Kongresit të Berlinit dhe çështja shqiptare

Mr. Sc. Safet Hasani

Para se të filloj të bëjë një analizë më të ndërlikuar të natyrës shkencore, do të mundohem ta trajtoj këtë çështje nëpërmjet fakteve dhe shkrimeve historike, për ta kuptuar rëndësinë dhe ndjeshmërinë e këtij Kongresi. Kriza Lindore parapriu Fuqitë e Mëdha për mbledhjen e Kongresit të Berlinit (13 qershor — 13 korrik 1878). E gjithë ajo manovër diplomatike ishte skenuar nga fuqitë imperialiste evropiane, për planin dhe hartimin e hartës së re të Gadishullit Ballkanik dhe të disa shteteve të tjera evropiane për zgjerimin e territore në kurriz të shteteve dhe kombeve të vogla. Kriza në Gadishullin Ballkanik ishte një problem i ndërlikuar, ku në rrethana problematike ishte shfaqur edhe Kriza Lindore e manifestuar edhe në Paqen e Shën Stefanit, e cila peshën e vetë e arriti me fuqizimin në Kongresin të Berlinit pikërisht me 13 qershor 1878.

Nga apetitet e disa shteteve evropiane dhe ballkanike pësuan disa nga popujt e Ballkanit. E gjithë ajo që mund të fokusohej në Kongresin e Berlinit ishte preokupimi që nuk do mund të kishte një zgjidhje të qëndrueshme pa arritur qëllimin e disa nga shteteve që kishin synime në zgjerimin e territoreve dhe depërtimin në Adriatik. Problemet Ballkanike ishin tejet të komplikuara, që kryesisht ishin të lidhura me ekzistencën e popujve të Ballkanit, e ndër to ishte edhe reagimi dhe Kryengritja e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, por më e ndjeshmja ishte caktimi i vijave kufitare ku preken thellë interesat kombëtare të popullit shqiptar.

Ndoshta nuk është trajtuar apo hulumtuar sa duhet ky këndvështrim, por sipas shkrimeve që kam hulumtuar, del që Otto Von Bizmarku, në seancat plenare të Kongresit të Berlinit, deklaroi me një indiferencë se për të parën herë po dëgjonte se ekzistuaka një popull i quajtur shqiptar diku në jug të Gadishullit Ballkanik. Aq më e ironizuar qëndron fakti ku shkruhet se: u trondit kur dëgjoi për zërin, rezistencën dhe luftën e shqiptarëve për ta kërkuar dhe siguruar të drejtën e ligjshme për të qenë komb më vete dhe i barabartë me kombet tjera të Ballkanit. Këtu duhet të bëjmë një analizë të shkurtër ku mund ta interpretojmë me dy fakte:

1) Perandoria Osmane i ka trajtuar si popull otoman të gjithë ata që kanë qenë nën administrim Osman, ndër ta edhe populli shqiptar, dhe

 2) për interesa të fuqive evropiane dhe ballkanike, këtë rast Rusisë, Serbisë dhe Malit të Zi, nuk ka pasur leverdi t’i trajtoj shqiptarët si komb – popull ballkanas. Ndonëse për interesa vitale të fuqive të kohës pengesë kryesore ishte qëndrimi dhe themelimi i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit e formuar me 10 qershor 1878, tri ditë para se të fillonte Kongresi i Berlinit.

 Maturia politike dhe diplomatike e rilindësve shqiptar, përfaqësuesit dhe mbrojtësit e popullit shqiptar, drejtues të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit të cilët dolën hapur me kërkesat e tyre për autonominë e Shqipërisë, të paraqitura Portës së Lartë dhe Fuqive të Mëdha. Kjo ishte kërkesa legjitime për zgjedhjen e çështjes së popullit shqiptar, duke u trajtuar me plot urtësi e dituri. Por, kërkesat e popullit shqiptar nuk përfillën nga shtetet evropiane dhe Porta e Lartë, të cilat ishin të drejta legjitime drejtën me të gjitha tiparet si komb: traditat, doket, zakonet, kulturën dhe të drejtën historike më të moçme në Ballkan për ekzistencë shtetërore.

Shtetet evropiane në Kongresin e Berlinit vendosnin fatin e kombeve në Ballkan, ata dinin që po gabonin në vendimet e tyre për vendosjen e fatit në Ballkan, por ata më tepër përpiqeshin për të ruajtur “statusquonë” në Ballkan dhe paprekshmërinë e Perandorisë Osmane për interesat e veta. Konferenca e Berlinit zgjati plot një muaj gjerë me 13 korrik 1878 ku edhe përfundoj zyrtarisht Kongresi. Pas shumë diskutimesh të arritura në Kongres filluan betejat dhe bisedime të ndryshme për interesat e shteteve të mëdha në zgjerimin e territoreve në dëm të shteteve vendore ballkanase siç ishte populli shqiptar. Vendimet e Kongresit ishin fatale dhe me shumë pasoja për popullin shqiptar. Ajo i hapi rrugë Serbisë, Malit të Zi, Bullgarisë dhe Greqisë, të cilave ua njohu të “drejtën” e zgjerimit territorial në dëm të popullit dhe trojeve shqiptare, maqedone, etj. E gjithë kjo u arrit duke trajtuar në mënyrë të njëanshme çështjen ballkanike në kuadrin e Krizës Lindore. Qëndrimi i udhëheqësve shqiptar ishte pozitiv sa i përket luftës së përbashkët me popujt e Ballkanit. Shqiptarët përkrahën themelimin e federatës ballanike, duke mos qenë, në parim, kundër saj. Shqiptarët u pajtuan me këtë ide vetëm nëse edhe popullit shqiptar do t’i sigurohej një status i barabartë me popujt e tjerë të Ballkanit. E kjo largonte idetë e shteteve imperialiste për uzurpimin e trojeve shqiptare. Interesat e Serbisë, Greqisë dhe Malit të Zi për zgjerimi e tyre në trojet e popullit shqiptar, maqedon dhe boshnjak i pengoj vendimi për njohjen e të drejtës Austro-Hungarisë për zgjerim në Bosnje e Hercegovinë. Ndarja e sferave të interesit u bë shkas për viktimizimin e popullit boshnjak për pavarësinë e Bosnjës dhe Hercegovinës.

Austro-Hungaria për të penguar çlirimin dhe bashkimin e sllavëve të jugut, nën ndikimin e borgjezisë gjermane, përpiqej të ruante integritetin e Perandorisë Osmane, respektivisht të përfitonte territore nga ajo. Prandaj, Vjena orvatej të pengonte çlirimin e sllavëve të jugut dhe të rumunëve. E në anën tjetër Rusia cariste e konsideronte veten si mbikëqyrëse të lëvizjeve kombëtare të sllavëve të jugut. Rusia e cila e konsideronte veten fituese ndaj Perandorisë Osmane me vendimet e Paqes së Shën Stefanit, përpiqej që politika e saj të jetë dominante në Ballkan. Për lojërat politike dhe diplomatike të Evropës dhe Ballkanit Lidhja Shqiptare e Prizrenit reagoi në mënyrë kategorike kundër vendimeve të Kongresit të Berlinit. Lëvizjen Kombëtare Shqiptare luftonte ta ruante integritetin e tokave shqiptare si me diplomaci dhe me luftë, duke respektuar të gjitha normat politike dhe diplomatike dhe duke iu qasur me përfaqësuesit e Kongresit. Lëvizjen Kombëtare Shqiptare i detyroi kabinetet e Fuqive të Mëdha që të korrigjonin vendimet e tyre e të mendojnë edhe ato për çështjen e popullit shqiptar. Problemi shqiptar nga diplomatet ndërkombëtar në seancat e Kongresit trajtohej vetëm sipas rasteve dhe momenteve. Tokat shqiptare më shumë shërbenin për kompensime territoriale në dobi të shteteve fqinje ndërluftuese me Turqinë, kurse populli shqiptar luftonte jo për të okupuar dhe aneksuar territore të huaja, por për të mbrojtur tërësinë e territoreve të veta. Vendimet e Kongresit të Berlinit i vënë në treg si monedhë këmbimi territoret e banuara me shqiptarë. Diskutimet e përfaqësuesit të Perandorisë Osmane në Kongres ishin përpjekje për përcaktimin e vijave kufitare në mes të shteteve ballkanike dhe Turqisë, e jo për ruajtjen e territoreve të shqiptarëve. Perandorisë Osmane bënte përpjekje për mbetjen edhe më tutje në Ballkan. I gjithë përqendrimi i diplomateve osman ishte i përkushtuar në çështjes kufitare me shtetet ballkanike dhe cek dëshirën që kufijtë ballkanikë mos të zgjerohen në dëm të Perandorisë Osmane, por duke mos i përmendur fare popullin shqiptar. Vija kufitare të trojeve shqiptare me Malin e Zi bënë që fiset dhe trojet shqiptare të Malësisë së Madhe (Plavë, Guci, Kuç, Kelmend, Drekalli, Hot, Grudë) të mbesin nën Malin e Zi. Pastaj, territori shqiptar i bregdetit shqiptar i kishte mbetur Shqipërisë, por Mali Zi pretendonte që Ulqini, Tuzi, Tivari t’i takonin asaj. E cila më vonë do të përcillet me varg luftërash dhe konfliktesh, ku akoma nuk janë të shëruara plagët e shqiptarëve. Lidhja Shqiptare e Prizrenit kishte formuar ushtrinë e vet vullnetare për mbrojtjen e territoreve të banuara me shqiptarë, e cila kishte dal haptas përballë planeve antishqiptare, si të Fuqive të Mëdha, vendimeve të tyre, ashtu edhe kundër synimeve të borgjezive të shteteve ballkanike e Perandorisë Osmane.
Për realizimin e Marrëveshjes së Berlinit u takuan përfaqësuesit e Perandorisë Osmane dhe të Malit të Zi, për të përpiluar marrëveshjen e plotë në lidhje me kufirin nga ana midis viseve të Shkodrës dhe të Malit të Zi. Por vendimet e Kongresit shpesh herë ndërpriteshin për shkak revoltave të popullatës autoktone shqiptare, të cilët me forcë dhe me armë në dorë mbronin trojet nga malazezët dhe turqit osmanlinj, që synonin vendimet e marra në Kongresin e Berlinit duhet të zbatohen në mënyrë të saktë, pa kurrfarë lëshimi. Rusia me shtetet evropiane bënte presion të zbatohej marrëveshja e arritur në Berlin për zgjerimin e Serbisë në drejtimin e Sanxhakut të Nishit, duke bërë presion dhe terror mbi fshatrat shqiptare. Më pas arrin që t’i okupoj dhe uzurpoj mbi 700 vendbanime shqiptare, që njihen në histori si “muhaxhir”. Austro-Hungaria vazhdimisht kundërshtonte vendimet e Kongresit të Berlinit, e duke e marrë në mbrojtje popullin shqiptar duke iu drejtuar përfaqësuesve të Kongresit “nuk bën të mohohet një komb i cili me shekuj ishte autokton” . Në njërin nga deklaratat e diplomatit Austro-Hungarez citon “populli shqiptar ka një ardhmëri si popujt tjerë të Ballkanit, duke u mbështetur në pikëpamje etnografike dhe homogjene, por me religjione të ndryshme, popull i cili është e zonja ta qeverisë vetveten, shtetin Shqipëri”. Anglia kishte interesat e saja që, në Kongresin e Berlinit, kërkonte me këmbëngulje që në punën e Kongresit të merrte pjesë edhe Greqia. Ai këtë propozim e lidhte duke e cekur rivalitetin që ekzistonte midis grekëve dhe popujve sllavë, të cilin me një akt të tillë përpiqej ta evitonte. Zgjerimet e shteteve sllave dhe greke u kundërshtua vetëm nga përfaqësuesi diplomatik austro-hungarez, por edhe me një mënyrë nga diplomatet turq, duke iniciuar austro-hungarezet. Me përkrahjen e Rusisë dhe Anglisë Qeveria Serbia dhe Greqia siguruan të drejta që të dërgojnë mbikëqyrësit e tyre diplomatikë në Kongresin e Berlinit. Greqisë, kongresi çështjen e la të pazgjidhur dhe vendosi që kufiri ndërmjet Perandorisë Osmane dhe Greqisë të caktohej sipas një komisioni që do të formohej nga të dy palët, ku si bazë do të shërbente edhe vija kufitare e përcaktuar nga lumenjtë Selemvrija në Thesali dhe Kallamas. Sipas këtij rekomandimi Greqisë do t’i mbeteshin jo vetëm qytetet Janina, Prevezë dhe Arta me rrethina, por edhe e tërë Çamëria. Shtetet Serbia dhe Mali i Zi, me ndihmen e diplomacisë evropiane, arritën të realizojnë një varg koncesionesh në Kongresin e Berlinit. Kështu deri sa Mali i Zi duke u mbështetur në Paqen e Shën Stefanit zgjeroi territorin e vet për 210 mila, me Kongresin e Berlinit atij iu zvogëlua territori në vetëm 80 mila, ku, sipas të dhënave, jetonin 50.000 shqiptarë. Në përgjithësi pas Kongresit të Berlinit, Mali i Zi disponon, sipas të dhënave të kohës gjithsejtë 165 mila territor, me 250.000 banorë. Me vendimet e Kongresit të Berlinit Serbia e fitoi pavarësinë e plotë shtetërore dhe njëherësh u zgjerua në juglindje me 210 mila dhe 280.000 banorë, me një popullsi me mjaft shqiptarë.
Krejt në fund mund të themi se Kongresi i Berlinit ishte hartimi i planeve hegjemoniste imperialiste duke shkaktuar trazire të një pas njëshme për interesa të shteteve të mëdha.

Gjendja e shqiptarëve në kohën e Krizës Lindore

Marrëveshja e Shën Stefanit dhe Kongresi i Berlinit Pëlqej0 Marrëveshja e Shën Stefanit (1878)

Gjatë periudhës së shkatërrimit të Perandorisë Osmane dhe Krizës Lindore, shqiptarët refuzuan të marrin pjesë në anën e Portës në luftimet kundër popujve fqinjë, megjithatë viset e banuara me shqiptarë ishin objekt i interesimit të vendeve fqinje dhe ideve të tyre për zgjerim tokësor. Pozitën e shqiptarëve posaçërisht e komplikoi ajo që një pjesë e Fuqive të Mëdha (Austro-Hungaria dhe Italia) shprehnin pretendime të drejtpërdrejta ndaj viseve shqiptare, ndërsa një pjesë (Rusia) i përkrahnin vendet fqinje në aspiratat e tyre tokësore.

Gjatë viteve 1876-1877 në Mirditë shpërtheu kryengritje kundër osmane. Kjo kryengritje u shua nga forcat osmane dhe nuk arriti të zgjerohet në pjesët tjera të banuara me shqiptarë, megjithatë tregoi se populli shqiptar nuk mund të lihet pas dore në projektet të cilat kishin lidhje me rendin e ri të Ballkanit.

Lufta ruso-turke dhe Paqja e Shën Stefanit

Në vitin 1877 Rusia e sulmoi Perandorinë Osmane me çka filloi lufta ruso-turke. Kjo luftë ndikoi në dobësimin e sundimit të Perandorisë Osmane në Ballkan dhe një pjese të popujve ballkanikë u mundësoi t’i realizojnë kërkesat për formimin e shteteve të tyre kombëtare.

Për një kohë të shkurtër ushtritë ruse arritën në afërsi të Stambollit, ndërsa ushtritë serbe dhe malazeze filluan veprime luftarake kundër Perandorisë Osmane duke depërtuar në viset e banuara me shqiptarë (vilajetet e Kosovës dhe Shkodrës). Greqia iu bashkëngjit këtyre aktiviteteve dhe me përkrahje të kryengritjes kundër osmane të vullnetarëve epirotë në Shqipërinë Jugore përpiqej që këtë pjesë t’ia bashkëngjit Greqisë.

Perandoria Osmane, e cila e humbi luftën, ishte e detyruar që më 3 mars të vitit 1878 të nënshkruajë marrëveshje me Rusinë. Sipas asaj marrëveshjeje, e njohur si e Shën Stefanit (sipas vendit në të cilin është nënshkruar), Perandoria Osmane e humbi pjesën më të madhe të tokave të Ballkanit, ndërsa Serbia, Mali i Zi, Rumania dhe Bullgaria u bënë shtete të pavarura. Në atë marrëveshje fare nuk përmendeshin shqiptarët dhe viset në të cilat jetonin shqiptarët u ndanë ndërmjet shteteve të posakrijuara fqinje (Bullgarisë, Serbisë dhe Malit të Zi), ose mbetën nën sundimin e Perandorisë Osmane.

Ndryshimet tokësore shkaktuan protesta te populli shqiptar, i cili shprehu gatishmëri të qartë që t’u kundërvihet atyre vendimeve, gjë që solli deri te krijimi i komiteteve dhe besëlidhjeve ndërkrahinore. Në ato rrethana edhe Lëvizja Kombëtare Shqiptare i filloi veprimet për pavarësim të tërësishëm të Shqipërisë. Në fund të vitit 1877 veprimtarët shqiptarë u mblodhën në Stamboll dhe formuan organizatë kombëtare e cila duhej t’i përfaqësojë interesat e të gjithë shqiptarëve. Organizata u quajt “Komiteti Qendror për Mbrojtjen e të Drejtave të Popullit Shqiptar”, i njohur si Komiteti i Stambollit. Atë e përbënin veprimtarë nga të gjitha viset e banuara me shqiptarë, ndërsa në krye të këtij komiteti u zgjodh Abdyl Frashëri.

Me marrëveshjen e Shën Stefanit (me të cilën Rusia u pajis me fuqi të madhe) nuk ishin të kënaqura as shtetet tjera evropiane (të cilat atë e përjetonin si kërcënim për veten dhe për interesat e tyre) dhe për këtë arsye në qershor të vitit 1878 e thirrën Kongresin e Berlinit.

Themelimi i Lidhjes së Prizrenit, kërkesat e saj dhe veprimet e para

Paqja e Shën Stefanit dhe caktimi i datës së mbajtjes së Kongresit të Berlinit i shtoi aktivitetet për krijimin e organizatës politiko-ushtarake e cila do ta bashkojë lëvizjen shqiptare. Si rezultat i kësaj, më 19 qershor të vitit 1878 në Prizren u soll vendimi që të krijohet organizata me funksione politike dhe ushtarake e quajtur “Lidhja e Prizrenit”. Në kuvendin themelues merrnin pjesë përfaqësues nga të gjitha viset ku jetonin shqiptarë dhe pas themelimit të Lidhjes së Prizrenit u formuan edhe degët e saj në të gjitha ato vise, si për shembull në sanxhakun e Shkupit ku udhëhiqte Jashar Bej Shkupi. Që në aktet e para Lidhja e Prizrenit morri një pjesë të funksioneve udhëheqëse nga Porta e Lartë dhe me këtë filloi procesi për krijimin e shtetit autonom shqiptar.

Kuvendi i Prizrenit ua shpalli Fuqive të Mëdha vendosmërinë e shqiptarëve që të mos lejohet ndarja e tokave në të cilat jetojnë. Lidhja miratoi programin i cili i përmbante qëndrimet për bashkimin e vilajeteve ku jetonin shqiptarët në një vilajet, si dhe për formimin e shtetit autonom të shqiptarëve. Në program parashihej të formohet administrata e Lidhjes dhe të krijohen organe autonome të cilat do të mbledhin tatime dhe organe të cilat do të ishin përgjegjëse për ruajtjen e rendit (forca ushtarake të “Vilajeteve të Bashkuara” dhe policia).

Vendimet e Kongresit të Berlinit dhe reagimi i shqiptarëve

Në Kongresin e Berlinit u bë rishikimi i tërësishëm i Marrëveshjes së Shën Stefanit, ndërsa për statusin e Perandorisë Osmane bashkërisht vendosnin fuqitë evropiane. Me vendimet e reja, Perandoria Osmane e humbi pjesën më të madhe të tokave evropiane, u zvogëlua ndikimi i Rusisë, u rrit fuqia e Austro-Hungarisë dhe Britanisë së Madhe, ndërsa shtetet e posakrijuara ballkanike fituan tokë shumë më të vogël se sa ishte paraparë me marrëveshjen e Shën Stefanit.

Në vendimet e Kongresit të Berlinit Shqipëria trajtohej vetëm si term gjeografik, ndërsa viset e banuara me shqiptarë u ndanë ndërmjet disa shteteve. Vendimi i tillë nuk ishte i pranueshëm për shqiptarët. Këtë e dinin vendet të cilat vendosnin, prandaj në gusht të vitit 1878 në Shqipëri u dërgua Mehmet Ali pasha i cili duhej t’i bind shqiptarët që t’i dorëzojnë këto vise. Këtë nismë e kundërshtoi Lidhja dhe në përleshjet në Gjakovë Mehmet Ali pasha u vra.

Kundërshtimi shprehej në shumë protesta të organizuara në këtë periudhë. U formua delegacioni i përbërë nga Abdyl Frashëri dhe Mehmet Ali Vrioni, i cili duhej t’i përfaqësojë shqiptarët para Fuqive të Mëdha. U bënë shumë përleshje me shtetet përreth (veçanërisht me Malin e Zi) të cilat kishin për qëllim të pengohet copëtimi i viseve të banuara me shqiptarë.

Nga memorandumi i 13 qershorit 1878 për nevojën e krijimit të shtetit autonom shqiptar dhe kundër ndarjes së shqiptarëve, i bartur nga një zyrtar i lartë anglez:
“... Ata shprehin shpresën se kërkesat e tyre do të shqyrtohen nga Kongresi, ndonëse ata janë i vetmi komb pa një përfaqësues. Përmes gjithë vështirësive shqiptarët kanë mundur të ruajnë pavarësinë e tyre, veçoritë, traditat dhe gjuhën kombëtare dhe qofshin katolikë, ortodoksë ose myslimanë, i urrejnë jo vetëm sunduesit e tyre turq, po edhe gjithë të huajt e tjerë.”

Burimi: Ramiz Abdyli – Lidhja Shqiptare e Prizrenit në Burimet Angleze, II, Prishtinë 2004, fq. 40.


Veprimet për themelimin e Shtetit Shqiptar

Në nëntor të vitit 1878 u mbajt Kuvendi i Dibrës në të cilin u soll programi me kërkesa autonomiste. Edhe pse Porta e Lartë nuk u shpreh botërisht kundër këtyre kërkesave, ajo ngadalësoi përgjigjen.

Kërkesat e Lidhjes për autonomi fituan përkrahje tek populli shqiptar. Si rezultat i Kongresit të Dibrës në të gjitha qytetet ku vepronte Lidhja u formuan gjyqet e saja. Për shembull, në Shkup ekzistonin gjyqe të dyfishta (osmane dhe të Lidhjes) ndërsa popullsia kishte të drejtë të zgjedhë se cilit gjyq do t’i drejtohet. Një pjesë e madhe e popullsisë i zgjidhte gjyqet e Lidhjes.

Në muajin dhjetor të vitit 1880 në Vilajetin e Kosovës filluan veprimet e armatosura kundër administratës së Portës së Lartë. Në këto aktivitete merrnin pjesë vetëm ata që e përkrahnin programin autonomist. Kuvendi i largoi nga organet drejtuese të Lidhjes ata të cilët ishin kundër autonomisë dhe e shpalli Komitetin Kombëtar të Lidhjes. Si kryetar i Qeverisë së Përkohshme u emërua Ymer Prizreni. Qeveria e Përkohshme i organizoi forcat e saja të rregullta ushtarake dhe policore dhe e vendosi administratën e re shqiptare në viset që çliroheshin, u krijuan edhe organet e Qeverisë së Përkohshme të Lidhjes në vendet më të rëndësishme.

Si përgjigje ndaj këtyre aktiviteteve Porta e Lartë organizoi ekspeditë të madhe ushtarake e cila i shtypi forcat e Lidhjes dhe më në fund e shkatërroi atë me pushtimin e Prizrenit, ku gjendej selia e Qeverisë së Përkohshme. Pas shkatërrimit të Lidhjes së Prizrenit, Perandoria Osmane formoi gjyqe ushtarake në të cilat mijëra shqiptarë, veprimtarë dhe luftëtarë të Lidhjes u dënuan me burgosje ose u internuan në viset e largëta të Perandorisë.


KRYENGRITJA SHQIPTARE KUNDËROSMANE E VITIT 1912 DHE LUFTËRAT BALLKANIKE

Kryengritja shqiptare kundërosmane e vitit 1912

Pas shpërndarjes së Lidhjes së Prizrenit vazhduan kryengritjet kundërosmane, të cilat kishin kryesisht karakter lokal. Duke e marrë parasysh faktin se nuk ekzistonte një qendër e vetme e udhëheqjes së tyre, forcat osmane e kishin të lehtë për t’i shtypur.

Pjesëmarrja e shqiptarëve në fitoren e Revolucionit Xhonturk dhe kryengritjet e zhvilluara në vitet 1910-11 paraqitnin hap të rëndësishëm përpara në ripërtëritjen e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Njëkohësisht mundësoi që çështja shqiptare të parashtrohet jo vetëm në nivelin ballkanik por edhe në atë evropian si problem që duhet të zgjidhet.

Në kushte të këtilla filluan përgatitjet për kryengritje të përgjithshme kundërosmane. Nga njëra anë u fillua puna për krijimin e një qendre të përbashkët të udhëheqjes, ndërsa nga ana tjetër, vazhdoi lufta parlamentare për realizimin e kërkesave kombëtare nga ana e deputetëve shqiptarë në strukturat e pushtetit të Perandorisë Osmane. Kështu, më 11 janar 1912, Hasan Prishtina mbajti fjalim para Parlamentit me të cilin e paralajmëroi qeverinë osmane se po qe se nuk plotësohen kërkesat kombëtare shqiptare, në Shqipëri do të shpërthejë kryengritje dhe se ai personalisht do të vihet në krye të saj.

Në fillim të vitit 1912 gjatë kohës sa vijonte punimet Parlamenti u mbajt mbledhje e deputetëve të të gjitha viseve të banuara me shqiptarë. Në takimin e personaliteteve më të rëndësishme të jetës politike shqiptare, që u mbajt pas kësaj mbledhjeje, u vendos se është e nevojshme të fillohet kryengritje e përgjithshme. Me qëllim që kryengritja të ketë sukses më të madh, Lëvizja Kombëtare Shqiptare filloi bisedime me popujt tjerë të cilët ende ishin nën sundimin e Perandorisë Osmane. Pjesë e kësaj ishin bisedimet me OBRM-n (VMRO) dhe përpjekja për të arritur bashkëpunim me maqedonasit.

Përleshjet e armatosura ndërmjet çetave shqiptare dhe forcave osmane shumë shpejt u përhapën në të katër vilajetet në të cilët jetonin shqiptarë (Vilajeti i Kosovës, Manastirit, Janinës dhe Shkodrës). Pas bisedimeve të pasuksesshme ndërmjet kryengritësve dhe përfaqësuesve të pushtetit osman në Prishtinë, u soll vendimi që kryengritja të zgjerohet drejt Shkupit. Kryengritësit parashtruan 14 kërkesa të cilat nuk u pranuan nga Porta e Lartë. Kjo solli deri te kulmi i kryengritjes dhe mijëra kryengritës të udhëhequr nga udhëheqësit e tyre e çliruan Shkupin nga forcat osmane. Në bisedimet të cilat u zhvilluan në Shkup, përfaqësuesit e Perandorisë Osmane i pranuan 12 nga 14 kërkesat e parashtruara.

Shpallja e Shtetit të Pavarur Shqiptar

Implementimi i kërkesave të pranuara u vonua sepse vëmendja e pushtetit osman ishte e kthyer kah aleanca e re të cilën e krijuan shtetet ballkanike, e cila ishte rrezik potencial për perandorinë. Shtetet të cilat hynë në përbërje të Aleancës Ballkanike (Serbia, Greqia, Bullgaria dhe Mali i Zi) planifikonin ta sulmojnë Perandorinë Osmane dhe t’i sulmojnë tokat e mbetura të cilat ishin nën sundimin e saj në Ballkan. Këto plane parashihnin edhe pushtimin e tokave të banuara me shqiptarë. Planet e shteteve ballkanike u përkrahën nga Rusia, e cila priste që në atë mënyrë ta forcojë ndikimin e saj në Ballkan.

Në tetor të vitit 1912 shtetet ballkanike i shpallën luftë Perandorisë Osmane. Për një kohë të shkurtër i mundën ushtritë osmane në të gjitha frontet dhe filluan të depërtojnë thellë në tokat e banuara me shqiptarë. Forcat serbe hynë në zonat e Shqipërisë së sotme verilindore dhe në Kosovë, ushtria malazeze hyri në tokat rreth Shkodrës, ndërsa ushtritë greke e okupuan Epirin. Anekënd ku depërtuan ushtritë e aleancës ballkanike u ushtrua dhunë nga e cila vuante popullsia e pambrojtur shqiptare.

Kjo i shtyu disa nga udhëheqësit e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare të ndërmarrin aktivitete të reja, të drejtuara kah Fuqitë e Mëdha. Në mbledhjen e mbajtur në Shkup e miratuan deklaratën e cila iu dorëzua përfaqësive konsullore në Shkup. Në deklaratë i njoftuan diplomatët në Shkup se nuk luftojnë që ta mbrojnë Perandorinë Osmane, por që t’i mbrojnë interesat e popullit shqiptar. Në këtë deklaratë kërkesa e deriatëhershme e shqiptarëve për krijimin e vilajetit shqiptar në kuadër të Perandorisë Osmane u ndryshua me kërkesën për shtetin e pavarur shqiptar.

Si rezultat i kërkesave të parashtruara në Shkup, u mbajt Kuvendi në Vlorë në të cilin merrnin pjesë përfaqësuesit e të gjitha viseve në të cilat jetonin shqiptarët. Në Kuvend u shpall Shteti i Pavarur Shqiptar dhe u formua Qeveria, e cila në planin ndërkombëtar shfaqej si përfaqësuese e të gjithë shqiptarëve.

Konferenca e Londrës dhe pasojat për popullin shqiptar

Shpallja e Shtetit të Pavarur Shqiptar në Kuvendin e Vlorës ndodhi në rrethana shumë të ndërlikuara ndërkombëtare dhe kundërshti të theksuara ndërmjet Fuqive të Mëdha në lidhje me zgjidhjen e çështjes së Ballkanit. Kjo i shtyu Fuqitë e Mëdha që t’i kushtojnë vëmendje të posaçme çështjes shqiptare në konferencën e cila u mbajt në Londër në vitet 1912-1913. Në konferencë u formua një komision i posaçëm ndërkombëtar dhe si rezultat i punës së saj, më 1913 u pranua ekzistimi i Shtetit të Pavarur Shqiptar.

Shtetit të Pavarur Shqiptar që u pranua në Konferencën e Londrës i takuan tokat verilindore dhe jugore të banuara me shqiptarë. Vendimi i këtillë u soll si kompromis, me qëllim që t’i iket keqësimit të marrëdhënieve mes vet Fuqive të Mëdha. Me vendimin e këtillë në masë të madhe u kënaqën pretendimet e shteteve tjera ballkanike, por nuk i morën parasysh interesat kombëtare të popullit shqiptar për krijimin e shtetit të tij etnik që paraprakisht u shprehën në Kuvendin e Vlorës.

Vendimet e sjella në Konferencën e Londrës shkaktuan pakënaqësi të madhe tek populli shqiptar në viset e banuara me shqiptarë të cilat u gjendën në përbërje të Serbisë, Malit të Zi dhe Greqisë.


SHQIPTARËT NË KOHËN E LUFTËS SË PARË BOTËRORE

Rënia e viseve të banuara me shqiptarë nën okupimin e Fuqive Qendrore dhe Antantës

Fillimi i Luftës së Parë Botërore i gjeti shqiptarët pa pushtetin e tyre qendror. Deri në atë moment, Shqipëria udhëhiqej nga princi gjerman Vilhem Vidi, ndërsa Kosova dhe viset tjera të banuara me shqiptarë gjendeshin nën pushtetin serb, malazez dhe grek. Populli shqiptar u gjend në një situatë kaotike, pa qendër të vetme koordinimi, ndërsa Shqipëria nuk doli si palë e barabartë në lojërat për fitimin e tokave.

Shqiptarët u bënë objekt i ndarjes dhe premtimeve të cilat Fuqitë e Mëdha ua jepnin shteteve ballkanike për zgjerimin e tokave të tyre. Duke filluar nga vjeshta e vitit 1914 deri në fillim të vitit 1916 serbët e okupuan Shqipërinë Veriore dhe të Mesme deri në lumin Shkumbin, malazezët e pushtuan Shkodrën, Grekët hynë në viset jugore, ndërsa italianët zotëronin me Vlorën dhe rrethinën. Në këto vise ekonomia ishte tërësisht e shkatërruar, shumë veprimtarë shqiptarë u vranë, ndërsa një numër i madh i shqiptarëve (rreth 300.000) u detyruan të shpërngulen në Turqi. Në dy vitet e ardhshme toka e Shqipërisë u shndërrua në fushëbetejë dhe disa herë u pushtua dhe u nda ndërmjet austro-hungarezëve, italianëve, bullgarëve dhe grekëve. Linja e frontit ndërmjet palëve ndërluftuese shtrihej afërsisht në linjën Vlorë-Berat-Pogradec.

Rezistenca e shqiptarëve gjatë Luftës së Parë Botërore

Që në fillim të okupimit në Shqipëri filloi të zhvillohet rezistenca dhe të formohen çeta dhe komitete kombëtare. Në SHBA u krijua Federata “Vatra” e cila i bashkonte të gjitha komitetet. Komitetet sollën program të përbashkët në të cilin kërkonin që të sigurohet pavarësia e Shqipërisë dhe të rishqyrtohen kufijtë e Shtetit Shqiptar të vitit 1913 në të cilat nuk u përfshinë të gjitha viset me popullsi shqiptare.

Në vitin 1917 zona e Korçës e cila ishte nën sundimin frëng dhe viset nën pushtetin austro-hungarez u shpallën si zona autonome. Në vitin 1917 italianët e shpallën “Shqipërinë e Pavarur” nën mbrojtjen e Italisë.

Në këto krahina autonome shqiptarët kishin të drejta për vetëqeverisje, për kultivim të kulturës kombëtare, për përdorim të gjuhës shqipe dhe për hapjen e shkollave shqipe. Kjo mundësoi zhvillim të mëtejshëm dhe ngritje të vetëdijes kombëtare tek populli shqiptar.

Në zonën bullgare të okupimit gjendja ishte më e rëndë. U burgosën shumë veprimtarë, u bë rekrutimi i detyrueshëm i burrave të aftë për luftë, ndërsa ushtria për nevojat e veta merrte nga popullsia ushqim dhe kafshë.

Fundin e Luftës së Parë Botërore Shqipëria e priti e ndarë ndërmjet disa shteteve. Pjesa më e madhe e territorit të saj mbeti nën okupimin e Italisë. Pjesët rreth Korçës dhe Pogradecit mbetën nën pushtetin Francez, ndërsa ushtria serbe me ndihmën e ushtrisë franceze e pushtoi Kosovën dhe viset tjera shqiptare dhe hyri në Shqipërisë Veriore. Vendi pësoi rënie ekonomike, ndërsa një pjesë e madhe e popullsisë pësoi gjatë luftimeve, nga uria dhe epidemitë.

Veprimtarët shqiptarë brenda dhe jashtë shtetit mundoheshin ta pengojnë ndarjen e Shqipërisë dhe ta sigurojnë pavarësinë e saj. Grupet politike shqiptare arritën të bashkohen dhe të formojnë qeveri të përbashkët, e cila duhej ta përfaqësojë popullin shqiptar dhe t’i mbrojë interesat e tij në Konferencën Paqësore e cila planifikohej të mbahet në Paris.

Konferenca Paqësore e Parisit dhe Shqiptarët (1919-1920)

Lufta e Parë Botërore mbaroi me mbajtjen e Konferencës Paqësore në Paris. Shqiptarët shpresonin se në konferencë në mënyrë të drejtë do të zgjidhen kërkesat e tyre, megjithatë shtetet fitimtare kishin interesat e tyre në Shqipëri. Italia e kërkonte Vlorën dhe protektorat mbi “Shtetin Autonom Shqiptar” i cili duhej të formohet në Shqipërinë e Mesme, ndërsa Greqia e kërkonte Korçën dhe Gjirokastrën. Përfaqësuesit e Mbretërisë së Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve (SKS) u shprehën për një Shqipëri të pavarur në kufijtë e vitit 1913, por mendonin se në qoftë se ndonjë shteti i pranohet e drejta e okupimit ose e protektoratit mbi Shqipërinë atëherë edhe Mbretërisë SKS duhet t’i takojë një pjesë e saj.

Në rrethana të tilla delegacioni i Qeverisë Shqiptare shkoi në Paris dhe propozoi dy memorandume. Me memorandumin e parë kërkohej që të korrigjohen vendimet e Kongresit të Berlinit dhe të Konferencës së Londrës në lidhje me tokat shqiptare të cilat mbetën jashtë kufijve të Shqipërisë. Kur nuk u miratua memorandumi i parë, u soll i dyti me të cilin kërkohej që SHBA-ja t’i administronte këto vise që mbetën jashtë kufijve të vitit 1913. Edhe pse çështja shqiptare u diskutua në Konferencën Paqësore, kërkesat e shqiptarëve nuk u morën parasysh.

Në Konferencën Paqësore të Parisit Shqipëria u pranua si shtet i pavarur me kufijtë e vitit 1913, të cilat përputhen me kufijtë e Shqipërisë së sotme. Kjo nuk e pengoi Italinë që edhe më tej ta mbajë nën kontroll Vlorën me viset anësore, derisa kryengritja e shqiptarëve e vitit 1920, i detyroi trupat italiane që të tërhiqen nga Shqipëria.

Shqiptarët që u gjendën jashtë kufijve të Shqipërisë (në kuadër të Mbretërisë së Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve dhe të Greqisë) e vazhduan rezistencën, të pakënaqur nga pushteti nën të cilin u gjendën, derisa rezistenca e tyre nuk u shua.

Traktati i Shën Stefanit” ishte akti më i vrazhdët ndërkombëtar që tronditi themelet e shtetit të imagjinuar shqiptar!

Dr. Nijazi Halili

Paqja në Shën Stefan ishte akti më i vrazhdët ndërkombëtar që tronditi themelet e shtetit të imagjinuar shqiptar .Të copëtuar në katër shtete, krijim i kushteve për një asimilim të plotë, por edhe pamundësia për të krijuar ura lidhëse qoftë politike e organizative.

Tani shtrohej një nevojë e ngutshme për të mbrojtur tërësinë territoriale për të mos lejuar shkëputjen dhe ndarjen në katër shtete siç parashihte Traktati i Shën Stefanit i 3 marsit 1878.

Nga dokumentet e gjetura thuhet se Abdyl Frashëri shkroi tre artikuj në tri gjuhë të ndryshme në Turqisht, në Greqisht dhe Frëngjisht. Një në Stamboll, një në Vjenë dhe një në Trieshtë, në adresa të organeve periodike. Këta artikuj bartin një mesazh; qëndrimin e shqiptarëve kundër Traktatit të Shën Stefanit dhe pretendimeve të shteteve fqinjë.

Ky rilindës shkruante rreth ndarjes së territoreve shqiptare “Letër nga Janina” e cila u botua në gazetën e Stambollit “Basiret” më 21 prill 1878 me nënshkrim të deputetit nga Janina ”Ky lajm ka mbuluar në mjerim dhe në zi të gjithë shqiptarët. Megjithatë, ata prap ngushëllohen duke mos marrë këtë lajm për të vërtetë’, duke vazhduar ‘”Shqiptarët, të cilët në natyrën e tyre janë të lindur me vyrtytin e burrërisë e të trimërisë, nuk i janë nënshtruar asnjë kombi qysh prej kohërave të lashta” Artikulli Frëngjisht ”Shqipëria dhe Traktati i Shën Stefanit” u botua më 26 prill 1878 në revistën e përjavshme “Messager de Vienne” (lajmëtari i Vjenës) ku nënvizohej duke theksuar “ … Evropa e lirë dhe e qytetëruar nuk duhet të pajtohet me Traktatin e Shën Stefanit, sepse ky traktat nuk sjell çlirimin e popujve të lindjes, por nënshtrimin e njërit ndaj tjetrit, nënshtrimin e kombësive jo sllave ndaj kombësisë sllave, të popujve të vegjël ndaj popujve të mëdhenj, të popujve pa mbrojtje ndaj shteteve të fuqishme, të banorëve mysliman, ndaj popullsisë krishtere”.

Çfarë do të bëje Evropa, pyeste Abdyli për një komb të varfër dhe pa mbrojte, siç është Shqipëria ?

Artikulli i tretë greqisht u botua me një vonesë më 23 maj 1878, në një revistë kulturore “Kleio” që dilte në Trieshtë asokohe nën sundimin e Austro- Hungarisë

Abdyl Frashëri në këta tre artikuj në mënyrë koncize mundohej që ti bind se të drejtat e shqiptarëve janë edhe interes i vetë Ballkanit dhe Evropës. Ai po ashtu edhe mbi të drejtën historike argumentonte lashtësinë shqiptare. Këto pohime të Abdylit të cilat sipas dokumenteve të mëvonshme shihet se quan peshë dhe patën ndikim të madh. Për argumentimin e lashtësisë së shqiptarëve nuk la pa përmendur duke u referuar pohimeve të Homerit, Herodotit, Hesoidit, Polibit apo Strabonit.

Shikuar në kohën që u bënë këto shkrime, mund të konstatojmë se jehona e tyre pati ndikim të madh në qarqet evropiane por edhe të perandorisë .Pothuajse përherë të parë në mes të qendrave kryesisht si të Stambollit etj flitej për çështjen shqiptare, për jetën e tyre, historinë e tyre dhe atë nga një deputet i parlamenti Osman nga Janina.

Platforma e Komitetit të Stambollit, respektivisht e rilindësit Abdyl Frashëri filloi të zë vend të rëndësishëm dhe të jetë një zë i mirë edhe në gazetën prestigjioze në Stamboll “Tercuman-i Sark( interpreti i Lindjes), ku më 9 qershor 1878 kryeredaktor zgjidhet Sami Frashëri.

- Sami Frashëri në gazetën që drejtonte filloi me një seri shkrimesh duke mbrojtur çështjen shqiptare mbi baza shkencore e historike por edhe politike. Kjo ishte një kohë kur fillojnë shumë patriot nga vende të ndryshme si Arbëresh nga Italia apo edhe Greqia të mbrojnë çështjen shqiptare përmes shkrimeve të ndryshme. Në një mënyrë duke iu kundërvënë politikës shoviniste greke e po ashtu edhe penave të tjera që Shqipërinë e shihnin vetëm si nocion gjeografik.

Vlen për tu shtruar se në këtë periudhë historike shumë penda publicistike evropiane e në veçanti penda ballkanike (serbe dhe greke) për të justifikuar lakmitë e tyre ata shkruan në mënyrën më të vrazhdët për Shqiptarët. Ata theksonin se “nuk shin shqiptarët pasardhës ilir por turma barbarësh që u dyndën në Ballkan gjatë shekujve të parë të mesjetës së hershme”.

Sulmet e tyre, shpifjet, paraqitnin shqiptarët si njerëz me tipare të shëmtuar etj.

Kjo valë e publicistikës ballkanike e në veçanti Serbe e Greke të ndihmuar edhe nga një pjesë e penave Evropiane shtronte nevojën që patriotët shqiptar e sidomos Komiteti i Stambollit me në krye Abdyl Frashërin të vepronte me shpejtësi për të mos lejuar krijimin e një opinioni edhe ashtu jo të mirë për shqiptarët por tu kundërviheshin asaj.

Artikujt e Abdyl Frashërit konsistonin në një pikë: bashkimin e Vilajeteve shqiptare dhe çlirimin e saj nga perandoria Osmane

Në këtë tërbim te penave ballkanike Abdyl Frashëri fillon të shkruaj në gazetën “Messager de Vienne”.

Botoi gjashtë artikuj. Ai prekte në esencë çlirimin e shqiptarëve, lëvizjen kombëtare. Po ashtu me argumente të fuqishme, duke i vlerësuar lartë dhe me peshë pikëpamjet e disa historianëve evropian të kohës për autoktonin e shqiptarëve thekson ndër të tjera “ Shqiptarët e sotëm nuk janë gjë tjetër veçse ilirët e kohës antike dhe këta , nga ana e tyre, nuk janë veçse pasardhësit e pellazgëve të kohës parahistorike”. Ai vazhdon më tutje duke i përmendur figurat e njohura dhe të shquara si Aleksndrin e Maqedonisë, Pirron e Epirit dhe Skënderbeun. Nuk le pa përmendur edh kapedanë të tjerë , figura të rëndësishme deri në shekullin XIX të cilët lanë gjurmë si në aspektin politik, ushtarak e segmente të tjerë e që kishin peshë në proceset e kohës.

Këto punime të botuara në një mënyrë paraqesin edhe platformën politike të Komitetit të Stambolli. Dhe jo rastësisht ai tregon zgjidhjen. Tu epen të drejtat kombeve , ku do të mbretëroj paqja, nëse nuk bëhet kjo atëherë luftërat nuk do të ndalen dhe nuk do të ketë stabilitet dhe paqe në Ballkan. Kërkon nga Evropa që të mos lejoj copëtimin e Shqipërisë sipas interesave Serbe e Malazeze.

Abdyli vlerësonte drejt ndryshmet që po ndodhnin në Evropë. Duke parë se Anglia, Franca, Italia, Austria mendojnë se Perandoria Osmane është në shkatërrimin e saj, nyjën kyçe kundër pansllavizmit rus mund ta luaj vetëm kombi grek .

Abdyli vlerëson se kjo tezë ishte e gabuar, se as kombi grek e shqiptarë nuk mund të bëjnë gjë vetëm. Një ide interesante që ishte një sugjerim për këto shtete vlen të përmendët se: ne i kemi parë shpeshherë grekët të mashtrohen nga Rusia kurse shqiptarët asnjëherë”. Faktet historike dëshmojnë se në këtë mënyrë, me një trajtesë shkencore, historike e politike e ka trajtuar Pashko Vasa në traktatin “E vërteta mbi Shqipërinë dhe shqiptarët të botuar në frëngjisht dhe gjermanisht më 1879 në Paris dhe Berlin.

Abdyl Frashëri këto çështje i trajtoi më herët në gjasat artikujt në revistën “Messager de Vienne” në Vjenë.

Objektivi ishte shumë i qartë i të gjitha shkrimeve dhe i veprimtarisë politike të Abdyl Frashërit, në njërën anë të njoftonte opinioni e gjerë ndërkombëtar për të drejtat e shqiptarëve dhe në anën tjetër tu tërhiqte vërejtjen se territoret shqiptare nuk do të lejohen të bëhen pre e pazarllëqeve të armiqve. Duke vlerësuar fuqitë e mëdha të kohës se duhej të rishikoheshin vendimet e Traktatit të Shën Stefanit, tani për Komitetin e Stambollit, por edhe për Lëvizjen Kombëtare shtroheshin detyra dhe obligime të reja. Dhe sidomos kur kihej parasysh se përgatitej të takoheshin fuqitë e mëdha në Berlin dhe të rishikonin edhe njëherë hartën ballkanike.

Pozita e shqiptarëve respektivisht Shqipërisë para Kongresit të Berlinit ishte tepër e disfavorshme. Prandaj Abdyl Frashëri u fokusua në afrimin midis programeve të rrymës patriotike revolucionare dhe qarqeve patriotike të modernizuara, ku ishin personalitete të respektueshme dhe me ndikim në këtë kohë si Ilaz Pashë Dibra, Ali Pashë Gucia, Hasan Pashë Tetova, Avdulla Pashë Dreni, Abedin Pashë Dino, Omer Pashë Vrioni, Selim Beg Bushati etj. Abdyl Frashëri edhe pse i shihte divergjencat midis rrymave që ekzistonin, mendonte se ato do të zgjidheshin me krijimin e Lidhjes Shqiptare, me bashkimin e tyre dhe unifikimin e mendimit politikë e atdhetar

Vendimet territoriale te Traktatit te Shen Stefanit

Një muaj pas armëpushimit të Edrenesë u nënshkrua në Shën-Stefan, më 3 mars 1878, Traktati i Paqes ndërmjet Perandorisë Ruse dhe Perandorisë Osmane.

Traktati i Shën-Stefanit i shkëpuste Perandorisë Osmane rreth 80 % të zotërimeve të saj në Gadishullin Ballkanik. Me shpresë se do të shmangte kundërshtimin e fuqive të tjera të mëdha, Rusia nuk mori për vete asgjë nga këto territore. Ajo u kufizua vetëm duke i shkëputur Rumanisë, të cilën e kishte aleate në luftën që fitoi, krahinën e Besarabisë në veri të lumit Pruth dhe duke aneksuar disa krahina që zotëronte Perandoria Osmane, në jug të Kaukazit (Kars, Ardahan, Bajazid e Batum). Synimet e saj hegjemoniste në Evropën Juglindore Rusia cariste do t’i siguronte kryesisht nëpërmjet Bullgarisë së madhe autonome që u krijua me Traktatin e Shën-Stefanit.

Bullgaria do të ishte një principatë autonome me qeverinë e saj, tributare ndaj sulltanit. Formimi i saj ishte në vetvete një hap pozitiv, pasi e çlironte popullin bullgar nga zgjedha shekullore osmane. Por, Rusia krijoi një Bullgari të madhe, të cilën ajo do ta kishte si një satelite të saj me qëllim që të vendoste nëpërmjet saj zotërimin e vet në Gadishullin Ballkanik. Në kufijtë e saj do të përfshihej shumica dërrmuese e tokave që i shkëputeshin Perandorisë Osmane. Kjo do të shtrihej në lindje deri në Detin e Zi, në jug deri në detin Egje, në veri deri në Danub dhe në perëndim deri në malet e Voskopojës. Sado që Bullgaria e madhe do të mbetej nën sovranitetin e sulltanit turk, Porta e Lartë nuk do të kishte të drejtë të vendoste brenda kufijve të saj asnjë garnizon ushtarak osman.

Pjesa tjetër e territoreve perandorake do t’i jepej Rumanisë, Serbisë dhe Malit të Zi, që ktheheshin nga principata autonome në shtete të pavarura. Greqia nuk përfitonte asgjë. Ajo do të mbetej ashtu siç ishte, një shtet i pavarur brenda kufijve të saj të paraluftës.

Traktati i Shën-Stefanit nuk e zinte fare në gojë Shqipërinë, e cila për Rusinë nuk ekzistonte si subjekt të drejtash politike. Sipas Traktatit të Shën-Stefanit, gati gjysma e trojeve shqiptare u jepej shteteve sllave ballkanike. Bullgaria do të merrte, përveç të tjerave, krahinat shqiptare të Korçës, të Bilishtit, të Pogradecit, të Strugës, të Dibrës, të Kërçovës, të Gostivarit, të Tetovës, të Shkupit, të Kaçanikut etj.

Serbia, e cila do të shtrihej kryesisht drejt jugperëndimit, do të aneksonte edhe viset veriore e verilindore të Kosovës, deri në afërsi të Mitrovicës.

Mali i Zi, sipërfaqja e të cilit do të rritej më tepër se tri herë, do të përfshinte brenda kufijve të tij gjithashtu një varg krahinash shqiptare, si atë të Ulqinit, të Krajës, të Anamalit, të Hotit, të Grudës, të Tuzit, të Kelmendit, të Plavës, të Gucisë dhe të Rugovës. Pjesa tjetër e Shqipërisë do të mbetej nën sundimin e Perandorisë Osmane. Si rrjedhim, me Traktatin e Shën-Stefanit trojet shqiptare do të copëtoheshin ndërmjet katër shteteve të huaja. Perandoria Ruse e gjymtonte kështu rëndë tërësinë tokësore të Shqipërisë dhe e vështirësonte në kulm luftën e popullit shqiptar për krijimin e shtetit kombëtar.

Zemërimin e thellë që shkaktoi në Shqipëri Traktati i Shën-Stefanit e rriti më tej terrori i ushtrive serbo-malazeze mbi shqiptarët e viseve të pushtuara prej tyre dhe shpërngulja me dhunë nga këto krahina e dhjetëra mijë familjeve shqiptare, të cilat vërshuan si muhaxhirë në krahinat e papushtuara nga ushtritë ballkanike. Vetëm në vilajetin e Kosovës endeshin rreth 100 mijë burra, gra e fëmijë, të shpërngulur nga zona e pushtimit serb. Gati 38 mijë veta të dëbuar nga ushtritë ruse e bullgare qenë shpërndarë, sipas konsullit anglez Blunt, në viset e vilajetit të Manastirit. Sipas të dhënave të konsullit austro-hungarez Lipih (Lipich), mbi 26 mijë shqiptarë, të dëbuar nga zona e pushtimit malazez, ishin vendosur në vilajetin e Shkodrës. Por numri i shqiptarëve të shpërngulur ishte më i madh, po të kemi parasysh se jo pak prej tyre mërguan në vilajetet e Selanikut, të Stambollit, të Izmirit, të Adanasë e të Sirisë.

Zemërimi kundër Traktatit të Shën-Stefanit përfshiu të gjitha shtresat e popullsisë shqiptare, që nga fshatarët e zejtarët e deri te qarqet çifligare e tregtare. Ky zemërim i shqiptarëve nuk drejtohej vetëm kundër Perandorisë Ruse dhe aleatëve të saj ballkanikë, por edhe kundër Perandorisë Osmane, e cila kishte nënshkruar një akt të tillë, që e dënonte me vdekje atdheun e tyre. Fakti se asnjë nga fuqitë e tjera të mëdha nuk e ngriti zërin për të drejtat kombëtare të Shqipërisë, i bindi përfundimisht shqiptarët se ata tashmë ishin krejtësisht vetëm.

Gjendja e re që u krijua nga vendimet e Shën-Stefanit dhe nga ngjarjet që rrodhën më pas, në mars-prill 1878, kur u duk qartë se Fuqitë e Mëdha perëndimore ishin të vendosura të mbronin me çdo kusht sundimin e Perandorisë Osmane në Ballkan dhe si rrjedhim nuk ishin të prirura të merrnin parasysh të drejtat kombëtare të shqiptarëve, Komiteti Qendror i Stambollit arriti në përfundimin se si kryengritja e armatosur kundërosmane, ashtu edhe kërkesa për pavarësinë e Shqipërisë nuk mund të qëndronin më si pika kryesore të programit të tij politik. Tani që copëtimi i trojeve shqiptare filloi të vihej në jetë dhe doli në plan të parë detyra e mbrojtjes së tërësisë tokësore të Shqipërisë, kryengritja e armatosur kundër Perandorisë Osmane jo vetëm që nuk e zgjidhte çështjen shqiptare, por e ndërlikonte edhe më keq atë e fatin e atdheut. Në rrethana të tilla ndërkombëtare, Komiteti Shqiptar i Stambollit adaptoi, për aq kohë sa do të vijonte kjo gjendje e ndërlikuar, një platformë të re politike, e cila kërkonte mobilizimin e mbarë vendit për plotësimin e dy detyrave kryesore: për të kundërshtuar me luftë të armatosur, në emër të kombësisë shqiptare, çdo vendim që do të merrnin Fuqitë e Mëdha, qoftë edhe me pëlqimin e Perandorisë Osmane, në dëm të tërësisë territoriale të Shqipërisë dhe, në të njëjtën kohë, për të arritur bashkimin e të gjitha trojeve të atdheut në një vilajet të vetëm shqiptar, të pajisur me disa të drejta autonomiste, që mund të realizoheshin pa hyrë në konflikt me Portën e Lartë.

Përmbushja e këtyre objektivave bënte të nevojshëm formimin e një fronti të vetëm politik mbarëshqiptar dhe pranimin nga ana e këtij fronti të platformës politike të përpunuar nga Komiteti Kombëtar i Stambollit.

Për krijimin e frontit të bashkuar politik, që do të kishte formën e një lidhjeje kombëtare shqiptare, kishte tashmë në Shqipëri një truall deri diku të përgatitur edhe nga pikëpamja organizative. Qysh në dhjetor të vitit 1877, në krahinat periferike të Shqipërisë, kur ato filluan të kërcënoheshin nga pushtimi serb e malazez, ishin organizuar besëlidhje shqiptare krahinore ose, siç quheshin në disa vise, komisione lokale të vetëmbrojtjes, të cilat u përpoqën të mobilizonin shqiptarët për të hyrë në veprim sapo të lëshohej kushtrimi. Traktati i Shën-Stefanit i dha një nxitje të fuqishme krijimit të besëlidhjeve të reja. Por me evolucionin ekonomik, shoqëror, politik e kulturor që kishte pësuar Shqipëria, gjatë dekadave të fundit, ndryshe nga periudhat e mëparshme, ndërgjegjja e bashkësisë krahinore ishte tejkaluar tanimë te shqiptarët. Çdo krahinë kishte filluar ta ndiente veten si gjymtyrë e një trupi të vetëm, si pjesë e një atdheu të përbashkët. Ky evolucion në ndërgjegjen kombëtare të shqiptarëve ishte një faktor i favorshëm për veprimtarinë e Komitetit Kombëtar të Stambollit, të cilit tani i takonte detyra t’i bashkonte besëlidhjet krahinore në një trup të vetëm organizativ dhe me një platformë të vetme politike.

Derisa të shkriheshin në një organizatë kombëtare, përballë besëlidhjeve krahinore qëndronin tri detyra themelore: të mobilizonin shtresat e gjera popullore në lëvizjen e madhe të protestës kundër vendimeve të padrejta të Traktatit të Shën-Stefanit; të përgatiteshin ushtarakisht për të kundërshtuar me armë copëtimin e trojeve shqiptare, në rast se vendimet e Traktatit do të mbeteshin në fuqi; të kujdeseshin për të ndihmuar dhe për të sistemuar rreth 150 mijë muhaxhirët shqiptarë, të grumbulluar në vilajetet e Kosovës, të Shkodrës e të Manastirit, të cilët kishin mbetur pa bukë e pa strehë.

Ndërkaq, në prill të vitit 1878, opinioni publik shqiptar u informua nga shtypi ndërkombëtar për kundërshtimin që kishte gjetur Traktati i Shën-Stefanit në fuqitë e tjera të mëdha. Në të vërtetë, kundërshtimin më të rreptë ai e pati nga Anglia dhe nga Austro-Hungaria, të cilat u shqetësuan së tepërmi nga rritja e shpejtë e ndikimit të Rusisë në Gadishullin Ballkanik nëpërmjet Bullgarisë së Madhe. Për këtë arsye, me këmbënguljen e tyre, u vendos që kushtet e përcaktuara në Traktatin e Shën-Stefanit të rishikoheshin nga një kongres i posaçëm i Fuqive të Mëdha, i cili, sipas vendimit që u mor më vonë, do të mblidhej në Berlin më 13 qershor 1878.

Shqiptarët ishin të bindur se Fuqitë e Mëdha, ndonëse e kundërshtuan Traktatin e Shën-Stefanit, përsëri nuk ishin të prirura që t’i merrnin parasysh interesat kombëtarë të Shqipërisë. Megjithatë, pezullimi i tij deri në thirrjen e kongresit të Berlinit u jepte në dorë patriotëve shqiptarë një kohë të çmueshme për ta organizuar më mirë qëndresën politike e ushtarake. Por, nga ana tjetër, leja që kishte kërkuar Komiteti i Stambollit për të formuar një lidhje shqiptare, ndeshi më në fund në kundërshtimin e Portës së Lartë. Në parim qeveria osmane nuk e shihte me sy të keq lëvizjen e protestës së popullsive të saj kundër Traktatit të Shën-Stefanit, por ajo nuk e pranonte në asnjë mënyrë që kjo lëvizje të zhvillohej e të organizohej ashtu siç e kuptonte Komiteti i Stambollit, si një lëvizje kombëtare shqiptare. Porta e Lartë kërkonte që shqiptarët të protestonin kundër Traktatit të Shën-Stefanit si nënshtetas myslimanë, që nuk donin të shkëputeshin nga Perandoria Osmane dhe nga sulltani i saj halif. Patriotët shqiptarë, të cilët nuk mund të pajtoheshin me këto kushte, vendosën që ta formonin lidhjen shqiptare duke u mbështetur në lëvizjen popullore dhe në besëlidhjet lokale.

Flori Bruqi

Marrëveshjet e fshehta për copëtimin e Shqipërisë.

Adil FETAHU

Pas shumë luftërave e kryengritjeve shqiptare kundër pushtimit afër pesëshekullor otoman, pasi fqinjët tanë sllavë e grekë ishin pavarësuar e pranuar si shtete të pavarura në Kongresin e Berlinit (1878), me ç’rast iu dhanë shumë territore shqiptare,- edhe shqiptarët në Kuvendin e Vlorës më 28 nëntor 1912, të organizuar e udhëhequr nga Ismail Qemali, e shpallën pavarësinë e Shqipërisë, ndonëse vendi ishte akoma i pushtuar nga Perandoria Osmane, dhe nga ushtritë e shteteve fqinje: Serbi, Greqi, Mali Zi, të cilat pretendonin që pas largimit të forcave të Perandorisë, të copëtonin dhe aneksonin territoret shqiptare shteteve të tyre. Pushtuesit bënin masakra të papara mbi popullsinë shqiptare. Krimet që bënë pushtuesit sllavë e grekë, përveç autorëve shqiptarë i kanë përshkruar edhe shumë autorë të huaj, ndër të cilët Edit Durham, Leon Trocki, Dimitrije Tucoviq, Kosta Novakoviq, Leo Frendlich, Fondacioni amerikan Karrnegy, shtypi i huaj i kohës. Mis Edit Durham, pas vizitave që kishte bërë në Korçë dhe Ohër, kishte deklaruar: “Fillova ta ndiej vetën fajtore përse dikur kisha uruar që turku të largohej nga Europa. Sa ishte turku, aty shpresat nuk ishin shuar. Këta pushtuesit e krishterë ishin njëqind herë më të këqij”. Afërsisht kështu, ishte shprehur At Gjergj Fishta në Konferencën e Paqes në Paris (1919), kur kishte deklaruar se: “Historia e Shqipërisë është e endun vetëm prej luftash për liri e pavarësi. Për katër shekuj, shqiptarët bënë 54 kryengritje kundër pushtuesit otoman. Kur kombi shqiptar ishte gati me fitue lirinë e vet, shtetet e Ballkanit ia ngjitën kthetrat dhe e banë rob nën zgjedhë të vetën, dhe këtë e banë jo për me e mbajtë nën shërbim e robni të veten, por për me e shue shqimit e me qitë faret. Kështuqë prej kësaj pikëpamje duhet me thanë se shqiptarët gabuan dhe gabuan rëndë fort që u çuan asokohe kundra Turqisë, sepse për ta do të kishte qenë dam fort ma i vogël me u vu nën zgjedhë të Turkisë, se sa me u gri prej kristijanëve”!

Veç pushtimeve në terren, në qarqet politike e diplomatike endeshin intriga e zhvillohej propagandë e ashpër dhe e ndytë kundër pavarësisë së Shqipërisë. Kryetari i qeverisës së Serbisë (baba i radikalëve të sotëm serbë, antishqiptari i zjarrtë) Nikolla Pashiq, deklaronte se “Një Shqipëri e pavarur nuk është as e dëshirueshme as e mundur”, ndërsa shtypi grek trumbetonte se “Është e pakonceptueshme t’u lejohet shqiptarëve barbarë një ekzistencë e pavarur midis qytetërimit grek” (Joseph Swire: “Shqipëria, ngritja e një mbretërie”, fq.128).

Për shkak të situatës së krijuar dhe rrezikut që kanosej për luftë të përgjithshme në Ballkan, pa kaluar as 20 ditë nga shpallja e pavarësisë së Shqipërisë, ambasadorët e gjashtë fuqive të mëdha të asaj kohe u mblodhën në Londër (më 17 -20 dhjetor 1912), dhe morën vendim për krijimin e një Shqipërie autonome, nën sovranitetin ose suzerenitetin e sulltanit, e nën garancën e gjashtë fuqive të mëdha, ndërsa përkujdesjen për shtetin e ri ia besuan Austrohungarisë dhe Italisë. Çështja e caktimit të kufijve u la për më vonë, dhe pas shumë negociatave e varianteve të propozuara, Konferenca e Ambasadorëve më 22 mars 1913, në parim caktoi kufijtë verior e verilindor, kur Shqipërisë iu shkëput Kosova dhe pjesa shqiptare e Maqedonisë. Me rastin e përfundimit të Konferencës së Ambasadorëve (më 12 gusht 1913), kryesuesi i saj, Eduard Grej, duke qenë i ndërgjegjshëm për padrejtësitë që kishin bërë, kishte deklaruar: “…Duhet të sjellim ndërmend që në arritjen e kësaj marrëveshje çështja e parë thelbësore ishte të ruhej mirëkuptimi midis vetë fuqive të mëdha, dhe në qoftë se marrëveshja për Shqipërinë e ka siguruar këtë, atëherë është bërë puna që është më thelbësorja në interes të paqes në Europë”! Nga ana tjetër, shtetet fqinje kishin pushtuar pothuajse cep më cep territorin e Shqipërisë e të Kosovës, dhe nuk i lëshonin pozitat, duke pritur kapitullimin e Perandorisë Osmane dhe ndarjen e presë.

Këtu nuk duam të hyjmë në analiza historike të vendimeve të “Paqes së Shën Stefanit” e të Kongresit të Berlinit, as të Konferencës së Ambasadorëve në Londër e të Konferencës së Paqes në Paris, por do të shqyrtojmë aspektin juridik të marrëveshjeve të fshehta që lidheshin midis fuqive të ndryshme për copëtimin e shtetit të ri të Shqipërisë londineze, por edhe para formimit të saj.

Marrëveshjet midis shteteve të ndryshme, qofshin ato të hapta ose të fshehta, qofshin të dyanshme apo të shumanshme, qofshin politike apo ushtarake-strategjike, lidheshin (dhe lidhen) me qëllim të definimit të qëllimeve të caktuara dhe caktimit të sferave të interesit. Për shkak të pozitës strategjike që kishin tokat shqiptare, dhe veçanërisht për shkak se shqiptarët nuk kishin një fuqi botërore që t’i mbështesë në mbrojtjen e vendit të tyre, shtetet fqinje gjithmonë aspironin të copëtonin e ndanin midis tyre të gjitha tokat shqiptare dhe kështu ta zhduknin përgjithmonë popullin shqiptar. Të paktën këto synime janë shfaqur haptas dhe fshehtas prej gjysmës së shekullit XIX, me plane e programe të ndryshme serbo-greko-bullgaro-malazeze, për Serbinë e Madhe dhe Greqinë e Madhe (“Naçertania” dhe “Megaliidea”, 1844), Bullgarinë e Madhe, Malin e Zi të Madh! Dhe ato synime, plane e programe nuk kanë ngelur vetëm në letër, në nivel të marrëveshjeve, por janë ndërmarrë aksione ushtarake sa herë e kanë konsideruar se ishte momenti i volitshëm në favorin e tyre dhe se do ta kenë përkrahjen ushtarake dhe diplomatike të fuqive të mëdha, dhe këtë përkrahje e kanë pasur gjithmonë nga Rusia por edhe nga fuqitë e mëdha evropiane.

Austrohungaria kishte lidhur dy traktate të fshehta me Serbinë. Sipas traktatit të parë (1881), Austrohungaria nuk do ta pengonte Serbinë të zgjerohej sa më shumë në Jug, kah Lugina e Vardarit e më gjerë, dhe i ofronte disa garancione tjera të përkrahjes në marrëdhëniet diplomatike ndërkombëtare. Me traktatin e dytë (1889), Serbia obligohej të hiqte dorë nga shtrirja kah veriu apo kah deti Adriatik, të cilat i synonte Austrohungaria për vete.

Në vigjilje të shpërbërjes së Perandorisë Osmane, shtetet e Ballkanit: Serbia, Mali Zi, Greqia dhe Bullgaria lidhen marrëveshje të fshehtë, që u quajt Lidhja Ballkanike (1912), për ndarjen e territoreve pas rënies së Perandorisë, sidomos të tokave shqiptare: Kosovë, Maqedoni, Shqipëri. Të pakënaqura me pretendimet e Bullgarisë për të marrë pjesën më të madhe ose tërë territorin e Maqedonisë, Serbia, Greqia dhe Mali Zi (më 1 qershor 1913) lidhën marrëveshje për ndarjen e Maqedonisë dhe caktimin e kufirit serbo-bullgar dhe greko-bullgar, me të drejtën e Serbisë për dalje në det përmes Selanikut, me ç’rast Serbia do ta merrte pjesën veriperëndimore të Maqedonisë (tokë shqiptare). Në bazë të këtyre marrëveshjeve, u zhvilluan dy lufta të përgjakshme ballkanike; e para kundër Perandorisë Osmane, dhe e dyta kundër Bullgarisë. Austrohungaria dhe Italia më 8 maj 1913, bënë një marrëveshje të fshehtë dypalëshe, për ta pushtuar e ndarë Shqipërinë midis tyre, në dy pjesë të barabarta. Sipas asaj marrëveshje, Austrohungaria do ta merrte pjesën veriore prej lumit Shkumbin, ndërsa pjesën jugore do ta merrte Italia. Por, Konferenca e Ambasadorëve, që kishte garantuar autonominë e Shqipërisë dhe që (më 22 mars 1913) në parim i kishte caktuar kufijtë e saj, me përfundimin e punës së Konferencës (më 12 gusht 1913), pas shumë bisedimeve për kufijtë, formoi dy komisione për caktimin e kufijve në terren. Mirëpo, për shkak të luftërave ballkanike dhe shpërthimit të Luftës së Parë Botërore, caktimi definitiv i kufijve të Shqipërisë u shty për më vonë, dhe definitivisht u arrit tek në vitin 1926!

Gjatë luftërave ballkanike dhe Luftës së Parë Botërore (1912/13; 1914/18), ekzistenca e Shqipërisë londineze u vu në pyetje. Fqinjët e saj e kishin pushtuar cep më cep dhe prisnin që ato pushtime t’i përligjin si fakt i kryer, dhe pjesët e pushtuara t’i aneksonin.

Për ta angazhuar Italinë si aleate në luftë kundër Gjermanisë dhe Austrohungarisë, gjatë Luftës së Parë Botërore, më 26 prill 1915, katër fuqitë e mëdha: Britania e Madhe, Franca, Rusia dhe Italia kishin lidhur një marrëveshje të fshehtë për copëtimin e Shqipërisë (“Traktati i fshehtë i Londrës”). Ishte ky një pazarllëk midis Italisë dhe fuqive të mëdha, që lidhej kryesisht me bregdetin Adriatik dhe territorin e Shqipërisë. Sipas atij Traktati, katër fuqitë e mëdha do t’i ndanin tokat përgjatë gjithë bregdetit lindor të Adriatikut, të cilat do t’u jepeshin Italisë, Serbisë, Kroacisë, Malit të Zi. Ishte paraparë që pas copëtimit të Shqipërisë midis fqinjëve, Italisë t’i jepej nën sovranitet Vlora e Sazani dhe një prapavijë mbrojtëse, kurse në pjesën qendrore të formohej një shtet i vogël mysliman autonom dhe asnjenës, të cilit do t’i jepej porti i Durrësit që të ketë dalje në det, ndërsa në marrëdhëniet ndërkombëtare atë “shtet të vogël mysliman” ta përfaqësonte Italia! Me këtë Traktat, katër fuqitë e mëdha i kishin shkelur vendimet e gjashtë fuqive të mëdha të miratuara në Konferencën e Ambasadorëve në Londër, për njohjen e pavarësisë së Shqipërisë në kufijtë e caktuar parimisht në vitin 1913, vendime këto që edhe vet i kishin votuar e nënshkruar të njëjtit përfaqësues të Traktatit të fshehtë. Sigurisht se, nga aspekti juridik, traktati i fshehtë ishte i pavlefshëm dhe nuk mund të abrogonte vendimet e Konferencës së Ambasadorëve, por ai traktat gjithsesi u bë objekt shqyrtimi dhe pengesë në procedurën e pranimit të Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve (1920). Atë traktat e potenconin si pengesë përfaqësuesit e Greqisë dhe Jugosllavisë. Bile, përfaqësuesi serb pretendonte se Lufta (e Parë Botërore) “e ka zhdukur shtetin shqiptar, prandaj territori duhej të ndahej midis fituesve të luftës”! Por, lordi Robert Sesil iu kundërvu tezës së përfaqësuesit serb, duke argumentuar se “një shtet i njohur ndërkombëtarisht, nuk mund të zhduket as nga pushtimi i ushtrive të hueja, as nga rënia e qeverisë, për sa kohë që shtetasit e tij ruajnë ndërgjegjen kombëtare dhe aspirojnë ekzistencën e pavarësisë, siç është rasti me popullin shqiptar”. Për Traktatin e fshehtë të Londrës, Mis Edit Durham shkruante: “Shteti i sapolindur shqiptar, do t’u hidhej ujqëve për të shpëtuar mëkonjësit” (E.D.: “Njëzet vjet ngatërresa ballkanike”).

Rregullimi i marrëdhënieve midis Italisë e Jugosllavisë për Çështjen e Adriatikut, kishte ngatërruar punët për fatin e Shqipërisë. Për të fituar mbështetjen reciproke në Konferencën e Paqes që po mbahej në Paris, Italia dhe Greqia më 29 korrik 1919 lidhën një marrëveshje të fshehtë, që u quajt Marrëveshja Titoni – Venizellos. Me atë marrëveshja të dy palët bënë pazare të ndryshme, ndër të cilat më të rëndësishmet ishin ato në kurriz të shtetit shqiptar. Greqia do të mbështeste pretendimet e Italisë për sovranitetin e Italisë mbi Vlorën e Sazanin dhe një prapavijë strategjike, dhe mandatin e Italisë mbi shtetin e vogël mysliman shqiptar. Italia do të mbështeste pretendimin e Greqisë për aneksimin e Shqipërisë së Jugut (Epirin e Veriut). Greqia do t’i jepte Italisë për 50 vjet një pjesë të portit të Sarandës, si zonë e lirë. Italia do të ndërtonte një hekurudhë prej atij porti në brendi të Shqipërisë, poqese këtë nuk e bënte Greqia. Marrëveshja u bë publike nga shtypin grek, i cili lavdëronte diplomacinë greke për suksesin e arritur në fitimin e Epirit të Veriut.

Dekonspirimi i marrëveshjeve të fshehta

Ndonëse shumica e marrëveshjeve, memorandumeve, letrave e telegrameve të fshehta nuk kanë mund të realizohen për shkak të zhvillimit praktik të ngjarjeve në terren, ato për turpin e diplomacisë ndërkombëtare kanë mbetur në letër, madje as nuk janë anuluar prej shumicës së atyre që i kanë nënshkruar. Ato e kishin komplikuar politikën, diplomacinë dhe marrëdhëniet ndërkombëtare gjatë dhe pas Luftës së Parë Botërore, vendimet e Konferencës së Paqes në Paris (1919), por edhe Luftën dhe paqen pas Luftës së Dytë Botërore. Vetëm qeveria sovjetike e Leninit, pas Revolucionit të Tetorit (1917), i kishte publikuar, shkëputur dhe shpallur të pavlefshme të gjitha marrëveshjet e fshehta të cilat i ka nënshkruar Rusia cariste me vendet e Antantës. Ministri i jashtëm sovjetik, Leon Trocki, e ka kritikuar ashpër diplomacinë e fshehtë dhe marrëveshjet e fshehta, ndërsa Ministria e tij i kishte botuar në nëntë vëllime librash të gjitha marrëveshjet dhe memorandumet e fshehta të lidhura deri atëherë.

Presidenti amerikan, Woodrov Wilson, në programin e tij paraqitur në Kongresin amerikan (janar 1918) për “Paqe pa fitues”, të formuluar në 14 pika (të njohura si 14 pikat e Wilsonit), në një mënyrë i kishte zhvlerësuar marrëveshjet e fshehta në procesin e arritjes së paqes, dhe kishte afirmuar drejtësinë dhe diplomacinë e hapur ndërkombëtare. Pika e parë e programit të Wilsonit kishte këtë përmbajtje: “Marrëveshje të hapta për paqe deri te cilat do të arrihet haptas dhe pas të cilave nuk do të ketë marrëveshje private (të fshehta-a.f.) ndërkombëtare të asnjë lloji, ndërsa diplomacia do të paraqitet e sinqertë dhe para syve të opinionit”.

Bota është plot hile dhe në marrëdhëniet ndërkombëtare midis shteteve edhe sot dhe në të ardhmën ka dhe do të ketë marrëveshja të fshehta politike, ushtarake e strategjike për realizimin e interesave në sfera e rajone të ndryshme. Veçmas në këto shtetet sllave e greke të pabesë, në krye me Rusinë e cila po pretendon të rikthejë ndikimin e saj në Ballkan. Sa ecejaket e krerëve shtetëror, diplomatik, ushtarak e kishtar midis Serbisë e Rusisë janë zhvilluar e po zhvillohen këto kohët e fundit, dhe kush e din se sa dhe çfarë marrëveshjesh të fshehta janë lidhur midis tyre. Ndërtimi i Qendrës së madhe ruso-serbe, duke përfshirë edhe aeroportin e Nishit, për intervenime në rrethana të jashtëzakonshme (sic!), edhe ushtrimi i përbashkët i ushtrisë ruso-serbe që u zhvilluara para ca ditëve në Serbi, është prova e parë e funksionimit të asaj Qendre, ku nga “barku” i aeroplanëve e helikopterëve ushtarak rus zbarkuan tanke, trupa e çka jo tjetër nga Rusia. Ushtria serbe ka blerë avionë e helikopterë ushtarakë, raketa “S 300”, radarë e sisteme më moderne të mbrojtjes kundërajrore. Demonstrimi i forcës në manovrat e përbashkëta ushtarake ruso-serbe, janë sinjal i qartë se ariut aziatiku nuk iu ka shua apetiti për Ballkanin, e këtu në shënjestër janë shqiptarët, shtetet dhe tokat shqiptare dhe bregdeti Adriatik. Ndërtimi i bazës ushtarake serbe, më e madhe dhe më moderne në rajon (“Cepotin”), që ata e quajnë “Bonstili serb”, afër kufirit me Kosovën, është rrezikim i drejtpërdrejt i sigurisë së popullit në Luginën e Preshevës dhe i shtetit të Kosovës. Këmbëngulja kryeneçe për mosnjohjen e pavarësisë së Kosovës nga Serbia, Rusia, Greqia dhe miqtë e tyre, nuk është e rastësishme dhe pa prapavijë. Shesheli është vetëm “megafon” i politikës së pushtetit serb, kur kërcënohej këto ditë se “do ta kthejmë ushtrinë serbe në Kosovë”. Ekspertë të strategjisë ushtarake të Rusisë këto ditë dhanë deklarata kërcënuese, “se 10.000 tanke nga Urali mund të depërtojnë në Ballkan, duke shkelur Bullgarinë e Rumuninë, dhe së bashku me Serbinë ta pushtojnë Kosovën dhe Malin e Zi”. Këto ecuri, lëvizje e zhvillime politike -strategjike ndërkombëtare duhet të përcillën me shumë vigjilencë dhe Shqipëria e Kosova t’i alarmojnë qendrat e vendosjes në instancat e diplomacisë evropiane e botërore, sepse paqja në Ballkan përherë është e brishtë dhe e kërcënuar nga Serbia, e mbështetur fuqimisht prej Rusisë. Pas anëtarësimit të Shqipërisë në aleancën e NATO-s, duhet sa më parë të anëtarësohen edhe Kosova, Maqedonia e Mali Zi në këtë aleancë, nëse duan të kenë mbrojtje të sigurt, në bazë të nenit 5 të Kontratës së NATO-s, ku është përcaktuar se “Sulmi mbinjë anëtare, njëherit është sulm mbi tërë Aleancën”.

DELIRI I MADHËSHTISË: NGA “KOMBËTAR HOXHATËT 1878 – 1912” DERI TE “MESIHU I KOMUNIZMIT PLANETAR”…

Agron Luka

Historia kombëtaro – vataniste, vazhdon të vërtitet rreth stërmullarit të ish zyrtarëve otomanistë dhe kultit të individit të ideatorit të sektit të komunizmit specifik, E. Hoxha!

Flamurët kombëtar të evenimentit të Ismail Bej Qemalit me 28 nëntor 1912, sanksionuar nga Kushtetuta e vitit 1998, si “Dita e Flamurit”, nuk ishin asnjëri identik mes tyre dhe me ndonjë të pretenduar: “si flamuri nacional i Gj. Kastriotit i shek XV ose i pasardhësve Kastriotë të shek XVI”!

A ka patur një apo disa fotografi origjinale të gjithë Delegatëve të Kuvendit të Vlorës, 28 nëntor -7 dhjetor 1912, ose më ndryshe kishte fotografi të vitit 1912 apo të vitit 1913?! Ka ndonjë dorë shkurtuese e retushuese mbi këto fotografi?

Mashtrimi simbas vijës dhe kryeskenarit të ideuar nga E. Hoxha: mbi “kontributet” e Beqir Hoxhës, në të ashtuquajturën “Lidhja shqipëtare e Prizrendit”; mashtrim – manipulimi me “Foton e dashur të vegjëlisë” për xhaxhain “ateist”, Mullah Baba Hysen Hoxha: “si mendimtar e propagandues, për t’i ndritur rrugën popullit, si krijues i një feje të re, si kontribues dhe pjesmarrës në Kuvendin Kombëtar të Vlorës, në shpalljen e pavarësisë dhe ngritjen e flamurit kombëtar”! Ky falsifikim ishte imponuar, në Kujtimet, në literaturat, në interpretimet e dokumenteve historike, në faktografitë, në fotografitë e montuara dhe në skenaret e filmave artistikë, të servilëve të realizmit socialist-hoxhist!)

Paksa Parathënie…

Dihet tashmë se Enver Hoxha, qysh nga rinia e hershme, na e kishte mbajtur veten si një studiues vullnetar i teorisë marksiste…; pak më vonë dhe përgjatë “luftës nacional – çlirimtare e revolucionit socialist”, filloi të demonstronte një preferencë si stalinist – leninist; në finale: duke zanafilluar aty nga vitet 1953-1956, duke ia marrë dorën edhe ai vetë kësaj shkënce, fillozofie dhe praktike, filloit të ëndëronte se, ishte Ai “teoricieni e klasiku i fundit i zbritur me mision”, i një lloj sekti si Komunizmi Islamik i Kazermës, me diktaturë politike dhe ushtarake.

Këtë farë sekti a feje-besimi hibrid të ri të komunizmit me çallmë – sarëk (një rrangalle e gjysmës së parë të shek XIX), çështë e vërteta E. Hoxha ia plagjiatoi, njëfarë gjenerali Wilich.

(“… Wilich era qualcosa di piu, egli era un profeta completo, convinto della sua missione personale di liberatore predestinato del proletariato tedesco, e come tale, pretendente diretto alla dittatura politica non meno che a quella militare. Al comunismo cristiano-primitivo predicato prima da Weitling si aggiunse in tal modo una specie di Islàm comunistico. Ma la propaganda di questa nuova religione rimase limitata in un primo tempo alla caserma di profughi sottoposta al commando di Wilich”. Cit., nga F. Engels, “Per la storia della Lega dei Comunisti”, 1885, tradotto da “Marx – Engels, Ausgewählte Schriften”, II, Mosca, 1934, pp. 1-26)

Gjeneral – Korroneli Hoxha (I vetëgraduar si Zogu I, feldmarshall dhe si Osman Gazepi…), e ringjalli këtë kalë gërdallë gjysëm të ngordhur, e maskoi dhe e përsosi me një sasi rekord veprash, saqë pretendoi se, “feja e tij e re social -komuniste” mund të kishte një vlerë unike dhe mund të zbatohej ndër “popujt e kombet revolucionare nga natyra” të orjentit, nga Maroku deri në Indonezi! Nga ky bazament revolucionar, duke modifikuar edhe teorinë e Luftës së Kllasave e cila do të shtyhej dhe do të zbatohej gjatë gjith socializmit edhe përgjatë fazave të para të një komunizmi fillestar, mund të arrihej tek finalia “Uma – Komunizmi Universal Planetar”!

Teoricieni ynë, ishte i lindur në atë pjesë “të disa popujve të vegjël të Evropës” të cilët propaganda imperialisto-revizioniste ishte përpjekur t’i injoronte e t’i denigronte: si trashigimtarë të një kulture të lashtë, si bartës të konvertuar të një feje e kulture ndriçuese arabo-islamike superiore ndaj kulturës oksidentale. Mbi të gjitha, kjo “Bota imperialiste – revizioniste socialimperialiste”, nuk i kishte patar fare në kandar, aftësitë potenciale kreative mendore e shpirtërore, që fshiheshin sidomos tek populli i vogël i shqiponjave të zeza! (“Shënime për Lindjen e Mesme”, bot. 1984, f 432, f 434 etj)

“Mesihu i Ri, i Komunizmit Botëror” (siç e quajti me ironi të thellë prof. A. Pipa, cit.), mburrej se, përsa i çështjes kombëtare shqipëtare, i kishte patur nja dy pararendës si shpikësa të “feve të reja kombëtaro – ethnike shqiponjatare”! Në fakt këta “patriotë”, kishin qenë zyrtarë e fetarë njëkohësisht të emëruar me rrogë si kolaboratorë të okupatorit ottoman. Thuhet se numri i jashtëzakonshëm me mbiemrin rekord Hoxha, ndër shqipëtarët lidhet edhe me privilegjin se kasta fetare nuk merrej nizamë/ushtar.

Përgjithësisht qyteti i tij Gjirokastra, një fshat i madh me shtëpi guri, shtrihej në një shpat mali reth një ish kështjelle të meremetuar e rindërtuar disa herë gjatë periudhave bizantine e otomane mesjetare. Aty rreth v.1430, na kish qenë edhe si qendra administrative otomane e Sanxhakut Arvanid…

Në kohën e xhaxhit Enver, nga ky qytet dollën disa korifenj të letrave dhe shkëncëtarë të shquar të gjuhës shqipe, të cilë përkrahnin hipotezën e rilindasve të autonomisë kulturore, se gjuha shqipe na kishte ekzistuar qysh nga koha primordiale e Hyut Zeus shqiponjës në Tomorr… Në kohën e Dashurisë së Madhe, Enver – Mao dhe anasjelltas Mao – Enver, kënga “Gjirokastra në shpat mali”, njihej dhe këndohej në të gjithë 800 000 milionshe…

Çështja e lëvizjes nacional-çlirimtare shqiptare ndaj pushtimit feudal dhe kolonial turk, ishte trajtuar disa herë nga literaturat social-demokrate/komuniste evropiane. Në Kongresin e Dytë të Internacionales Komuniste, në qershor të vitit 1920, V. I. Lenini, përsa i përket disa shteteve dhe nacioneve më të prapambetura, nënvizonte në disa skica, se duhej patur parasysh: “11. … së treti, se është e domosdoshme të luftohen panislamizmi dhe rrymat e tjera të këtij lloji (panturqizmi A.L.), që orvaten ta lidhin lëvizjen çlirimtare kundër imperializmit evropian dhe amerikan me forcimin e pozitave të hanëve, çifligarëve, mullahëve etj; …”. (“Vepra të Zgjedhura”, bot. 1958, Vëll II, f 712, etj.)

Enveri, qysh kur I kishte rënë në vesh ky lloj diskutim –orjentimi, nuk para ishte dakort…

Të kihet parasysh, rreth 5 shekuj okupacion feudalo e borgjez kolonial dhe e ashtuquajtura Shqiperia, nuk kishte caktuar në shek XX, as një datë – ditë, qoftë edhe simbolike si Dita e Çlirimit nga ushtritë okupatore osmano-turke, madje nuk e ka as sot e kësaj dite! …

Edhe çështja e një krijimi të, Shteteve të Bashkuara të Evropës, ishte hedhur dhe diskutuar në fillim dhe pastaj edhe në mesin e shek XX… (V. I. Lenin, “Mbi parullën e Shteteve të bashkuara të Evropës”, S.-D., gusht 1915, Vep. të Zgj. Vëll. I, Cit. f 744-747)

Më 1955, ndodhi një krisje e parë: disa parti komuniste, socialiste e social-demokrate dhe intelektualë të majtë të Evropës Perendimore dhe ndonjë element aty-këtu edhe nga Evropa Lindore, u shprehën pro idesë së një Evrope të unifikuar, e cila mund të fillohej edhe me sistemin kapitalist evropian, duke hedhur hapa drejt një çarmatimi konvencional dhe çarmatimi nuclear e termonuklear, me zgjedhje të lira pluraliste partiake, me bashkekzistencë e konkurrencë paqësore të sistemeve ekonomike, me ribashkimin paqësor të dy Gjermanive, simbas Marëveshjeve të Potsdamit etj. Më 1954, edhe vetë BRSS me Hrushovin, kishte paraqitur një Kërkesë Zyrtare për pranimin në NATO… E. Hoxha, ndërkohë tinëzisht kishte filluar të kritizeronte, fshihte këmbët e gjarpërit dhe në një rast konkret, kishte dhënë udhëzime luftënxitëse, të cilat delegati shqiptar Gjovalin Luka nuk ia zbatoi …

(Shih, Gj. Luka, “Lufta kundër militarizmit, çështje e masave të popujve evropianë”, fjala e mbajtur në Konferencën Evropiane Perendim – Lindje, Varshavë, shkurt 1955, Shënime, dokumente, Komunikata e Përbashkët, etj. “Gjovalin Luka, Reflektime, Bisedime, Divergjenca e Debate me Enver Hoxhën”, f 340-350, bot. 2012)

Teoricieni inë, sidomos qysh nga vdekia e Baba Stalinit, vegjetonte, bluante dhe formulonte tjatër mendim. Fillimisht, E. Hoxha ishte entuziast në ekstrem, kur shpresonte të lidhte aleancën e madhe kino-islamike, ku Ai do të ishte si “Princi i humbur në shkretëtirë i Jueçzhejve, në Aleancën kundra Djajve të Bardhë/rracës evropoide”… Hoxha ynë ishte plotësisht dakort me Citatin e Maos: “Edhe sikur të zhdukej gjysma e botës, mbas shkapetjes atomike amerikano – sovjetike, gjysma tjetër që do mbetetj do të ngrinte një qytetërim 1000 herë më të lartë”…

Qysh në fillim, Enveri i dërgoi “Maos së Dashur” në Kinë si kapar, Nexhmijen dhe Ritën, pastaj vajti edhe vetë …

Hoxha, mbasi u prish me Maon e Dashur dhe me Kinën Popullore, sepse kjo medemek “tradhëtoi mbështetjen për popujt revolucionarë”, e shihte të ardhmen e Shqipërisë të lidhur me kordonin umbinikal, me vendet islamike!
Dhe kur tollumbacia kineze u shfry, Enveri, filloi të prodhonte – falsifikonte “dokumente”, ku “profeti” na kishte patur “dyshime për Kinën” qysh nga fillimi!

Më 1967, Enveri, meqenëse tashmë i pëlqehej ta mbante veten jo, vetëm si, “çapini jeshil që i jepte këshilla dhe helm bullarit të verdhë”, por edhe si: “drejtuesi teorik i revolucionit botëror edhe më i madh se Ma Ce Duni, sepse hipokrizia kineze vetë ia kishte ushqyer”, na kishte shkruar në konfidencën e vetmisë së Ditarit, në sofitën e ftohtë të shtëpisë në Bllok: “Unë i dua dhe i respektoj popujt arabë, pse janë përparimtarë, liridashë e luftëtarë… Revolucioni në popujt arabë, në Azi, në Afrikë e gjetkë ecën dhe do të ecë përpara… Maoja dhe udhëheqësit e tjerë kinezë duhet sa më parë të bëjnë kthesë, të largohen nga taktika hiq e mos e këput, se ky qëndrim dëmton vetë Kinën dhe të gjith botën”…

(“Shënime për Lindjen e Mesme”, bot. 1984, f 55-59, “Popujt arabë janë liridashës e luftëtarë”, nxjerrë nga Ditari Politik, 9 qershor 1967)

Nga pleqëria, teoricieni botëror, na la një libër amanet, “Shënime për Lindjen e Mesme”, bot. 1984, ku “argumentonte” të gjitha avantazhet që kishte kjo Bota Islame ndaj pjesës tjetër të botës së paaftë, të komprometuar e të konsumuar, të imperialistëve kapitalistë dhe social – imperialistëve revizionistë.



“Rrapi Gjenealogjik i I Hoxhatëve të Ergjërisë dhe origjina gege!


Specialistët biografë dhe njohësit e afërt gjirokastritë, e sjellin origjinën e parardhësve të shokut E. Hoxha, nga një ish bari dhishë e delesh, gegë me origjinë nga Mirdita, me fe katolike, i larguar për çështje gjaqesh e mercenarizmi dhe më vonë i konvertuar në mysliman … Këta madje i kishin bërë edhe një “Rrap Gjenealogjik”. (shih fig. 1)

Fillimisht, simbas prof. A. Pipa, këta u përshtatën me sektin bektashi Shia Suffi dhe aty nga fund shek XIX a nga fillimi i shek XX, sa duket u kthyen në syni hoxhallinj/synetllinj. (A. Pipa, “Stalinizmi Shqiptar, Enver Hoxha një gënjeshtar i pandreqshëm”, bot, në gaz. SHEKULLI, 15 korrik 2007, f 14-15)

Nga Kujtimet e babait tim Gjovalin Luka dhe nga vetë deklarimet (e seleksionuara, të rregulluara e të falsifikuara) në Stenogramën Zyrtare të E. Hoxhës, gjatë një Debati që ata kishin patur në 18 qershor 1955, ndërsa Enveri e pyeste, “nëse e konsideronte Nexhmien si gege”, papritur indirekt na dilte se, Enver Hoxha e mbante edhe veten e tij me origjinë të largët si gegë!

Ja një copëz e atij Debati:

Gj. Luka: … Por, gjykojeni pak: si ka mundësi që në Byronë Politike, aktualisht nuk ka asnjë nga veriu! …

Enver Hoxha: … Të shohim, në Byronë Politike është Enveri, Mehmeti, Liria, Hysniu, Koleka, Gogua, Manushi, Pilua, Rita, të gjithë nga jugu. Mbetet vetëm Beqir Balluku që është nga Shqipëria e Mesme dhe nga veriu asnjë… Po mirë është llogjikshme që të mendosh se duhet të vijë një gegë, ti ose unë nuk e di se kush, po një gegë sipas teje atje duhet. …

(A. Luka, “Gjovalin Luka, Reflekrime, Bisedime, Divergjenca e Debate me Enver Hoxhën”, bot. 2012. Nxjerrë sipas “Kujtime” të Gj. Luka dhe sipas, “P.P.SH. – Sekretaria e K.Q. – PROÇES – VERBAL … A.Q.SH., F 10/G III, M/V. 1955 A.P III; D. 25/4 fl 2-32)

Kjo, lloj deklarate, si një lloj pohimi konfindencial dhe njëkohësisht shumë kontradiktore e arrogante, kaq e çuditi dhe e surprizoi babain tim, saqë me një mëndie e formuloi ta pyeste direkt:

– Pse gegë jeni me origjinë ju shoku Enver?! Gegët përfaqësoni ju në Byronë Politike?! Po ju vetë sapo e pohuat se jeni toskë nga jugu dhe se në Byronë Politike nuk ka asnjë nga veriu, meqënëse shoku Beqir, nuk mund të konsiderohet si përfaqësues i veriut, – po menjëherë e kuptoi se kjo do ta tërbonte më zi komandantin, madje edhe në fytyrë i lexohej “etja për gjak”…



“Më të hedhurit” (në “Sokakun e të Marrëve) Beqiri dhe Hyseni …


Vonë, filloi të skjarohej havaja, se çfarë pretendonte e ku rrahte Enver djali dhe e shoqia Nexhmie – Hyllia ambicioze, që rrëmihnin në Arkivin Qëndror …

Beqir Hoxha, vëllai i gjyshit Nexhip, të beledijereizit otoman Hysen Hoxha, na paskësh qenë anëtar i “Lidhjes Shqipëtare të Prizrendit për Gjirokastrën”, i dekoruar marshallah edhe nga Presidiumi i Kuvendit Popullor, si “patriot i madh”! Beqiri na paskish qenë krahu teorik i Avdylit… Në Gjirokastër, flitej se kish qarkulluar një lloj thënie si ironi folklorike, “si florinjtë e Beqir Hoxhës”(?!) …

Disa dekada më vonë ironia e fatit dhe e koiçidencës, do ta deshte që komandanti Enver Hoxha, nën preteksin e “shtetizimeve të revolucionit socialist”, plaçkiti me dhunë shtazarake si nazistët, të gjith floririn dhe diamantet e Shqipërisë, duke u konfiskuar deri edhe dhëmbët e gojës dhe të gjitha stolitë e pajave dhe unazave personale …

Simbas një riprodhimi dialogu gojor në Kujtimet e Enverit, të ndodhur në vitin 1916, jekoja Ane Gjyloja, na i kish thënë tekstualisht Baba Hysen Hoxhës: – Edhe vëllai i gjyshit tënd, Nexhipit, Beqiri², më thosh nënoja, – ka qenë kështu i hedhur, ai merrte pjesë edhe në kundërshtimet që i bëheshin Turqisë, bile shkruante edhe Telegramet kundër mizorive të Evropës që kërkonte të copëtonte atdheun tonë.” (Cit. sipas, “Vite të Vegjëlisë, Kujtime për Gjirokastrën”, bot. 1983, f 85; shën 2, sqaron dekorimin nga Kuvendi Popullor i Haxhi Leshit…)

Shihni: Evropa (stërgjyshja mitologjike kurva e Zeusit…) paskësh dashur ta copëtonte Shqipërinë, kurse Turqia (njerka adoptuese e jeniçerëve) kishte dashur ta mbante të bashkuar me 5-6 vilejete me milete komi dhe me një unitet territorial me Sulltanat Khalifatin Osman!

Se çfarë ka qenë realisht Xhemieti Ihtilahti Islamie e 10 qershorit 1878, i organizuar në Xhaminë Bajraktarlije në Prizrend, me dijeninë dhe ndërhyrjen direkte të Sulltan Abdyl Hamidit II dhe si u transformua si, “Lidhja Shqipëtare e Prizrendit”, pastaj se çfarë fantazish thuri Enveri për “Degën e Lidhjes së Prizrendit dhe Lidhjen e Ergjërisë dhe Frashërit (bashkë edhe me K. Frashërin), që ishin akoma edhe më panturke e islamike se vetë Lidhja e Prizrendit, as ka nevojë fare t’i trajtojmë këtu, shpresoj se i kemi kryer e botuar me kohë disa studime…

“Historiani”, E. Hoxha kishte shkruar: “Duhet të isha tetë ose nëntë vjeç … Në mur të qoshkut, afër penxheresë, babai (dmth xhaxha Hyseni – Çeni, në vitet 1916 – 1917. Sqarim yni A.L.), kishte varur një fotografi ku kishin dalë shumë burra të veshur me të zeza. Në mes tyre ishte edhe një plak me flokë dhe me mjekërr të bardhë. Ishte Ismail Qemali.

Prapa tij, – na thosh babai, jam edhe unë, ja ky me sarëk të bardhë. Të gjithë jemi mbledhur në Kuvend në Vlorë, kur ngritëm flamurin, shpallëm Pavarësinë dhe formuam Qeverinë e parë të Vlorës, me Ismail Qemalë në krye. …
Kjo fotografi ishte nga gjërat më të dashura të shtëpisë sonë të vjetër që na u dogj… Kërkova mos gjeja ndonjë kopje të asaj fotografie… por më kot. Duhej të kalonin kaq dekada dhe më 28 nëntor 1972, kur vizituam Muzeun e Pavarësisë ja, në një nga dhomat, unë shoh fotografinë aq të dashur për mua, fotografinë e zmadhuar të Kuvëndit të Vlorës. Ndenjta i shtangur, e shikoja, e shikoja dhe vazhdoja ta shikoja, saqë ciceroni, i cili kish kohë që kishte mbaruar shpjegimet e tija, u habit që po rrija aq shumë para saj.

Mos u habit, – i them, – se gjeta një thesar që më kishte humbur. … Mjerisht, kur na u
dogj shtëpia, u dogj edhe sunduku me palla, edhe fotografia.

E dashura fotografi e rinisë time. Sa kujtime të ëmbla dhe të hidhura më zgjon ti! Ti më kujtove, veçanërisht jetën dhe luftën patriotike të Baba Çenit, këtij burri që vdiq i thjeshtë dhe i respektuar. Askush nuk ia kujtoi ç’kishte punuar, veç Partsë sonë, e cila si për gjithë patriotët e tjerë, shkroi edhe për Baba Çenin dhe, gjithashtu e dekoroi për aktivitetin e tij patriotik”…

…Që atë ditë të 28 nëntorit unë u bëra mik me Papapano Çuçin…

Vuru shpëndërën mullalerëve, – më tha plaku, – ata janë lëpirësahanësh, ata dinë vetëm të kërkojnë dhe të marrin ilefe dhe të llomotitin përrallat e Kuranit.
Po edhe ti, baba, e këndon Kuranin, unë të shoh çdo natë që e këndon.
Unë këndoj Kuranin? Shko mor qërohu! Ato që këndoj unë janë libra të historisë, të filozofisë, bile kundra Kuranit! …
Babai ishte njeri i mësuar, ai e dinte mirë turqishten, arabishten dhe persishten, studionte filozofët grekë. Ishte njeri pa fe. … Ai (Baba Çeni), ishte 60 vjet para meje në Vlorë. Unë isha atëhere 4 vjeç, por jeta e tij, mësimet e tij lanë mbresa të thella në ndërgjegjien time. Ato më rritën me frymën patriotike dhe unë jam kryelartë për Baba Çenin e thjeshtë, trim dhe patriot.

(E. Hoxha, “Vite të Vegjëlisë, Kujtime për Gjirokastrën”, bot. i parë 1983, kapitulli “Nëntorë të Largët”, f 77 – 90, shkruar në Vlorë, më 28 nëntor 1972)

Ishte “më se e justifikuar” që vetë Enveri, Partia/PPSH-ja dhe Kuvendi Popullor ta dekoronte edhe xhaxha-baba Çenin, me medalje me motivacionin: “për aktivitet të shquar patriotik” si ish zyrtar dhe fetar i okupatorit turko-osman-islamik…

“Fotoja e dashur e vegjëlisë” u botua në f 81, të Kujtimeve për Gjirokastrën (cit.), ishte e paisur me një shigjetë ku të gjashtin në rreshtin e dytë, tregonte Baba Mullahun Hysen me uniformë të zezë hoxhe dhe me sarëk të bardhë në kokë, ngjitur me një hoxhë tjetër. (shih fotografinë e skanuar, fig. 2) Kjo foto, me sa duket ishte shkurtuar ca nga të dy anët dhe sigurisht me qëllim ishte hequr 17 vjeçari koloneli Ahmed Zogu, sigurisht me qëllim.

Sipas fantazive e frymëzimeve të kujtimeve të Enverit, që i zbrisnin, sidomos gjatë vizitave në Gjirokastër, këmb turqishte te Bitha e Rrapit të Mashkullorës, na dilte se, Mullah Hysen Hoxha (Baba Çeni) na kishe qenur një vizionar i madh, hane – hane. Fillozofi Çeno Hoxha na e kishte ideuar një fe të re dhe një perendi të re, simbas një dekllarate përkujtimore të vetë E. Hoxhës: “Baba Çeni më thosh: Ne shqiptarët lipset të lidhim një fe të re, por me një ndryshim, që perendi të jetë Shqipëria”. (Gazeta “Zëri i Popullit”, “Shoku E.H., viziton Qendrën Muzeale, Obeliskun dhe shkollën e mesme Asim Zeneli”, Kronikë telefonike nga Gjirokastra, dt. 24 mars 1978, f 1)

Kjo ”ide e ndriçme me Perendi Shqipërinë” e Baba Çenit, i linte në “hije të rrapit” edhe vetë rilindasit vizionarë si Vaso Effendi Shkodranin dhe vëllezërit Frashërllinjë, me parullën: “feja e shqiptarit asht shqiptaria”! Për ta paisur xhaxha-babanë me pasaportën e një patrioti idealist të ditur etj, E. Hoxha i kish hedhur me kohë grepat e improvizuar letrarë. Ky hoxhë e mullah, beledijereiz, mendimtar ateist, fillimisht ishte stërvitur në xhaematin e vet dhe pastaj na kish ngritur në Gjirokastër edhe një Grup Opozitar Politik”, ku prezantohej si, “përfaqësuesi i shtresave të lumpenit, zuzarëve, skuparëve, kasapëve dhe opingarëve”. Më tepër akoma, na kish krijuar edhe një aleat prift simetrik “ateist”, edhe ky prodhim Gjirokastre:

Po ai prifti kush ishte Baba?
Si, nuk e di, – më tha Babai, – ai është Papapanua, patriot i flaktë. Sa për të thënë e mban rason dhe kamillafin se ai nuk beson në Krishtin, aq sa edhe unë nuk besoj në Muhametin. Ne kemi një “perëndi”, “Atdheun, Shqipërinë. Të gjitha të tjerat janë gjepura. Ai, prifti, është babai i mësuesit tënd të shquar, patriotit Thoma Papapano….” (Libri, Kujtime për Gjrokastrën, cit., f 86- 87)
Simbas shprehjeve të Enverit, edhe pozicioni gjeografik i Gjirokastrës dhe Mashkullorës, edhe vetë rrapi, se ç’kishin diçka si forcë tërheqëse magnetike! Enveri dekllaronte: “Rrapi Mashkullorës afër Gjirokastrës së Mashkullorës, ishte dhe do të mbetet një “Rrap Historik”. Aty, shokut Enver “i zbrisnin” herë pas here, Kujtime dhe Frymëzime marksiste-leniniste të reja.

Nga “Frymëzimet e Rrapit”, një citat thoshte: “Mos harroni për asnjë çast se imperialistët, revizionistët e sotëm synojnë të na prishin lumturinë, ata komplotojnë kundër lirisë së popujve, ashtu siç kanë bërë e po bëjnë edhe këto ditë kundra popujve arabë”. (“Zëri i Popullit”, 11 nëntor 1973, f 1-2, EH, art., “Populli ynë nuk e ka ndarë kurrë “Dyfekun me gjalmë”, shpatën nga pena, trimërinë nga dituria, luftën nga puna”).

Dhe, meqënëse, “Perendia nuk ekzistonte,” siç na e kishte edukuar Enverin, xhaxhai i tij dhe mësuesi i fillores, ateisti zoti Rexho), bazuar te Perendia e Baba Çenit, i binte që “Perendia e Re” duhej të ishte edhe Shqiperia dhe sidomos,”binaja e shtëpisë së Hoxhatëve”, Enveri!

(“Zëri i Popullit”, 11 nëntor 1973, f 1)

Enveri, qysh kur ishte i vogël, padashje na kish bërë një zbulim sensasional, kishte qenë i pari arkeolog shqiptar, që me një të shtënë me gur dore, kish zbuluar disa kokalla dhe eshtra, flijime njerëzore në muret e Kalasë së Gjirokastrës!

“Më kujtohet njëherë, kur ishim të vegjël qëlluam me gurë tek kalaja, një mur dhe ranë disa kokalla. Ku i gjetët këto? – na thanë. Janë eshtra njeriu. Në kala ishte bërë një murosje në murin e saj. Ndërtuesit donin që muret të bëheshin të forta si njerëzit. Njeriu është më i fortë se gjithçka”…

(“Zëri i Popullit”, 17 mars 1978, f 2, reportazh, “Sh. Enver nderon kujtimin e patriotëve të shquar të Rilindjes Kombëtare dhe të dëshmorëve të Luftës Nacionalçlirimtare”)

Si ka mundësi që ky “zbulim sensasional”, i arkeologut E. Hoxha mbeti i harruar?!

Mos kujtoni se po improvizoj unë, verifikojeni citimin e saktë! Në atë Kala, në 1936, Enveri na kishte marrë edhe “Stafetën e Kominternit” dhe Sahatin, direkt nga Maloku, duke patur S. Topullin, si jallanshahit… Ky lloj “artefakti dhe zbulimi”, na vërtetonte ritin e murim – flijimeve njerëzore në kalanë e Gjirokastrës, qysh nga lashtësia edhe përpara flijimit të Efigjenisë nga Agamenoni! Me këtë zbulim – fakt, Enveri e parakalonte edhe vetë shkrimtarin I. Kadare, i cili kish shkruar për flijimet në ura, Urën me tre harqe, për plakat hankohanëme nikoqire, për sokaqet dhe kronikat e gurta të Gjirokastrës. Zbulimi arkeologjik i fëmijëri – pleqërisë, i parakalonte dhe i linte “në Bishtin e Kavajës” edhe gjuhëtarin Çabej edhe prof. Kondën, edhe folkloristin Z. Sako, edhe tërë kompetentët autoritete evropiane nga Hani e Stadtmülleri, që kishin shkruar dhe kishin piketuar Kështjellën e Shkodrës, si epiqendra dhe tipikia në tërë gadishullin për flijimin njerëzor. Madje Zbulimi i Enverit, e zhvlerësonte edhe noblistin Ivo Andriç, që na kish vjedhur legjendën dhe e kish spostuar epiqendrën nga Drini i Shkodrës – në Drina të Bosnjes! Po na dilte se epiqendra na ishte Argjiroja…

Këndej, buronte edhe teza me rëndësi mbarëbotërore: socializëm-komunizmi duhej ndërtuar si Kalaja e Gjirokastrës, duke flijuar-murosur njerëz ose duke ua prerë kokat me shpatë, herë pas here në cikle periodike, si Ali Pashë Tepelena, deri në komunizëm e pse jo edhe pak përtej tij, duke ndryshuar e kombinuar edhe vetë teorinë komuniste me teorinë e praktikat revolucionare orjentale… Shihni se deri në çfarë “faktografie” = marrije, arrinte ky i ç’akorduar! Nexhmie Hoxha dhe korrektorët e ISM-L, më vonë e çensuruan këtë “zbulimin epokal të eshtrave e kokallave”, për ta ruajtur mbase në një kohë më të përshtatëshme…

“Lufta e kllasave nuk duhet të shkojë duke u zbutur e as duke u shuar/asfiksuar, siç thonë socialdemokratët e revizionistët modernë, por përkundrazi duhet forcuar edhe në Komunizëm e përtej tij, deri në shpartallimin e plotë moralo politik, ideologjik e fizik të armikut”, thoshte ajeti i Enverit!



“100 vjetori i Pavarësisë”: Albumi, “MARUBI, Njerëz në zâ e sênde të kujdeshme”, Fototeka Kombëtare Marubi, 2012.


Se si kanë qenë një varg çëshjesh të pandriçuara, të fshehura, të keqinterpretuara, të fabrikuara, të falsifikuara etj, të Mexhlisit/Kuvendit Kombëtar të Vlorës, 28 nëntor – 7 dhjetor 1912, se sa multi flamuj e ç’flamur kombëtar të “sovranit të fundit Skënderbeu”, ringriti Plaku Mjekërbardhi i Vlorës në orën 17-30, kur ishte errësirë, shpresoj se i kam sqaruar e botuar me vakt e me kohë në disa studime …

(A. Luka, “Çështje të pa ndriçura të Pavarësisë dhe të Kuvendit të Vlorës, 28 nëntor – 7 dhjetor 1912”, bot. në gaz. Koha Jonë, 28 nëntor 2007; ky st. është cit. edhe nga B. Fevziu, në librin “100 vjet..”, bot. 2012, f 320; po nga ne, “Mëvehtësia, liria, vetqeverimi dhe masvartësia, në anën e padukshme:, gaz., Shqipëria Etnike, 9 nëntor , 8 dhjetor 2007; A. Luka, gaz. SHEKULLI, 28-29 prill 2010, f ,“Deklarata e Pavarësisë, ku u zhduk origjinali?; Flamuri me prioritetin zyrtat i I. Qemalit, shqiponja ishte monoqefale? Etj…)

E ashtuquajtura “Fotoja e Vegjëlisë së Enverit”, na rezultoi se ishte botuar, në një album “me rastin e festimeve demokrate për 100 vjetorin e Pavarësisë, festime që kulmuan edhe me atë “Festë Shqyerjen e Tortës së Madhe” te Pallati i Kulturës…

Kurator i këtj albumi madhor, ka qenë drejtori z. L. Bedeni, me konsulencën e rreth 21 specialistëve dhe me kontributet parathanëse të demokratëve, z. Jozefina Çoba-Topalli dhe ministrit të cultures, z. Aldo Bumçi etj. (Albumi, “MARUBI, Njerëz në zâ e sênde të kujdeshme”, bot. Fototeka Kombëtare Marubi, 2012, f 108-109-110-111)

Në f 111, që shpjegon foton në formatin e madh 870 mm x 276 mm, është vendosur shënimi lakonik, “Kel Marubi/1912 (rip.)”, pastaj emrat e pjesëmarrësve, përfshirë edhe emrat Hysen Efendi Gjirokastrës dhe të Ahmet Muhtari/ Zogu dhe asnjë lloj sqarimi e diskutimi tjetër! (Shih edhe riprodhimin e fotos fig. 3)

Natyrshëm lindin disa çëshje-pyetje: E ka riprodhuar realisht Kel Marubi këtë foto, brenda vitit 1912? Me çfarë fakti të ndonjë fotoje të vitit 1912, vërtetohet ky riprodhim? Ishte fotograf vëndas apo ndonjë fotograf reporter i huaj, ai që e shkrepi këtë foto? A ka edhe varjante të tjera të kësaj fotoje dhe a janë të vitit 1912 apo të ndonjë viti më vonë?!

Këto çështje duheshin sqaruar qartë, sepse dihet që më 1912, Kel Marubi dhe asnjë përfaqësi zyrtare nga Vilajeti i Shkodrës dhe kazatë e tij, nuk ka qenë në Vlorë. E bija e K. Marubit, kishte shkruar më 1962, se ishte planifikuar që një delegacion dhe një flamur kombëtar nga Shkodra, do të ishin prezent në Vlorë me dt. 28 nëntor 1912. Por, kjo gjë nuk ndodhi dhe për më tej ndodhemi në një errërirë të plotë informative… (Shih “Lufta për Çlirimin Kombëtar në vitet 1878-1912, Kujtime Veteranësh”, bot. 1962, Bernardina Harapi, “Qëndisja e një flamuri kombëtar”, f 503. Bernardina ishte e bija e patriotit Kel Marubi, dekoruar edhe si patriot më 1962 dhe motra e patriotit Gegë Marubi, të dy të dekoruar nga Enveri, Partia dhe Kuvendi Popullor…)

Fakti është se i gjith Vilajeti i Shkodrës, nuk u përfaqësua fare nga delegatë të zgjedhur apo të caktuar, dhe në këtë realitet e mergjencë, u kooptua vetëm z. Luigj Gurakuqi.

Për më tepër, kjo çështje ngrihet sepse, po në f 285 të këtij Albumi, ka një fotografi të një pavioni të Ekspozitës së Pavarësisë 1937, të shkrepur nga Kel Marubi (Aso kohe, Fotografi I Nalt Madhnisë Tij Mbretit Zogu I), më 10 dhjetor 1937. Në atë pavion ishin ekspozuar edhe flamuri i pretenduar si më prioritari i datës 28 nëntor 1912 edhe i vitit 1914 të Princ Wiedit, një fotografi e madhe e delegatëve të Kongresit/Kuvendit të Vlorës, e inkuadruar brenda një kornize dhe gjithashtu brenda një kornize edhe një facsimile e Dokumentit/ Proçes-Verbalit të dt. 28 nëntor 1912, i cili kish edhe disa firma në anën e pasme.

Fotografia e delegatëve, paraqet në thellësi edhe një pjesë panoramike të qytetit të Vlorës dhe të hapësirës qiellore. Kush e realizoi këtë fotografi, ka ekzistuar kjo më 1912?! Ku mund të gjindet apo ka humbur edhe kjo “si kripa në ujë”?! Kush e kishte bërë këtë foto me gjith këtë shtrirje hapësire të objektivit?! Nga kjo ishin kopjuar e riprodhuar të gjitha të tjerat? Apo, ka patur disa varjante shkrepjesh? …(shih riprodhimin e fotos, fig 4)

Duhet errësira akoma e mbas një shekulli…

Deri në cilin vit gjurmohet ekzistenca e kësaj fotografie dhe për çfarë manipulimi e flasifikimi historik u përdor ajo!
Po të shkonim simbas Enverit, na del se fotoja që ai e “rizbulloi më 1972” në Vlorë, na kish qenë e viteve 1912-1917… Vini re, Baba Çeni thoshte: – Prapa tij, jam edhe unë, ja ky me sarëk të bardhë. (sipërcit.)

Ndërkaq, ja ku na del se Enver Hoxha ishte rrencak me të dyja këmbët, sepse “Fotoja e dashur e Vegjëlisë:, njihej fare mirë nga fotografët dhe historianët e tij, qysh më 1962! Me rastin e 50 vjetorit të Pavarësisë, ishte botuar edhe një Album fotografik.

Për ta sofistikuar të famshmin Akt-Dokument të Shpalljes së Pavarësisë edhe si Shkresë e Përkujtimshme, mbi ish faksimilen e Lef Nosit, u rras një foto e pjesmarrësve të Kuvendit të Vlorës dhe një tjetër foto te shtëpia e Hysen Sharrës, medemek të dyja të ditëve të Kuvendit 28 nëntor – 7 dhjetor 1912. Me këtë rast edhe firmat që mungonin me 28 nëntor 1912 (ku nuk plotësohej as gjysma e korumit dhe as 1 delegat për 1 kaza me të drejtë firme e përfaqësimi!), si me thënë zëvendësoheshin me fotot fizike të personave!!!

A do të guxonte kush aso kohe ta bëntë këtë falsifikim kaq të rëndë pa dijeninë e Enver Hoxhës?! Absolutisht jo…

Kjo fotografi me prezencën e Baba Hysenit/Çenit, pikësëpari nuk mund të ishte e datës 28 nëntor 1912 dhe as e datës 3 dhjetor. Hysen Efendi Gjirokastra (nqs ky person ishte identik me Baba Çeni ?), siç vërtetohet edhe nga Proçes-Verbalet e botuara nga gaz. Përlindja e Shqipënies dhe nga rev. LEKA, bashkë me delegatët gjirokastritë, kishin arritur në Vlorë, vetëm me dt. 3 dhjetor 1912, në Mbledhjen e Katërt.

(“Përlindja e Shqipëniës”, Vjet’ i II, 1914, nr. 6-11, Vlonë; ribot. Rev. LEKA, Numër Kujtimuer i XV –vjetorit të pavarësis komtare, nr. I, Mbledhja e Katërt, f 427-428)

Filmi “Nëntori i Dytë” (me Skenar të Dh. S. Shuteriqit dhe K. Blushit), improvizon, flasifikon dhe gënjen sheshit në mënyrë teatrale, kur e nxjerr Hysen Hoxhën duke pritur Ismail Bej Qemali me karrocën e Dhimitër Qarrit, te Trapi i Mifolit, me datën 25 a 26 nëntor:

– Hysen Hoxha, delegat i Gjirokastrës.

– Ju lumshin këmbët …

[Po kjo karrocë e kish prurë Ismail Beun për të prurë haberin e Hyrrietit, ia kishin ç’mbrehur kuajt dhe e kishin tërhequr mileti me gëzim mbarëpopullor…]

I bie që Hysen Hoxha të ketë ardhur e ndënjur në Vlorë nga data 25 – 28 nëntor e deri mbas datës 7 dhjetor, për të pritur edhe Ahmet Zogun për foton e delegatëve, gjë që nuk vërtetohet! Fotoja nuk mund të ishte as e datës 7 dhjetor, kur në Mbledhjen e Shtatë, kur vjen siç thuhet z. Ahmet Muhtar Beu i Matit, i identifikuar nga disa botime por edhe nga Albumi 2012, si Ahmed Zogu, koloneli 17 vjeçar. Rren filmi edhe me një skenë, ku Baba Çeni dhe Baba Dudë Karbunara, na kanë shtënë në mes Luigj Gurakuqin … kish patur hak Enveri që “Baba Çenit ia kishin ngrënë hakën”…

(Në fakt, dy baxhanakëve që e kishin “qendisur skenarin”, Dhimitririt dhe Kiços i duhej thënë: “Ju lumtë maja e stilografit…”)

Mbetet si detyrë të gjurmohet data kur është shkrepur kjo foto, mbetet të gjurmohet nëse janë futur edhe persona që nuk kanë qenë fare prezent, me anën e fotomontazhit etj.

Me atë rast edhe historiografia zogiste dhe ajo e Mustafa Kruja Mërlika, kishin sajuar disa rrena dhe Kujtime e Biografi, sidomos për kontributet e Zogut I, si firmatar etj, me të pa vërteta historike, siç e kemi shkruar me kohë.

Ta vazhdojmë edhe pak analizën. “Dëshmitari” dhe “miku për kokë i Hoxhatëve”, Thoma Papapano, botonte Kujtimet më 1962, mbi bërjen hazer flakë për flakë, të flamurit në Gjirokastës me dt. 28 nëntor 1912, në mbrëmje. Ai shkruante se, pas marrjes së një telegrami zyrtar nga Vlora, menjëherë u ble copa e mëndafshtë e kuqe, në dyqanin e Hasan Litos dhe ky flamur u ngrit të nesërmen me 29 nëntor 1912, në ballkonin e Prefekturës/Kazasë së Gjirokastrës, nga patrioti Idriz Guri, megjith ngurrimet dhe kundërshtimet e prefektit Fehim Bej Leskoviku. (“Lufta për Çlirimin kombëtar në vitet 1878-1912, Kujtime Veteranësh, bot. 1962, f 495)

Shokut Th. Papapano, i kujtoneshin këto hollësira, dhe ndërkaq nuk i kujtonej dhe nuk shkruante asgjë se qysh na kishte qenë kjo “forma e shqiponjës dikrenore gjirokastrite”?! Si ka mundësi që nuk i kujtonej asgjë për formë shqiponjën e zezë, se qysh e tek e sajdisën?! Mbi të gjitha, si ka mundësi që nuk i kujtonej asgjë për kontributin madhor të Baba Çenit?! Nga bënej beledijereizi e mullau ateist ato ditë?!

Në shënimin 1, të Kujtimeve të Papapanos (cit.), jepet edhe një e dhënë mjaft e rëndësishme dhe kontradiktore: pohohet se, Prefektura dhe Beledia e Gjirokastrës, deri me datën 30 nëntor 1912, na e kishin kundërshtuar dhe vonuar ngritien e flamurit! Ç’pjesë kishte Baba Çeni në këtë kundërshtim?!…

Ky libër i botuar më 1962, f 496, akoma më tepër pohonte se, më 1 dhjetor 1912, Qeveria e Përkohshme me firmën dhe hartimin e Ismail Qemalit, u kish shpërndarë një Telegram Qarkore gjithë kryetarëve/belediereizëve të Shqipërisë së Jugut në gjuhën turqishte, që të shpallnin pavarësinë dhe të ngrinin flamurin. Nuk merret vesh nëse, Qeveria e përkohshme kishte shtampuar ndërkohë edhe ndonjë formë zyrtare flamuri, apo nëse lëshonte telegrame “për flamuj kombëtarë” të imporvizuar në tym! Ruhet ndonjë shkresë për këtë?!

Kemi bindjen se me këtë Telegram Qarkore, ka vajtur edhe beledijerizi Hysen në Vlorë dhe jo siç ia qendisën-qesendisën/telendisën Shuteriqi dhe Blushi, “me dy vëllezërit siamezë…”

Në tërë këtë mesele, ajo që duket e sigurtë është se, nuk ka patur “delegatë të zgjedhur”, siç pretendon dhe e justifikon komentatori B. Fevziu (cit., f 33), por kishte patur shkresa e ftesa që zyrtarët, beledijereizët dhe kasta e lartë fetare të merrnin pjesë në atë Mexhliz – Kuvend.

Kjo foto, kishte qenë e njohur më 1937, sepse ishte botuar e cunguar te rev. Leka, 1937, me diçiturën “Përfaqësuesit e të gjitha viseve të Shqipnis qi shpallne Vetqeverimin në Vlonë 28 nanduer 1912. (cit. f 432, shih edhe fotoskanimin)

Po përse e botonte të errët dhe të cunguar këtë fotografi rev. LEKA dhe nga cili burim e kishte marrë?

Fotografia ka qenë e botuar edhe në vitin 1927, nga Teki Selenica dhe aty pranohet që fotografia është kryer dhe plotësuar më vonë me emrat e pjesmarrësve, sepse me 28 nëntor 1912 u ndodhën vetëm 42 persona, nga të cilët vetëm disa e kishin “mandatin” për të përfaqësuar nga një kaza të Vilajeteve…

(Shih T. Selenica, “Shqipria më 1927”, libër dhe Album, Tiranë 1928, f 21 e albumit boton edhe foton. Me*, botohen edhe emrat e 42 personave, me të cilët u hap Kuvendi/Mexhlisi i Vlorës…)

Më në fund ja edhe një foto surprizë, ku Baba Çeni me tamam rri maje Ismail Qemal Beut! (shih fig. 8; shihni edhe ilustrimet me fig. 9-13)

Mbi sa thamë, del pyetja edhe sa kohë akoma, do ta mbajmë Historinë e falsifikuar dhe “filmin historik”, “Nëntori i Dytë”, si rite të përvitshme të shenjta patriotiko-vataniste otomaniste?! Fort mirë dihet se skenar – tekstografia e filmit, është fund e krye një falsifikim banal i Historisë, një varjant i rafinuar dhe i kamufluar, i paçavures enveriste të shkruar më 1959-1962, me ca plotësime edhe të vitit 1977, duke e ngritur në qiell si “modeli i analizës dialektike e historike”, etj!

(“Disa pikëpamje mbi kryengritjen e fshatarësisë së Shqipërisë së Mesme, të udhëhequr nga Haxhi Qamili”, Vepra 23, f 157-175)