PERSIHATJE RRETH PERSONAZHEVE NE ROMANET E FRAN CAMAJT…personazhet ne romanet e Camajt jane lisa ne token e lisave!
ZEF PERGEGA
Sipas mendimit tim romani eshte shpirt njeriu, kur flasim per temen e ngjarjeve reale. Shpirt mes shpirtera njerezish dhe lufte mes tyre. Nje bote tundimesh, qe sillet rreth drites se nje zjarri te brendshem e qe gulfon e hera-heres, mbytet ne valen e nxehte te vlimin pa mundur te dale jashte e, hera heres rend neper shtigje te panjohura, ne fillin te holle te ngushtices, sa arrine nepermjet daltes se fjales te na shfaqet ne letren e bardhe, si dielli mes reve.
Nese romani nuk ka shpirt me te gjitha brengat, dhimbjet, shqetesimet dhe me kodet e tij te panjohura, atehere ai kthehet ne lavd ne kopertine me foton dhe bieografine e autorit, ku me shume flasin titujt dhe kredhjet e pafishme ne partituren e fjales dhe mesazhit jetesor. Romani eshte elite dhe si i tille kerkon thjeshtesi elitare dhe talent, per te kapur e trajtuar tema me personazhe e karaktere qe rrjedhin ne lumin e turbullt te koherave, apo qendrojne nen gurin e rende te shekujve.
Shpirti i nje personazhi lufton me shpirtera te tjere. Shpirtbardhe apo shpirtzi qofshin ato. Fitorja e shpirtit te bardhe vjen nepermjet guximit te madh, kembenguljes se pakufishme deri ne vdekje. Ne raport me shpirtin fiton ai qe ne e ushqejme, e ketu dallohet dalta e autorit se si e skalit personazhin e tij, si e vesh dhe si ia pret kostumin, karakterit ne raport me te tjeret. E ne kete beteje midis dy shpirterave vjen ne pytje lartesia intelektuale dhe krijuese e autorit dhe mjetet qe ai perdor per te realizuar nje veper letrare te dinjitetshme dhe pa dyshim ka sukses kur ai nuk i ndane nga koha qe kane jetuar e vepruar. Shume autor i zhvarrosin personazhet nga vendi ku kane jetuar dhe ku kane vdekur, duke organizuar ceremonine e varrimit apo zhvarrimit ne nje dhe tjeter, per tu dukur original dhe zbulues i nje te reje, por qe ka rroba te vjetra dhe pa interes. Sot romani po renkon nga deliri i ketyre njerezve, duke shperfillur edhe disa rregulla te koloseve te letersise kombetare dhe boterore. Por demi nuk eshte kaq i rende, nese keta njerez nuk do te dekoroheshin, si partizanet e luftes pa shkrehur asnje pushke, pasi u hodhen ca lopata Dhe, heronjeve qe nuk bzajne!. Fatet nuk kane moshe. Ato nuk mund te quhen as te vjeter dhe as te rinje. Fatet lidhen ne kohen, por nuk kane dite lindje apo dite vdekje.
Autori Fran Camaj me dy romanet e fundit qe nuk percaktojne fundit, por bazen per tu nisur drejt te tjetrit me te mire, vjen ne trajtesen e romanit si nje jehonte qe del prej llogores se vet, per t’u cliruar nga pengu i gjate i heshtjes se drames qe perjetuan personazhet e tij ne nje treve ne Malesi, te cilen nuk e ka lene ne doren e te tjereve, por e ka marre vete me nje energji pozitive, per ta deshmuar me te gjitha drite hijet e nuret, me krisma te jashtme e me beteja te bredeshme, sic ishin ato njerez qe i dolen zot Malesise, tokes dhe zakoneve te saj. Fran Camaj eshte autor me kembe ne toke e me sy te imet neper plasaritjet e gurit ne galerite e minjeres se shekujve, gjithnje ne zbulime te reja, per te kumtuar fytyrat qe u muruan ne traun e zakonit.
Personazhet e tij nuk dalin nga kupa e shenjte e ujit te pagezimit, por nga shpirti i forte i shkembit te fatit tragjik te Malesise. Fati i tyre jetoi me malin dhe sa mali. Autori Camaj nuk largohet nga vendi i tij nga lokacioni i ngjarjes qe trajton. Ai nuk ka nevoje te hedhe mbi supet kapoten e modernizmit, per te marre arna nga dheu i huaj e per ti dhene force dheut te vet. Jo, ai me te drejte merr floririn e bjeshkes dhe kulles se lashte malesore dhe nga frengjite e saj te patundura u flet te tjereve se ishin, jemi e do te jemi gjalle, keshtu original shiptare, me gjithe boten e ndjenjave, karakterin, gjuhen dhe zakonin. Kesulla e bardhe vetem mbi vetull te malit ka hije e Fran Camaj ua sjell diellin e ndricimit dhe mbijeteses, nepermjet fjales dhe personazheve, aty ne kembet e tij dhe kjo fortesi e ben romanin e tij te lexueshem, te kuptueshme me mesazhe te panumerta, qe varen ne sup te kohes, si frutat e pjekur dhe te virgjer te pemes se Malesise.
E rendesishme eshte te theksohet se Fran Camaj me dallim te shume shkrimtareve qe trajtojne temen e Malesise, personazhet i nxjerr nga hija ne drite duke preferuar te qendroje vete ne hije dhe jo si disa qe i “marrin” personazhet per dore, te shterrur nga shpirti, drejt poltronit, per tu treguar atyre perrala dimri.
Bota e femres malesore, me frytin e barkut te saj, vjen nepermjet penes se Camajt, kapercyer, ndoshta per here te pare koloritin e pejzave te jetes dhe te xhubletes qe veshi. Ajo pra qe fati e kishte mberthyer ne lakun e ngushte te nje fati qe mendohej se kurre nuk do te ndryshonte, e nenshtruar qe vetem duhet te pyeste e kurre te mos pytej dhe kete duhet ta bente vetem nepermjet kuptimit te heshtjes dhe ndryshimt te tiparit te fytyres se burit, mberrine eshte te triumfoje.
Me romanet e fundit “Tobelia e penduar” dhe “Njeriu me mjekerr te thinjur” Fran Camaj tregon se Malesia ka tema thelbesore qe arrijne ne nivelin e romanit dhe ai eshte trajtues tipik i virgjirise se saj. Personazhet e tij me nje thjeshtesi deri ne admirim, nepermjet artikulimit te fjales me mencuri dhe veprimit te matur, dalin nga akulli i ngrire i fatit, triumfal dhe te dashur ne vatren e rrefimit, te cilet te skalitur nga autori na e skalisin edhe ne udhen e shikimit.
Akumulimi intelektual i Fran Camajt është si një gurrë që buron visare epizmi, heroizmi dhe fisnikerie të shpirtit që nuk epet para çdo ligësie. Ai të çon aty ku ka ndodhur ngjarja dhe si një kirurg i zoti operon me bisturinë e fjalës, njollën e keqe të shoqërisë që na bef nga huazimet, ta zhduki, dhe jo si disa nga romancieret e tjerë që flasin me tërkuzen e rrethanave dhe nuk mbetet gjë për kulmin e ndodhisë, në skenen e teatrit e madh të dramave njerëzore. Me ka mbetur gjate ne mendje me profilin e veçantë te romanit “Dosja e Tmerrit” Camaj me virtytin e thinjave të bardha është një za, aty ku ai meket, është një dorë e fortë aty ku ajo ndjehet e dridhur, është një fjalë e madhe aty ku ajo shtypet dhe mohohet!
Tragjizmi arrin kulmin kur nana e Kolës, Stana çel me thonjë dheun e gropës, ku është mbuluar i biri me të tjerë. Dhe pasi e zbulon dhe ia pastron fytyrën nga balta me njolla kondaku të pushkës vrastare, e mbulon me shami dhe aty i biri i flet që ta mbante një amanet, të mos e linte aty, por ta varroste si njeri se nuk kishte bërë asnjë tradheti. Kacneci vjen në fshat dhe i thotë të atit se zyrtari i lartë i partisë komuniste jugosllave duhet pritur mirë me gëzim e hare!
“Duhet të qeshësh dhe ta ngresh në qiell luftën që po bëhet ndaj armiqve të popullit, sidomos atyre të brëndshem. Të distancohesh nga veprimtaria armiqësore e Kolës, birit tënd!”
“Po çfarë krimi ka bërë biri im?! Dhe nana si nana. Shkon dhe e zhvarros të birin natën dhe në dy tre thasë, pa u vënë re nga spiunat i fut kockat e të birit dhe i sjell në shtëpi. Po ku ti varrosnin?! Spiunet, tronditja, ankthi, ideologjia, frika, tmerri, propaganda që krijonte armiqtë e rrëmë dhe urrejta e skajshme për shqiptarin në tokën e vet, nuk të linin të kryhej ceremonia motore, se e kishin shpallur “armik i popullit”
24 vjet ata u prehen nën krevatin e babës dhe nanës, në një gropë me dërrasa të çelur që kur u hodhen themelet e kullës, për të fshehur armet a po sendet e shtrenjta. Frika, për ti vënë kryqin tek koka kockave dhe gjumi mbi ëndërra të llahtarshme, janë një përbindesh qe kaploi zakonin dhe rodin e mishëruar në kanunin e botës aq mistike e aq krenare, deri në shënjtërim të malësorit. Dhe pa asnjë mëdyshje kjo është një nga gjetjet me fenomenale të romanit shqiptar, madje edhe atë ballkanik, të cilën na e zbulon Fran Camaj, njeriu mendimit të thellë, si një eksplorues i minjerës së thesareve të tradites tonë. Më këtë gjetje artistike, Camaj i thotë botës krijuese se në rend të parë jemi ne malësoret dhe shënj që nuk e vret as plumbi i armikut, as ligësia e tradhëtarit, se jemi lis në tokën e lisit. E bash me mbushet shpirti të them se Fran Camaj është një penë e palcës së trungut arbëror, që ka jehonë më shumë së njëqind pushkë në krahët e trimave. Kulla ishte kthyer në një varrëze e shpirti mbërthyer në hekurat e dosjës së tmerrit, për tu trimeruar njera me tjetrin.
Camaj si shpirt i gjalle, nuk ka nevoje te fshihet pas shpirterave te vdekur. Nepermjet personazheve, te cilet i pershkruan me kujdes deri ne detaje te imta ku fshihet bota dhe shpirti i tyre, ai kthehet ne i jetesuar, duke deshmuar me romanet e tij pjekurine e nje letersie ne zhvillim, si per kombin e ne vecanti per Malesine. Malesia me shkrimtare si Fran Camaj po ia kalon legjendave te shtate maleve dhe fiseve te saj. Ky autor brenda “Lisi te Tamlit” dhe “Lisit te Zjarrit” malesor eshte vete zjarr i rrefimit dhe i deshmise, ku mblidhen personazhet, te cileve ua flakeron syte, fytyren dhe karakteret. Ai eshte sfide e shpirtit dhe e provices qe shpesh paragjykohet, duke u kthyer ne nje befasi te kendeshme, sidomos per ato qe kohen e kalojne nen cadren e salloneve. Camaj mban ne dore armen e forte te kurajes malesore. Ashtu si misionaret e besimit, autori i ndjek malesoret edhe ne boten e lire ne Amerike me rolin si misionar i fjales, duke na e sjelle tranformimin e personazheve ne kontakt me kete bote, qe sic eshte e vertete, kalon nga nje cep i lindjes ne cepin me te larget te prendimit ne nje rruge te pameshirshme, asht sic e ka edhe titullin njeri nga romanet e tij. Pakti i rrefimit te thjeshte, sic jane ne te vertete malesoret, spikat si tipar i veshjes se mendimeve dhe shperthimeve te personazheve qe trajton autori. Ky autor nuk rend pas eksperimentesh moderniste, kur vete jeta malesore eshte nje eksperiment me dheun dhe me rrenjet e te pareve dhe ai me fanatizem e ruan tendencen realiste, ku ne qender jane fatet e personazheve dhe ai i Malesise. Dhe kete ai e gjen ne familje qe emigruan ne “Token e Premtuar” apo te enderrave. Familja e Mark Lul Hasit eshte nje e tille, simbol i Malesise dhe i fatit te tij. Ai eshte njohes i realiteteve shpirterore breda nje ligjesie te tradites, zakonit, historise, por dhe i ndeshjes se malesorit me boten e zhvilluar pertej syve dhe imagjinates se tij.
Pikerisht figures së Pal Lulit, tashmë me cilesi të reja, si malesor i shkolluar, njeri mënçur dhe bujar, patriot deri në sakrifice sublime, autori Camaj i ka kushtuar vemendje të vecantë. Ai si nje mjeshter që gdhend detajet e trupit dhe mendimit të një heroi, ka qenë shumë i kujdeshem që personazhin kryesor dhe me nje stilitike, kurora fjalesh me kolor te embel, e mbulon me virtyte të mira, si tharm i pare i tradites malesore që lexuesi ta ndjej veten krenar i të qenurit shqiptar e malesor.
E ne shpirtin realist te “Rruges se Pameshirshme” ne te cilin kuptojme me dallim nga te tjeret, qe ne veprat e tyre e zhveshin shpirtin e personazhit nga ambjeti social dhe kohor, Camaj i perjashton moralizimet apo unin e autorit, duke ua vene veshin mesazheve te qarta dhe porosite qe u japin me te vjetrit, te rinjeve qe duan te largohen nga Malesia:
“…Nuk ju kam rrite per Amerike, por per kete toke qe na lane te paret, per kete gjuhe perendie e per keto tradita…!” se “Amerika ka nevoje vec per krah pune se medjen e ka ble ne te tane boten…!”
Ne bosht te romaneve te Fran Camajt qendron forca edukuese e personazheve, te cilet jane plotesisht te besueshem. Dialogjet e tyre nuk jane stisje e aurtorit, por ato vijne original me gjuhen dhe dialektin qe flitet dhe kjo eshte force, force e pare.
Vizatimi i nje personazhi nuk eshte vetem ai i tipareve fizike, por ne gjinine e romanit eshte dhenja e vorbullesise se mendimeve e veprimeve nepermjet diologjeve te brendeshme individuale apo me njerez te tjere deri ne fundin e kthjellet qe mund te jete pozitiv i bardhe apo negative i zi. Ja si e jep autori dualitetin e personazhit Gjergj, i cili mendonte se do te koritej dhe i vinte keq per prishjen e miqesise me familjen Dedushajve:
“Si guxon vajza ime ta lere te fejuarin, ate fare djali qe ne dac eshte i pashem si asnje tjeter ne fshat e ne dac shkon ne shkolle dhe neser do te behet nje njeri i madh, ne dac eshte nga familja me e mire ne Gropen e Zeze?! Si mendon ajo se do ta lejoi nje gje te tille per Trimin, djalin e shokut tim me te ngushte?!. Edhe si arsyetim ka sjelljen time ndaj gruas qe ne te vertete e rrah ngandonjehere. Syzana, kjo marruar, nuk e sheh qe kete veprim e bejne te gjithe burrat e fshatit?! Don ta zhbeje fejesen dhe te shpallet tobeli qe te mos behet skllave e Trimit!”
Nje vend te rendesishem ne romanet e Camajt ze edhe femra malesore si personazh, e cila nuk ka ardhur ne jete vetem per ta mbushur vatren me vocrrake ne shperngajt e mjerimit, per te bajtur ne shpine turren e druve apo buljeren e ujit, por edhe per te qene zoje shtepie, qe zevendeson burrin ne parmende dhe ne kembezen e pushkes. Besoi se nuk ka shkrimtar te vendit dhe aq me pak nga treva e Malesise sa romancieri Camaj qe ta kete skalitur me dalten e tradites femren malesore e ne kete kend veshtrim sjellim faktin ne romanin “Tobelia e penduar”
Ne funsion te vepres autori i perdor me forcen e personifikimit edhe personazhet e dyta, po aq te fuqishem sa ato kryesore! Sic mund te themi per bashkeshorten e Koles.
“…Ti je e re Coke. Djalin qe linde nuk patem fat te na jetoje. Po nuk patem fat ta vazhdojme as jeten bashke. Most e vije keq aspak. Ndoshta do te kesh fat me te mire se me mua…Cokja nuk mund ti thoshte asnje fjale. Ia shterngoi doren me te dyja duart, ia ledhatuan faqet njeri tjetrit dhe i ndane pergjithmone. Deshironin te shkembenin puthjen e fundit…por i ndanin hekurat e trashe te burgut…!”
Heronjte lindin nga tragjedite dhe pikerisht ne keto situate kunfigurohen personazhet, te cilet nuk dorezohen, por shpesh flijohen. Heronjt dhe martiret jane deshima e te vertetes dhe me kete postulat ne mendje Camaj troket ne dyert e heshtura te historise ende te pashkruar te Malesise. Ne kete kontekst mund te them se personazhet e Fran Camajt ne romanet e tij jane Saga e tragjedise se familjes malesore.
…Syzana vendos vete te shkoje ne shtepine e Lek Dedushajt, per ta lajmeruar per vendimin qe kishte marre. Autori e jep dyluftimin e gjate te mendimit te Syzanes duke u mbeshtet ne kohe e ne kanun, i cili thote se nese vajza heq dore perfundimisht nga martesa nuk i ka asnje borxh te fejuarit pervec unazes dhe dyfishin e pareve qe ka lene diten e fejeses…! Se si rrjedhin ngjarjet, duhet te lexohet romani.
Stil quajmë kualitetet e veçanta të të folurit. Ai është sistem i shprehjes së një vepre, i një autori, i një epoke. Stili është veçanti e autorit ose shmangie nga gjuha e zakonshme. Kjo shmangie shihet në çdo gjë, duke filluar nga ndërtimi i fjalisë e deri tek përdorimi i fjalëve dhe i tingujve të veçantë në fjali. Nje veper artistike nuk mund te jete e sukseshme pa nje stilt te rrjedhshem te rrefimit, pra pa nje qendisje plot ngjyra te fjales dhe pershkrimit te karaktereve dhe situatave. E ne kete kontekst them se Frani i nderton fjalite, dialogjet ne skenen e kontradiksionit figurativ me mjete te thjeshta, autoktone, duke perdor edhe fjale apo shkembim fjalesh nga dialekti malesor me nje fjali te shkurter, por te plote qe shperthen ne dhenjen e idese. Ne vendin e duhur dhe ne kohen e duhur, autori perdor figurat letrare sidomos krahasimin, hiperbolen, alegorine, personifikimin, antitezen.
Figura të fjalëve dhe të shprehjeve: metafora, ironia, sarkazma, perifraza, epiteti. Figurat të fjalorit poetik të leksikut: sinonimet, antonimet, homonimet, arkaizmat, dialektizmat apo fjalet e krahines, huazimet, per te mos e lene fatin ne dore te tjetrit. Thenjet e mocme te popullit ne gojen e personazheve japing vepres se tij nje vlere te shtuar.”Vetem njehere vjen pranvera tek dera!” Perdorimi i tyre u “ve” flaken emicioneve e m…
