis zemrës dhe këmbëve të tua,

eja si një lumë

plot me burra të mbytur

që rrjedhin poshtë në det të egër,

për të shfletuar të përjetshmen, kohën!

Silli të gjithë ata

këtu ku jam duke të pritur ty;

Ne gjithmonë do të jemi vetëm,

ne gjithmonë do të jemi unë dhe ti

të vetëm në rruzull,

të fillojmë jetën tonë!

Çdo ditë duke luajtur

Duke luajtur për çdo ditë me dritën e gjithësisë.

Vizitore e brishtë, që vjen në lule e në ujë.

Ti më shumë ishe se një kokëzë e bardhë shqetesuar

si një degë në duart e mia çdo ditë.

Me qenë se askujt nuk i duket më që unë të dua.

Lermë të të vë në shtratin prej garlandësh të verdhë.

Kush shkruan emrin tënd me shkronja tymi mes yjeve të jugut?

Ah lermë të të kujtoj si ishe atëherë, më parë kur akoma nuk ishe.

Papritmas era ulërin e në dritaren time të mbyllur troket.

Qielli është një rrjetë ngjizur me peshq që s’flenë.

Aty erdhen të japin gjithë erërat, të gjitha.

Shiun zhveshën.

Zogjtë aty pranë kaluan.

Era. Era.

Unë vetëm kundër forcës njerëzore mund të luftoj.

Furtuna që gjethet e errëta në vorbull rrotullon sjell

e anijet e lidhura mbrëmë tek qielli të lira i la.

Ti je këtu. Ah mos ik.

Ti do më përgjigjesh deri në thirrjen e fundme.

Në anën time mbahu sikur e frikëshuar të jesh

E pa ngjitur çdo herë si një hije e huaj për sytë e tu.

Tani, përsëri tani, vogëlushe, sillmë hoje mjalti,

që akoma mbajnë aromën e gjijve të tu.

Ndërsa era me vrap kali pret e vret flutura.

Të dua, e gëzimi im lehtas kafshon buzët e tua si kumbull.

Sa shumë u lëndove qëkur me mua u mësove,

me zemrën time të vetmuar, të egër, e me emrin tim që të gjithë frikëson.

Shumë herë kemi pare yjet të digjen tek puthin sytë

e mbi kokat tona muzgjet që shpërdridhen nga erashkat e mëdha.

Me ty bashkë dua të bëj

atë që pranvera u bën qershive.