Skifter Këllici
Kohët e fundit Shtëpia Botuese "Artini" në Prishtinë botoi kryevepren "Lahuta e malësisë" të poetit tonë të madh, Gjergj Fishta, përshtatur në prozë me disa shkurtime nga shkrimtari Skifter Këlliçi dhe pajisur me parathënie, fjalor dhe frazeologji nga Jahir Mehmeti.
Kjo vepër u vjen në ndihmë fëmijëve, që ende në moshën e tyre të vogël të njihen me madhshtinë e kësaj poeme epike, më e madhja në letërsinë shqiptare. Përshtatja mund të lexohet edhe nga të rriturit, sepse, ndonëse në prozë, ruan me besnikëri vlerat gjuhësore dhe letrare, ritmin dhe figuracionin poetik të poemës, siç dëshmohet më poshtë:
TRINGA
Vetëtin andej nga Nokshiqi. Gjëmimi i krismave ndigjohet në Pejën e vogël. Janë armët e ushtrisë së Mark Milanit që shtien, që të derdhin përsëri gjak shqiptari.
Komandanti malazez e ka mendue mirë: Gjatë tanë natës, ende pa ague, kur afati i besës për me varrosë të vramët në beteja nuk ka mbarue, ushtria e tij, pasi ka kalue nëpër gryka e nëpër maja, t’i afrohet Nokshiqit dhe që aty të vërsulet me tetë tabore, ashtu si fajkoi i vërsulet një lepuri, kur e pikas në ndonjë drizë.
Dhe kështu forcat e tij futen befasisht në Nokshiq dhe nisin me shkatërrue çdo gja që gjejnë përpara.
Nokshiqasit dalin të llahtarisun nga shtëpitë. Fëmijët qajnë, nanat dihasin, aty klithin, aty thërrasin njana-tjetrën, që të ikin që, të shkapërcejnë ledhe dhe gardhe, nëpër kodra e brigje, dhe bashkë me ta edhe gjedhët, që turren me tërbim; hingëllojnë mazat, fushës, pluhni ngrihet nëpër ajër dhe bashkohet me tymin që del nga rrënojat e shtëpive që digjen. Në Nokshiq mbeten veç disa pleq dhe do gra, sa me ruejtë ndonjë kasolle e bagëti. Të tjerët me fëmijë për dore dhe djepa në krahë, tashma janë largue të tmerruem nëpër terr, që t’u shpëtojnë mizorive të atyne që në krahnor në vend të zemrës kanë një gur vorri dhe dinë vetëm të grabisin dhe të vrasin.
Kështu Mark Milani kërkon t’u tregojë shqiptarëve se ç’kob tjetër po u sjell. Por nuk ka mendue mirë, se këtë nuk ka arritë ta bajë as sulltani i Stambollit e jo ma knjaz Nikolla.
Rrëfen poeti:
- Po çuditem, kur shoh atje larg një shtëpi me oxhak që nxirka tym, dhe që paska një vathë përbri, me dhi e dhen, aty pranë një qen në stelë, një kalë dhe gjedhe në katue, kotecat plot me shpendë dhe ma tutje një pendë me qe për me lërue arën...
Nji bukuri e rrallë në Plavë dhe Guci...Dhe po habitem kur nuk po shoh asnjë njeri që të largohet nga kjo shtëpi, për me shpëtue veten, as me plaçka ngarkue në shpinë, as me bagëti të vume përpara, sado që shkina e shkja po i afrohen; shkjetë me armë dhe shkinat me thasë e strajca, për me grabitë si zakonisht gjanë e huej. Veç te dera e kësaj shtëpie po shof një vajzë, që ka veshë një xhubletë, që ka një rubë rreth ballit dhe flokët i derdhen jashtë shamisë. Shtatin e paska si breshana, synin si yll, ngjaka si molla në degë, si lulja që shpërthen. Dhe ndejka dhe këqyrka se ç’tmerr po ndodh përreth...Dhe nuk dashka t’u largoka!...
A thue, zanë, qofsha gabue, kjo vajzë ashtë miqësue me ndonjë shkja, prandej rri dhe po pret atë te dera e shtëpisë?
Përgjigjet Zana:
- Mos e thuej, bre burrë atë fjalë, se baj be për vjollca e karajfila, për bilbila nëpër bjeshkë, për hijeshi nëpër lëndina, për flutura nëpër fusha, për orë e shtojzavalle, se vajzë ma fisnike nuk ke pa. Asht e bija e Ulë Kaqetës, burrë i pushkës dhe i fjalës, e cila nuk ka koritë as babë dhe as nanë që tash kalben në varr, që i kanë lanë plang e shtëpi dhe gjithçka të begatë. Tringë ia thonë emrin. Ka dhe një vëlla, Curr Ulën, pika e djalit, të cilin ajo e do si sytë e dritës. Por Tringa paska lindë orëzëzë, sepse vëllai tue luftue me shkja, u plagos randë nga dy plumba. Dhe tash u ba një vit që lëngon, pa mundë me u ngritë kurrë më kambë.
Natë e ditë motra tue ofsha, i rrinte mbi kokë, si nana i rri fëmjës te djepi dhe lotët nuk i thaheshinn kurrë në sy. I sillte mjek, i blente melheme, por ai i mjeri nuk po bahej mirë, fliste në jerm dhe priste vdekjen. Kurse ajo as nuk hante as nuk pinte dhe vetëm rrallë thërriste ndonjë shoqe për me e ndihmue.
Por kur po agonte, kishte mbetë vetëm, se edhe shoqet tashma ishin largue nga Nokshiqi me familje, që të mos vriteshin nga shkjatë.
Si e marrë mendsh për fatin e vëllait, u çue e mjera dhe doli te dera e shtëpisë, pa qiellin mbulue me tym, pa flakët e zjarrit që po
përhapeshinn rreth e rrotull, ndigjoi krismat e pushkëve, mandej pa shkja që shtijshin dhe vritshin këdo pa mëshirë, që po i afroheshin shtëpisë së saj dhe një çast edhe ajo mendoi të ikte. Por kujtoi vëllain.
“Si mundem me e lanë Currin vetëm”, - tha me vete, - të shtrimë, kur askush nuk mund ta ndihmojë dhe shkjatë do ta vrasin menjëherë?”
Djersë të ftohta i ranë mbi ballë, donte të qante dhe nuk mundej, zemra i rrehte prej trishtimit. Nuk dinte e shkreta nga t’ia mbante. Veç të shkonte të mbytej në lumë. Apo të binte në duert e shkjave, të fliste gjuhën e tyne dhe t’u shërbente si robinë?
“Si nuk u shkëputka nji buzë mali për me më zanë nën vete?”- mendoi.
Shihte malazeztë që tue vikatë futeshin nëpër shtëpitë aty pranë, që vazhdojshin me vra dhe me grabitë dhe që pas pak do të arrijshin edhe në shtëpinë e saj.
Ashtu si suta që ndahet nga shoqet dhe turret si shigjetë në pyll, tue u dridhë nga frika, kur sheh gjuetarin që shtin, ashtu dhe Tringa vrapoi në shtëpi, e zbehtë si qiri, me buzë të nxime, mbërtheu shulin në derë dhe të rëqethuna nisën me i shkue nëpër shtat. Nga tmerri të gjitha sendet i dukeshin si të ishin shkja, me orendi, enë dhe rroba...
Në ata gjendje, dënesi, harroi veten, harroi dhe shkjatë, po jo vëllain, ndaj shkoi dhe i qëndroi mbi kokë, i puthi ballin, i puthi sytë dhe ia lau fytyrën me lotët e saj. Vëllai u përmend dhe kur pa se cirka i bijshin mbi fytyrë, mendoi se jashtë ishte tue ra shi, prandej e pyeti:
- Moj shtëpi që mbetsh shkret, po kaq shpejt çatia po të pikon?
- Jo, mor Curr, - i përgjigj motra, - nuk janë cirka shiu ato që pikojnë nga hatullat, por janë lotët e mi.
- Po ti, motër përse po qan dhe po ma ndan zemrën dysh, kur tashma shpirti po më del? Mos të kam lanë pa ngranë dhe pa pi, pa u veshun dhe stolisë si shoqet e tjera në Malësi, ose mos të paskam folë randë?
Atëherë motra i vuni dorën në ballë dhe iu përgjigj ambël:
- Çka po thua, mor vëlla, po kaq shumë jermi të ka turbullue? Ti nuk më ke folë kurrë randë, por si nuk t’u mëkamb ky shtat, për me dalë te dera, si nuk t’u tha motra nga vera, që unë të mos shkoj robinë te shkjatë?
Curri vranoi vetullat dhe i tha:
- Ç’thue Tringë, edhe pse unë do të kalbem nën dhe, ti nuk do të shkosh kurrë robinë te shkjatë, se fisi ynë nuk të len, pa derdhë gjak.
- Por ti nuk e di, mor vëlla, se shkjau ka ra në Nokshiq dhe po ban kërdi tue vra dhe plaçkitë!
Atëherë vëllai u zbeh, psherëtiu, hodhi sytë nga pushka, që nuk e kishte prekë me dorë që prej një viti, fryma iu mor dhe nuk tha ma asnjë fjalë.
Kur e pa të vdekun, Tringa nisi me vajtue, por edhe mendoi si do ta varroste, kur shkjau vazhdonte të vriste dhe të digjte...
Përjashta ndigjoheshinn zana malazezësh që mblidhshinn kashtë, për t’i dhanë zjarr një shtëpie aty pranë.
Atëherë Tringa nxitoi të futej dhe të fshihej në një arkë të madhe, por mandej u ndal dhe tha me vete:
“Ç’më duhet ma jeta, kur kam vëllanë të vdekun mbi dhe? “
Flakëroi drejt e në dhomë të burrave, ku ai dergjej i vdekun, e puthi edhe një herë në ballë, rrëmbeu hutën dhe mësyu nga dera, në oborr.
Dhe befas vuni re nji malazez të vrazhdë që po afrohej andej.
Kur pa Tringën, kujtoi se ndodhej para një zane dhe u betue për Shën Pjetrin e Cetinës, se sikur rrotull t’i binte botës, nuk do të gjendte kurrë vajzë ma të bukur sa ajo. Prandej vendosi ta merrte dhe ta shpinte robinë në shtëpinë e tij.
Kështu sulet nga Tringa, por ndalet kur sheh se ajo ka ngritë hutën drejt tij.
- Mos, moj bujareshë, - bërtet i tmerruem,- se po shof se vërtet qenke bijë fisi trimash!..
Por Tringa e qëllon drejt e në parzëm. Malazezi shembet si shkamb, por vajza nuk luen prej vendit, me synin si flakë baroti. Dhe kur përpiqet të fusë në hutë plumbin e dytë, një malazez tjetër aty në oborr, shtie dhe godet në ballë. Tringa bie e vdekun, me mollëzat e fytyrës të lame krejt në gjak.
Edhe dielli që ndriçonte për ditë mbi tokë, nuk kishte pa një vajzë shqiptare të binte gjallë në duert e shkjave...
