Ahmet Dursun - Macja e Schrödingerit dhe Rama-Bretkosa e Markovit dhe Basha

E ka emërtuar librin me një titull disi të çuditshëm: “Macja e Schrödingerit dhe Rama-Bretkosa e Markovit dhe Basha”, duke bërë paralele mes dy simbolikave botërore dhe përkatësisht dy figurave qendrore të politikës, për të zbërthyer jo thjesht politikën shqiptare, por gjithë jetën politike e sociale të tranzicionit shqiptar. Dhe bën shumë më mirë se “profesionistë” të tjerë të medias shqiptare. Studiuesi shqiptar Virion Graçi thotë kështu për librin e Ahmet Dursun: “Të kujton njëherësh paditurinë e shtirur të Sokratit dhe Ezopin. Dituria është e ardhur me urtësi, kurse kritika e thellë, e gjithanshme, është e pëshpëritur me gjuhën parabolike të urtakëve lindorë, që aq shumë filozofi e dritë i kanë dhënë njerëzimit pikërisht në agun e qytetërimit. Mbi të gjitha, në tekstet e A. Dursun ka merak njerëzor, dashuri të natyrshme, dhembshuri për fatin e gjërave të dëlira e të mira që mund të ketë atdheu i tij, Shqipëria”. Nga ana tjetër, autori i ka dedikuar librin një personaliteti të kulturës shqiptare, prof. Adriatik Kallullit, i cili e ka nxitur t’i futet letërsisë. Sipas studiuesit, i cili u nda nga jeta para pak kohësh, “Shkrimtari dhe gazetari Ahmet Dursun është “turk” që jeton në Shqipëri prej shumë vitesh. E ka mësuar shqipen birinxhi; mund të shprehet e të shkruajë lirshëm në të dhe, eventualisht, në një konkurs të atyre të huajve që shkruajnë shqip do të ishte një pretendent i vendeve të para. Na gëzon fort fakti që një i huaj e shkruan shqipen aq mirë sa të shprehet letrarisht në të, madje, duke rrëfyer edhe shaka tërë kripë, por ca më shumë qëllimi i shkrimtarit: “gjithçka që ndodh brenda është fryt dhe pasojë e asaj që ndodh jashtë dhe detyrimisht do të ndryshojë bashkë me të...”. Edhe folës të tjerë si prof. Emil Lafe, regjisori Milto Kutali, studiuesi Behar Gjoka, Daut Gumeni, botuesi Naim Zoto e të tjerë, të cilët e mirën fjalën gjatë promovimit të librit në sallën e Muzeut Historik Kombëtar, Tiranë, e vlerësuan librin e ri, ashtu si edhe romanin e mëparshëm të Dursun-it me titullin “Penda e gardianit”, si një risi në letrat shqipe, një pendë e freskët dhe një mendje e emancipuar.

Kane thene:

Shkrimtari dhe gazetari Ahmet Dursun është “turk” që jeton në Shqipëri prej shumë vitesh. E ka mësuar shqipen birinxhi; mund të shprehet e të shkruajë lirshëm në të dhe, eventualisht, në një konkurs të atyre të huajve që shkruajnë shqip do të ishte një pretendent i vendeve të para. Na gëzon fort fakti që një i huaj e shkruan shqipen aq mirë sa të shprehet letrarisht në të, madje, duke rrëfyer edhe shaka tërë kripë, por ca më shumë qëllimi i shkrimtarit: “gjithçka që ndodh brenda është fryt dhe pasojë e asaj që ndodh jashtë dhe detyrimisht do të ndryshojë bashkë me të...”      Prof. dr. Adriatik Kallulli

Padrejtësisht A. Dursun e ka klasifikuar përmbledhjen e tij si publicistikë. Për shkak të larmisë të modeleve shkrimorë që ka kjo përmbledhje, është e panevojshme tani t’i marrim një nga një,  aq më pak t’i vendosim në një emërues të përbashkët. E përbashkët në këto shkrime është karakteri autentik i autorit që ndihet edhe në njësi më të vogla të tekstit: te një fjali e vetme, te një paragraf, te titujt. Pa e njohur  personalisht autorin, nga ky libër i tij përcillet dituri, kritikë, ironi, mençuri. Të kujton njëherësh paditurinë e shtirur të Sokratit dhe Ezopin. Dituria është e ardhur me urtësi, kurse kritika e thellë, e gjithanshme, është e pëshpëritur me gjuhën parabolike të urtakëve lindorë, që aq shumë filozofi e dritë i kanë dhënë njerëzimit pikërisht në agun e qytetërimit. Mbi të gjitha, në tekstet e A. Dursun ka merak njerëzor, dashuri të natyrshme, dhembshuri për fatin e gjërave të dëlira e të mira që mund të ketë atdheu i tij, Shqipëria.       Virion Graçi, studiues, QSA, Tiranë

Enisa Adil: Lotus (Sekreti i të fundit - 2)

Përse shkruaj?

Shkruaj, sepse s’mund të bëj ndryshe. Të shkruarit s’është një dëshirë; është një nevojë. Unë shkruaj për ata që kanë ndjerë atë çka kam ndjerë edhe unë, për ata që kanë ëndërruar ashtu si kam ëndërruar edhe unë, për ata që dinë emocionin e  të hedhurit germa të nxituara në letrën plot korrigjime, për ata që lehtësohen kur dëgjojnë tingullin e faqes së kthyer me padurim,  ndërkohë që prekin vazhdimisht butësinë e tyre të vjetëruar nga koha.
Shkruaj me shpresën se, ndoshta, dikush do të kuptojë çfarë fshihet pas këtyre rreshtave. Nuk fshihet ndonjë mesazh i veçantë, ndonjë këshillë apo dituri. Fshihen veç ndjenja. Por të pakët janë ata që kanë për të lexuar  dhe, ndoshta, edhe më të pakët janë ata që kanë për të kuptuar; këtë e di.
Nganjëherë edhe unë pyes veten se përse vazhdoj të shkruaj. Shumë shkruajnë, por pak tregojnë për shkrimet e tyre. Sepse kur shkruajmë,  kemi frikë për ata që do të lexojnë. Frikë se mos, ndoshta, askush s’do ta pëlqejë, se askush s’do ta vlerësojë historinë tënde, frika se mos edhe ty do të të trajtojnë ndryshe për shkak të kësaj. Por kam kuptuar se të shkruarit nuk do  guxim. Do dashuri.
Nëse romanin e parë ua dedikova atyre që më duan dhe më mbështesin, këtë roman ua dedikoj atyre që s’e kuptojnë dashurinë që i rrethon. Nëse dikush të do, qoftë edhe një person i vetëm, shkruaj për të. Të shkruarit s’ka të bëjë me vullnetin, durimin apo dijen. Ka të bëjë me ty dhe me ata që të rrethojnë. Unë rrëfej botë që ekzistojnë në zemrat e atyre që prekin fjalët e hedhura në letër. Të shkruash do të thotë të shprehësh atë çka ndjen. Nëse frika të ndalon të shkruash, atëherë harro se çfarë është frika. Mos shkruaj për ata që do të lexojnë, shkruaj për ata që krijojnë, rrëfejnë, dhe ndryshojnë prej fjalëve të tua. Shkruaj për ata që janë të vetmuar, por plot dashuri, për ata që duken të varfër, por kanë një shpirt të pasur, për ata që kanë një vështrim të trishtuar, por dinë se ç’do të thotë të jesh i lumtur. Për të gjithë ata që ndjejnë.
Përse shkruaj? Shkruaj, sepse s’mund të bëj ndryshe. Unë shkruaj, sepse kjo jam unë.

Shaban Sinani: Albanians and Jews - The protection and salvation

Albania as a spare homeland to Jews

After several fundamental works on the Albanian history and culture, such as Mitologji në eposin e kreshnikëve [Mythology in the epics of frontier warriors], Kodikët e Shqipërisë në Kujtesën e Botës [The codices of Albania in the World’s Memory]; after his studies about the work of Ismail Kadare as an Albanian literary phenomenon of universal values: Pengu i moskuptimit [The qualms of non-understanding], Për prozën e Kadaresë [On the prose of Kadare], Letërsia në totalitarizëm dhe ‘Dossier K’. [Literature in totalitarism and ‘Dossier K.’], with a version of the last one being published and republished in French by the Odile Jacob Publishing House under the title Le dossier Kadaré; la vérité des souterrains [Paris 2006, 2013], Shaban Sinani authored in 2009 a monographic study - Jews in Albania: their presence and salvation, which triggered extraordinary interest among local and foreign readers.
During the five years that have elapsed since then, the author has taken his research work further, especially by exploring foreign archives, and he now comes forth with a new title published simultaneously in Albanian and English: Albanians and Jews: the protection and salvation. His new take on the subject is firmly based on an extensive update with fresh facts and documentary evidence that are interpreted and presented to a level of expertise that definitely promotes prof. dr. Shaban Sinani to the status of a top authority. The well inclined among local and foreign researchers will find him convenient to refer to, as much as the contesters will find him hard to disregard or argue with. Although as a natural sequel to the first edition this book incorporates a large part of its core factual matter, it is nonetheless an entirely new contribution to the main flow of research and studies conducted about the salvation of Jews in Albania before and during World War II. 
Relying on new sources, unavailable five years ago, this book expands the scope of the question by dealing not solely with the protection of Jews in proper Albania, but with their relations with the Albanian nation in general, which has so far been one of the most complex failings prevailing in the relevant local and foreign research work. This necessitated structural changes, the addition of new chapters, the thematic range expansion of chapters retained from the first edition, the verification and certification of previously disputed evidence and assertions, as well as the confirmation of substantial truths. Albanians and Jews: the protection and salvation, while on one hand further extols the Albanian stand toward the Jewish question in keeping with the historical truth, on the other hand does liberate it from the flood of folkloric myths and interpretations that have lately disregarded history in favor of legend.
The aforementioned works by this author deal with some of the top values that do credit to Albania and the Albanian nation. This has earned them the status of international reference books. Being junctures that connect the Albanian culture and civilization to the world culture, they serve as a factor for regaining a dimension that has been underestimated. This book is largely built on archival treasures that for a long time had either been locked up or neglected.
Discovering such values has been no easy feat. It has taken researcher Shaban Sinani more than 20 toilsome years to trace, verify, analyze and interpret enigmas such as the existence in the 1930-s of an international project for turning Albania into a second homeland to Jews, i.e. right before Europe would be swept over by the Nazi anti-Semitic plague, which remains to this day one of the least known aspects of research work on the Holocaust [Shoah].
Same as The codices of Albania in the World’s Memory, Albanians and Jews:the protection and salvation is a scientific monograph about the globally renowned virtues of the Albanian nation as specifically manifested in welcoming and protecting Jews before and during the Second World War. Both of these works by Sinani, the distinguished Albanologist, make the Albanian people feel reassessed; their culture and virtues have already been internationally certified: in the codices case, by UNESCO and, in the case of Jews, by Yad Vashem [Israel], the Memorial Museum of Holocaust [USA] and the American Congress.
Unlike the interpretations offered until lately, based mostly on romantic motives, based on what have been considered exceptional Albanian virtues [Besa, honor, hospitality, etc.], along with the distortions and reluctance to tell the truth about the unique reception and protection that the Albanians extended to Jews during the Second World War, the author, prof. Shaban Sinani has succeeded in accomplishing a thematic study that may be rightfully considered exhaustive; the question is ultimately transformed from narrative to factuality. This, therefore, constitutes the main merit and criteria for which the author of this study has to be both taken into account and lauded.
In Albanian and Jews: the protection and salvation, the author has included tens of illustrations to back up his arguments with facsimiles of original documents, photos and testimonials, as well as hundreds of references to local and foreign authors that have dealt with the subject. Most of the documents and testimonials are presented to the public for the first time; same as new facts altogether, stands and viewpoints about the presence and salvation of Jews in the Albanian territories are voiced for the first time. For the first time sources are not one-sided: only Albanian or only foreign ones. The author has ensured the cooperation of all available specialized Holocaust institutions and colleagues and sources related to the subject naturally complement, verify and certify one-another.
The subject is examined in historical depth, beginning from the Albanians’ first contacts with Jews and identifying a Hebraic stratum in the Albanian culture [Chapter one: the Hebraic cultural presence in the Albanian tradition]; to then continue with the stand toward Jews during the monarchic era; following with the stand maintained by the occupying armies and the Albanian quisling governments, down to the stand that communists held toward Jews. The retrogressive revelation of the Hebraic cultural presence in the Illyrian-Albanian space also serves the purpose of added proof to the Albanian autochthonic continuity in the region by way of traces and testimonies that have left their mark in the ancient Hellenic, Roman and Hebraic cultures.
The facts and insights offered by the author have been previously unarticulated or misarticulated, as for instance, regarding the role of H. Bernstein [of Jewish descent], ambassador of the USA to Albania in the 1930s and a key promoter of the international initiative, with the direct involvement of the High Commissioner for Refugees in the League of Nations, for installing in Albania a whole entity of European Jews already facing the beastly Nazi threat of mass extermination. Regardless of how well or poorly informed a reader may be about the subject, he will be intrigued at the rich cast of characters. They come out live from authentic records, from the fields of politics, diplomacy, culture, religion, and from diverse ethnic backgrounds that turn tiny Albania into an international stage filled not only with Albanian and Jewish actors: Sabbatai Zevi, leader of the messianic Jewish movement in the medieval Ottoman Empire; Albert Einstein, the Nobelist physicist; King Ahmet Zog of Albania and his aide-de-camp Mehmet Konitza; Hermann Neubacher, Hitler’s travelling ambassador to the Balkans; Francesco Jakomoni, the Italian Viceroy to Albania; Dom Shtjefën Kurti, Archbishop Fan Noli, Lasgush Poradeci, Gjergj Fishta - renowned men of religion and letters; Norbert Jokl, a central figure of Albanology; Bedri Pejani, a complex figure associated with the formation of Skanderbeg SS Division in Kosovo; Arsllan Rezniqi, Righteous Among the Nations as the savior of 400 Jews in Kosovo; Spiro Lito, the medical doctor, a true Albanian Oskar Schindler, that challenged the Nazis and saved the Jews by hospitalizing them as his patients, and the list of characters could go on and on.
One of the author’s greatest merits is his meticulous examination and definite clarification of the fate of Jews in Kosovo about whom, unlike the Jews of old Albania, there have been claims, mostly out of ill-motivation or ignorance, that they were turned over to the Nazis by Kosovar collaborationists of the Skanderbeg SS Division. Sinani breaks up the entire case starting with the lay-out of the differences in the political-military conditions existing in Albania and Kosovo during the wartime, drawing the logical conclusion that the Mitrovica Agreement, which the Germans reached with their Italian ally, practically gave the former free access and control over Kosovo. He then connects the potential consequences of such access to the differences between the German and Italian policy toward Jews, to logically conclude that, to Jews, Kosovo meant danger, and Albania meant safety. But Sinani digs much deeper.
In looking for the truth, he scrutinizes every official record, verifies every list name-by-name, checks out and compares figures and dates, follows the deportees from departure point to destination. Not only has his incredibly voluminous research proven all allegations to be both biased and unbiased, but the end results have also forced many researchers to altogether change or modify their position with regard to the stand of Kosovar Albanians toward Jews. If not for anything else, Shaban Sinani should be credited for perceiving this issue not as a matter of an individual researcher’s pride and worth, but as one concerning the pride and worth of the entire Albanian nation. The help and protection that the Albanians offered to Jews during the Second World War remains indeed a rare act of humanity and Shaban Sinani has fiercely fought to defend this glorious page in his nation’s history.
According to Sinani, what played a decisive role in the Albanians’ historical stand towards Jews was their ethno-type, which is to be accounted for not only by their well-known inter-religious tolerance, but also by their protective behavior toward foreigners, especially when under adverse circumstances. This crucial element is emphasized by Sinani to simply prove that one and the same nation cannot be abusively measured by applying two different yardsticks.
In this new study, same as in previous works by this author, the reader will meet a researcher well qualified in disciplines such cultural anthropology, ethnology, linguistics and folkloristic, which give him an advantage by aggregately shedding fuller light on the argument. These qualities, combined with the argumentative style and the researcher’s passion to follow truth through to the end, will certainly make the book an interesting and pleasant read. This monograph is an extraordinary accomplishment, one of manifold values to the Albanian culture and the image of Albania.
Compared to the first Albanian edition of 2009, Albanian and Jews: the protection and salvation comes more complete in terms of almost every essential component: new issues are added, previously unknown sources and records are served, affirmations that needed further elaboration on facts and evidence are corrected and relativized; illustrations, too, have been added and refreshed. Part of the previously published material has opened way to new testimonies that add to the overall credibility of the subject matter presented.
In line with the practice for such publications, proper names of historical individuals cited in this study, whether of Jewish or other foreign pertinence, are formally rendered following their Albanian transcription as found in archival records, which may not correspond to their exact pronunciation in the source language.
Last, as the publisher, I feel it to be my obligation, primarily to the reader, but also to the author, to briefly comment on a phenomenon that occurred following Shaban Sinani’s publication of the true story on the rescue of Jews in Albania during the Second World War. Due to the sensitivity of the subject and the existing global debate on the Holocaust, after the publication in 2009 of Jews in Albania: their presence and salvation, a whole train of local and foreign writers, researchers, journalists, film makers, etc., retook the subject to hastily refer to the Albanian Jew-saving wonder or enigma. Unfortunately, a good part of them would abuse, or rather miscopy or mistranslate in other languages the facts, numbers, documents or whole parts of the original book and would take them to the market as discoveries of their own.
Thus, individuals who had never walked into any archives room, out of ignorance, went so far as to present as archival proof even charts and statistical sheets that actually exist only in the author’s work lab and in his printed book. Furthermore, some of the miscreants are still dressing and selling the borrowed facts and numbers under such interpretations or sense that is entirely folkloric, amateurish or romantic. Such motivation runs opposite to the historical truth and the research standards of the original book; it consequently undermines the credibility and the real merits of the Albanian behavior toward foreigners, in this case, toward Jews.
Now, along with congratulating you for having this enlightening book in your hands and just before you start reading it, I would like to bring fresh in your memory what the former American ambassador to Albania, John L. Withers II, had to say on Remembrance Day, 27 January 2010:
Albania’s role in rescuing Jews from the horrors of the Holocaust is not nearly as well known, as it should be. It is something which all Albanians can be proud of … Albania can always do more to tell the world its remarkable story of preventing the persecution of Jews in its land. Some Albanians have been doing just that. Professor Shaban Sinani, for example. His numerous works document that even in the darkest years of the Holocaust, in Albania there was a coming together of all political beliefs and religious denominations - anti-fascists and pro-fascists, communists and nationalists, Muslims and Christians, believers and non-believers - to ensure that no harm would come to any Jew sheltered in Albania.


Author: Shaban Sinani
Albanians and Jews: the protection and salvation
A monographic study 
Translated by:          Arben P. Latifi
Translation editor:    Hamlet Bezhani
Reviewed by:           Pëllumb Xhufi, Tirana
                                 Ardian Ndreca, Rome 
Editor:                      Naim Zoto
Front cover by:        Endri Hobdari
Front cover:             Motifs from Life’s Tree [Menorah], a 5th century mosaic at the basilica-synagogue of the city of Saranda [Onhesmios,  
                                Anchiasmos]. [Photo: UNESCO, M.-P. Raynaud]
Back cover:             The Star of David on a monumental stone found in an ancient wall in Istog, Kosovo. [Photo: Isa Mulaj]
Published by:           Naimi - Publishing House & Literary Services
                                               www.botimenaimi.com
Copyright:                The Author
No partial or complete reproduction of the text, documents, and illustrations of this book allowed without the author’s prior written consent.

ISBN:                        978-9928-109-66-8
Price:                        20 euro

Shaban Sinani: Shqiptarët dhe hebrenjtë - Mbrojtja dhe shpëtimi

E vërteta pa mite për lidhjet shqiptaro-hebraike

Duke thelluar kërkimet e tij, sidomos në arkiva të huaja, në shërbim të plotësimit me fakte, argumente dhe dokumente të reja rreth lidhjeve shqiptaro-hebraike në funksion të shpjegimit shkencor të shpëtimit të hebrenjve gjatë Luftës së Dytë botërore në Shqipëri, sjellje unike që vazhdon të çudisë botën edhe sot e kësaj dite, studiuesi Shaban Sinani  sjell për lexuesin monografinë e re nën titullin “Shqiptarët dhe hebrenjtë”.  Megjithëse vijim e thellim i veprës së mëparshme të botuar në vitin 2009, vepra është një prurje e re  jo vetëm në kërkimet për shpëtimin e hebrenjve në Shqipëri para dhe gjatë Luftës, por përgjithësisht për raportet historike e kulturore të shqiptarëve si popull e komb me hebrenjtë. Kjo ka bërë të nevojshme të ndryshohet struktura e librit të mëparshëm, të shtohen kapituj të rinj, të zgjerohet problematika e atyre kapitujve që janë ruajtur, të verifikohen dhe certifikohen të dhënat dhe pohimet e dyshimta dhe të konfirmohen të vërtetat thelbësore. Libri, në njërën anë, e lartëson dhe më qendrimin shqiptar ndaj çështjes së hebrenjve, siç është e vërteta; në anën tjetër e çliron atë nga mitet dhe interpretimet folkloristike që po vërshojnë me shumicë prej vitesh dhe që shpërfillin historinë duke e zëvendësuar me legjendën.
Ndryshe nga shpjegimet e dhëna deri vonë, të motivuara kryesisht nga pozicione romantike, që mbështeten vetëm në atë që është quajtur virtyti shqiptar [besa, nderi, ndorja, kulti i mikut etj.]; që janë shoqëruar dhe me shtrembërime prej frikës për të thënë të vërtetën për qendrimin unik të shqiptarëve si mikpritës dhe mbrojtës të hebrenjve gjatë Luftës së Dytë Botërore, autori, prof. dr. Shaban Sinani ka arritur të realizojë një vepër pothuaj shteruese për këtë argument. Në këtë studim çështja kthehet nga rrëfenjë në faktologji, dhe kjo është merita kryesore për të cilën mund të çmohet.
Në librin Shqiptarët dhe hebrenjtë: mbrojtja dhe shpëtimi autori ka përfshirë dhjetëra ilustrime të argumenteve me dokumente origjinale, foto e dëshmi, si dhe qindra referenca të autorëve vendës dhe të huaj që janë marrë me këtë temë. Shumica e dokumenteve dhe dëshmive zbulohen për publikun për herë të parë, ashtu siç shqiptohen për herë të parë fakte, qëndrime dhe këndvështrime krejt të reja për praninë dhe shpëtimin e hebrenjve në trojet shqiptare. Burimet që janë shtuar janë nga arkivat e ish-Jugosllavisë, nga arkivat italiane e gjermane, nga arkivat amerikane, nga arkivat e institucioneve të specializuara si banka të kujtesës së dokumentuar.
Autori zbulon fakte, ofron këndvështrime të reja të pashqiptuara apo të keqshqiptuara më parë, si, për shembull, për rolin e ambasadorit të parë amerikan Herman Bernstein [me kombësi hebreje] në Shqipëri në gjysmën e parë të viteve 1930; për një përpjekje ndërkombëtare si nismë e Lidhjes së Kombeve [OKB e sotme] për ta parë Shqipërinë si një atdhe të mundshëm të hebrenjve të rrezikuar në Europë. Dokumente për personazhe të njohur të politikës, diplomacisë dhe kulturës hebraike zbulohen në këtë libër, duke nisur nga udhëheqësi i lëvizjes mesianike Sabbatha Zevi, deri tek ambasadori amerikan H. Bernstein e fizikani nobelist A. Einstein; figura të mbretërisë, si A. Zogu, Mehmet e Faik Konica; klerikë të njohur të asaj kohe si Dom Shtjefën Kurti; protagonistë të luftës si Bedri Pejani etj.; oficerë të lartë të Rajhut; figura qendrore të albanologjisë si ajo e Norbert Joklit, deri tek letrat e poetëve të njohur shqiptarë Fan Noli, Gjergj Fishta e Lasgush Poradeci në mbrojtje të hebrenjve.
Autori ka një meritë të veçantë sidomos për zbardhjen e plotë të fatit të hebrenjve të Kosovës. Për ta, deri vonë, ishte formuluar akuza se ishin dorëzuar tek nazistët nga shqiptarët e mobilizuar nga Gestapo. Në kapitujt 8 dhe 9, nën titujt përkatës  “Divizioni SS Skanderbeg dhe fati i hebrenjve në Kosovë në periudhën naziste” dhe “Ku u zhdukën hebrenjtë e Kosovës” autori zbardh enigmën e sjelljes gjoja të dyfishtë të shqiptarëve ndaj hebrenjve.  Duke dashur ta izolojnë meritën e mbrojtjes së hebrenjve vetëm tek shqiptarët e Shqipërisë shtetërore, edhe sot botohen studime për një qendrim ndryshe të shqiptarëve në Kosovë dhe për një fat ndryshe të hebrenjve atje. Sipas studiuesit Shaban Sinani, një rol vendimtar në sjelljen historike të shqiptarëve ndaj hebrenjve ka luajtur etnotipi i tyre, i shpjeguar ky jo vetëm me tolerancën e mirënjohur ndërfetare të shqiptarëve, por dhe me sjelljen e tyre mbrojtëse ndaj të huajve, sidomos në kohë rreziku. Dhe kjo shpjegon dhe qendrimin e njësojtë të tyre ndaj hebrenjve.
Me këtë rast, Naim Zoto, botuesi i librit të mëparshëm “Hebrenjtë në Shqipëri: prania dhe shpëtimi”, Tiranë 2009, ashtu si edhe i botimit të ri thotë se e ndjen si detyrim për të  bërë publike edhe një dukuri që u konstatua menjëherë pasi e vërteta e historisë së shpëtimit të hebrenjve në Shqipëri gjatë Luftës së Dytë Botërore u bë e njohur prej prof. Sinanit. Për shkak të ndjeshmërisë së argumentit dhe debatit botëror që ekziston për Holokaustin, pas botimit të librit të parë një numër autorësh: studiues, gazetarë, njerëz të botës së imazhit etj., vendës e të huaj, e rimorën këtë temë duke iu referuar çudisë apo enigmës shqiptare të shpëtimit të hebrenjve. Për fat të keq, një pjesë e tyre do të shpërdoronin, më saktë do të keqkopjonin (shqip: vidhnin) apo përkthenin në gjuhë të tjera faktet, shifrat, dokumentet, argumentet, deri pjesë të tëra të librit origjinal, duke ia shitur lexuesit si zbulime të tyre. Kështu, njerëz që nuk kishin hyrë ndonjëherë në arkiva, për shkak të mosnjohjes, shkuan deri atje sa t’i paraqesin si dëshmi arkivistike edhe tabela e statistika që nuk ekzistojnë përveçse në laboratorin e punës dhe në botimin e autorit të librit. Për më tepër, duke marrë nga origjinali i publikuar shifra e fakte të shpëtimit të hebrenjve, disa autorë vazhdojnë t’i veshin e t’i shesin ato me një frymë apo me shpjegime krejt diletante apo romantike, një motivim ky në kundërshtim me të vërtetën historike dhe me standardet shkencore të librit të autorit, duke zbehur kështu besueshmërinë dhe vlerat reale të sjelljes shqiptare ndaj të huajve, në rastin konkret, ndaj hebrenjve. Ndoshta, për këtë arsye, botuesi ka risjellë në anën e pasme të kopertinës së librit vlerësimin publik që John L. Withers II, Ambasador i SHBA në Shqipëri, bëri për studiuesin Shaban Sinani më 27 janar 2010: “Roli i Shqipërisë për të shpëtuar hebrenjtë nga tmerret e holokaustit nuk është i njohur aq sa meriton. Është diçka me të cilën të gjithë shqiptarët mund të krenohen. Shqipëria mund të bëjë gjithmonë më shumë për t’i treguar botës historinë e vet të shkëlqyer për të parandaluar persekutimin e hebrenjve në tokën e saj. Disa shqiptarë janë duke bërë pikërisht këtë. Për shembull, profesor Shaban Sinani. Punimet e tij të shumta dokumentojnë që, edhe në vitet më të errëta të holokaustit, në Shqipëri ndodhi një bashkim i të gjitha kaheve politike dhe besimeve fetare - antifashistë dhe profashistë, komunistë dhe nacionalistë, myslimanë dhe të krishterë, besimtarë dhe jobesimtarë - për t’u siguruar që asnjë hebreu të strehuar në Shqipëri nuk do t’i hynte gjemb në këmbë”.
Monografia e re e prof. dr. Shaban Sinanit “Shqiptarët dhe hebrenjtë: mbrojtja dhe shpëtimi” (Albanians and Jews: the protection and salvation), falë mbështetjes financiare të biznesmenit dhe deputetit Tom Doshi, botohet njëkohësisht në gjuhën shqipe dhe angleze, duke futur në qarkullim ndërkombëtar një nga vlerat e pakta për të cilën shqiptarët nderohen sot në botë.

Bardhyl Demiraj: Shqiptar dhe shqa - Histori popujsh përmes dy emrave etnikë

Shqiptarët dhe sllavët: një histori përmes etnonimeve

Emri etnik i shqiptarëve: si "arbërit" u bënë "shqiptarë": kur del për herë të parë ky emërtim dhe si e fitoi “shqiptar” statusin e emrit të ri etnik në garë me emërtimin e vjetër “arbër”. Po emri etnik i fqinjve të veriut "shqa", emërtim për sllavët, ç'lidhje ka me emrin "shqiptar". Të gjitha këto në librin më të ri të prof. Bardhyl Demiraj "Shqiptar dhe shqa", i saposhpërndarë në libraritë e vendit. Një monografi etno-linguistike e shkruar me objektivitet dhe bazuar në të dhëna dhe dëshmi interesante për etnogjenezën e shqiptarëve, botuar këto ditë nën titullin: “Shqiptar dhe shqa-Histori popujsh përmes dy emrave etnikë”, botimet “Naimi”, Tiranë 2014.
Libri i ri i prof. Bardhyl Demirajt, shef i katedrës albanologjike në Universitetin e Mynihut, i paraqitet lexuesit si një monografi e plotë shkencore, duke e parë  këtë çështje në një mënyrë tjetër, jo vetëm origjinale, por edhe paradigmatike. Libri i përgjigjet interesit të lexuesit për të ditur burimin e emrit etnik të shqiptarëve; si u kthye emri i ri etnik i tyre në gjedhe ku shqiptarët mund ta ndienin veten se ishin të njëjtët, pavarësisht prej dallimeve krahinore, fetare dhe etnozakonore që koha kishte lënë në identitetin e tyre. Ajo që ndodhi me tiparet etnoveçuese të shqiptarëve prej fundit të Mesjetës e këndej duket qartë se është një proces i ndërlikuar dhe jo aq i njohur në studimet shqiptare. Studiuesi provon se “arbër” e “shqiptar” në periudha të ndryshme nuk kanë qenë kuptimisht në raporte të njëjta me përftimin e tyre sot, si etnonim historik ndaj etnonimit modern.
Sipas autorit të librit, prof. dr. Bardhyl Demiraj, dëshmitë më të hershme për emërtimin “shqiptar” datohen në shek. XIV-XV, por “shqiptar” në këtë periudhë nuk shënjon patjetër atë bashkësi etnike, sikurse e konceptojmë ne sot etnosin shqiptar, por thjesht dhe vetëm pjesëtarin e një bashkësie etnike që përdorte gjuhën shqipe si mjet komunikimi, pra, më fort me kuptimin “shqipfolësi”. Dëshmia më e hershme na del kështu si llagap familjar në një mjedis multietnik. Është fjala konkretisht për qytetin e Drishtit mesjetar, me një status urban të vetin, ku gjëllinin tri bashkësi të ndryshme etnike-gjuhësore: bashkësia shqipfolëse (katolike), ajo sllavishtfolëse (që i përkiste Kishës Ortodokse Sllave) dhe ajo romane (arumune apo dalmatine). Gjatë kësaj periudhe dhe në vazhdim erdhi e hodhi shtat emërtimi shqiptar, fillimisht si “shqipfolësi” e më pas – në shek. XVII-XVIII – si “shqiptari”, duke zëvendësuar një etnikon të mëparshëm. Bëjmë fjalë këtu për atë kompleks etnonimik mbi bazën arbën-/arbën- (toskërisht: arbër, arbëresh, arbëror ~ gegënisht arbnesh, arbnesh) që na del rregullisht edhe në shkrimet shqipe të shek. XVI - XVII.
Prof. Demiraj në librin “Shqiptar dhe shqa” arrin në përfundimin se “përhapja dhe përgjithësimi i emrit etnik shqiptar është sendërtimi gjuhësor i reagimit vetëmbrojtës që zhvilloi vetë etnosi shqiptar gjatë shekujve XVII-XVIII, në të cilin besimi fetar (disallojësh, por aspak sipërfaqësor) dashur pa dashur i la vend gjuhës amtare, e cila – krahas hapësirës jetike kompakte dhe traditës jetësore shqiptare – u shndërrua në identifikatorin themelor brenda matriksit të kulturës etnike shqiptare. Kemi të bëjmë, pra, me një proces etnogjenetik që paraqitet jo vetëm si ndër më të hershmit në Europë, por mbetet edhe sot e kësaj dite i pashoq në bashkësinë e popujve ballkanikë”.
Një aspekt tjetër që trajon libri është emërtimi “shqa” që përdorin shqiptarët për sllavët. Sipas autorit, fjala “shqa” nuk është gjë tjetër veçse pasqyrim i fjalës latine mesjetare “sclavus” (shumës sclavi). Përmes analizash të mirëfillta etno-linguistike autori arrin të rindërtojë historinë e marrëdhënieve ndëretnike midis shqiptarëve dhe sllavëve, sidomos sa i përket formëzimit të matriksit të kulturës etnike të popullit shqiptar. Emërtimi popullor “shqa”, që dikur identifikonte “tjetrin”, “fqinjin” që nuk fliste shqip, mori një konotacion të theksuar negativ prej gjysmës së dytë të shek. XIX dhe në vazhdimësi, në varësi të plotë me acarimin e marrëdhënieve dhe konflikteve ndëretnike. Edhe sot e kësaj dite ajo pjesë e popullsisë që e njeh dhe e përdor këtë emër etnik, me të ka parasysh “hasmin”. Është shqiptari nga njëra anë dhe nga ana tjetër është shqau, si fqinji i tij me potencial gjithherë armiqësor.
Nëntitulli i librit Nëntitulli i librit (Histori popujsh përmes dy emrave etnikë) bën të qartë se në këtë studim ndërmerret një analizë e historisë së kontakteve ndëretnike përmes dy etnonimeve; bëhet fjalë, pra, për një shqyrtim marrëdhëniesh ndëretnike, parë nga perspektiva gjuhësore, pasi këto kontakte i sendërton qoftë analiza etimologjike, ashtu edhe shtjellimi i historisë së brendshme të emërtimeve shqiptar dhe shqa. bën të qartë se në këtë studim ndërmerret një analizë e historisë së kontakteve ndëretnike përmes dy etnonimeve; bëhet fjalë, pra, për një shqyrtim marrëdhëniesh ndëretnike, parë nga perspektiva gjuhësore, pasi këto kontakte i sendërton qoftë analiza etimologjike, ashtu edhe shtjellimi i historisë së brendshme të emërtimeve shqiptar dhe shqa.
Sipas prof. Anila Omari,  “Shqiptar dhe shqa. Histori popujsh përmes dy emrave etnikë” i Bardhyl Demirajt, nga shtëpia botuese “Naimi” është një triptik studimesh të mirëfillta etnolinguistike ku shqyrtohen tema që kanë të bëjnë me “çështjen shqiptare” dhe që vijojnë të ngjallin diskutime në debatin intelektual-albanologjik të sotëm. Lënda ndahet në tri pjesë: I. Emri etnik shqiptar, II. Shqau ndër shqiptarë, III. Dy popuj në kontakt, trevat shqiptare në Mesjetën e hershme. Të tria këto pjesë plotësojnë njëra-tjetrën: ndërsa studimi i parë shpjegon përhapjen e etnonimit shqiptar si reagim vetëmbrojtës i etnosit shqiptar për tu dalluar nga popujt fqinjë, studimi i dytë ndjek prejardhjen dhe historinë e etnonimit shqa qysh nga dyndjet e para sllave në Ballkan dhe gjatë bashkëjetesës e fqinjësisë prej më shumë se 15 shekujsh të shqiptarëve me popujt sllavë të Jugut, dhe studimi i tretë përqendrohet në trevat e bashkëjetesës apo kontakteve shqiptaro-sllave në Mesjetë, të cilat konfirmohen të jenë zhvilluar në pjesën perëndimore e qendrore të Ballkanit. Studimi ngërthen në vetvete një qasje ndërdisiplinore: historike, filologjike, etnolinguistike, antropologjike, me një metodë studimi të analizës diakronike të dukurive që trajton”.
Prof. Omari nënvizon se “autori shpalos disa përsiatje lidhur me “çështjen shqiptare” në debatin e sotëm albanologjik, ku preken disa probleme të nxehta të etnogjenezës së shqiptarëve, ndërsa përvijohet jo pa qëllim një historik i krijimit të këtij debati që nga shek. XV-XVII me daljen në dritë të temave që lidhen me emrin e Shqipërisë (Dheu i Arbënit, lat. Albania, Epirus), shqiptarëve (arbëreshët/arbërorët, lat. albani, epiroti), me prejardhjen e tyre dhe marrëdhëniet e afërisë ose birërisë me popujt e Ballkanit antik, si epirotët e maqedonasit e lashtë, me shtrirjen e tyre në hapësirën gjuhësore shqipfolëse (e arbënë, e arbëneshe/ arbëreshe) e dalluar si e tillë nga mjedisi rrethues shumëgjuhësh, me historinë e vetë shqiptarëve të dëshmuar nëpërmjet personazheve të mëdhenj të lashtësisë me të cilët shqiptarët identifikojnë vetveten, si Aleksandri i Madh, Pirroja i Epirit e më vonë Gjergj Kastrioti Skënderbeu, të gjitha këto të pasqyruara në shkrimet e albanologëve të parë shqiptarë (Frang Bardhi), në letrat e vetë prijësit të madh të shqiptarëve, Skënderbeut (“…ne quhemi epirotë”), në studimet e mëvonshme të arbëreshëve eruditë (Guzzetta, Chetta, Masci) e deri në mendimin albanologjik të shek. XIX-XX me përfaqësues të shquar si Hahn, Meyer, Pedersen, Jokl, Nopcsa etj. e jo më së fundi albanologu i shquar Eqrem Çabej.  Me këtë rast oponenca shtrihet më tej në tezat e historianit Oliver Schmitt për etnogjenezën shqiptare dhe identitetit kombëtar shqiptar, që cenojnë thelbin e kulturës kombëtare shqiptare në përbërësit themelorë të saj: hapësirën kompakte etnike shqiptare, gjuhën shqipe si mjet komunikimi i përbashkët, traditat themelore të asaj bashkësie që komunikon në këtë gjuhë. Autori denoncon tezat diskriminuese ndaj etnosit shqiptar të këtij historiani dhe termat përkatës të farkëtuar prej tij, si “shoqëritë shqipfolëse” apo “Europa Juglindore shqipfolëse”.
Lidhur me dokumentimet më të hershme të etnonimit “shqiptar” punimi sjell disa dëshmi të reja që kanë dalë në dritë nga botimi kohët e fundit prej studiuesve arbëreshë të veprave të mbetura në dorëshkrim që i përkasin shek. XVIII. Ajo që në libër tërheq interesin edhe të lexuesit më të gjerë, jospecialist, është qasja etnolinguistike e problemit të etnonimit shqiptar. Këtij kreu autori i ka kushtuar vëmendje të veçantë dhe ka nxjerrë përfundimet e veta lidhur me arsyet e ndërrimit të emrit etnik të vjetër arbëresh me më të riun shqiptar, një çështje e diskutuar nga studiuesit që janë marrë me të, por asnjëherë e zgjidhur në mënyrë bindëse. Mbi këtë bazë, përfundimi që nxjerr autori është se populli shqiptar, në një reagim vetëmbrojtës për mbijetesë, zgjodhi në mënyrë pragmatike një identifikues tjetër etnik, që ishte gjuha amtare, pra, një emër etnik që kishte si përmbajtje tashmë gjuhën shqipe. Kjo tregon se në etnosin shqiptar ndodhi një proces etnogjenetik i veçantë, që e dallon atë nga proceset etnoformuese të popujve të tjerë ballkanikë. Me gjithë karakterin shkencor, vlerëson prof. Anila Omari, libri i Bardhyl Demiraj paraqet interes jo vetëm për një publik të specializuar në fushën e gjuhësisë historike, por edhe për lexuesin intelektual kureshtar për ndriçimin e disa aspekteve të panjohura sa duhet të identitetit, gjuhës dhe kulturës sonë kombëtare.

Shaban Sinani: Kodikët kronografikë të Shqipërisë

Një kodik i kodikëve, por edhe i disa kodeve të Shqiptarisë

Për fat, pikërisht në kohëra të tilla (të vështira) dalin në dritë, pavarësisht se sa të dukshme bëhen, vepra me rëndësi parësore për kulturën dhe dijen e një kombi. Një libër i tillë është “Kodikët kronografikë të Shqipërisë” (Shkrime dhe dorëshkrime prej Rilindjes Europiane deri në Rilindjen Kombëtare) i profesorit Shaban Sinani, shkencëtar i përkushtuar dhe i pajisur jo vetëm me vullnet të pazakontë, por edhe me një paanësi, të cilën do të duhej t’ia kishin zili, në mos po t’ia përvetësonin mjaft shkencëtarë tanët, fqinjë e më tej. Pas një përvoje shumëvjeçare në botën e hulumtimeve shkencore dhe pas mbi dhjetë vitesh punë me librin e mësipërm, kur shtrohet çështja e ecurisë dhe fatit të (dorë)shkrimeve me vlerë, autori e shpreh qartë mendimin e vet: “Zhvillimet kulturore dhe mendore, edhe në periudhat më të rrepta, i tejkalojnë kufijtë gjeografikë, krahinorë, shtetërorë”.
Prof. dr. Shaban Sinani, përkundër vështirësive të panumërta, ka kryer një punë vigane, prej scrib-i, duke shmangur natyrshëm konceptin materialist të hulumtimit të historisë dhe të kulturës, me një stil të kthjellët, që nuk mund të keqkuptohet e as të lerë vend për mëdyshje. Ai ka punuar në heshtje dhe përkushtim, njëlloj sikur të mbante një Kodik të Kodikëve të Shqipërisë, ku gjenden të dhëna shpesh vegimtare për Kishën si ruajtëse të Kujtesës, për vendin që zënë letërsia, historia dhe tekstologjia në kulturën e një kombi, për mënyrën si duhen hartuar e zbatuar rregullat e qeverisjes së qyteteve, nenet e vllazërive të tipit esnafor, për historinë se si një komb, shpesh i mbajtur peng mes padijës dhe idealizmit, hyn në Shkrim falë gjuhës së vet - dhe në vëmendjen e botës falë shkrimit, për rolin e pazakontë të Mërgatës në mbrujtjen dhe mbrojtjen e letërsisë, për një riperiodizim të drejtë të kësaj të fundit pas kaq kohësh etj.
Lexuesi gjendet para një vepre shkencore shumëplanëshe e të shumëfishtë, që jo vetëm fton, por edhe çon më tej paqen e hershme të paktën ndërballkanike (mes popujsh, gjuhësh, shkencash), dhe mirëkuptimin. Si ca dijetarë të sprovuar me bojën dhe gjakun e kulturës, faktet nuk bërtasin asnjëherë.
Mund të thuhet se, në ndodhtë që historia të përsëritet nga thellësitë kohore të vetvetes - përmes analfabetizimit shpirtëror, dhunës dhe përbuzjes ndaj ‘të vegjëlve’ që nuk duhet të mësojnë më shumë se ç’duhet, por edhe ndaj paraardhësve të vet idealistë - Europa e nesërme, si edhe sot, do të ketë ç’të mësojë nga këta kodikë, në mos për ta rimarrë veten, të paktën për të mbijetuar, ose për të mos u tjetërsuar krejt.
Për fat, pikërisht në kohëra të tilla (të vështira) dalin në dritë, pavarësisht se sa të dukshme bëhen, vepra me rëndësi parësore për kulturën dhe dijen e një kombi. Një libër i tillë është “Kodikët kronografikë të Shqipërisë” (Shkrime dhe dorëshkrime prej Rilindjes Europiane deri në Rilindjen Kombëtare) i profesorit Shaban Sinani, shkencëtar i përkushtuar dhe i pajisur jo vetëm me vullnet të pazakontë, por edhe me një paanësi, të cilën do të duhej t’ia kishin zili, në mos po t’ia përvetësonin mjaft shkencëtarë tanët, fqinjë e më tej

Prof. dr. Ardian Kyçyku

Roland Zisi: Antologji poetike për kuajt - 32 poezi dhe 2 proza poetike nga Dritëro Agolli

Metafora e kalit dhe një antologji poetike

“Kur shkova për herë të parë në shtëpi të Agollëve së bashku me mikun tim Shaban Sinani, autor i një libri studimor shumë interesant të titulluar “Njerëzit e krisur” të D. Agollit, Poeti na priti më këmbë në korridor, si një kalë i plakur, por sfidant. I vendosa mbi tavolinë poezitë e tij dedikuar kalit, pelës dhe mëzit dhe ai, pasi i pa, me humorin karakteristik më tha: Çudi, pse unë i kam shkruar gjithë këto? S’di gjë, s’ka mundësi! …Dhe kështu, i bindur se bisedës sonë po i vinte fundi dhe ishte e pamundur të kishte befasi të tjera, i thashë se, me siguri Vdekja e kalit duhej të ishte vjersha e fundit që kishte shkruar për kuajt. Dritëroi heshti pak dhe tha: Shiko, vjen një ditë që edhe kuajt shtrihen përdhe dhe vdesin, por ama ata një jetë të tërë qëndrojnë në këmbë. Edhe natën kur flenë. Biseda jonë për kuajt u mbyll me befasinë e fundit. Pas Vdekja e kalit, kishte shkruar edhe dy poezi të tjera: Vraponte një kalë dhe I dashur kalë. Të dyja vjershat janë në dorëshkrim, me një kaligrafi të pastër edhe pse duket qartë se në shumë germa gishtërinjtë e dorës nuk i janë bindur plotësisht, për shkak të 83 maleve me dëborë që Poeti mban mbi supe”.
Kështu, me një hyrje të shkurtër që merr shkas nga një vizitë këto ditë në shtëpinë e Dritëroit, e nis librin e tij më të ri  prof. dr. Roland Zisi, dekan i Fakultetit të Edukimit dhe Shkencave Shoqërore në universitetin “E. Çabej”, Gjirokastër. Libri krejt i veçantë i Roland Zisit, Antologji poetike për kuajt botimet “Naimi”, Tiranë 2014, përmban 33 poezi dhe 2 proza poetike nga Dritëro Agolli dhe shoqërohet me një studim monografik për këtë pjesë të krijimtarisë së poetit të madh shqiptar.
“Vështirë të gjendet tjetër poet shqiptar, si ai, qoftë i traditës qoftë bashkëkohor (ndoshta edhe i huaj), -shkruan autori i librit- që të ketë treguar kaq shumë interes dhe të ketë shkruar kaq shumë vargje dhe prozë për kuajt, me kaq përkushtim, dashuri, altruizëm dhe humanizëm që zgjatet deri në zoomorfizëm. Nuk ka përmbledhje poetike, roman, novelë apo qoftë edhe intervistë të D. Agollit që të mos ketë tituj, vargje, sentence ose rreshta për kalin, pelën dhe mëzin. Në këtë këndvështrim, krijimtaria e Dritëroit me këtë motiv është padyshim një vepër unike e letërsisë shqipe e ndoshta dhe e letërsisë botërore”.
Antologji poetike për kuajt nuk është një antologji poetike e thjeshtë apo një përmbledhje e rëndomtë e disa vjershave, e ndërtuar për të kënaqur kritere dhe arsye tematologjike. Kjo antologji është një prej dëshmive letrare e artistike të programit human e estetik të autorit që nis në fillim të viteve 1960 dhe që vijon deri në ditët e sotme. Autoriteti, shpejtësia, ritmi, masa, ekuilibri, ndikimi dhe urtësia e këtij programi kulturor të Agollit, e ka zanafillën, veç të tjerash, edhe në dashurinë e tij unike për natyrën, në njohjen e thellë të saj, të botës bimore e shtazore, sidomos të kuajve, nga të cilët ka marrë gjithçka të mirë e të bukur, gjithë vlerat e mësipërme, për t’i bërë më pas pjesë organike të programit e veprës së tij letrare e cila na vjen si një kontribut shquar jo vetëm për letërsinë tonë por edhe për letërsinë botërore.