Edmond Tupja : Fjalor erotik frutash, lulesh e perimesh

Nga Flori Bruqi

Edmond Tupja është përkthyes dhe shkrimtar shqiptar, ka lindur në Tiranë në vitin 1947. Pasi kreu studimet në vendlindje, u diplomua për gjuhë e letërsi frënge në Universitetin e Sorbonës, Paris. Fillimisht pedagog në Fakultetin e Historisë e të Filologjisë, pastaj mësues në qytetin e Gramshit, më vonë përkthyes në Tiranë, sot drejton seksionin e përkthimit pranë departamentit të frëngjishtes në Fakultetin e Gjuhëve të Huaja të Universitetit të Tiranës. Autor tekstesh universitare, vëllimesh me poezi e prozë në shqip dhe frëngjisht, leksikograf, publicist e kritik përkthimesh, laureat çmimesh kombëtare e ndërkombëtare, ka shqipëruar vepra të shkrimtarëve francezë: Proust, Gracq, Tournier, Sartre, Giono, Mauroius, Pieyre de Mandiargues, Delerm, Plazy etj. dhe ka përkthyer në frëngjisht autorë shqiptarë si F. Kongoli, I. Kadare, D. Çomo, D. Çuli, B. Shehu dhe S. Çapaliku. Si shkrimtar, ai ka botuar disa tituj, shumë prej tyre me temë erotike. Përmendim këtu: “69 variacione për një temë erotike”, “Tingujt e trupit tënd” dhe “Fjalori erotik”. Ai është gjithashtu autor i veprave autobiografike “Mos ik, o ma” dhe “Kur dhimbja premton dashuri”.





Botime

69 variacione për një temë erotike
Mos ik, o ma
Kur dhimbja premton dashuri
Tension i lartë
Pro translatore
Vajzat e ballkonit
Mos harro të më puthësh (Zebra)

Etj.

Lulet, frutat dhe perimet janë shkaku më i mirë për t’u thelluar në imagjinatën e përbashkët erotike të gjuhës dhe kombit shqiptar. Në vijim të botimit të mëparshëm, edhe ky libër befason, ngacmon dhe sfidon lexuesit, të cilët i fton për ta bërë pjesë të komunikimit të brendshëm dhe të jashtëm këtë libër xhepi.



 Detaje të librit siç shihet edhe nga titulli i këtij fjalori, autori ka përfshirë në të lulet, frutat dhe perimet, duke u përpjekur, jo vetëm të vërë në dukje tiparet erotike të këtyre tri kategorive, por edhe të provojë se, nga ana fonetike, shpesh emrat e tyre shpalosin ose krijojnë një atmosferë erotike, për të cilën rrëfen edhe një ngjarje krejt të imagjinuar, por të përshtatshme vetëm për publikun shqiptar dhe për gjuhën shqipe.

Nëpërmjet këtyre ngjarjeve, autori ka arritur të shpalosë disa shprehi apo gjeste të përhapura të kulturës sonë, i ka vendosur ato në kontekste sa erotike, po aq edhe gazmore apo satirike, duke paraqitur kështu një pjesë të rëndësishme e të lashtë, sa edhe të censuruar, në letrat shqiptare.

 Fragmente nga libri: 

1) Ndoshta sepse emri “pjeshkë” fillon me germën “p”, me të cilën fillon edhe emri vulgar që shenjon organin në fjalë? 

Ndoshta sepse pjeshka e ka lëkurën me push? 

Ndoshta sepse ajo është e butë përbrenda? Ndoshta sepse pjeshka çahje ndahet më dysh me një futje gishti te vendi i bishtit? 

Ndoshta sepse, pasi i hiqet po aq lehtësisht bërthama, gropëza që kjo lë është bojë vishnje si thellësitë e dëshirueshme të trupit femëror?

 Sidoqoftë, pavarësisht se cila mund të jetë përgjigjja më e saktë, kur të rinjtë shohin t’u kalojë pranë ndonjë vajzë e bukur, shtatderdhur dhe sexy, ata i thonë njëri-tjetrit, duke ulur zërin, por, nganjëherë, edhe duke e ngritur enkas, “Shih çfarë pjeshke!” ose “Hajde pjeshkë, hajde!”, dy shprehje këto ku fjala “pjeshkë” mund të interpretohet si një metaforë për personin femëror në tërësi, pra jo vetëm për organin e saj seksual, por, kur veshi të zë, në gojën e njërit prej djemve, shprehjen “Të hëngsha pjeshkën!”, nuk ka më asnjë pikë dyshimi: fjala “pjeshka” ka sërish kuptim metaforik, por, kësaj radhe, ajo shenjon vetëm vendin më intim të femrës që meshkujt e rinj ëndërrojnë të eksplorojnë me gishtin e njëzet e njëtë që natyra u ka falur aq bujarisht.”

“LETËRSIA TË NDIHMON TË KAPËSH MOMENTIN, ÇASTIN QË IKËN”

nga Enton Palushi

Miti i kalimtares në metropol, i çastit të rrëshqitshëm ku kërkon jetëgjatësinë në romanin eksperimental “Çast; një kolazh me histori urbane, që ka sjellë sërish në Tiranë, poeten Lindita Arapi me romanin e saj të dytë, këtë herë pa asnjë notë autobiografike, por me ngjarjen e saj, mbi rezistencën si shkrimtare, në identifikimin e egos kur ekziston një ushtri e tërë shkrimtarësh në botë, që bëjnë një luftë të vazhdueshme për vëmendje, për lexues. Ajo e njeh mirë këtë shkrimtar.

…Ata u ndeshën me njëri-tjetrin, por pa u parë vërtet, thjesht u anashkaluan në një qytet të madh, ku përditë njerëzit ndeshen e vazhdojnë rrugën e tyre, pa e vrarë mendjen as edhe një sekondë më shumë për të panjohurin përballë, një “ignotus” pa identitet, e pastaj gjithsekush vazhdon të ecë duke tërhequr barrën e vet, që sigurisht për atë që e bart është më e rënda në botë…



Adrian Dani, shkurt Adi, një mesoburrë kaçurrels, meso i gjatë, dhe meso i talentuar, që sapo i kishte kaluar të dyzetat, po si një femër sqimatare nuk i numëronte me qejf vitet, jo për rrudhat e shtuara, por se i kujtonin malin me ëndrra të mbetura shterpë…Ai është shkrimtar, emigrant në një nga metropolet e Evropës. Për këtë personazh është e shqetësuar së fundi, shkrimtarja Lindita Arapi, duke vendosur fatin e letërsisë si përgjithësuese, dhe të autorit si fakti, urbania, ngjarja – njeriu kalimtar, konkret.

Adi, është personazhi i romanit të ri “Çaste”, (kolazhe metropolis) i autores Lindita Arapi, botimi i dytë në prozë, që më së shumti ka anën e poezisë. Romani është hedhur në treg që në fillim të këtij viti (muajin prill), kur autorja ishte prezent në Tiranë. Ndonëse prej vitesh ajo është vendosur, e jeton në Gjermani, dhe krahas letërsisë, jeta e saj e përditshme është gazetaria, moderne një emision televiziv për Europën në DË (Deutsche Ëelle).

Romani është promovuar në një mjedis miqsh, që do të thotë letrare, shkrimtarë e njerëz që e njohin letërsinë e vendit, dhe përpiqen të mbajnë frymën dhe ta bëjnë zhurmën urbane edhe pse heshtja i mbyt, si ky rast i Linditës, dhe pse ka privilegjin ta çlirojë “izolimin”e saj nga gjuha gjermane, vetëm në shqip, një vend që prapë letërsinë e ndjek heshtja, e kufinjtë mentalë, pa mundur të jetë në mes të Evropës, ku jeton. Ky rikthim këtë sens ka, këtë fatalitet për Linditën dhe pse e mbron “Shqipëria e saj e vogël”, kur shkruan shqip, si një lloj sinergjie për të jetuar me shkrimin, letërsinë.

Si duket, pas asnjë notë biografike, në romanin “Çaste” Arapi vërtet nuk është personazhi, por ndryshe nga ç’pritet nga një letërsi “femërore”, ajo, jeta e saj tashmë ka prodhuar ngjarjen. “Ky mozaik tregimesh të vogla që lindin nga dy figura kryesore është një poetikë urbane. Gjithmonë më ka bërë përshtypje anonimiteti, vetmia – këto momentet kaq fluide dhe të rrëshqitshme të metropolit. Duket sikur ka një lloj performance urbane shumë të rrëshqitshme. Më kujtohet një moment nga poezia e Bodlerit “Lulet e së Keqes”. Më duket se ajo poezi e evokon këtë atamosferë. Ka një moment ku autorit i shfaqet një femër, dikur e panjohur për të. I duket si vetëtimë, kur ajo femër largohet. Ai është një moment i fuqishëm që zgjon një intimitet të fortë. Në këtë tekst, është një figurë kryesore që lëviz, vëzhgon në autobus njerëz të panjohur, dëgjon histori, dhe i ndjek këta personazhe me sy, të cilët, si duket secili ka dramën e tij. Ne të përfshirë në egon, dëshirën tonë të fatit, e injorojmë fatin e tjetrit”.

Lindita vendos kështu në ngjarjen dhe personazhin e saj, mitin e kalimtares në metropol, i atij çastit të rrëshqitshëm që kërkon jetëgjatësinë në romanin e saj eksperimental.

“Janë dy të panjohur, të huaj me jetën e vet, pas një vërtitje vetimtare e shkëmbimeve flurore në përditshmërinë anonime urbane duke u përpjekur për t’i shpëtuar tëhuajëzimit gërryes, duke iu dorëzuar ndjenjës më triviale e më të fuqishme. Kështu fluidja hedh rrënjë, çasti bëhet frymëgjatë dhe fragmentet bashkohen”, është shënimi i botuesit “Dudaj”.

Shkrimtari Agron Tufa nga të rrallët që ndjek letërsinë e Arapit, janë bashkudhëtarë të letërsisë së pas ’90-ës, në promovimin e librit, tha se leximin e librit e ka nisur qysh në embrion, në vitin 2014, dhe ka parë gjithë procesin e tij, se është ndryshuar ndjeshëm duke rritur gamën e shkrimit poetik. “Poetika e romanit fillon e ngjitet, dhe tani sigurisht metamorfoza e tij është e fuqishme, një krijim i paparashikuar, dhe gjithmonë autori është në dyshim, por në momentin përfundimtar, kur romani botohet ndërpritet çdo gjë, dhe shpëton nga çasti fatlum, që udhëheq shkrimtarin në procesin shkruaj/fshij. Në fakt kjo është shenjë shumë e mirë”. Për Tufën të kërkosh embrione autobiografike në një roman, që na jepet në trajtën e një imazhi, kjo ndërton një diskurs. Sipas tij dy protagonistët që përbëjnë romanin mund të ishin takuar kushedi se sa herë, por kjo është rastësia, ku përfshihet edhe koncepti i rastësisë, që në këtë rast mund të merret si diskurs më vete.

Për shkrimtarin ishujt metafizikë që shoqërojnë fatin e personazheve në roman, e bëjnë edhe më intensive ankthin e tyre, edhe pse serioziteti i tyre shkon deri në sarkazmë, në përpjekje për t’i dhënë kuptim jetës së tyre.

Lindita që jeton (ndoshta ashtu si personazhi, dhe pse është një burrë), në dy botë: shqiptare dhe gjermane, thotë se ekziston një ushtri e tërë shkrimtarësh në botë që bëjnë një luftë të vazhdueshme për vëmendje, për lexues. Ajo e njeh mirë këtë shkrimtar.

“Ky është libri i parë ku unë kam lozur me gjuhën. Është i gjithë një fiction. Ajo që më gëzon si figurë, është vetëm ajo çka është tipike për një ushtri të tërë shkrimtarësh në botë, ku bëj pjesë edhe unë. Adriani simbolizon figurën e shkrimtarit, edhe i mirë, por ende nuk e ka gjetur rrugën e suksesit, por janë miliona, si ai, që shkruajnë…Është një ushtri e tërë që duan të shkruajnë, por ky në përpjekjen e vet, të heroizmit për të mbijetuar me letërsinë, kthehet në një lloj mizantropi, pa dëshirë, që duket sikur i ka varrosur disa elementë dashurie. Por në fund të librit zgjohet dhe e kupton se ka brenda vetes atë elementin e dashurisë, vetëm se e ka fshehur”

Mes këtyre dy botëve, që shkrimtarja e zhvendos mes konteksteve të saj sidomos në këtë kolazh urban të romanit të ri, thotë se Shqipëria e bën të reflektojë herë pas herë, mbi unin tonë, të ekzistencës dhe pse vazhdon, ashtu si kolegë të saj të ketë dilemën e shkrimit, të bërit letërsi në kohën e sotme. “Shikoj këtu lajmet kryesore ku janë pak të reflektuara çfarë ndodh në botë, sikur ajo rotullohet vetëm rreth nesh. Vetëm këtu këndvështrimi është i vogël. Në një kohë të tillë kur ka një alert, një atentat në Londër, në Stokohlm, kur Evropa është shumë e tronditur vërtet në rrënjët e saj, a duhet letërsia?! Më kujtohet grupi 47 në Gjermani pas Luftës së Dytë Botërore, ata shtruan këtë pyetje: A duhet më poezia, a duhet letërsia në këto kohë? Ndoshta ne jemi të pandreqshëm, për këtë, ose lexuesi na kursen duke mos e thënë, ose sigurisht letërsia dhe artet kërkojnë të kapin kohën, të fiksojnë diçka, të gjejnë një ekuilibër në kohë të tilla”.

Violeta Murati

Mesoburrë dhe meso i talentuar!

Adrian Dani, shkurt Adi, një mesoburrë kaçurrels, meso i gjatë, dhe meso i talentuar, që sapo i kishte kaluar të dyzetat, po si një femër sqimatare, nuk i numëronte me qejf vitet, jo për rrudhat e shtuara, por se i kujtonin malin me ëndrra të mbetura shterpë, përfytyroi se si do të kërciste dera e apartamentit të tij kur ai ta përplaste e të dilte jashtë si rrallëherë për një shëtitje të hershme mëngjesi.

Po në të njëjtin moment diku tjetër në këtë qytet u hap një derë apartamenti, Ann Furst, një femër fjalëpakë, vetanake, që ende nuk e kish mbyllur me veten moshën e flirtit, e ambientuar, por asnjëherë e ngrohur me këtë qytet rrëmujë, hyri brenda në shtëpi për të fjetur. Ishte e lodhur, jo nga udhëtimi me tren, një udhëtim pak më shumë se një orë, por nga gjurmët e natës së kalaur në hotel, që kishin lënë si kujtim zbehjen në fytyrë. Brenda katër mureve askush nuk e shqetësonte më, bota e marrë me vete nga jashtë skërmiste pak minuta dhëmbët, por në fund zbutej dhe si një qen i bindur ulur në cep, strukej dhe priste e heshtur momentin e hapjes së derës për të dalë që aty. Sot Ann, nuk kishte ndërmend ta hapte më derën, do të flinte njëherë, pastaj do të gatiste çajin, pa devijuar as edhe një grimë nga ceremonia e natës së kaluar. Një pikëpjekje disa orëshe me të panjohurin, që kish braktisur familjen pas lindjes së fëmijës së tretë, djalë me sindromin daun. I panjohur kish gjetur qetësinë më në fund pa e pasur më parasysh djalin, kështu kish thënë ai me atë lloj toni që e kishte bërë Ann ta besonte vërtet se ai tani ishte i qetë, madje aq i qetë sa mund të shijonte aventura pa u bezdisur nga pamja e djalit të sëmurë, vetëm se djali i braktisur nuk i hiqej nga mendja, asaj, Ann Furst.

Adrian Dani dhe Ann Furst janë dy të panjohur që duan më shumë librat e i druhen njerëzve, dy beqarë të vetmuar në një metropol. E në këtë fazë vetmie të jetës, me bollëk brenda flluskës të stërmadhe ku nanuritet të kundrojë papushim botën, por sidomos të grindet me kërthizën e vet. Edhe Adrian Dani edhe Ann Furst grindeshin ca si shpesh, në mungesë të një pasardhësi që do t’ua kishte kthyer përmbys jo vetëm rehatinë e rregullit, por edhe atë egoizmin aq të ëmbël e të dashur, mikun pëshpëritës në kohë vetmie.

Adrian Dani veshur me të njëjtat pantallona xhins prej vitesh, me gjyslyke rrumbullake me xham të trashë që ia fisnikëronin dështimin e ëndrrës për t’u bërë shkrimtar i madh vazhdoi të ecë me hap të shpejtë, i mbërthyer nga ndjesia se sot, po pikërisht sot do të ishte dita, kur ai do të ndeshte mrekullinë, atë lloj që do t’i ndryshonte jetën, do t’i sillte idetë, zellin me vete për t’i jetësuar ato, fundja ç’i mungonte atij, pse të mos ishte ai i përzgjedhuri, si ata që papritur fitonin miliona në lloto dhe nuk dinin nga të strukeshin nga kaq shumë fat në lojë a në jetë, njësoj ishte.

Përditë përmbytej nga një përmallim i pakuptueshëm, në pritje të asaj diçkaje trandëse, të ëndërruar fshehtazi prej kohësh. A nuk e kishte pasur këtë ndjesi teksa shkruante nekrologjinë për veten, një shkrepje që i ishte dukur e çmendur për momentin, por që iu ngulit si gjilpërë në kokë, derisa i hodhi disa rreshta në letër. Ishte nga ato ndjesi që nuk e kishin gënjyer ndonjëherë, duke ia ndezur edhe më kuriozitetin, ende asgjë nuk kishte ndodhur, asgjë që t’i dukej e përafërt me përfytyrimin e tij për atë që priste. Të kuptohemi drejt, Adrian Dani, nuk donte të fitonte në lloto, ai thjesht donte shkundjen deri në rrënjë, donte ta ndjente diçkanë t’i depërtonte deri në palcë, nganjëherë kishte frikë prej saj, dinte vetëm se e gjithë qënia e tij thërriste pas kësaj të panjohure, sikur aty të fshihej shpëtimi i tij.

Ishte lodhur. Asgjë nuk ndryshonte në jetën e tij, ajo lëvizte ngadalë, mezi shtyhej, vetja i dukej si një ligavec i përjargur, pa muskuj (Ardian Dani nuk bënte pjesë tek burrat që vizitonin palestrat) një ligavec i ngadalshëm. Kur e pikaste ligavecin përtokë, e në këtë vend ku jetonte ata shtriqeshin bordurave të trotuareve apo monopateve në pyll si të kishte plasur ndonjë epidemic ligavecësh, Adi zbutej edhe më, qëndronte një hop, ulej në gjunjë sikur donte ta përshendeste mikun e vet, qëndronte ashtu derisa ligaveci riniste zvarritjen. Shikonte jargët që ai linte pas, a nuk ishin ato vazhda e jetës që thahej aq shpejt, e çdo gjë mbulohej paskëtaj nga harrimi? Por sigurisht, që këto pikëpjekje me ligavecin të kurorëzoheshin me një lëvizje të jargësit, duhej durim. E Adrian Dani nuk shquhej shumë për durimin, e kuptohet që edhe ato momente kur mund të lindte shkëndija e një lidhjeje mes tij dhe ligavecit ishin të rralla.

(Fragment)



Arapi: Ka një ushtri të tërë shkrimtarësh që duan rrugën e suksesit…

“Ky është libri i parë ku unë kam lozur me gjuhën. Është i gjithë një fiction. Ajo që më gëzon si figurë, është vetëm ajo çka është tipike për një ushtri të tërë shkrimtarësh në botë, ku bëj pjesë edhe unë. Adriani simbolizon figurën e shkrimtarit, edhe i mirë, por ende nuk e ka gjetur rrugën e suksesit, por janë miliona, si ai, që shkruajnë…Është një ushtri e tërë që duan të shkruajnë, por ky në përpjekjen e vet, të heroizmit për të mbijetuar me letërsinë, kthehet në një lloj mizantropi, pa dëshirë, që duket sikur i ka varrosur disa elementë dashurie. Por në fund të librit zgjohet dhe e kupton se ka brenda vetes atë elementin e dashurisë, vetëm se e ka fshehur”

Lindita Arapi : Çaste

Nga Flori Bruqi

Lindita Arapi, autore dhe gazetare e Deutsche Welles ka botuar disa libra në prozë e poezi. Romani i saj "Vajzat me çelës në qafë", (Ideart 2010) i botuar më vonë në gjermanisht, "Schlüsselmädchen" (Dittrich Verlag, 2013) gjeti jehonë në disa nga mediat e njohura gjermane.



Dy të panjohur, të huaj me jetën e vet, pas një vërtitjeje vetmitare e shkëmbimeve flurore në përditshmërinë anonime urbane pikëpiqen, e për t'i shpëtuar tëhuajëzimit gërryes i dorëzohen ndjenjës më triviale e më të fuqishme. Kështu fluidja hedh rrënjë, çasti bëhet frymëgjatë dhe fragmented bashkohen.


Më parë ajo ka botuar edhe një libër poetik në gjermanisht "Am Meer, nachts" (Edition Thanhäuser) dhe librin studimor për imazhin e shqiptarëve, "Wie Albanien albanisch wurde – Rekonstruktion des Albanienbildes" (Tectum Verlag), 2006. Arapi është nderuar me disa çmime letrare si ai "Kult" 2011 për librin e vitit, dhe çmimin e Poetekës, "Nositi", 2008.

Poezi të saj janë përkthyer në disa gjuhë, anglisht, frëngjisht, në gjuhën kroate e malazeze. Lindita Arapi ka përkthyer autorë nga letërsia gjermane. Aktualisht ajo moderon një emision televiziv për Europën në Deutsche Welle. Miti i kalimtares në metropol, i Çastit të rrëshqitshëm kërkon jetëgjatësinë në romanin eksperimental "Çast" të Lindita Arapit.

Miti i kalimtares në metropol, i Çastit të rrëshqitshëm kërkon jetëgjatësinë në romanin eksperimental “Çast” të Lindita Arapit. Dy të panjohur, të huaj me jetën e vet, pas një vërtitjeje vetmitare e shkëmbimeve flurore në përditshmërinë anonime urbane pikëpiqen, e për t’i shpëtuar tëhuajëzimit gërryes i dorëzohen ndjenjës më triviale e më të fuqishme. Kështu fluidja hedh rrënjë, çasti bëhet frymëgjatë dhe fragmented bashkohen



****

Ekziston një ushtri e tërë shkrimtarësh në botë që bëjnë një luftë të vazhdueshme për vëmendje, për lexues. Lindita Arapi mendon se këtë lloj shkrimtari që nuk e arrin suksesin e njeh më mirë. Në librin e ri “Çaste”, ajo ndjek dy fate paralele të panjohurish, dy botë të copëtuara gjermano-shqiptare në një atmosferë qyteti.“Gjithmonë më ka bërë përshtypje anonanimiteti, vetmia, këto momentet kaq fluide dhe të rrëshqitshme të metropolit. Duket sikur ka një lloj performance urbane shumë të rrëshqitshme”, thotë Arapi. Ky mozaik tregimesh ka gjurmë të Arapit poete, autore e librave “Kufomë lulesh”, “Ndodhi në shpirt”, “Melodi e heshtjes” të shkruar midis viteve 1993-’99. Zhvendosja e saj në botën gjermane vetëm sa i krijon distancën e nevojshme për ta parë të kaluarën në Shqipëri me sytë e mendjes, si në romanin “Vajzat me çelës në qafë”.

“Kur shkruaj shqip, futem brenda atij ishullit të vogël që është dhoma e punës, që është kompjuteri, letra dhe që aty për mua është Shqipëria. Ndonjëherë më duket sikur qëndroj mbi urë”, ka thënë Lindita. “Çaste-kolazhe metropoli”, miti i kalimtares në metropol, i Çastit të rrëshqitshëm kërkon jetëgjatësinë në romanin eksperimental.. Dy të panjohur, të huaj me jetën e vet, pas një vërtitjeje vetmitare e shkëmbimeve flurore në përditshmërinë anonime urbane pikëpiqen, e për t’i shpëtuar tëhuajëzimit gërryes i dorëzohen ndjenjës më triviale e më të fuqishme. Kështu fluidja hedh rrënjë, çasti bëhet frymëgjatë dhe fragmentet bashkohen.

Mustafa Nano : “Sandwich: A është mirë me qenë shqiptar?”,

Nga Flori Bruqi

Një titull libertin e provokativ konsiderohet libri më i fundit: “Sandwich (A është mirë me qenë shqiptar?), I promovuar pak ditë më parë nga botimet “UETPress”, por që ka pasur jehonë të menjëhershme, që ashtu si pritej ka ngjallur edhe polemika. Duke hyrë në çështje identitare të shqiptarëve, parë drejtpërsëdrejti nga të huajt, kryesisht evropianë që kaluan këtej nga shekulli i 18, Nano ndërton librin ese duke hapur debate jo vetëm kulturore por edhe antropoligjike. Pyetur për vështirësinë e perceptimin, e kuptimit të titullit të librit, për një kulturë si e jona, Nano është përgjigjur: Ky titull mund të duket si një trill për të shkaktuar efekte marketingu, por nuk është tamam kështu. Ka një përputhje mes titullit dhe përmbajtjes. Në thelb unë merrem në këtë libër me sandwich-in historik grek-shqiptar-serb. Pse ky provokim intelektual? Çfarë është ky libër për shqiptarët? Autori është shprehur se “Në këtë libër kam në fokus shqiptarët, apo ngjarje të historisë së Shqipërisë, por në korelacion me fqinjët tanë. Ka disa interpretime të historiografive kombëtare në Ballkan mbi ngjarje të caktuara që më duken të pasakta. Studiuesit shqiptarë, serbë, grekë i kanë mëshuar më shumë idesë se kombet e tyre janë tepër të ndarë prej njëri-tjetrit, se historia e Ballkanit është një histori armiqësish, se kjo armiqësi është e hershme, e në ndonjë rast duke dhënë përshtypjen se kombet në Ballkan kanë lindur me urrejtjen ndaj (apo për t’i dhënë urrejtje) njëri-tjetrit. Historia e 150 viteve të fundit, që nis në momentin kur lindën idetë nacionale këtyre anëve, rreket ta provojë këtë gjë, pasi është në thelb një histori mospajtimesh, luftërash, krimesh, mizorish, rivendikimesh territoriale, revanshi, etj, etj, por para kësaj kohe, për shekuj të tërë, nuk ka qenë kështu. Jo tamam kështu. Historiografitë nacionale, të ndihmuara edhe nga arti, letërsia e në përgjithësi kulturat nacionale, kanë bërë të vetën për ta shtrirë këtë klimë konflikti në të gjitha kohët. …”

Mustafa Nano - (lindur në Durres) është analist politik shqiptar nga Shqipëria.

Prej më shumë se 11 vitesh punon si gazetar në shtypin e në televizionet e Tiranës. Në qëndrimet dhe shkrimet e tij dallohet për pikëpamjet liberal-progresiste. Ka bashkëpunuar në periudha të ndryshme me gazetat Shekulli, Korrieri e Shqip. Është autor i tre librave eseistikë. Ai është edhe themelues i blog-ut online Respublica.al ku trajtohen tema aktualiteti, ekonomike dhe sociale.

Mustafa Nano e tha edhe këtë: Shqiptarët e Kosovës kanë gjak serbi

Analisti, Mustafa Nano, tregon të vërtetën e pjesëmarrjes së tij në një konferencë të organizuar nga agjencitë shtetërore të lajmeve në Beograd.

Sipas Nanos “Kosova është ‘gjylja e madhe’ në këmbët e marrëdhënieve shqiptaro-serbe”. Ka pasur disa reagime ndaj një qëndrimi tuajit në Beograd, në një konferencë të përbashkët serbo-shqiptare. Çfarë ishte kjo konferencë?


Ishte një konferencë e organizuar nga Tanjugu dhe ATSH-ja, me titullin “Shqiptarë e serbë – si të ecet më tutje?”, në të cilën ishin ftuar intelektualë e studiues nga të dyja anët. Ishte i ftuar edhe i mirënjohuri dhe i kudogjenduri Eduard Kukan dhe ministri i Jashtëm serb Ivica Daçiq, i cili, meqë ra fjala, mbajti një fjalë që nuk më pëlqeu. Ishte një nga ato fjalimet e tij të zakonshme, ku mes rreshtave apo edhe në rreshta, vihej re makthi serb për Kosovën e humbur. Ishte një fjalim që mua nuk m’u duk në frymën që duhej të përcillte konferenca.

Në një intervistë për “Panorama”, Nano tregon se kritikët e tij e kanë kuptuar drejt këtë herë, por mendojnë ndryshe nga ai.


Por këtu kanë shkaktuar debat nja dy qëndrimet tuaja. Mendoni që jeni keqkuptuar?

Jo, problemi nuk është që jam keqkuptuar. Problemi është që jam kuptuar drejt. Kjo do të thotë se sulmohem nga njerëz, që në këtë çështje mendojnë ndryshe nga unë.

Çfarë thatë ju atje?

Thashë shumë pak gjëra. Së pari, thashë se nuk kisha pritur që në këtë konferencë të flitej aq shumë për Kosovën. Intelektualët serbë, por edhe ministri i tyre, siç ju thashë, i hapnin dhe i mbyllnin fjalët e tyre me Kosovën. Nuk është se flisnin me gjuhën e Milosheviçit. Madje, as me gjuhën e Daçiçit nuk flisnin. Por dukej se serbët nuk janë ende të përgatitur t’i shohin marrëdhëniet mes tyre e shqiptarëve në një perspektivë, që e kapërcen ankthin e tyre mbi Kosovën. Dhe kjo mua më befasoi, sidomos po të mendojmë që ai ishte një takim midis Tiranës e Beogradit (nuk kishte të ftuar nga Kosova). Nisur nga kjo, unë thashë në thelb se ka shumë Kosovë në këtë takim, duhet ta shmangim pak Kosovën, dhe mund ta shmangim, ndryshe i bie që të llokoçitemi në llucën e zakonshme e të xhirojmë në vend.

Por mund të ndodhë kjo? Mund të përjashtohet Kosova, kur flitet mbi marrëdhëniet mes shqiptarëve e serbëve?

Po, mund të ndodhë. Madje, duhet të ndodhë. Për dy arsye. Së pari, sepse çështja e Kosovës ka marrë rrugë e nuk mund të kthehet prapa; nuk ka fuqi askush që ta kthejë prapa; çfarëdo që të ndodhë, nuk ka më kthim prapa; edhe sikur kosovarët të rrëmbejnë armët e të fillojnë të luftojnë me njëritjetrin, kthim prapa nuk ka; dhe kjo duhet të jetë e qartë për të gjithë; unë çuditem pse kjo nuk është e qartë. Dhe së dyti, sepse ka gjëra të tjera për të biseduar, që mund të jenë shkëmbimet në ekonomi, në kulturë etj., apo edhe – kjo është një temë që unë e kam për zemër – shkëmbimet e takimet midis intelektualëve, akademikëve, gazetarëve, në mënyrë që këta të fundit të ballafaqojnë e të përafrojnë ide, mendime, vizione mbi historinë, mbi njëri-tjetrin, mbi gjëra që ne ndajmë.

Kjo ka shkaktuar debat, mes të tjerash. Se ju keni thënë, sipas kritikëve tuaj, që shqiptarë e serbë kanë shumë gjëra të përbashkëta.

Saktësisht, teza ime është se “problemi ynë është Kosova; kur flasim për marrëdhëniet mes shqiptarëve e serbëve, Kosova është “gjylja e madhe” në këmbët e këtyre marrëdhënieve; dhe sikur kjo çështje të mos ekzistonte apo sikur të gjente një zgjidhje imediate, që do t’i bënte të gjithë ta flinin mendjen, ne nuk do kishim përse të grindeshim, pasi nuk na ndajnë gjëra të tjera të mëdha. Diferencat e tjera janë si diferencat mes kombeve të tjera, si ato mes Francës e Gjermanisë, si ato mes Spanjës e Portugalisë etj., etj., madje, serbë e shqiptarë janë më të ngjashëm sesa janë të tjerë me njëritjetrin; dhe kjo sepse kemi qenë fqinjë që për shekuj me radhë, kemi jetuar nën sundimtarë të njëjtë dhe në këtë kontekst, më shumë kemi dhënë e kemi marrë me njëri-tjetrin sesa kemi luftuar; dhe se kush mohon faktin që ne kemi dhënë e kemi marrë me njëri-tjetrin, është një i paditur”.

Ku e keni fjalën, kur thoni se “kemi dhënë e kemi marrë me njëri-tjetrin”?

Ku ta kem më parë? Kemi dhënë e kemi marrë aq shumë, sa mund të thuhet pa frikë se në gjakun serb ka shumë prej Shqipërie, ashtu si në gjakun shqiptar, sidomos në Kosovë, ka shumë prej Serbie. Kjo që thashë mund t’u duket një çmenduri, por nuk është. Në harkun e shekujve ka pasur me mijëra krushqira të lidhura, të cilat kanë pasur efektin e tyre. Ka pasur edhe shumë zhvendosje popullsish e asimilime në të dyja krahët. Edith Durhami, të cilën ne shqiptarët e kemi shumë xhan, por edhe Hahni e të tjerë, e kanë vënë në dukje këtë ngjashmëri. Përveç kësaj, ne i mëshojmë shumë armiqësisë sonë, por kjo armiqësi – dhe kjo është një tezë tjetër e imja, të cilën e kam shtjelluar me imtësi në librin “Sandwich” – është e vonë, dhe është jo më e gjatë se 150-vjeçare. Pastaj, edhe kulturalisht ne kemi dhënë e kemi marrë. Shikoni traditat tona orale, të cilat ne i shfrytëzojmë për të krijuar një klimë emulative, i shfrytëzojmë për të thënë se “jemi ne djepi i traditave orale në Ballkan”, në një kohë që e vërteta është se nuk ka një traditë orale ekskluzivisht serbe, boshnjake, malazeze, shqiptare, etj., por ka një traditë orale ballkanike, se tradita orale ballkanike është një “joint venture” dhe se çdo traditë orale kombëtare është pjella, jo djepi i kësaj tradite orale ballkanike. E prandaj, unë mendoj se është e pakuptueshme, madje edhe qesharake, grindja që bëjnë akademikët e historianët për ta vjedhur këtë traditë ballkanike e për ta bërë të tyren. Siç shihet, edhe gjëra që na bashkojnë, ne i shndërrojmë menjëherë në gjëra që na ndajnë dhe kjo është absurde. Doni më? Ka edhe fjalë që ne i kemi huazuar nga njëri tjetri. Ka fjalë të shqipes, fjala vjen, që janë me origjinë serbe, siç janë kovaç, shëtit, vadit, kosit. Madje, me shumë gjasë edhe fjala “vatër”, të cilën shqiptarët e Amerikës e kanë përdorur për të pagëzuar organizatën famëmadhe “Vatra”, është me origjinë serbe. Për të mos folur për fjalët që ne i kemi të përbashkëta prej pushtimit osman, si zanat, inat, hajde etj.. Dhe mua më vjen çudi se si mund të tërbohet njeriu prej titullit “Provokacija”, që unë kam zgjedhur për programin tim.

Pse, ka që janë tërbuar?

Pse, nuk e dini ju? Ka që kanë refuzuar të vijnë në programin tim thjesht prej emrit “Provokacija”. Meqë ra fjala, Idro Seferi që moderonte një nga sesionet e konferencës, e nisi diskutimin me mua bash me këtë pyetje: Pse ky emër për programin tuaj televiziv? Duket që ka bërë përshtypje. Mirëpo nuk duhet të bëjë.

Dhe cila ishte përgjigja juaj?

Përgjigjja ime ishte në frymën e tezave që unë mbroj: Kam dashur t’u përcjell shqiptarëve mesazhin se me serbët nuk është vetëm armiqësia që na mban të lidhur dhe se gjërat serbe nuk janë apriori të huaja e armiqësore për ne. E di, kjo tingëllon surreale, ose më e pakta provokative, por nuk është as surreale, as provokative. Na duket e tillë ngaqë jemi mëkuar qysh në djep me idenë se serbët janë armiqtë tanë të përjetshëm, se ata nuk mund të jenë gjë tjetër, veçse armiqtë tanë dhe se ne shqiptarët nuk mund të përkufizohemi ndryshe, veçse nëpërmjet armiqësisë e urrejtjes ndaj serbëve. Kjo ka qenë e vërtetë në periudha të caktuara në harkun e 150 viteve të fundit, por jo më parë. E nuk ka pse të projektohet edhe në të ardhshmen. Sidomos nëse mendojmë që Kosova do të jetë gjithnjë e më pak një problem.

Ka bërë përshtypje edhe që ju u bëtë thirrje shqiptarëve të Preshevës që të mos jetojnë me ëndrrën e bashkimit. Unë kam qenë në Preshevë. Dhe pashë që shqiptarët atje e mbanin veten peng të një pritmërie, të një perspektive të bashkimit me Shqipërinë a me Kosovën. Ishin duke pritur Godot-në. Dhe kjo i çmobilizonte, i mbante në një gjendje të ngrirë, në një gjendje midis, sandwich, ua bënte pa kuptim çdo përpjekje integrimi në Republikën serbe. Mua m’u dhimbën ata shqiptarë. Mirëpo, kjo është një gjë e zakonshme në Ballkan. Në të njëjtën gjendje të ngrirë, madje edhe më keq, janë serbët e Mitrovicës, të cilët mendjen e kanë në Beograd, jo në Prishtinë. Po kështu edhe serbët e Bosnjës. Po kështu edhe shqiptarët e Maqedonisë. Madje, edhe grekët e Shqipërisë e kanë mendjen në Athinë. Dhe unë i përmenda të gjitha këto. Nuk është se përmenda vetëm shqiptarët e Preshevës. Dhe unë mendoj gjithë ditën e ditës se kjo është një situatë e çmendur, prej së cilës nuk shqetësohet askush në Ballkan. Përkundrazi, të gjithë duan që ta përjetësojnë këtë ngrirje. Të gjithë këtyre anëve përpiqen të inkurajojnë/përjetësojnë konflikte. Në ballë të këtyre përpjekjeve janë elitat tona, ato politike e kulturore, anëtarët e të cilave bëjnë garë me sho-shoqin se kush t’i hedhë më shumë benzinë zjarrit të konfliktit. Dhe teksa bëjnë këtë këtë, këta e quajnë veten patriotë. Ndërsa mua, që po bëj bash të kundërtën, këta idiotë më quajnë antishqiptar, shërbëtor të interesave serbe. Dhe keni vënë re më të bukurën, d.m.th., që elitat tona sulmojnë elitat serbe dhe anasjelltas? Është një luftë që bëhet mes të ngjashmish. Janë elita mendjembyllura, të cilave nuk u intereson paqja dhe e vërteta. Për mua, ne duhet ta fillojmë çdo gjë duke u shkëputur prej ndikimit të elitave tona.

Tom Kuka : Hide mbi kalldrëm

Një rrëfim mbi dyzimin e shoqërisë shqiptare: nga njëra anë, e sunduar nga intrigat, tradhtitë e abuzimet e të fortëve e nga ana tjetër, e drobitur nga skamja, verbëria e bestytnitë e të dobëtve.
Janë vitet ‘30. Vitet e një Shqipërie që më në fund ka një emër, një qeveri dhe një kryeqytet. Dhe ç’kryeqytet! Tirana na shpaloset me tonalitetet e një fotografie bardhezi, në të cilën, falë një rrëfimi mjeshtëror, ndiejmë kutërbimin e kanalizimeve në qiell të hapur, të djersës së mëditësve, të qenve që rrëmojnë rrugëve, por edhe erën e sapunit të rrobave, të gatimeve në shtëpitë përdhese dhe të frutave që rëndojnë në pemët e oborreve të tyre. Pluhuri i bardhë i allçisë dhe i rrugëve na mahis sytë dhe gëlimi i zhurmshëm i vegjëlisë në pazar na vret veshin. E në këtë zallahi zërash e personazhesh, Di Hima, kryehetuesi i Tiranës, një burrë i mençur, me karakter tërheqës dhe ende i pamartuar, heton mbi vrasjen e Andon grekut, duke zbuluar një botë sekretesh e shantazhesh, nga e cila mund ta shpëtojë vetëm një dashuri e thjeshtë dhe e paqtë. Autori shpalos një tablo groteske e njëkohësisht mallëngjyese të një Shqipërie të skamur, të uritur e të nëpërkëmbur, ku jeta e njeriut nuk vlen asnjë dyshkë e ku nderi është vetëm një fasadë për sytë e botës. Në fakt, asgjë nuk ka ndryshuar… pothuajse një shekull më parë, ajo që ishte Tirana mbetet ende Tirana.
Ky është romani i parë i autorit që shkruan me pseudonimin Tom Kuka. Identiteti i tij i vërtetë nuk njihet. “Jam një njeri që, ma merr mendja, më njohin mjaftueshëm. Natyrisht, nuk kam bërë punë të zeza, që të kem frikë të paraqitem me emrin tim. […]

Kush është Tom Kuka, autori misterioz që po çmend shqiptarët?


Disa  vite më parë, a thua se e kishim parandjerë, në prag të Panairit të Librit, jo më kot ju sugjeruam librin “Hide mbi kalldrëm”, të shkrimtarit Tom Kuka; një libër për Shqipërinë e viteve ’30, që më në fund pati një emër, një qeveri dhe një kryeqytet, i cili shpalosej përmes një rrëfimi mjeshtëror, ku ndihej kutërbimi i kanalizimeve në qiell të hapur, i djersës, ndiheshin qentë që rrëmonin rrugëve, ndihej era e sapunit dhe gatimeve në shtëpitë përdhese.
Tom Kuka, që shpalosi tek “Hide mbi kalldrëm” një tablo groteske e njëkohësisht mallëngjyese të një Shqipërie të skamur, të uritur dhe të nëpërkëmbur, është pseudonim, pasi identiteti i vërtetë nuk njihet. Misteri është akoma më i madh, pasi në një intervistë në 2016-n, Tom Kuka tha për “pasqyrë.al” se publiku e njeh, mirëpo ai ka zgjedhur të mos e zbulojë emrin duke u shprehur se “dëshiron që njerëzit ta lexojnë librin, sepse e pëlqejnë, pa u nisur nga emri që ka në media, politikë, sipërmarrje apo kudo.”
Pas librit të parë që bëri bujë, i pyetur se kur do të ishte gati trilli i radhës, përgjigjja ishte e thukët: “Është dimër përpara, shporreti ka nevojë për zjarr. A e mendon sa letra duhen djegur për ta ndezur?”. Mesa duket, Tomës i janë dashur plot 2 vite, pasi romani i dytë ka vetëm pak ditë që është botuar.



 Ngjarjet e romanit “Hide mbi kalldrëm” vendosen në Tiranën e viteve ’30. Ngjarja mund të zhvillohej kudo në Shqipëri, por në ato vite, pak qytete meritonin të quheshin të tilla. Qytete si Korça, Gjirokastra, Shkodra ishin shumë sqimatare për të ushqyer historinë e Tom Kukës, ndërsa Tirana, kryeqyteti i vendit, ishte bash ambienti i duhur.

Nga mënyra se si e ka përshkruar Tironën, Tom Kuka ose nuk është tirons, ose dëshiron ta vendosë gishtin në krenarinë e kryeqytetasve për prejardhjen e tyre. Një qytet që ecën me një ritëm të ngadaltë, ku dita nis me nge me një kupë raki e kafe të pjekur fortë, ku Perandoria Osmane ka lënë shenjën e vet, thellë në mishin e tij dhe banorët duken më turq se vetë Orhan Turku.

Ndërsa përpiqet të zbulojë vrasjen e tregtarit grek, Andonit, që kishte qëlluar të qe edhe qejfli djemsh të njomë, hetuesi Di Hima zbulon se si pas avllive e shtëpive prej qerpiçi qëndron pezull një eros i pushtetshëm, që jo rrallëherë i kalon kufijtë drejt perversitetit. Prindër që çojnë vajzat në dyert e pasunarëve, dajallarë që çojnë nipërit e mitur nëpër shtëpi publike, tutorë të pashpirt, qehajaj kafshë, kushërinj handikapë që përdhunojnë kushërirat e para… kur përshkruan të tilla ngjarje apo skena, Tom Kuka nuk ka qime në gjuhë.

Fjalori i tij është i çliruar nga zgjedha e “turpit”, por veshur me të folmen dhe zakonet e Tiranës, i jep ngjyresa deri diku folklorike, që nuk ta bën të pështirë leximin. Më shumë se të zbulojë vrasësin e Andon grekut, autori ka dëshirë të zbulojë qytetin dhe bashkë me të edhe Shqipërinë, e cila edhe pas gati një shekulli nuk është pa vese, madje i ka me shumicë.

Si sot dhe atëherë gjen të njëjtat allishverishe, korrupsion, shitje-blerje, të njëjtin raport mes gruas dhe burrit, dyzimin mes asaj të do dhe asaj që duhet, fenomeni i zgjedhjes mes një gruaje seksi dhe të lehtë e një tjetre të zgjuar e të shkolluar.

Nuk dihet nëse, pas panairit, Tom Kuka do bëhet i gjallë, por e sigurt është se ka bërë jo pak kureshtarë ndër lexues.

Quhet “Gurët e vetmisë” dhe është i ndërtuar duke gërshetuar të shkuarën, të tashmen dhe të ardhmen, të cilat rrjedhin lirshëm me njëra-tjetrën, në një kohë të pakohë.

Subjekti i romanit ndërtohet mbi masakrën e Paramithisë, në të cilën 72 burra të ndershëm të familjeve më të njohura çame u thirrën nga mitropoliti grek kinse për të vendosur paqen mes tyre. Asgjë nuk ndodhi, ata u prenë në besë dhe u vranë në përroin e Selanit. Armiku ka vetëm një qëllim – të kërkojë zhdukjen e tyre, të ndërrojnë gjuhën, emrin, të asimilohen deri në atë pikë sa t’u shuhet fara.

Një rrëfenjë epike për gjithë ç’ndodhi një shekull më parë në tokat shqiptare. Megjithatë, sigurisht që nuk mungon tipari i universalizimit, pasi historia mund të jetë historia e çdokujt, e çdo kombi të tradhtuar e të braktisur.

Drejtuesja e shtëpisë botuese “Pegi”, që thekson se nuk e ka zakon të rekomandojë libra, pasi shijet janë të ndryshme, shprehet se “Gurët e vetmisë” është një ndër librat më të mirë që ka botuar ndonjëherë, sidomos në lidhje me letërsinë shqipe.

“Është një rrëfim që të mbërthen, në një peizazh shqiptar, me një aromë të fortë jugu, ullinjtë, gatimesh shqiptare, në një fshat ku të vdekur e të gjallë sillen bashkë mes ngjarjesh të trishta e gazmore, mes traditave dhe bestytnive, dashurive… Pa u bërë patriotik, pa marrë përsipër asgjë, pa i zënë, madje as emrin në gojë, autori rrëfen për një dramë të madhe: maskarën e Çamërisë,” shkruan ajo në Instagram.

Ashtu si po themi Erion Veliaj, që përmes një postimi në Twitter tha se udhëtimet e gjata shijojnë më së miri duke lexuar faqet e “Gurët e vetmisë”, edhe ju mund të bëni të njëjtën gjë. Një libër i mirë është gjithmonë zgjedhja e duhur.

Dhe diçka në fund – nëse ndiheni “të mashtruar” që ende nuk e zbuluat se kush është Tom Kuka në të vërtetë – referuar fjalëve të autorit, letërsia është një ishull i qashtër, ku nuk ka pse futen njerëz që kërkojnë namin e mirë të spektaklit!

Gurët e vetmisë nga Tom Kuka



Kjo është një përrallë nga e kaluara, me djem gjaknxhehtë e vajza lozonjare, me valle ndjellëse e shtjella kumtesh, që nxijnë lulet e lotojnë gjak. Këtu nuk ka prijës të shquar e fjalëmëdhenj, por ka vetëm njerëz shpirtmirë: qeflinj, sedërlinj e besëplotë, që ngulmojnë për paqe.


Historia e personazheve plekset me mite e legjenda, të cilat janë jo vetëm pjesë e një përditshmërie të shtruar e të thjeshtë, por pjesë e thelbit të këtij populli të vogël e të harruar. Këta njerëz me rrënjë të thella, të ndërthurura në gëzime e hidhërime të moçme, jetojnë të zhytur në një fatalizëm që është njëherazi shpëtimtari dhe përndjekësi i tyre më i ashpër. Autori i romanit, Tom Kuka është pseudonimi i një emri të njohur në gazetarinë shqiptare. Ai është Enkel Demi, i cili këtë vjeshtë erdhi me romanin e tij te dytë “Gurët e vetmisë” pas të parit vitin e kaluar “Hide mbi kalldrëm”.



Ky është një roman i shkruar në një gjuhë dialektore, me një shqipe tipike toske. Autori shpjegon se kjo nuk është hera e parë që shkruan në këtë lloj stili. Sepse pavarësisht gjuhës standarte sipas tij, asaj zyrtare, vendosur në Kongresin e Drejtshkrimit, dialektet vetëm mund ta pasurojnë gjuhën. Ato mund të japin lirinë e të shprehurit që në krijmtari, është shumë e nevojshme.

Kjo është një rrëfenjë epike për atë që ka ndodhur një shekull më parë në tokat shqiptare. E megjithatë kjo mund të ishte historia e shumë të tjerëve, e çdo kombi të nëpërkëmbur, të tradhtuar e të braktisur. Kjo është një histori e përbotshme sepse kjo nuk u ka ndodhur vetëm shqiptarëve. Kjo tragjedi u ka ndodhur edhe popujve të tjerë. Një tragjedi e tillë së fundmi i ka ndodhur edhe popullit sirian. Dhe fati në këtë rast është i përbashkët sepse askush nuk mund të detyrojë askënd, të largojë njeriun nga shtëpia e tij.

Fragment nga libri

Nën gjethet e mëdha të atij rrapi kalonin mbrëmjen të rinjtë, që thurnin ëndrra për vashëzat e pagjuma që shtynin netët nën hënë, në kopshtijet e rrethuara me avlli. Pleqtë qëndronin si të ksehasur poshtë degëve të tij të ngërthyera si udhë me njëra – tjetrën.

Prandaj dhe ata humbisnin rrugën, mbeteshin pa gojë e dëgjonin klithmat që vinin nga poshtë, nga ai lumë që nuk dinte të ndalej. Shpirtrat vuanin në ato udhë të vështira, të kapërthyera nyje, të cilat askush nuk mund t’i zgjidhte dot.

As varkëtari me përvojën e lashtësisë nuk e gjente dot më portën e duhur për t’i përcjellë ata shpirtra të bërë kapicë në lundrën e tij të lodhur nga shekujt. Rrapi i fliste lehtas sa herë frynte erë dhe mundohej ta ndihte, meqë rrugët i shihte nga andej lart, por varkëtari ishte shurdh, plak njeri, me një rrobë të grisur nga motet që rridhnin.

Zija Çela :"Ora e Zooparkut"; “Djalli komik”...

Nga Flori Bruqi

Zija Çela ka lindur më 25 mars 1946 në qytetin e Shkodrës. Ishte fëmija i shtatë në një familje, ku i ati ishte punëtor dhe e ëma shtëpijake.

 Megjithëse kaloi një fëmijëri dhe rini të vështirë (babai i vdiq kur ishte vetëm pesë vjeç), ai arriti të diplomohej në Universitetin e Tiranës për letërsi. 

Në atë kohë, u emërua mësues në fshatrat malore të Kukësit. Në këtë qytet të vogël verior punoi për shumë vite dhe, kur ishte bërë i njohur me librat e tij, e transferuan në kryeqytet.

Në Tiranë punoi redaktor në revistën letrare“nëntori”, ndersa nga 1984 – 1990 si kryeredaktor i gazetës letrare “Drita”. Në vitet ‘90 kjo gazetë luajti një rol të rëndësishëm në lëvizjen intelektuale për përmbysjen e sistemit totalitar. 

Me vendosjen e pluralizmit, Zija Çela u bë drejtor i shtëpisë botuese “Letrat”, ku e filloi veprimtarinë me romanin “Përbindëshi” të Kadaresë, një vepër që ishte ndaluar nga regjimi i mëparshëm. 

Në vitin 2000 e gjejme kryeredaktor i të përjavshmes “Albania e vogël”, suplement letrar i gazetës së përditshme “Albania”. 

Njëkohësisht që nga viti 2000, i shquar gjithashtu si eseist dhe publicist, Çela bën jetën e shkrimtarit në profesion të lirë.

Si autor u bë i njohur shpejt nga librat me tregime, që u pasuan nga romanet e tij, duke spikatur veçanërisht me triptikun e romaneve “Gjaku i dallëndyshes”, “Gjysma e Xhokondës” dhe “Banketi i hijeve”. 

Më parë kishte botuar romanet “Një verë pa lamtumirë” dhe “Mali i tejdukshëm”, i cili per realizmin e fortë dhe modernitetin e formës, është cilësuar si rebelim i autorit ndaj metodës së socrealizmit. Autori është fitues i disa çmimeve letrare.

Në qershorin e vitit 2005, së bashku me bashkëshorten, Çela zhvendoset në Itali per t’i qëndruar te koka të birit, Dritanit, i cili sëmuret nga kanceri dhe mbyll sytë nëntë muaj më vonë. 

Duke pasur për protagonist të birin, i njohur gjerësisht në Shqipëri si përkthyes nga italishtja, kësaj ngjarjeje tragjike shkrimtari do t’i kushtojë librin “Për dashurinë shkruhet pas vdekjes”. 

Opinioni e priti me interesim të veçantë dhe profesionistët e cilësuan si një nga librat më të mirë të këtij lloji (elegji në prozë) që janë shkruar në letrat e përbotshme. Ja një pasazh nga ky libër: “Thonë se vyrtytet dhe talentet janë xhevahirët më të shtrenjtë që zbukurojnë njeriun. 

Nëse është e vërtetë, atëherë mund të pohoj se xhevahiret e tij, gjithë kohën sa rrojti, Dritani i mbajti në mënyrën më të padukshme, nën këmishë. 

Vetëm një herë i shkëlqeu një diamant i zi dhe kjo ndodhi në mortin e tij. Por doli se, për këtë, edhe opinioni kishte qenë i gatshëm... 


O atlet i jetës, që e humbe betejën! Sa herë që vdes një njeri si ti, vdekja nuk ka mundur vetëm individin, por tërë njerëzimin.”

Tituj të veprave

1971 : Yje mbi lumë
1974 : Jeta në shtëpinë tonë
1979 : Pëllumbat e janarit
1979 : Një verë pa lamtumirë
1984 : Buletini i borës
1987 : Eklips dhe proza të tjera
1989 : Mali i tejdukshëm
1990 : Shtëpia e lepujve
1990 : Gjaku i dallëndyshes
1992 : Gjysma e Xhokondës
1995 : Një fjalë me lejen e Zotit
1996 : Monedha e dashurisë
1998 : Banketi i hijeve
2000 : Oborri i një tirani të fshehtë
2002 : Lëngata e hënës
2002 : Gjaku im i errët
2005 : Las Varrezas
2007 : Për dashurinë shkruhet pas vdekjes
2009 : SOS, një buzëqeshje
2010 : Goja e Botës
2011 : Apokalipsi sipas Shën Tiranës
2012 : Pika drite në Eklips
2012 : Buza e kuqe dhe Gjaku i errët
2014: Arkipelagu Spiritus
2016: Princi i Buzëqeshjes
2017: Ora e Zooparkut

Çmime letrare

Zija Çela ka marrë nëpër vite mjaft çmime letrare. Por autori i përmbahet bindjes se çmimet jo gjithnjë jane shenja të sigurta vlerash.

1984 : Çmimi i Republikës (“Buletini i borës”) ;
1996 : Çmimi i Ministrisë së Kulturës për romanin më të mirë të vitit (“Monedha e dashurisë”) ;
1998 : Çmimi “Velija” për romanin më të mirë të vitit (“Banketi i hijeve”) ;
2002 : Çmimi “Buzuku” (Kosovë) për romanin më të mirë të vitit (“Lëngata e hënës”) ;
2006 : Çmimi i Ministrisë së Kulturës për romanin më të mirë të vitit (“Las Varrezas”) ;
2010 : Çmimi Kriterion ;
2012 : Çmimi "Petro Marko" për romanin më të mirë të vitit (“Apokalipsi sipas Shën Tiranës”) ;
2012: Çmimi “At Zef Pllumi” për prozën më të mirë të vitit (“Buza e kuqe dhe gjaku i errët”);
2013: Çmimi “Çmimi i PEN të Shqipërisë”;
2017: Çmimi "Rexhai Surroi" për romanin "Ora e Zooparkut".

“Ora e Zooparkut”, romani i Zija Çelës, është një vepër tjetër mjaft e vlerësuar, madje duke ardhur me zhvillime të reja autoriale. “Të ngjan sikur kjo ngjeshje, ky surpres narrativ, gjuhësor dhe emocional ka një burim të përbashkët. Mund të hamendësoj se autori është ndodhur në një gjendje tjetërsoj, më të zymtë, më të trishtë, në një nga ato gjendjet e trishtim-kllapisë që e afrojnë njeriun me të Vërtetën e thelbit dhe me krijimtarinë e madhe. Një rrëfim në vetën e parë, ashpërsisht realist, me trajektore gjithë zigzage kohore e hapësinore, por ku retrospektivat duken iluzionisht si vazhdim linear i rrëfimit. Romani “Ora e Zooparkut” është thellësisht modern, pa synuar që të jetë i tillë. Dhe ky është moderniteti i vërtetë.”, ka shkruar Rudolf Marku për këtë vepër.

“Djalli komik”, Zija Çela na prezanton me universet paralele



Jo rrallëherë letërsia është lojcake. Ajo të merr në duar dhe të shtyn në rrjedha që as i ke menduar. Po aq zemërgjerë. Të ofron qindra lexime, duke qenë gjithnjë e re. Duket se kjo ka ndodhur edhe me romanin më të ri të Zija Çelës, “Djalli komik”, i cili sapo ka dalë në qarkullim nga shtëpia botuese “Toena”, e dje pati takimin e parë me lexuesin.



Për botuesen Irena Toçi, Zija Çela është një nga zërat më të rëndësishëm të letërsisë shqipe, mendim ky që mbështetet nga të tjerë emra të letrave shqipe si Mehmet Kraja, Rudolf Marku, etj.. Dhe jo me pa të drejtë, pasi Zija Çela zgjedh të na flasë për raportin e njeriut me pushtetin, raportin e individit me shoqërinë, raportin me vetveten, përmes ca ngjarjesh të çuditshme, që duket se ndodhin në një tjetër botë, në një tjetër jetë, por që ka qëlluar të jenë edhe parashikime ngjarjesh në këtë bitin tonë të prekshme. Për ata të paktit, që kanë pasur fatin ta lexojnë që në dorëshkrim romanin më të ri të shkrimtarit, ai nuk është thjesht libri i radhës.

Zija cela1

Studiuesi Agron Gjekmarkaj do të ndalej në disa aspekte të shkrimit të Çelës, që nga ndërtimi i galerisë së personazheve, te kompozicioni i ndërlikuar, i cili është i ndryshëm dhe sfidues nga njëri tekst në tjetrin. Sipas Gjekmarkajt, duke e vendosur ngjarjen në një fshat të Fierit, në Shegan, Çela jo vetëm i bën nder këtij fshati, por zgjeron edhe gjeografinë letrare shqiptare. Por Gjekmarkaj vë re se ajo mund të ndodhte kudo, në Shqipëri dhe se është nga ato raste kur e vogla bëhet e madhe, bëhet universale. Duke iu referuar titullit të librit, por që mban edhe gjithë filozofinë e rrëfimit, studiuesi do të thoshte se djalli është komik, pushteti është komik, instikti, madje edhe kulti i injorancës.

“Në romanin e Zija Çelës, shoqëria shqiptare gjen sallën e kirurgjisë, por fatkeqësisht pacienti vdes në sallën e ‘Instagramit’”, u shpreh ai. Ndërsa shkrimtari Lazër Stani do të ndalej tek ai univers paralel që krijon Zija Çela dhe që nuk i bindet ligjësive të universit tonë, por që na çliron nga verbëria kolektive dhe sheh thellë e më thellë në raportin mes individit dhe shoqërisë. Sipas Stanit, duket sikur korpusi i krijimtarisë së Çelës është i plotësuar dhe se nuk ke se çfarë t’i heqësh e t’i shtosh, por çdo vepër e re duket sikur hedh farën për veprën e radhës.


Duke u ndalur shkurtimisht në fabulën e veprës, Zija Çela nuk mund të mos ndalej pak te gjykimet që u dhanë për veprën e tij. “Kritikët dhe studiuesit duhet të sqarojnë lexuesin dhe të trazojnë shkrimtarin. T’ju them të drejtën, Agroni më futi në ca trazime, sepse asnjëra nga problematikat që ka nxjerrë ai nuk më ka shkuar ndër mend kur e kam shkruar, por me sa duket ato kanë marrë udhë përmes ngjarjesh”, do të thoshte Zija Çela, duke shpalosur kësisoj misterin e procesit të krijimit dhe të vetë letërsisë.


****

Zija Çela, shkrimtar i majave letrare, përgjigje për pyetjen “PSE?”
-Secila dekadë shënon për autorin lëvizje të veçanta përpara, si në përkapjen e botës, ashtu edhe në përsosjen artistike dhe estetike të diskursit letrar Shkrimtari Zija Çela

Akademik Prof.Dr.Ali Aliu



Rrit madhesinë e shkrimit Zvogëlo madhesinë e shkrimit
Zija Çela është i veçantë dhe i papërsëritshëm pёr format shkrimore nё prozёn e sotme shqipe. Ai ështё krijues i dëshmuar i një bote letrare, që në vetvete ngërthen epoka të tëra të njerëzores dhe të njerëzimit. Pikërisht ky ngjyrim shpirtëror i letërsisë e bën krijimtarinё e Zija Çelës të jetë e dallueshme si për nga vlera artistike dhe ndjeshmëria krijuese, po ashtu pёr vizionin jetësor e filozofik.
Të gjitha veprat e Zija Çelës shpalosin urtësinë se rrugët, ku ecën krijuesi, çojnë drejt sё bukurёs, drejt përsosmërisë, që ёshtё cak i paarritshёm, prandaj të gjitha ato udhëtime mbeten peng i ëndrrave për majat e papushtuara.

E më pas nuk mbetet tjetër, përpos t’ia fillosh rishtazi udhëtimit, çka Zija Çela e bën me çdo vepër, si një fillim i ri që ndërthuret me ato të mëparshmit dhe që, së bashku, përbëjnë një udhёtim madhёshtor drejt shijimit të jetës, shijimi që ngёrthen nё vetvete të gjitha shfaqjet jetësore, bukuritë, shëmtitë, dramën, komiken, dhembjen, gёzimin, egoizmin, patjetër humanizmin.
Veprimtaria krijuese e Zija Çelës ka tё pranishme nё vete njё dimension të pashtershëm, njё bёrthamё të veçantë: të vërtetën se njerëzimi asnjëherë nuk ka qenë bosh, në mjegull, pa vizion, pa vizionarë. Duke lexuar veprat e Çelës, e kupton se asnjë epokë nuk ka mbetur pa Homer, pa Dante dhe Shekspir, pa Da Vinç dhe Betoven... Arti i Çelës i ndien dhe i parasheh të gjitha rrugët e mundshme të shpirtit e të mendjes.

Qytetet e tij metaforike apo me emra realë, e sjellin botën shqiptare në pamje nga më të ndryshmet dhe, siç ka vërejtur me të drejtë kritika, përbëjnë atdheun e tij shpirtëror. “Nëse dikund në letërsinë shqiptare do të gjente zbatim thënia e G.G. Markesit se Makondoja e romaneve të tij më parë se vend gjeografik është gjendje shpirtërore, atëherë pikërisht Mamaci dhe Barabia e romanit “Banketi i hijeve” të Zija Çelës, para se vendbanime, janë gjendje shpirtërore, të cilat në kontekstin e ngjarjeve në roman arrijnë të kuptimësohen. Ky roman është model letrar i përkryer për t’u ngritur në lartësi metafore mbi përmasat devijante të psikologjisë kolektive.” (Ismail Syla, Rilindja, qershor 1997)

Mbështetur mbi prejardhjen dhe ecurinë e kësaj bote, Zija Çela krijon botën e fiksionit, fantazisë, shtigjet e së mundshmes, të asaj që vjen dhe troket nga larg. Depërtimi në thellësi i intuitës dhe imagjinatës krijuese, shikuar nga kjo perspektivë, del i një dhuntie përmasash madhore. Secila dekadë shënon për autorin lëvizje të veçanta përpara, si në përkapjen e botës, ashtu edhe në përsosjen artistike dhe estetike të diskursit letrar. Zija Çela krijues e vuan rëndë krizën e vlerave shpirtërore.

Kur nuk u mungon hapësira për të qenë të lirë, përkundrazi, pikërisht kur janë të lirë, lavidanët Fifarës (romani “Goja e Botës“) nuk dinë t’i japin vlerë lirisë, përkundrazi e gërryejnë nga themeli qytetin e tyre, e bëjnë model abuzimi, arenë tregu të egër, ku lufta për pushtet e pasurim, metodat mafioze, grykësia e bërrylave dhe stërkëmbësave janë brutalisht marramendëse dhe vënë çdo gjë në lëvizje. Modeli i lirisë shqiptare e trondit shkrimtarin që, sa më tepër e vuan bjerrjen e vlerave shpirtërore të qytetit të vet, po aq e acarojnë veprimet e protagonistëve. Dhe, me synimin si nëntekst që të ndryshojnë, merr penën-kamzhik për t’u mëshuar dhe për t’i mëshiruar njëherësh, ashtu si në romanet e këtij cikli që, së bashku me “Arkipelagun”, shkrimtari Mehmet Kraja i ka cilësuar si "saga alegorike më e madhe e letërsisë shqipe“.

Edhe në nivel të diskursit narrativ, ky autor i veçantë është i formatit të madh. Turbulencat e brendshme, të kontrolluara e të artikuluara me mjeshtëri, janë tharmi estetik i kësaj poetike. Rrëfimi i Zija Çelës të mban përherë zgjuar, meritë edhe e ritmit të gjallë të detajeve, të nxit kërshërinë për atë që sjell fjalia, pasusi i radhës, ritmi i situatave që rrjedhin pandërprerë. Në këtë diskurs narrativ, tërë personazhet e korpusit të madh janë në lidhje e raporte të gjalla komunikimi me njëri-tjetrin dhe lexuesi bën kujdes të përqendruar për statusin e tyre, karakterin, filozofinë, anën njerëzore.

Ja përse, siç kemi argumentuar edhe më parë, besojmë se Zija Çela është shkrimtar formati me qëndrim dhe vizion qartësisht të formuar ndaj njeriut dhe botës. Është përditshmëria, kërkimi dhe vetëkërkimi dramatik i saj që e nxisin dhe e shqetësojnë këtë shkrimtar, tema që e ndjell dhe përthith ndjeshmërinë e frymëzimit të autorit; është vizioni i tij ndaj realitetit të sotëm shqiptar dhe përtej këtij realitetit, si kapërcim i kohës reale; janë fuqia dhe origjinaliteti i ekspresionit narrativ, perceptimi dhe filozofia origjinale mbi gjithësinë; janë rezonancat e kumteve të forta dhe fryma gjithëherë e pranishme e dashurisë përballë urrejtjes, e jetës përballë vdekjes, që e bëjnë shkrimtar të madh Zija Çelën.

Mund të thuhet se tërë proza tregimtare dhe romanore e autorit përbën librin e tij unik, atë me shumë kapituj, në përputhje me natyrën dhe rrugën krijuese konsekuente që në hapat e parë të krijimtarisë së tij. Të gjithë përbërësit e poetikës narrative, personazhet, perspektivat e narratorit, koha, hapësira metaforike dhe konkrete, të kurorëzuara në bukuri rrëfimi, në romanet e Zija Çelës rrezatojnë fuqi tërheqëse, magjike, edhe për faktin se vizioni i shkrimtarit shpërfaqet qartë në tekst, deri edhe si thurje fjalësh, si intonim e ngjyrim, si figurë, si imazh dhe komunikim.

Pikërisht për marrëdhënien e tekstit me lexuesin, L. Tahiri arrin në këtë cilësim në një studim të saj: “Ashtu si veprimtaria e Ismail Kadaresë, që e ka mundësuar lirinë e mendimit në kohën e diktaturës më të egër, proza e Zija Çelës e ushqen kreativitetin e leximit në epokën e sotme të kulturës së popullarizuar të konsumit, ndoshta duke vërtetuar kështu faktin se letërsia ka qenë tradicionalisht mjeti më efikas i shqiptarëve për t’u rezistuar ideologjive totalitare, çfarëdo qofshin ato. Me veprën e tij, Zija Çela arrin të krijojë një autoritet të ri, atë të lexuesit, duke iu kundërvënë jo vetëm dogmës së realizmit socialist, që synonte të parandalonte çdo shkëndijë të mendimit kritik te lexuesi, por duke u shkëputur edhe nga realizmi komercial, që e shndërron në konsumator pasiv lexuesin.

Një përqasje e këtillë e autorit i shkon për shtat edhe raportit modern të lexuesit me letërsinë.” GSH 2002. Ëndërrimi i Zija Çelës për mirëkuptim dhe harmoni mes njerëzve shquhet si tundimi më prekës, më i bukuri në veprën e madhe të tij. Dhe, kur komunikohet me tundimet e botës krijuese të Zija Çelës, mbase arrihet të kuptohet më përafërt struktura e botës shpirtërore të autorit, hapësira e trualli ku lind dhe rritet letërsia e tij. Është dhunti kjo e një shkrimtari të madh, i cili jeton prore nën tundimin e sinjaleve, të porosive që pandërprerë vijnë nga thellësitë e qenies dhe të ekzistencës së njerëzimit.