Prof.Dr.Eshref Ymeri
Në gjysmën e dytë të muajit korrik të vitit 1979 u nisa me familjen për pushime në plazhin e vjetër të Vlorës. Kabina më qëlloi diku aty afër me kabinën e një mikut tim të vjetër vlonjat, Sehit Ligut, i cili banonte atje familjarisht. Punonte si mësues në një fshat të afërt të Vlorës. Autoritetet e pushtetit të qytetit s’pranonin ta pasaportizonin në ndonjë lagje se kishte ca “njolla” në biografi. Kështu që ai qe detyruar ta “pushtonte” vetë një kabinë plazhi për ta pasur si strehë mbi kokë, bashkë me nusen e tij, Xhulianën (edhe kjo me “njolla” në biografi) dhe vogëlushin e tyre të vetëm, Albanon, që sapo kishte mbushur shtatë vjeç.
Në një qoshe të kabinës së tyre më zuri syri një raft të lartë me libra, të mbushur cep më cep me botime të ndryshme nga letërsia artistike, qoftë amtare, qoftë botërore, që nga “Tre shokët” deri te “Shpirtrat e vdekur”. Dukej që Sehiti lexonte shumë. Në njërën nga të ndarat e raftit më vajtën sytë te pesë përmbledhje me tregime, të vendosura pranë e pranë. I kërkova leje Sehitit dhe i mora që të gjitha në dorë, dola në verandën e kabinës dhe fillova t’i këqyrja një për një. Autori i tyre qenkësh shkrimtari Siri Sulejmani. Përmbledhjet, sipas viteve të botimit, titulloheshin: “Gjëmimet e para” (1971), “Udhëve nga kemi ardhur” (1972), “Njeriu i njohur në udhë” (1974), “Zemra e shokut” (1976), “Në rrjedhën e jetës” (1977).
Pyes Sehitin: - A janë të bukura këto tregime? - Lexoji vetë , - më thotë, - dhe pastaj mund të diskutojmë. Aq më tepër që janë edhe të tim vëllai. - Si të tyt vëllai? - habitem unë. - Po ai pse paska tjetër mbiemër? - Aha! - ma ktheu Sehiti, - kjo është tjetër histori. Pyete vetë kur të vijë këtu të dielën.
I mora librat, shkova e u ula në hijen e çadrës dhe fillova leximin e përmbledhjes së parë. Brenda katër ditëve i përpiva krejt të pesë vëllimet. Tashmë kisha krijuar një ide pak a shumë të kristalizuar për shqetësimet e autorit dhe për botën e tij të brendshme. Dukej që autori i këtyre tregimeve ishte shumë i rrahur me jetën, kishte një përvojë mjaft të pasur në marrëdhëniet me njerëzit dhe kuptohej lehtë që kulti i tij i vetëm ishte e vërteta. Gjuha e tregimeve ishte mjaft e pasur dhe të bënin përshtypje sidomos shprehjet frazeologjike tepër të gjetura. Të binte në sy veçanërisht individualiteti i spikatur i autorit, natyra e pavarur, herë-herë kryeneçe në kërkim të së vërtetës, për të mos thënë edhe shpërthyese kur përplasej me ndonjë padrejtësi. Me sa kuptova, shkrimtari merrej me punë prej “endacaku”, çka kishte bërë të mundur që të futej nëpër shumë “humbëtira” të jetës për të zbuluar me syrin e tij vëzhgues mjaft tipa dhe karaktere të qëlluara. Etja e tij për të lexuar, mendoja me veten time, duhet të jetë mahnitëse. Po për këtë do të bindesha vetë më nga afër shumë shpejt.
Të dielën para dite Siriu ia behu nga Tirana. Ishte një burrë simpatik, me mustaqe, me shtat të bëshëm, shpatullgjerë, me llërë muskulore dhe duar të fuqishme. Që në pamjen e parë të krijonte përshtypjen sikur kishe të bëje me një njeri që varenë s’e paskësh hequr kurrë nga dora poshtë e përpjetë nëpër gurore, apo sikur tërë jetën qenkësh marrë me punimin e hekurit. Tek po bisedonim nën hijen e çadrës, e hodha fjalën te vëllimet e tij me tregime, të cilat sapo i kisha lexuar me endje ngaqë më patën pëlqyer. Iu bë qejfi shumë dhe buzëqeshi me gjithë shpirt. Më tha diçka, që s’e kam harruar edhe sot e kësaj dite, paçka se që asokohe kanë kaluar plot tridhjetë vjet:
“Dëgjo, or mik! Kur autorit i thua një fjalë të mirë, të sinqertë, për veprën që ka krijuar, është njëlloj sikur t’i thuash një fjalë të mirë për fëmijën e tij. Se nuk ka autor në këtë botë që krijimin që nxjerr nga dora të mos e dojë si fëmijën e vet”.
I fola për mbresat që më kishte lënë tregimi “Lapidar në qafën e malit”. Ndjenja e sakrificës, humanizmi, dashuria për njerëzit ishin disa nga tiparet më të qenësishme që karakterizonin heronjtë kryesorë të tij. - Në tregimet e tua, - i them, - heronjtë dallohen sidomos për ngrohtësinë shpirtërore, për çiltërsinë në marrëdhëniet me njerëzit e tjerë, për gatishmërinë e tyre të admirueshme për t’iu gjendur tjetrit kur është në hall.
“ - Shiko, - më thotë, - ne jemi katër vëllezër. Jemi rritur jetimë. Prindërit na kanë vdekur që kur ishim të vegjël. Me një fjalë, kur fëmijët mbeten pa prindër, ata do të detyrohen të jetojnë si gogla në ujë, se askush në jetë s’ta zë dot këmbën e prindërve. Por gjithsekush nga ne ka ndjekur rrugën që ia kishte taksur jeta. Ama tre të tjerët mënyrën e jetesës e kanë pasur të ngulur, kurse unë kam qenë, si i thonë një fjale, me plaçka në shkop: sot këtu, nesër atje, duke u endur nga njëri kantjer ndërtimi në tjetrin. Meqë më ka munguar ngrohtësia e prindërve, jam munduar që atë ta gjejë mes njerëzve, jam përpjekur të hyjë në shpirtin e tyre dhe ata të hyjnë në shpirtin tim. Për njerëzit gjithmonë kam menduar mirë, i kam dashur me zemër dhe s’kam përtuar kurrë t’u gjendem. Por edhe ata më janë gjendur. Se kjo botë, or mik i dashur, është plot halle. Prandaj s’ka të gjallë e të pahall. Zbrazëtinë që më kishte krijuar në shpirt mungesa e prindërve dhe jeta me të përpjetat dhe të tatëpjetat e saj, jam munduar ta mbush me leximin e librave. Kështu ka bërë edhe Sehiti, se edhe ky lexon shumë. Kam lexuar pa hesap. Ama mbresat më të fuqishme i kam nga Maksim Gorki dhe Xhek Londoni. Në leximin e librave kam gjetur ngushëllim. Aty kam qetësuar furtunat e shpirtit. Leximi më ka bërë të besoj se jeta është e bukur, pavarësisht nga vrazhdësitë e saj, me të cilat mund të përplasesh atje ku nuk e pandeh. Më bënte përshtypje fakti që nëpër faqet e librave që lexoja e vërteta fitonte në çdo betejë, e mira fitonte gjithmonë mbi të keqen dhe kjo më bënte që jetën ta shikoja me optimizëm. Si fatalist i bindur, besoj se kjo ka qenë nafaka ime, së cilës i kam qëndruar përballë gjakftohtë, me ca të vërteta të hidhura nën sqetull…”
Kur Siriu, me këmbënguljen time, po më fliste për jetën e vet me një gjuhë të bukur, frazeologjike, për pasionin e tij të ndezur për librat, në çast më shkoi mendja fluturimthi te fëmijëria aq e vështirë e Maksim Gorkit dhe te dashuria e tij për leximin. Jetimët, çuditërisht, kanë një fat shumë të ngjashëm. M’u kujtua aty për aty tregimi i tij me titull “Kur mësoja shkrim e këndim”.
“Unë, - shkruante Gorki, - besoj se nuk do të jem dot në gjendje t’ua përcjell lexuesve qartë dhe bindshëm se sa e madhe ka qenë habia ime, kur e kuptova që pothuajse çdo libër sikur çelte para meje një dritare për të parë një botë të re, një botë të panjohur, duke më kallëzuar për njërëz, për ndjenja, për mendime dhe marrëdhënie, për të cilat as kisha ditur gjë dhe as që i kisha parë ndonjëherë. Madje më dukej sikur jeta që më rrethonte, gjithçka e vrazhdë, e pistë dhe e egër që shpalosej çdo ditë para syve të mi, pra, të gjitha këto së bashku më ngjanin si gjëra të pavërteta, të panevojshme. Gjërat e vërteta dhe të nevojshme gjenden vetëm nëpër libra, ku gjithçka tingëllon si më e arsyeshme, më e bukur dhe më njerëzore. Nëpër libra flitej edhe për vrazhdësinë, edhe për idiotësinë e njerëzve, edhe për vuajtjet e tyre, nëpër faqet e tyre mbruheshin edhe karaktere njerëzish hakmarrës dhe të poshtër, veçse pranë tyre shfaqeshin edhe ca të tjerë njerëz, të cilët s’i kisha parë dhe për ta as që kisha dëgjuar ndonjëherë, - ca njerëz këta të ndershëm, me shpirt të fortë, që luftonin për të vërtetën dhe që ishin gati orë e çast të shkonin drejt vdekjes për hir të ngadhënjimit të së vërtetës, për hir të një bëme të madhe.”
Në bisedë e sipër, e pyes për atë punën e mbiemrit. - Pse, - tha, - s’ta paska treguar Sehiti? - Jo, - ia ktheva, - më tha ta dëgjoj nga goja jote.
“Po ja, - nisi të kallëzonte shtruar, - pasi mbarova shkollën fillore në fshatin ku kam lindur, në Tragjas, me ndërhyrjen e një kushëriri të babait, një njeri ky me ndikim asokohe, shkova në qytet, në shtëpinë e fëmijëve. Shkollën shtatëvjeçare në shtëpinë e fëmijëve e mbarova me disa ëndrra në shpirt për të ardhmen. Kur isha fëmijë, në fshat, një njeriu të fisit tonë i ishte kalbur një dhëmballë që i jepte dhembje të forta. Për herë të parë dëgjova fjalën “elqim”. Nuk e di se kush e përmendi, por kur pyeta më të mëdhenjtë, më thanë se paskësh qenë fjala për një doktor. Pra, kërkohej një doktor për atë dhëmballën e sëmurë. Meqë ishte kohë lufte, në Vlorë nuk shkohej dot, kështu që u gjet një “doktor” nga një fshat fqinj. Ky na qenkësh një burrë, i veshur si të gjithë fshatarët e tjerë. S’ma mbushte syrin për doktor, se në imagjinatën time fëminore e përfytyroja si tjetër njeri. Mirëpo ai, me një darë me turi të shtrembër, ia hoqi kushëririt dhëmballën e kalbur dhe gjakun ia pushoi me lëng rigoni. “Doktorin” e shikonin të gjithë me respekt dhe për nder të tij u shtrua edhe një drekë. Që asokohe më lindi në shpirt dëshira për t’u bërë doktor dhëmbësh. Kur mbarova shtatëvjeçaren në Vlorë, i kërkova vetë shefit të arsimit të shkoja në shkollën mjekësore në Tiranë. Ai, megjithëse ishte kushëri i tim eti, në shkollën mjekësore dërgoi djalin e një mikut të tij nga Bregdeti. Mua më çuan në shkollën e minierave, në Tiranë. Pra, nga mali, ku kisha lindur e ruajtur delet në vegjëli, në male për të kërkuar minerale. Në atë shkollë shkova nga zori, se asgjë nuk më tërhiqte. Edhe ato mësime nuk i kisha qejf. U paraqita përsëri te shefi i arsimit dhe këmbëngula të më çonte në shkollën mjekësore se ishte njeri me kredi, i shkonte fjala. Atëherë ai m’u kthye dhe ma preu troç: “Ti, or djalë, nuk mund ta zgjedhësh shkollën se një dajë e ke të dënuar me 101 vjet burg dhe tërë fisin e nënës e ke pasur me Ballin!” - Unë kam qenë fëmijë, - ia ktheva, - dajën edhe për fytyrë mezi e mbaj mend, kurse fisi i nënës nuk më ka pyetur mua se çfarë ka bërë! “E po, partia kështu i ka rregullat. Po të fillojnë të gjithë t’i zgjedhin shkollat me radhë, atëherë ku do t’i çojmë fëmijët që vijnë nga familje dëshmorësh?”, - e mbylli bisedën kushëriri i tim eti dhe më ktheu krahët.
Kështu, shkolla e minierave m’u mërzit. Fija e shpresës m’u këput brenda vetes. Pas një incidenti që pata në Tiranë edhe me “vëllain” nga Siberia (shih përmbledhjen me tregime dhe novela me titull “Udhëtim në botën e imponuar”, PELIONI, Tiranë 2003), u largova që andej për të vazhduar shkollën profesionale në “Qytetin Stalin”, që e mbarova shkëlqyeshëm, me përjashtim të notës së sjelljes, e cila asokohe, për thyerje të disiplinës, vlerësohej me një notë më poshtë. Nuk e di kush ma afroi djallin apo engjllin që në moshën e pararinisë për të më shtyrë të mos e pranoja logjikën e zbatimit të urdhrit kur ky më dukej krejtësisht i padrejtë, ose të mos i mbyllja sytë kurrë para së vërtetës. Gjithsesi, në moshën 17-vjeçare mora në duar një lloj traktori të rëndë, rreth njëzet ton, i cili shërbente për pastrimin e puseve të naftës në një thellësi deri në më shumë se një mijë metra.Më mori me vete vorbulla e fatit. Për shumë vite me radhë punova si eskavatorist, buldozerist, zetorist, kombajner, saldator, kaldajist, etj., në të katër anët e Shqipërisë. Kur u binda se mund të hidhja në letër mbresa të fuqishme që m’i kishte blatuar jeta, atëherë u ula të shkruaj tregime. Por kishte një problem: nga fisi i nënës pothuajse që të gjithë i kisha pasur kundër komunizmit, duke filluar që nga Mehmet Alemi, Skënder Muçoja dhe Bego Gjonzeneli (i pushkatuar nga partia). Në këto kushte, vendosa ta ndërroj mbiemrin, madje edhe emrin pjesërisht. Kështu, emrin nga Serri e bëra Siri, kurse mbiemrin Ligu e zëvendësova me emrin e babait. Pra, nga Serri Ligu u bëra Siri Sulejmani, duke i dhënë emrit të babait theksimin e gegërishtes, në vend të theksimit të toskërishtes - Sulejmën. Në këtë mënyrë, pas botimit të vëllimeve të para me tregime, brenda disa viteve emri im u bë i njohur në tërë Shqipërinë, sepse pjesë nga tregimet e mia ishin përfshirë edhe në tekstet e leximeve letrare në shkolla. Në fshatin tim, nga mund të më vinte rreziku i parë, nuk kisha shkuar prej vitesh. Atje shkova kur botova vëllimin e tretë me tregime. Pra, kur isha bërë anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe kisha siguruar jo vetëm leje krijuese, por edhe kredinë zyrtare. Ja, kjo ishte e gjitha.”
Meqë na u hëngër muhabeti, javën tjetër Siriu kishte marrë dy ditë leje dhe erdhi në Vlorë që mbasditen e së enjtes. U miqësuam edhe më shumë. Si një njeri i regjur nga jeta, ta kishte ënda ta dëgjoje kur fliste për shokë të punës, për ngjarje, situata, rreziqe që kishin kaluar në jetë, nga të cilat kishin shpëtuar për mrekulli. Më bënte përshtypje fakti që për veten e vet fliste vetëm kur bashkëbiseduesi ia kërkonte një gjë të tillë me pyetjet që i drejtonte. Kjo është gjëja më e shkëlqyer në karakterin e njeriut, e cila e bën tërheqës në bisedë dhe ngjall respektin e padiskutueshëm të atyre që e dëgjojnë. Përfytyroni për një çast një bashkëbisedues mburravec, që vetëm lëvdohet, që rri e rreh gjoksin për bëmat që “ka kryer”, që ngre në qiell aftësitë e tij “të jashtëzakonshme”, që i këndon aliluja familjes dhe fëmijëve të tij! Kush mund të ketë dëshirë të ulet përsëri në një tryezë me një të tillë njeri për t’u fjalosur apo për të kaluar ca çaste çlodhjeje nga koha e lirë? Me siguri që askush!
Pikërisht thjeshtësia në komunikimin me tjetrin, prirja plot marifet për ta tërhequr bashkëfolësin në bisedë, për të dëgjuar më shumë prej tij dhe për të folur vetë më pak, më bënin shumë përshtypje në karakterin e Siriut. Gjuha e tij me kolorit të theksuar të nëndialekteve herë veriore, herë të Shqipërisë së Mesme, herë jugore të bindte edhe më shumë për faktin se kishe të bëje me një bashkëbisedues që e kishte rrahur Shqipërinë cep më cep.
Edhe gjatë disa viteve të mëvonshme pushimet e verës vazhdova t’i kaloj në plazhin e vjetër të Vlorës. Në vitin 1981 Siriu botoi vëllimin e gjashtë me tregime me titull “Një ndodhi në kafe Kursal”. Sapo doli nga shtypi, e bleva dhe e lexova menjëherë. Tregimi i parë me titull “Gjaku dhe djersa” më bëri shumë përshtypje. Në të rrihej tema e kolektivizimit të bujqësisë. Trajtimin e këtij problemi delikat për kohën shkrimtari e ka bërë me shumë mjeshtëri artistike. Në këmbënguljen e heroit kryesor, Xhelo Çelës, para të deleguarve nga Tirana, për të mos hyrë në kooperativë, se kapitalin e kishte vënë me djersën e ballit dhe nuk donte t’ia hanin dembelët, përcillet protesta e fshehtë e vetë autorit kundër një nisme, të imponuar nga lart, e cila do të kishte pasoja katastrofike për fatet e vendit në fundin e viteve ’80-të. Fjalët e plakut Xhelo Çela (që po u ngjitej të tetëdhjetave), të cilat po mundohej t’ua shkoqiste nëpunësve të ardhur nga qendra, janë tepër domethënëse: “…kjo puna e kooperativës më duket ca e ngatërruar. Kam frikë se do të shtojë dembelët, dhe ata që janë mësuar t’u hanë duart për punë do të robtohen keq.” “…malli i të gjithëve nuk është i asnjërit…”. “…kopenë me shumë barinj e ha ujku, i thonë një llafi.”
Nënkuptohet, tregimi ka një fund “të lumtur”. Autori ngre një “rrufepritëse” të përshtatshme në mbyllje të tij, në mënyrë që ky të çante përmes shtigjeve të censurës. Ama ato fjalët e mësipërme të heroit kryesor kanë një kuptim të thellë: shkrimtari ka për mision të ecë përpara kohës, të shikojë përtej bjeshkës, me qëllim që e vërteta, në një mënyrë ose në një tjetër, të trokasë fort në vetëdijen e lexuesve, por që, në kushtet e një diktature të egër, edhe ai të arrijë t’i shpëtojë ndëshkimit të saj të pamëshirshëm.
Me këtë rast, Siriu më thoshte: “Artisti, që shpirtërisht e urren regjimin totalitar, me të cilin, fizikisht, është i detyruar të bashkëjetojë, duhet të dijë të flasë kundër tij midis rreshtave, notave apo detajeve artistike (ashtu siç bënte Xhonatan Suifti) ose, të paktën, kurrë nuk duhet që në artin e tij të bëjë vlerësime me fjalë të larta për diktaturën apo për diktatorin.”
Tepër aktuale tingëllon ideja e tregimit interesant që titullohet “Do dalim prapë në luftë”: të huajt janë munduar mot e jetë, dhe jo pa sukses, të mbjellin mes shqiptarëve farën e përçarjes. Rezultati: shqiptarët janë vrarë me njëri-tjetrin dhe bota na ka copëtuar trojet. Shikoni realitetin e sotëm në Shqipëri: përçarja mes forcave kryesore politike është aq e thellë, saqë të duket sikur ke të bësh me dy kampe armiq, që kërkojnë ta zhdukin njëri-tjetrin me rrënjë e me degë! E njëjta ide tingëllon edhe në tregimin “Karakter shqiptar” të vëllimit me titull “Njeriu i panjohur në udhë”.
Ndërsa tregimi “Një ndodhi në kafe Kursal” i vëllimit me të njëjtin titull, e nxjerr autorin para lexuesve pak më të kuturisur. Anafola (aluzioni) del fare shkoqur në gojën e heroit kryesor: avokatit Bilbil Labi, në një darkë, të shtruar në kafe Kursal për nder të nëntëvjetorit të shpalljes së lartmadhërisë së tij mbret, i bëjnë shumë përshtypje fjalët e Ministrit të Brendshëm, i cili, sapo mori gotën për të ngritur dollinë e rastit, tha: “Rroftë në jetë të jetëve dielli i shqiptarëve, lartmadhëria e tij, që i solli kombit dritë e përparim”. Pas këtyre fjalëve, avokatit nuk iu durua dhe u ngrit e deklaroi, duke iu drejtuar publikisht Ministrit të Brendshëm të “mbretërisë”:
“ - Meqë është provuar, për fat të keq, se të gjithë njerëzit janë të vdekshëm, si do t’i vejë halli kombit për përparim e dituri kur madhëria të ndërrojë jetë?”
Qëndrimi shpërfillës i një intelektuali të shquar shqiptar ndaj një diktatori të kohës së “mbretërisë” të kujton mënyrën se si reagoi Tomas Mani kur i thanë se Hitleri paskësh vrarë veten: “Hitleri paska vdekur? As që më bëhet vonë fare për të!”
Fakti që pas këtij vëllimi me tregime Siriu nuk botoi më për një kohë të gjatë, deri në shembjen e diktaturës veteranokomuniste, tregon se atij i dolën probleme me autoritetet për nëntekstin e tregimit në fjalë. Shumë vjet më vonë Siriu do të kujtonte: “…në vitin 1981 u botua vëllimi “Një ndodhi në kafe Kursal”, i cili më hapi shtegun e telasheve dhe më mbylli atë të botimit…” (Shih shënimin e shkurtër autobiografik në fund të novelës “Gjaku rënkon”, vënë në qarkullim nga shtypshkronja KOHA, Tiranë 1998).
Megjithatë, shkrimtari nuk mund të rri pa shkruar. Pasioni për të shkruar, siç thotë vetë Siriu, është si flaka e lirisë, si zjarri i dashurisë që nuk ka plumb që e ha.
Një mbrëmje të bukur gushti të vitit 1984, kur ishim ulur në verandën e kabinës së Sehitit, Siriu nxori nga çanta një bllok të trashë, me letër gjysmë formati, ku ishin daktilografuar shumë tregime dhe novela të ndryshme, të cilat i lexova të gjitha deri natën vonë në kabinën time. Ishin boll të bukura, por ishin të pabotueshme në kushtet e diktaturës që kishim mbi krye. Tepër mbresëlënëse ishte novela “Gjaku rënkon”, të cilën e kishte shkruar dy vjet më parë në një barangë në Malin e Dajtit, ku punonte në një ekip të Ndërmarrjes Gjeologjike të Tiranës. Në novelë shtrohej si problem i mprehtë një shqetësim që kishte filluar të bëhej gjithnjë e më kërcënues në zemrat e të gjithë atyre njerëzve të ndershëm, të cilët, pa kurrfarë paramendimi, rrëmbyen armët dhe u hodhën në luftë për çlirimin e atdheut nga fashizmi, por që, ende në ditët e para të pasçlirimit, filluan të shikonin me sytë e tyre se si komunistët po degjeneronin në sundimtarë edhe më të egër të popullit shqiptar.
Një miku im, historian, më tregonte para ca ditësh se si Shefqet Peçi, në cilësinë e komisarit politik të batalionit III “Asim Zeneli”, më 25 tetor 1943 i drejtohej me një letër të posaçme Komitetit Qarkor të Partisë Komuniste Shqiptare për Gjirokastrën, ku denonconte disa figura kryesore të luftës në Kuç, si Jaho Gjoliku, Memo Meto etj., të cilët qenë komrometuar keq në sytë e popullit, çka dëshmonte për fillimin e degjenerimit të hapur të Partisë Komuniste Shqiptare në tërësi. (Për sqarime më të hollësishme shih: AQSH / AP. F.17, v.1943, D.12, fl.29/1).
Pa ditur gjë për këtë të vërtetë tronditëse, të cilën Shefqet Peçi e zbulon në vitin 1943, shkrimtari Siri Sulejmani, tridhjetë e nëntë vjet më pas, ka bërë një përgjithësim artistik bukur të goditur të asaj loje tragjike që komunistët filluan ta luanin faktikisht në kurrizin e popullit shqiptar ende pa u shëruar plagët e luftës dhe që e vazhduan për disa dhjetëvjeçarë me radhë! Novela në fjalë, siç e përmenda edhe më lart, e pa dritën e botimit për herë të parë vetëm pas 16 vjetësh, në vitin 1998.
- Në këtë novelë, - i them Siriut, - e ke thënë të vërtetën në një mënyrë të realizuar bukur artistikisht. “- Tradita familjare, - ma kthen ai, - dhe peripecitë e jetës së një jetimi më kanë mësuar t’ua them njerëzve të katër të vërtetat në sy. Ai që të kupton, të bën mik, ai që s’do të të kuptojë, se i preken interesat e ngushta apo është thjesht egoist, të kthen shpinën. Punë për të! Njeriu një herë vjen në jetë dhe s’është keq që paktin ta ketë me të vërtetën. Se është mirë që njeriu të vazhdojë “të jetojë” edhe pas vdekjes.”
Këto fjalë të Siriut, fjalë shkrimtari këto, të thëna këtu e njëzet e pesë vjet të shkuara, më kujtuan heroin e novelës “Adashi” të shkrimtarit rus Danil Granin - Kuzminin, i cili thotë: “Unë s’pres të kem ndonjë jetë të dytë që pikërisht atëherë të arrij ta them të vërtetën.”
Dhe është me të vërtetë interesante. Me Siriun kam një miqësi tridhjetëvjeçare dhe nuk më kujtohet ndonjë rast që ai t’i ketë ikur së vërtetës, të cilën ka qejf të ta shprehë më shumë me shaka, çka të sjell ndër mend një huq të lezetshëm të Bernard Shout që thoshte: “Shakatë e mia qëndrojnë në faktin që unë njerëzve u them të vërtetën. Nuk ka shaka më komike se kjo në botë”.
Një tjetër krijim “rebel” që lexova në atë bllok të trashë “klandestin” ishte një skicë e shkurtër me titull “Vëllai nga Siberia”. Kishte një të vërtetë therëse në atë skicë, në të cilën heroi kryesor (vetë autori) përplaset me realitetin komik të së ashtuquajturës miqësi vëllazërore me ish-Bashkimin Sovjetik. Nxënësit e një shkolle të mesme të kryeqytetit, me urdhër të drejtorisë, kishin dalë në qendër të Tiranës (bashkë me mijëra qytetarë të tjerë) për të pritur marinarët e kryqëzorit “Nahimov”, që sapo kishin zbritur në portin e Durrësit. Kur heroi i skicës dhe shoqja e tij e klasës, Zana, u gjendën ballë për ballë me marinarët sovjetikë, një Aliosha me shtat të bëshëm iu turr kësaj të fundit dhe e puthi me “mall”. Ndërhyrja e prerë e shokut të klasës bëri që Zana të shpëtonte nga përqafimet “e përmallshme” të një “ujku të uritur” që vinte nga deti. Por kjo ndërhyrje nuk kaloi pa pasoja për të: atë e mbërtheu mësuesi i fizkulturës dhe një “i panjohur”, të cilët e shoqëruan për në drejtori. Ndërkohë që po kalonin pranë monumentit të Stalinit, që qëndronte atje ku ngrihet sot përmendorja e Skënderbeut, heroin e skicës e kapluan mendimet: “Që lart, nga piedestali, Stalini i bronztë shikonte hijerëndë bolshevikët e tij në mes të shqiponjave të hutuara… Për çudi, Tirana ishte, ndoshta, i vetmi kryeqytet i botës, që qendrën e qytetit ia kishte lënë statujës së një mbreti të huaj!!!”
Autori, tërthorazi, zbulon sheshit verbërinë e autoriteteve shqiptare, të cilat, me servilizmin e tyre të kulluar para autoriteteve sovjetike, e kishin zhveshur veten nga çdolloj dinjiteti kombëtar. Këtij servilizmi të komunistëve shqiptarë ia vuri vulën vendimi i drejtorisë për përjashtimin e djaloshit nga shkolla për qëndrimin e drejtë që mbajti ndaj marinarit sovjetik në mbrojtje të dinjitetit të vajzës shqiptare, vendim ky që u mor me urdhër nga lart. Pas përjashtimit, heroi i skicës rri e përsiat: “Nxënësit u futën në klasa. Unë mbeta jashtë, në oborr, i vetmuar. Në kokë më ra pyetja: ku do shkosh? Shteti të lëshoi… Për çudi, në udhët e ngatërruara të jetës, në një mënyrë a në një tjetër, hija e “vëllait” nga Siberia nuk m’u nda!!!”
Pjesa më e madhe e këtyre krijimeve “të kuturisura”, të shkruara poshtë e përpjetë nëpër Shqipëri, kudo që e ka zënë hera autorin e tyre, u botuan si vëllim më vete me titull “Udhëtim në botën e imponuar”, çka e përmenda më lart.
Sa i dhënë pas krijimtarisë letrare, Siriu po aq i dhënë ka qenë dhe vazhdon të jetë edhe pas gazetarisë. Deri tani numërohen mbi 200 shkrime të ndryshme, si reportazhe dhe artikuj publicistikë. Nga koha e komunizmit ai kujton një ngjarje paradoksale që kishte përjetuar kur kishte shkuar në fshatin e tij për të përgatitur një reportazh:
“Shkova në fshat dhe pasi u njoha me punët e bujqësisë, i shoqëruar nga sekretarja e partisë (një grua e mirë ajo, nga një familje që kishte miqësi me ne), u ngjita në mal te barinjtë. Kalova dy netë në stanet e tyre. Nuk i lashë të thernin ndonjë mish për mua, i bindur se mund të më qëndisej ndonjë letër nga prapa sapo të largohesha që andej. Kur zbrita në fshat dhe kërkova takim me kryetarin e kooperativës Dukat-Tragjas, mësova se atij i paskëshin thënë se qenkësha një njeri i dyshimtë që hiqesha si shkrimtar që kërkoja të merrja sekretet ekonomike të kooperativës!!! Kur kryetarit i tregova dokumentin e identifikimit, ai u habit që unë isha nga Tragjasi! U ktheva në Tiranë dhe shumë shpejt botova dy reportazhe: njërin për Tragjasin në “Zërin e Popullit”, kurse tjetrin për Dukatin (edhe atje u ngjita në stanet e barinjve) në gazetën “Bashkimi”. Nuk vonoi shumë dhe një sy “vigjilent” paskësh nisut një letër për në Tiranë, në të cilën kërkonte shpjegime se pse qenkësha lejuar të bëhesha shkrimtar, jo vetëm për arsye të “njollave” në biografi, por edhe ngaqë nuk kisha kryer shkolla të larta!!! Letërmarrësi pati mirësinë të më vinte në dijeni për përmbajtjen e asaj letre, të cilën paskëtaj e kishte flakur në koshin e plehrave. Pra, siç themi ne andej nga Vlora, nga u drova (u druajta) nuk shpëtova: gjithmonë kisha dyshuar se andej, nga fshati im, do të më vinte e liga. Dhe kisha pasur të drejtë!”
Kur në vitet ’90-të doli në pension, tashmë në moshën 56-vjeçare, Siriu, si njeri i mësuar me punë, çau edhe nëpër male dhe përfundoi si emigrant në Greqi, ku mësoi edhe profesionin e tezgjahistit. Por atje nuk qëndroi shumë gjatë. U kthye në atdhe dhe vazhdoi të mos i ndahej punës, mes levave të buldozerit apo të eskavatorit. Herë e gjeje pranë kopshtit botanik, ku hapeshin sheshe ndërtimi për blloqe të reja banesash, herë në Kavajë, herë në Prenjas, ku vazhdonin punimet për shtrimin e kabllove optike. Më pas e gjeje diku aty afër fakultetit ekonomik në hapje themelesh. Megjithëse në moshë tashmë 72-vjeçare, ende nuk i bën zemra t’i braktisë mendërisht levat e buldozerit, me të cilat shkriu një jetë të tërë. S’ndahet dot lehtë prej kujtimit të tyre. Ka hipur majë buldozerit që në vitin 1956, kur ishte 19 vjeç, dhe, me fantazinë e tij, vijon të mos zbresë që andej, paçka se kanë kaluar 53 vjet që asokohe. Kurse deri natën vonë vazhdon të shkruajë, pa iu ndarë krijimtarisë letrare dhe gazetarisë.
