Saharaja
Saharaja, larg është Saharaja,
Saharaja shkëmb e rërë e gurë,
Që ka shok veç emrin e saja
Dhe ngaqë s’sheh ëndrra, s’sheh as drurë.
Saharaja s’di të ëndërrojë.
Ajo bluan gurë me mend’ e saj…
Saharaja s’ka këngë të këndojë,
Saharaja s’ka as lot të qajë.
Saharaja nuk ka miq e shokë,
Saharaja nuk ka bijë, as bir.
Saharaja është një copë tokë,
Thonë se dhe me natën s’shkon mirë.
Natës s’i pëlqen në Sahara,
S’i pëlqen të ketë veç gurë për shtrojë;
Fjalë e dashuri e njerëz s’ka;
Perç’ e saj e zezë s’ka ç’të mbulojë.
As dhe një s’e di si është kandisur
Me kët’ plagë mbi shpinë rruzullimi,
Por se thonë në botë është stisur
Kur i duhej njerëzisë mallkimi.
Kur ai për keq e mban në gojë,
Saharaja e mban vesh e qesh.
Saharaja fillon të gëzojë,
Kur ne mallkohemi mes nesh.
E kur bie ndrojtur rrez’ e diellit
Dhe mbi gurët e pamyshkët ndrit,
I ngjan vello savani i qiellit,
Shkretëtirës shket e shkrepëtit.
Prandaj, kur urrejtjen e fortë e nxehur
Mbi dikë mallon e shfryn e shan,
Që nga skuta del kujtimi i dehur
Dhe thërret menjëherë Saharanë.
Kur mallkimi shfryn e kur kujtimi
Në pusin e harresës tret…
Kur hyn dielli e kur hesht thëllimi,
Shkretëtirë e shkretë mbetet shkretë.
Lirikë fshati
Lamtumirë!
U flas fushave, lumit, korijes.
Më duhet të dal nga ky peizazh i bukur.
Unë vetë jam tani një lëvizje ngjyrash
Prerë nga pëlhura e gjelbër e luadheve.
E di që era e kories do të thërrasë breglumit,
ku janë ulur shelgjet si ciganë...
Fshat i dashur!
Këtu edhe delet më njohin,
se unë kam pirë me barinjtë në çdo stan.
Dhe kooperativistët pleq dalin gardheve:
-Fred, eja në kopshtin me mollë!
Zjarret e vogla të çibukëve, si flutura alle,
Lëvizin dhe mblidhen nëpër kopshte.
Rapsodia e vjetër e lahutës
Kam përcjellë drejt varreve trimat,
kur gjamatarët (1) rrihnin gjoksin duke vallëzuar,
nëpër gryka çirreshin lekët (2):
ho, ho!
Zëri im prej lotësh,
zëri im prej gjaku
superënë mbi drurin e trishtuar...
Zëri im i uritur,
zëri im i tmerruar,
duke larguar shpirtrat nga fëmijët,
duke thirrur retë dhe shiun,
duke u mbrojtur nga legjendat,
nga mikprerja,
zëri im pagan...
I tremburi ikën si i ndjekur prej egërsisë
N’jerm bën tunele n’ajër t’hapësirës
Si mbas formës së tij, lëvizjes së tij.
Ah sikur mbas çdo hapi
Ajri të ngrinte-beton,
Duke ruajtur gjithmonë lëvizjen
Kallëp-shabllon
E të tregojë ta gdhendë Sa kohë iku zvarrë
E sa në këmbë.
Sikur të mbeteshin e shiheshin
Rrugët nga vjen kujtimi, mendimi
Brenga, shpresa, vegimet
Të dukej krejt i jetës zigzagu i gjatë
Që nga ardhja në këtë botë e gjer
Tek varri, pikës e llahtartë.
***
A s'e patët ditën plot me diell
Qe bën natë koha dhe e nxin...!
I jep hënë e yje, lart në qiell
E, së fundmi, fare e përpin...!?
A se shkuat shpejt ju fëmininë?
Kjo s'u fsheh për ju e s'humbi fare?
A s'po mbani mbi sup pleqërinë,
E në mendje thellë vitet mitare?
A s'e mbani mend atherë te plepi
Loznit në oborr me hijen tuaj?
Po tani më larg nga ju është djepi
Apo arkivoli, pa më thuaj?
Gjithçka e marrin vitet duke shkuar,
Sërish kthen gjithçka që shkon, humbet
Troket lehtë kujtimi i trishtuar
Mysafiri në shtëpi të vet.
***
Sërish dukesh në udhë
Që ngjan si vijë gjaku
Mes gëlbazës së murrme
Të pështyrë
Nga turbekulë.
I lodhur,
Vetveten mbi kurriz
Shket
Dhe mendja lodhur
Klith: po shkoj,
Mbeç me shëndet...!
Dhe rend barkbosh
Në zorrën bosh të rrugës
Si një shtrëngatë
E qetë.
Dhe gurët kthejnë nga ti
Anën e mprehtë
Dhe njerëzit, ata
Stërnjerëzit,
Ajkë mbi jetët-hirrë
E kanë vështirë
Mëngjesit.
Edhe mbrëmjes
Vështirë,
Kur mbi ju ngecin vështrimin
Mbi ju rreckë-njerëzore,
Masë zhelesh mishi e shpirti
E qepur me fije damarësh
Mendimesh
E hedhur, pa mëshirë
E pa të drejtë
Në anë të rrugës së ndotur
Ku të qetë
Ata rrjedhin gjithë nder e dinjitet
Këllirë.
Dëshirat
Që i ndez thëngjilli i zemrës,
Mbuluar thellë
Me hirin e trupit...
Dhe brodhe prapë rrugëve
Me bujë e pohe
Kërkoje ti vetveten
Që më në fund e gjete
E s'e njohe
Ngaqë pandehje
Është shumë vështirë ta gjesh.
Kur të doli rastësisht
The: s'është kjo
Dhe kalove
Dhe u zhy te mes territ
Të zi pa fund.
Kërkon - një dorë e kurm
Dhe një këmbë
Dhe mbete cung.
Po prap sulesh përpara
Me tallas
Me me gjysmën e thatë
Dhe gjysmën e njomë
E at' që kërkon e arrin
E lë pas
Dhe zvarrë hiqesh përpara
Kërkon...
Vazhdë lënë mbi pluhur
E gjak
Gjymtyrët gjysmë të thara
Gërvishtin trak - trak
Dhe gjer thellë të ngushen
Ato kër - kër - kër - krak.
... kërkon
Mbi këtë tokë shkëmb
Mbi këtë tokë gur
Mbi këtë tokë kockë
E lëkurë.
E as e di ç'të dhemb
Veç sulesh para, shkon
Me zemrën e rëndë plumb
Dhe sa më shumë kërkon,
Ç'kërkon,
Më tepër
E humb.
Vjeshta
Me zbehtesine e zymte te gjetheve qe thahen,
Me ngjyren gri te qiellit mes reve qe shperndahen,
Me nje kujtim te bukur, ketu ne zemren time,
Me shira te rrembyer, me erera e gjemime,
Ja vjeshta po afron.
Me nje petale loti ne cep te syve rene,
Me nje pende dallandyshesh neper shtegetime lene,
Me nje fjale dashurie mbuluar me mister,
Me mall e nostalgji per Diellin ne pranvere,
Ja vjeshta po renkon.
Kur era vershellen mbi xhama dhe troket,
Kur shiu lot i qiellit mbi syte tona shket,
Vete vjeshta murmurit me nje trishtim ngjyre gri:
Nuk dua qe te kem kaq shume lot e merzi,
Vete vjeshta po loton.
Dhe ikin ditet, javet, pranvera vjen serish,
Na peshperit gjithe gaz plot fjale dashurish.
Dhe iken perseri dhe prape vjeshta vjen,
Trishtimin, zymtesine me vete pas i kthen
Kjo vjeshte qe vjen e shkon.
Vilson Blloshmi; Poezitë e panjohura dalin nga SHIK-u
Për herë të parë tre blloqe shënimesh, krijimtari letrare e Vilson Blloshmit dalin nga arkivat e SHISH, duke u përmbledhur në dy vepra letrare, përgatitur nga Sadik Bejko. Zbulimet e reja nga dosjet e arkivave nxjerrin në dritë rreth 26 poezi të Blloshmit.
Por ajo që quhet me mjaft rëndësi është zbulimi i shtatë poezive të tij të fundit që mbajnë datën 11 shtator 1975. Ndërsa e gjithë lënda e vëllimit të dytë, përkthime nga frëngjishtja, Hygoi, Lermontov vijnë për herë të parë. E panjohur është censura e Volterit “Zadigu” në përkthimin e Vedat Kokonës, ku mungojnë dy kapituj, gjë që zbulohet nga përkthimi i plotë që ka bërë Vilson Blloshmi
Mund të përmbyset e gjithë pema gjenealogjike e letërsisë shqipe. Edhe pse nuk është tutur ndokush që ta ndërmarrë këtë nismë, me daljen e dy veprave të para letrare të Vilson Blloshmit, historia e letërsisë ndryshon.
Tre blloqe shënimesh, që nuk mund të marrin thjesht këtë emërtim, kanë dalë nga arkivi i SHIK-ut, për të realizuar të paimagjinueshmen e poetit në gjallje. Botimin e tyre. Është gjithë pasuria letrare, që e plotë i vjen për herë të parë lexuesit në dorë, e hulumtuar, e studiuar, e përpunuar, redaktuar nga Sadik Bejko. “Të shkruash për vetëshprehje, pa parë dritë në fund të tunelit se një ditë këto shkrime do të lexohen, është akt vetëflijimi. Letrarët e brezit të tij e kishin marrë zgjedhën e realizmit socialist mbi supe...”. Në mënyrë absolute, me daljen në dritë të një pjese të mirë të krijimtarisë së tij, tani Vilson Blloshmi cilësohet si një poet me talent, duke kërkuar në nivelin më të mirë të mësuesve të tij, të poezisë franceze, të poetëve që i lexonte dhe i përkthente. (Violeta Murati)
Ndërsa i vëllai i Vilsonit, Bedri Blloshmi, është “njeriu i egër” që na tregon rrugën për t’i shtënë në dorë këto letra, krijimtari e mirëfilltë dhe punë letrare. Këto tre blloqe me kaligrafi të përsosur përmbajnë shtatë poezi të reja, të pabotuara dhe të panjohura më parë.
Në krye të vëllimit të dytë, autori i përgatitjes së librit, Sadik Bejko, na lajmëron se përfshihen përkthimet e tij në prozë; novela e plotë e Volterit “Zadig”, të cilën e sjell të ripunuar, një ese nga Viktor Hygo, të cilën ai e titullon “Në ditën e nisjes sime”; një përmbledhje të dramës “Hernani”, pra jo një përkthim, por dhënia e përmbajtjes së dramës për çdo skenë dhe për çdo akt të saj; një fragment i shkurtër nga romani “Një hero i kohës sonë” i Lermontovit. Shënimi se të gjitha këto përkthime vijnë nga gjuha frënge, shoqërohet me faktin se e gjithë lënda e këtij vëllimi botohet për herë të parë.
Në përjashtim të letërkëmbimit me të kushërirën, piktoren e njohur, Lumturi Blloshmi dhe të tre poezive që vëllai i tij, Bedri Blloshmi, i ka gjetur në bibliotekën e Vilson Blloshmit në Bërzhitë, të gjitha materialet e tjera letrare që botohen në këto dy vëllime janë nxjerrë nga arkivat e policisë sekrete. “Në vitin 2007 menduam se në librin “Vilsoni dhe Genci” kishim botuar gjithçka që kishte mbetur nga krijimtaria e Vilson Blloshmit. Në atë libër, poezitë dhe përkthimet ishin marrë nga arkivi i Ministrisë së Brendshme. Megjithatë, ishim të bindur se në këto arkiva duhet të kishte ende për të kërkuar”, - tregon Bejko. Po befasia i bëri të zbulojnë krijimtarinë letrare që mbahej mbyllur në arkivin e SHIK-ut. Bejko na shtjellon në këtë botim tri motivet politike që kishte shteti komunist për të arrestuar njerëzit, të përmbledhura në tri dosje; dosja operative, hetimore dhe dosja gjyqësore. Bejko na veçon se për një studiues, më e rëndësishmja është dosja operative. Aty janë materiale letrare si provë për akuzën, letrat e spiunëve për të përndjekurin bashkë me përpunimin e tyre nga zyrtarët e Sigurimit. Meqë në Shqipëri ende nuk ka një ligj për hapjen e këtyre dosjeve, askush nuk mund t’i shohë dhe prekë materialet e tyre. Kështu, të gjitha materialet janë siguruar të fotokopjuara nga zyrtarët e SHISH-it dhe të arkivit të Ministrisë së Brendshme. Poezitë i ka shkruar nga viti 1968 deri në 1975; e para mban datën 13 janar 1968 dhe e fundit 11 shtator 1975. Bejko na thotë se mund të ekzistojë mundësia që Vilsoni ka shkruar poezi edhe më parë. Por data e saktë se kur ka nisur të shkruajë nuk është arritur të vilet nga gjithë dokumentacioni i zotëruar deri tani. Në gjallë të poetit nuk është botuar asnjë poezi, asgjë e shkruar prej tij. Bejko na sjell informacionin e hulumtuesit, duke sqaruar se poezitë janë gjetur në fletoret e ditarëve, fletoret e përkthimeve, në copa letrash a në kapakët e librave, çfarë mund t’i qëllonte në duar në ato çaste. Në librin e parë, “Vilsoni dhe Genci” kanë dalë disa poezi dhe përkthime. Ndërsa në vitin 2007, kur i është bërë një letër-kërkesë tjetër zyrtarëve të arkivave për herë të parë, familja arrin të sigurojë tre blloqe me dorëshkrime të Vilsonit.
Blloku i parë
Blloku i parë në 82 faqe fletoreje të shkruar me stilograf nga dora e Vilsonit përmban sentenca mbi jetën dhe mbi artin nga filozofë si: Sokrati, Aristoteli, Epikur Hegeli, Paskal etj., si dhe nga shkrimtarë e njerëz të mëdhenj të kulturës perëndimore si Euripidi, Virgjili, Dante, Shekspiri, Bajroni, Shatobriani, Lamartini, Bodleri, Dostojevski etj., fragmente esesh nga E. A,POe, V.Hygo, P. Claudel, si dhe poezi si tip antologjie të vogël me autorë si Bodler, Rembo, Mallarme, Verlen, Lekont de Lili, Teofil Gotje, Francis Karko, Apolner dhe Pol Gerald, si dhe 14 poezi dhe 11 faqe me sentenca nga romani “Të mjerët”. Të gjitha këto janë shkrua në frëngjisht, në gjuhën e origjinaleve, me kaligrafi, duke respektuar shenjat e pikësimit. Në gjuhën shqipe janë shkruar sentenca nga Sami Frashëri, sentenca nga Gorki, përkthimi i një eseje të Viktor Hygoit mbi lirinë dhe domosdoshmërinë, i një fragmenti prej shtatë vargjesh nga tragjedia “Ester” të Rasinit dhe “Soneti i fundit” i Alfred de Myse. Me të drejtë, studiuesi skrupuloz, Sadik Bejko, bën pyetjen se cili ka qenë qëllimi i shkrimit të kësaj lënde në një bllok? Mbase shkaku ka qenë se këto libra nuk gjendeshin të shitur lirshëm nëpër libraritë e vendit. “Disa nga këta poetë, “dekadentë” dhe “reaksionarë”, siç quheshin zyrtarisht dhe në librat e universiteteve, nuk u botuan në Shqipërinë e atyre viteve dhe librat e tyre, gjendeshin me vështirësi dhe vetëm në bibliotekat e atyre që dikur kishin studiuar në Evropë”. Ajo që na tërheq vëmendjen, Bejko ka të bëjë me detajin se si në hetuesi Vilson Blloshmi arrinte të riprodhonte të gjitha poezitë përmendësh, pa harruar asnjë fjalë. Po ashtu edhe përkthimet. “Vilsoni i mbante përmendësh poezitë dhe përkthimet. Përgjithësisht nuk u vinte tituj poezive. Ka shkuar në varg të matur, me varg të lirë, poezitë e tij nuk e kalojnë faqen, ka edhe poezi të qëlluara me fare pak vargje. Është i kthjellët në atë që do të thotë. Ka pak poezi për dashurinë. Nuk ka motive politike, sociale, kombëtare apo poezi mbi natyrën”.
Blloku i dytë
Blloku i dytë, që i përket vitit 1974, nis me një përmbledhje të dramës “Hernani” të Viktor Hygoit. Mendohet nga studiuesi se ky libër mund t’i ketë rënë Vilsonit në dorë përkohësisht. Ai ka lexuar dramën e Hygoit në origjinal dhe në shqip ka dhënë përmbajtjen e çdo akti dhe të çdo skene. Në këtë bllok të dytë, sipas kronologjisë kohore, vendin më të madh e zë përkthimi i rreth 600 vargjeve nga “Legjenda e shekujve” e Viktor Hygoit. Përkthimi i sonetit të Bodlerit, “Pendim i vonët” pasohet nga shtatë poezi të reja të Vilson Blloshmit, si dhe vjen një fragment i shkurtër në prozë nga romani i Lermontovit “Një hero i kohës sonë”, përkthyer nga frëngjishtja.
Gjithmonë nuk duhet harruar se gjithë sa lexonte a përkthente, shpesh, varej nga librat që i binin në dorë. Mbase përkthimi nga “Legjenda e shekujve” lidhet me patosin e Viktor Hygoit kundër tiranëve dhe tiranisë.
Për herë të parë në këtë bllok, që quhet me mjaft rëndësi nga studiuesi Bejko, është zbulimi i shtatë poezive të tij të fundit që mbajnë datën 11 shtator 1975. Mësohet se në hetuesi Vilsoni ka thënë se këtë poezi e ka shkruar ngaqë pandehte se nuk do t’ia arrinte kurrë të martohej.
Fjala është e zezë në poezitë e Vilsonit. Ndërsa studiuesi Sadik Bejko arrin të na sjellë në veprën e parë një shënim të gjerë e të bollshëm, të asaj që quhet gjithë meditim i brendshëm, shpirtëror dhe psikologjik të poetit. Në këto dy botime, pak nga pak i afrohemi gjendjeve të rënda ekzistenciale që ka përjetuar poeti. Bejko na bën një zbërthim esencial, duke afruar në mënyrë prezantuese poezinë e Blloshmit tek lexuesi. Kjo natyrë shënimi është e para në këtë lloj, dhe më e plota e bërë deri tani për shkrimtarë të racës së Vilson Blloshmit, ndonëse të rrallë për nga rezistenca në diktaturë. “Vilsoni ka shkruar makthet njerëzore, agoninë deri në zbardhjen e tipareve të fytyrës, zhveshjen shpirtërore, eshtrat e zhveshura prej mishit. Ndikimi i Bodlerit tek ai nuk është i dukshëm, më tepër i afrojnë gjendjet e përbashkëta ngjethëse dhe të vrazhdta të botës. Bodleri në rastin e tij është një vëlla shpirtëror”, - kështu na njeh Bejko më nga afër me këtë poet. Poezitë më të mira cilësohen: “Saharja”, “Jehonë vjeshte”, “Një makth i llahtarshëm”, “Emër”, “I tremburi ikën” etj. Ndikimi prej simbolistëve apo romantikëve francezë, fatalistë, ishin dhe aktakuzat që mori poeti prej dy të nënshkruarve të ekspertizës letrare të asaj kohe, Myzafer Xhaxhiut dhe Koçi Petritit. “Vilson Blloshmi është një poet i personales, vjershat e tij përherë kanë një shkak, një ndodhi të jashtme a të brendshme, si shtysë për të dalë jashtë tij. Sipas dëshmisë së tij, ato, si dhe përkthimet e tij, janë ditari poetik i çasteve më tragjike, i rrëqethjeve dhe i torturës shpirtërore më të skajshme të njeriut në qorrsokak. Blloshmi, pas Migjenit, është nga poetët më tragjikë të poezisë shqiptare”, - shkruan Bejko, një vlerësim nga më seriozët bërë deri më tani për këtë poet, mbi një botë estetike të të shprehurit, me atë çfarë ndodhte si alkimi jetësore mbi poetin.
Blloku i tretë
Ky është blloku më i vëllimshëm, pasi përmban përkthimin e plotë të novelës “Zadigu” të Volterit. Nuk dihet në ç‘rrethana i ka rënë në dorë novela, - thotë Bejko, - dhe përse mund ta ketë përkthyer Vilsoni. Në fund të përkthimit është vënë shënimi 18 prill 1970, kohë kur ai ishte ushtar në brigadë pune, aty ku shkonin fëmijët e kulakëve dhe të gjithë ata me biografi të keqe. “Nga cilësia e përkthimit mendojmë se ai është ende në kohën kur po ushtrohej në mësimin e frëngjishtes. Në vite të shërbimit ushtarak në fshatin Tale të Lezhës, sipas të thënave, ai takohej me një prift katolik, i cili e ka ndihmuar të thellohej në mësimin e frëngjishtes”. Bejko na tregon se novela “Zadigu” është në dorëshkrim dhe mbi të është punuar për ta redaktuar, dhe plotësuar në pak fjalë e fraza. Ky përkthim mendohet se vjen në shqip për herë të parë i plotë. Kemi një përkthim të “Zadig”-ut prej Vedat Kokonës te libri i Volterit, “Novelat” botuar në 1990. Këtë botim Bejko detyrimisht e ka krahasuar me përkthimin e Blloshmit dhe na tregon se tek “Zadigu” i Kokonës mungojnë tre kapituj, më saktë, hyrja në krye të librit dhe dy kapitujt e fundit. Mungesën e këtyre kapitujve në librin e përkthyer nga Kokona, Bejko e lidhte faktin se nën komunizëm të gjithë autorët vendas dhe të huaj, përfshi dhe Volterin censuroheshin, kjo duke u nisur dhe nga rëndësia që sjellin dy kapitujt e fundit, ato që mungojnë tek përkthimi i Kokonës. Si duket, mesazhi që përcillet te kjo novelë filozofike është nga më të bukurat e penës së Volterit. “Botimi i cunguar keqas i vitit 1990 të lë përshtypjen se heroi dhe heroina e novelës pas shumë peripecish, më së fundi, si në përralla, u martuan, u trashëguan dhe vdiqën të lumtur. Volteri me dy kapitujt e fundit të novelës “Zadig” është larg nga një moral i tillë prej përrallash me mbret e mbretëreshë. Dhe pikërisht këta dy kapituj mungojnë në botimin e Tiranës të vitit 1990”.
Vetiu, pas këtyre perlave letrare që dëshmojnë se kemi të bëjmë me një poet, me një gjeni letrar, jo vetëm në krijim por dhe në përkthim, me plot të drejtë Bejko shtron pyetjen. A mund të ketë shkrime të tjera të Vilson Blloshmit në arkiva? Për aq kohë sa arkivat janë të mbyllura për këto lloj dosjesh, përgjigjja na vjen negative. Duke u mbështetur në dëshminë e së shoqes së Vilsonit, Dianës, mësohet se Vilsonit i janë sekuestruar bashkë me poezitë edhe letërkëmbimet e ditarët. Gjatë hetimit ka dalë se vetë Vilsoni ka përmendur një ditar të vitit 1972, por deri tani nuk është gjendur. “Mund të gjenden ato ndonjë ditë? Edhe po, edhe jo. Sigurimi dhe hetuesia i zhduknin disa nga këto materiale që, sipas tyre nuk cilësoheshin si provë me vlerë për akuzën”, - thotë Bejko.
Si i gjente librat Vilsoni
Studiuesi Bejko na sjell një fakt; se asnjë nga librat që Vilson Bllloshmi ka përkthyer, apo librat nga të cilat ka marrë poezitë për t’i përkthyer nuk gjenden në bibliotekën e tij, apo në listën e librave të sekuestruar nga policia.
Sipas Bejkos, ka funksionuar paranoja e sigurimsave që shkonte me mendimin se mos ky “armik” kishte bërë ndonjë plan me shkrim për të përmbysur pushtetin. Kjo mund të ishte dhe arsyeja pse shkrimet e tij janë sekuestruar katër muaj para se ta arrestonin: shkrimet u përpunuan nga Sigurimi në bashkëpunim me përkthyes dhe me specialistë të letërsisë, për të gjetur material prove për akuzën e agjitacion-propagandës. “Natyrisht nuk gjetën hartimin e ndonjë plani për të përmbysur pushtetin. Vilson Blloshmi, për aq sa kemi lexuar deri tani, nuk ka shprehur mendime politike në dorëshkrimet e tij. Ai ishte një poet, një i dashuruar me librin, me kulturën dhe, në veçanti me kulturën frënge. Por edhe kjo, të adhurojë kulturën perëndimore, ishte armiqësore, sipas mendësisë së atëhershme”. Nga Bejko kur jeta e Blloshmit në atë kohë ishte tejet e izoluar, puna e tij dukej sa trimërore dhe e pasionuar, për të gjurmuar, hedhur në dorë, ose, së paku, për ta huajtur përkohësisht një libër në frëngjisht.
Nga të njohurit e Vilson Blloshmit, Bejko ka mundur të gjejë një dëshmi që tregohet në hollësi miqësia e poetit, me një intelektual të kohës së mbretërisë, një burrë i moshuar, i vetmuar, i degdisur nga regjimi në një nga bodrumet me lagështi të kryeqytetit. Me këta njerëz, Vilsoni hynte në pazar dhe u blinte librin. “Ishte një punë me frikë në zemër, se disa nga këta “borgjezë” të deklasuar, të sekuestruar, të futur në burgje, të mplakur e plot huqe, edhe donin të shisnin një libër ngaqë kishin rënë në mjerim, por edhe nuk donin të ndaheshin prej tij. Frika shtohej, deri në tmerr, se shumë prej tyre, nga halli e nga dajaku qenë bërë “miq” të Sigurimit...”.
Në letrat dërguar kushërirës së tij në Tiranë, Lumturi Blloshmit, një nga temat më të vazhdueshme ishte gjetja e librave në gjuhë të huaj.
Brengat e poetit në hetuesi
Vilson Blloshmi nuk ka lënë ndonjë shënim për idetë e tij mbi jetën dhe artin. Më poshtë janë mendimet e tij të nxjerra nga dosja hetimore. Gjithsesi, këto mendime të dhëna në hetuesi, kërkohet që të merren me rezervë nga monografi Bejko, por edhe kështu ato cilësohen vlerë për t’u bërë të njohura. Këto janë fragmente të nxjerra nga deponimet e ditëve të para në hetuesi. Shkëputur nga procesverbali i hetuesisë, Tiranë, 8.8.1976, fq. 213.
“Në vitin 1966 mbrojta shkollën e mesme pedagogjike. Ishim 208 maturantë. Nga të 208-ët vetëm unë u ndava: nuk m’u dha e drejta për të ushtruar profesionin si arsimtar. Me sa duket, kjo lidhej me të kaluarën jo të mirë të familjes sime. Në vitin 1972 kam shkruar një poezi. E kam bërë në ditët kur po hapej viti i ri shkollor; isha i dëshpëruar, mbasi me kohë kisha kërkuar që të ushtroja profesioni si arsimtar dhe kjo e drejtë nuk më jepej. Në rrethana kam shkruar poezinë:
Nëse nuk munda brengës t’i bëj ballë
Zjarr përsëri unë kam në shpirt të djegur
Nëse më i vdekur jam nga çdo i gjallë,
Mirë pra, m’i gjallë jam se çdo i vdekur
Jam thyer para dëshirë sime, para dëshpërimit tim. Kohët shkonin dhe unë vazhdoja të punoja në prodhim. U bëra pesimist. Nuk jam llogaritur mes njerëzve dhe shokëve me të cilët bashkë mbaruam shkollën, por u llogarita midis klasave të vdekura, mes njerëzve të vdekur. Në poezinë më sipër unë kam dashur të them se jam më i gjallë se të vdekurit.
Shënimet në ditarin tim japin mbresa nga jeta e përditshme, shprehje të nxjerra nga studimi i autorëve të ndryshëm të letërsisë së huaj, ngjarje dhe ndodhi të jetës sime, të jetës shoqërore.
Me shprehjen se njerëzit mbajnë ndonjëherë emra falsë, dua të them se njerëzit ndryshe hiqen e ndryshe janë. E kam shkruar këtë si vlerë njohëse për njeriun, ose dhe për ndonjë njeri konkret, si...
Me shprehjen në ditarin tim se 26-vjetorin nuk do ta festoj, kam shprehur shqetësimin se vitet kalojnë dhe mua nuk më kanë sjellë ndonjë ndryshim, përkundrazi, më gjejnë ndryshe nga shokët e mi të shkollës, të cilët kanë disa vjet që e ushtrojnë profesionin e mësuesit. Jeta ime është monotone, e mërzitshme dhe pa asnjë gëzim. Shokët e mi kanë ecur përpara, kurse unë kam mbetur në vend. Ata janë arsimtarë, unë punoj në minierë. Ky trajtim nuk më pëlqen dhe më duket i padrejtë. Kur e shkrova këtë, isha në tunel dhe me dhimbje në stomak. Perspektiva ime është e një njeriu të pafat në jetë. Mirë prindërit e mi gabuan, po unë ç’kam bërë? I ri jam, forcat nuk më mungojnë, por nuk kam qetësi, ndërgjegjja nuk më lë të qetë. Kulmi i dëshpërimit arrin atje ku unë them më mirë të mos kisha lindur sesa linda në një jetë që më vret e më brengos. Humnera të gëlltit, them për ditëlindjen time. Se unë dua ta harroj ditën time të lindjes, se koha që jetoj është pa asnjë gëzim, pa asnjë brohori, thjesht punë dhe halle, këtu është reduktuar gjithë perspektiva ime.
E di se këto janë koncepte dhe pikëpamje fataliste mbi jetën. Mbase një gabim. Po ky gabim lidhet me mungesën e besimit në një të ardhme. Karakteristika ime ka qenë vetmia, por kjo nuk do të thotë se kam qenë larg njerëzve. Kam qenë në frikë e në panik, edhe nga provokimet, por këtë nuk e absolutizoj, sepse kam biseduar me njerëzit.
Forca e arsyes nuk më mungon t’i kuptoj fenomenet. Mundësitë në thellimin e gjërave i kam. Kam lexuar shumë libra, midis të cilave, librat e Bodlerit dhe të të tjerëve dhe këta kanë ndikuar tek mua.
Në ditar kam shkruar se ka njerëz që janë si hija ime, ata nuk më ndjekin veç në ditët me diell. Me këtë kam dashur të them se ky është një përgjithësim mbi njerëzit. Kam lexuar një proverb latin ku thuhet se, po të jesh i lumtur, rrethohesh nga shumë miq, në fatkeqësi nuk të ndjekë njeri pas. Unë kam një natyrë të keqe, kjo është natyra e trishtimit, unë mërzitem shpesh. Në jetën e përditshme e kam për natyrë që të mos i bëj keq askujt. Kjo është dobësia ime shpirtërore: kam zemër të ulët dhe bëhem shpesh pesimist në jetë. E quaj meritë që të bindem për gabimet e mia, të bëhem i ndërgjegjshëm.
Unë shpeshherë kam dashur të shkruaj, bile kam përgatitur një poezi për minatorin, por këtë nuk e dërgova për botim.
Në datën 2 dhjetor 1973, unë kam shkruar një poezi që ia kushtoj vetes sime. Aty kam shprehur mërzitjen time, dhe e quaja veten jetim, megjithëse nënën dhe babanë i kam, por kam dashur të shpreh vetminë time, izolimin tim, atë që nuk po e gëzoja jetën, qenien gjithmonë në brengë. Gjithmonë mendoja, vrisja mendjen: ç’do bëhej më vonë, madje, duke qenë i brengosur, rrija zgjuar, i mërzitur, i dëshpëruar, sa arrija ta bashkoj mbrëmjen me mëngjesin...
(fragment nga procesverbalet e hetuesisë)
Poezitë botohen për herë të parë
I tremburi ikën si i ndjekur prej egërsisë
N’jerm bën tunele n’ajër t’hapësirës
Si mbas formës së tij, lëvizjes së tij.
Ah sikur mbas çdo hapi
Ajri të ngrinte-beton,
Duke ruajtur gjithmonë lëvizjen
Kallëp-shabllon
E të tregojë ta gdhendë Sa kohë iku zvarrë
E sa në këmbë.
Sikur të mbeteshin e shiheshin
Rrugët nga vjen kujtimi, mendimi
Brenga, shpresa, vegimet
Të dukej krejt i jetës zigzagu i gjatë
Që nga ardhja në këtë botë e gjer
Tek varri, pikës e llahtartë.
***
A s'e patët ditën plot me diell
Qe bën natë koha dhe e nxin...!
I jep hënë e yje, lart në qiell
E, së fundmi, fare e përpin...!?
A se shkuat shpejt ju fëmininë?
Kjo s'u fsheh për ju e s'humbi fare?
A s'po mbani mbi sup pleqërinë,
E në mendje thellë vitet mitare?
A s'e mbani mend atherë te plepi
Loznit në oborr me hijen tuaj?
Po tani më larg nga ju është djepi
Apo arkivoli, pa më thuaj?
Gjithçka e marrin vitet duke shkuar,
Sërish kthen gjithçka që shkon, humbet
Troket lehtë kujtimi i trishtuar
Mysafiri në shtëpi të vet.
***
Sërish dukesh në udhë
Që ngjan si vijë gjaku
Mes gëlbazës së murrme
Të pështyrë
Nga turbekulë.
I lodhur,
Vetveten mbi kurriz
Shket
Dhe mendja lodhur
Klith: po shkoj,
Mbeç me shëndet...!
Dhe rend barkbosh
Në zorrën bosh të rrugës
Si një shtrëngatë
E qetë.
Dhe gurët kthejnë nga ti
Anën e mprehtë
Dhe njerëzit, ata
Stërnjerëzit,
Ajkë mbi jetët-hirrë
E kanë vështirë
Mëngjesit.
Edhe mbrëmjes
Vështirë,
Kur mbi ju ngecin vështrimin
Mbi ju rreckë-njerëzore,
Masë zhelesh mishi e shpirti
E qepur me fije damarësh
Mendimesh
E hedhur, pa mëshirë
E pa të drejtë
Në anë të rrugës së ndotur
Ku të qetë
Ata rrjedhin gjithë nder e dinjitet
Këllirë.
Dëshirat
Që i ndez thëngjilli i zemrës,
Mbuluar thellë
Me hirin e trupit...
Dhe brodhe prapë rrugëve
Me bujë e pohe
Kërkoje ti vetveten
Që më në fund e gjete
E s'e njohe
Ngaqë pandehje
Është shumë vështirë ta gjesh.
Kur të doli rastësisht
The: s'është kjo
Dhe kalove
Dhe u zhy te mes territ
Të zi pa fund.
Kërkon - një dorë e kurm
Dhe një këmbë
Dhe mbete cung.
Po prap sulesh përpara
Me tallas
Me me gjysmën e thatë
Dhe gjysmën e njomë
E at' që kërkon e arrin
E lë pas
Dhe zvarrë hiqesh përpara
Kërkon...
Vazhdë lënë mbi pluhur
Egjak
Gjymtyrët gjysmë të thara
Gërvishtin trak - trak
Dhe gjer thellë të ngushen
Ato kër - kër - kër - krak.
... kërkon
Mbi këtë tokë shkëmb
Mbi këtë tokë gur
Mbi këtë tokë kockë
E lëkurë.
E as e di ç'të dhemb
Veç sulesh para, shkon
Me zemrën e rëndë plumb
Dhe sa më shumë kërkon,
Ç'kërkon,
Më tepër
E humb.
I MUNDSHMI
-Qenkeni tullac zotëri...
Si duket jeni krehur shumë
Kur qetë i ri...
Dhe xhaketa ju rri ca e ngushtë;
Nga që jeni koprac.
Jam i sigurtë...
Faleminderit, thënkeni përherë,
Si duket paskeni mall
T'ju bëjnë nder...
Po, po jeni servil, k'të e kam gjetur
Se sa herë flas unë
Dëgjon buzëqeshur.
De! Kthehuni tek unë
Pa shih se ç'flokë! -
-Po, po ngaqë ke shumë
Pleh në kokë.
***
Po ç'ke bërë kështu
Të uroftë Zoti... ?
- Po Zoti ka vrarë vehten Kaqëmoti...!
Po, po përgjithësisht
Në jetë e kanë vështirë
Njerzit që fatkeqësisht
Janë të mirë...!
***
... dhe vetëm me rrobat e mia
E me vetminë time
Nën barin e flokëve të mi të thinjur
Nën pleqërinë time
E dashurinë për mëshirë...
Me hijen e mirësisë tënde
Varur në gozhdën e kujtesës së venitur,
E të lodhur nga terri që
Nxjerr prapë gjithë sa hedh
Kujtimi thellë në të..
Poetë francezë, botuar për herë të parë
Sharl Bodler
Pendim i vonët
E zymtë bukuroshe, kur t'shkosh për të pushuar,
Në fund të nj'monumenti krejt në mermer të zi,
Dhe kur s'do t'i kesh më për shtrat e për shtëpi
Veç një bodrumi t'lagët dhe një grope të thelluar;
Kur guri, duke shtypur at'gjirin e fiksuar
Dhe ijet që t'i dredh një e plogësht energji,
S'do ta lejë të rrahë zemrën e të bëjë dashuri,
Dhe këmbët të baresin udhës së dëshiruar,
Varri, besniku im për ëndrrën e pasosur
(Gjithmonë poetin varri do ta kuptojë prore),
Gjatë netëve pa fund e gjumë - syrgjynosur,
Do t'thotë: "Ç'të shërben moj kurvëz shembullore,
Që s'njohe ç'qan njeriu që shkon për jetë të flejë?"
Dhe krimbi si pendimi lëkurën do ta brejë.
(Lulet e së keqes)
Viktor Hygo
LEGJENDA E SHEKUJVE
(fragment)
U përkula. Isha në anën tjetër të ferrit thellë;
Atje dergjej çdo gjëmë me natë mbështjellë
Edhe thirra: - Tiber! - Hë, ç'do? - më tha ai.
-Aty rri. - Mirë. -Neron! Prej Romës tjetër lubi
Tha: - Kush guxon e flet? - Mirë. Atje rri pra!
Thirra: - Sanakerib! Tamerlan! Atila!
-Pse na thirre, ç'do? - u përgjigjën tri gojë tok.
-Aty të rrini. Qepeni. Vetëm pa mik e shok.
U ktheva: Nemrud! - Ç'ke? - Pusho. Prapë thërres:
-Siry, Kambiz, Amilkar, Falaris, Ramses!
-Ç'është? - Aty rrini. Pastaj te modernët kalova
Dhe tërë britmat e guvave me radhë i krahasova,
Pallatet me shpellat, fronet me pyjet përpjetë,
Britmën e tigrit me britmën e Inoçentit t' tretë;
Natë-kob ku asnjë nga fajtorët nuk del,
As Otoni nën togë, as Cerberi nën mantel;
Mendueshëm, u kënaqa që ishin mirë ashtu
Dhe i pyeta: - Kush është më i keqi ndër ju?
Atëherë nga fundi i honit, nga hije e sterrosur,
Ku e keqja nga mllefi i pafund i kanosur
Diku vajt u mërgua dhe u tulat dhe ra,
Satani tha: - Jam unë! - E beson? - Borxhia tha.
Përkthyer, 9 shtator 1975
Alfred Myse
Soneti i fundit
I humba forcën, jetën time
Edhe gëzimin, miqësinë;
E humba madje krenarinë,
Ku thoshin ësht’ gjenia ime
Kur un’ e njoha vërtetësinë,
Ësht’ mike thashë, pa dyshime;
Kur u thellova në mendime,
Në shpirt më ngjalli neverinë.
PO ajo s’vdes, asgjë s’e shuan.
Ata që ikn’ e iu larguan
Në këtë botë asgjë nuk dinë:
Zoti po flet, duhet përgjegjur:
-E vetmja gjë që më ka mbetur
Janë lotët që në breng’ u shkrinë.
Pergatiti : Flori Bruqi
