50 Vjetorit të mjekëve të parë.

Të nderuar profesorë, pedagogë, shokëve të bankës, kolegë dhe dashamirës.



Më lejoni t’Ju përshëndes me respekt, me mall dhe me dashuri, me rastin e kësaj ceremonije madhore, festive të gëzuar dhe përkujtimore të 50 vjetorit të përgatitjes të kuadrit të parë mjek, në vendin tone në Tiranë..


Ngjarja është sa me përmasa të rëndësishme historike dhe me vlera kombëtare, aq dhe dinjitoze dhe humanitare , në përkushtim të dhenies së ndihmës mjekësore të dal nga populli që i përgatiti.


Me rastin e këtij përvjetori madhor e”të shenjtë “ për nga qëllimi dhe nga detyra, dëshëroj të” zbras “ me dashamirësi memorjen time mbi 55 vjeçare, për të përkujtuar momentet me pikante të jetës studentore dhe me gjërë; për të” rinuar”sadopak brezin tone mjekësor të tretë.


Hapjen e dyerve të Institutit të lartë Mjekësor,e morëm vesh, në kodrën e Ulzës, në 1952, kur ishim si vulletar në ndërtimin e hidrocetralit të Fjerzës.

Ishte një çudi, por një e vërtetë e madhe. U mbodhëm me kokrra nja 50 veta , nga i gjithë vendi dhe nga mezi i tetorit, filluam mësimin. Qëndra e Institutit u bë një godinë e vogël ish laboratori bakteriologjikë. Trupi pedagogjike ishte i imagjinar.Drejtor instituti u emrua një mjek ushtarak me personalitet Dr. Aleko Bozo, që më vonë u zëvëndësua nga Dr. Behar Shtylla , ish minister i shëndetësisë .



Shtresën kryesore të mësimdhenies e përbënin profesorët të ardhur me nxitim nga B.S. Dekan i institutitutit u emrua Doc A.V. Anikin. Një organizator mjaft i zoti, i sprovuar, dinamik , tepër i gjalle , praktikë dhe i kudondodhur. Më kujtohet se ç’do ditë në orën 7.30 qëndronte para portës së spitalit dhe numëronte studentët. Kush vinte vonë siç ndodhte meAndrean, që i thoshte: A poçemu apazdall ?


Në filllim ishim të hallakatur. Instituti dukesh se ishte si hijë , apo si gjurmë e politeknikumit mjekësor. Në fillim banonim po në ate konvikt ku ishim si nxenës.Leksionet i benim ku të mundënim. .Disa në një ndertesë të spitalit, që kishte shërbyer si shkollë mjekësore. Gjuhën ruse e benim në katin e tretë të politeknikumit mjekësor,, ku pikonte shi dhe pedagogia, Nina Popova na thoshte: Idiot dozhde., dhe ne vazhdonim mësimin.

Anatominë normale e benim në morgun e spitalit ushtarak, në një godinë birucë. Asaj i jepte hije dhe e lartësonte prezenca e të madhit Prof. J.F. Nikulçenko , i universitetit të Leningradit.

I qetë dhe me plotë autoritet na prezantonte kadavrën duke e afruar vet. .Thjeshtesia e Prof. Nikulçenkos ishte e madhe .Ai qëndronte në kohë dimri pranë një sobe dhe me durim na shpjegonte pjesë anatomie në atlas, ose na njihte me kocka të ndryshme.

Ishte mjaft korrekt. Kujtoj edhe një thenie të tij: Dëshëroj që në vitin e tretë t’ Ju jap mësim lendën e anatomisë deskriptive dhe të kirurgjisë operative.. Emri i tij na sjellë kujtime mbresëlenëse të shumta.


Ne nuk na zinin kembët dhe. Leksionet e fizikës dhe të kimisë i benim në institutin e shkencave të natyrës pranë maternitetit, duke bredhur për të kapur autobuzin.Një here një mjeke sovjetike ,duke na parë në stacionin e autobuzit na thotë, pashli pjeshkom!

Po hajde ta bëje atë ne kembë ç’do ditë dhe me atë largësi. Perepecitë ndiqnin njera tjetrën. Godina kryesore duhej zgjeruar. Filluam të punojmë vullnetarisht ç’do ditë për ta ndërtuar godinën , e cila kërkonte fli, që edhe për pak desh u flijuar një shoku ynë Godina u ngrit dhe është e përafërt me atë ekzistuese...



Ne i përballonim vështirësitë me rininë tonë, me gëzimin që jepte jeta studentore dhe me kënaqësinë e sigurimit të të ardhmes tonë. Mbas vitit të dytë rradhët tona u shtuan deri në 6o studenta, me arrdhjen nga universistetet e Italisë, Budapestit dhe të Moskës .

Një ditë në mësimin e mikrobiolgjisë me Prof. M.N. Sinjushina bëmë një bisedë intime, miqësore për ndyshimet që mund të ekzistonin midis studenteve tanë këtu dhe atyre që studionin në B.S.

Ajo me një buzëqeshje të përzëmërt na tha: Ju keni previligje se gjithçka e mësoni në gjuhën tuaj , e kuptoni dhe e asimiloni më mire. Juve Ju jep mesim direkt profesori, si në leksion dhe në praktikë, .kurse atje ai zor se i njeh ata. Juve ketu jeni pak dhe unë Ju kontrollojë me mire dhe Ju njoh me emra, gjë që nuk ndodh andej.

Po ndryshime ka , sepse në B.S. tradita dhe eksperienca është shumë e madhe. Praktikat bëhen në laboratore të sofistikuara. Paisjet janë më të përsosura. Natyrisht rëndësi të madhe ka individi dhe mënyra e të mesuarit dhe e të përvetësuarit nga ana e tij.

Në propedeutike kujtoj doc.S.A Çurakova, e cila na “yshte “për të na mësuar, duke përdor të gjithë përvojën e vet pedagogjike. Na mësoi të përpilonim ditarin e historikut të sëmundjes dhe të rrisnim kërkesën ndaj vetvetes.

Ishte e rrept, kërkuese dhe e përpiktë në ndjekjen e të semurit. Si pedagoge të shkëlqyer dua të permend doc.I. P Semjonovën, që dallohej për një shkathësi të veçantë, aftësi të jashtëzakonshe në mësimdhenien e ngulitjen e punës praktike dhe si një kërkuese me mjaft takt..

Në vazhdim dëshëroj të përmend kirurgun e talentuar prof. N.I.Grigorievin, që shpjegonte me plotë kompetencë dhe me shkumbës në dorë demonstronte praktikat duke bërë vizatime edhe në mur. Ndërsa doc. K.A.Seropian na ekspozonte raste dermatologjie të vështira me urtësi.. Përshtypje mjaft njerzore më ka lënë doc. A.M. Agaleskaja, me aftësinë , modestinë, qetësinë dhe me dashurinë prindërore.


Në një mësim praktikë, i ekspozova një monografi të sëmundjeve të veshkave dhe ajo mbasi me degjoi me tha : Dëshëroj të takohemi në B.S.. Kurse në provimin shtetëror të sëmundjeve të . brendëshme , na qëraste me karamele. Ndërsa doc.V.N. Nikiforov me spjegimet e veta të impononte dashuri profesionale... Përmend me admirim prof.M.N. Kazancievën, si pedagoge me aftësi të rralla në shpjegim e lendës së pediatrisë dhe në sjellje.

Ushqente një dashuri të madhe për fëmijtë e sëmure dhe një respekt për studentët.. Në provimin e shtetit na priste me buzëqeshje dhe me kënaqësi na afronte tezat.Veçoj qendrimin e doc.J.P.Dvninjanjenov, që në provimin e shtetit të kirurgjisë, Ju drejtua Dr F. Paparistos, po ndjehem si me studetët e universitetit të Moskës. Gjithçka po flitet rusisht nga studentët. e mi.


Dëshëroj të përmend pedagogët tanë shqiptar, që u bënë profesorë të ardhshëm të nderuar, duke dhënë ndihmesën e tyre të shkëlqyer në mësimëdhenie , për të cilët shpreh respektin tim me të thellë; nderim dhe dashuri të pakufishme dhe do ti ruaj në kujtesë si baballarë të mjekësisë.

Nderoj Prof. F. Hoxhen si autoritet i padiskutueshëm në shkencën mjekësore kombëtare. S. Bekteshin si shkencëtar.F. Papariston si artist i bisturisë. B.Zymen si operator i shkëlqyer dhe mjaft praktikë .B. Prezen si teoricien zotërues dhe kompetent absolutë i neurologjisë.

P.Bitrin si elokuent dhe njohës i të fshehtave të shkencës. Xh. Gjatën si shkencëtar inteligjent, , profesionist me bagazh, pakticien i shkëlqyer dhe adhurues i studentëve. K.Kercikun si njohës vituoz i dermatologjisë , si babë Kërçiku dhe si babaxhan i studentëve.. Y.Popen si ajkën e mjekësisë shqiptare. S Trimçev si dinjitoz në profesion dhe me autoritet në punë. A. Aronin si serios, rigoros dhe me aftësi të rralla profesionale. K.Glozhenin si profesionist i zoti, pedagog i rrallë dhe me mjaft autoritet.

Sh.Ndroqin si autoritet i padiskutueshëm në ftiziatri dhe si personalitet me cilësi te rralla dhe mjaft modest. S. Cicon si organizator dhe njeri me korrektësi në kryerjen e detyrës.

N. Shurbanin si një intelektual i përsosur dhe me kapacitet dhe mjaft i sjellshëm. F. Bashën si njeri me cilësi të rralla, i urtë dhe mjaft i edukuar.

M. Karagjozin si i bekuari i perendisë ,i dashur dhe i sinqert me të gjithë.. P. Kokalarin si mjek me aftësi të veçanta në shoqeri. O. Papadhimitrin si mjek i aft, serios dhe njeri i zotit .

K.Xoxen si pedagog me ndjenja të larta mirësjlljeje, mjaft shoqeror dhe kompetent në mësimdhenie. E.Konçitën si pedagoge e adhuruar dhe mjaft korrekte në detyrë. A. Gushon si grua- zonjë e përsosur dhe mjeke pediatre shumë e ndjeshme..

B. Çuberin si profesionist i arritur ,por i kudondodhur P.Veshon si mjek studjues dhe korrekt . Y.Vehbiun si mjek i aftë dhe me të ardhme profesionale... D. Ohrin si mjek i zoti, por me kërkesa të tepruara. Ushtarakët I. Konomin dhe K.Korunin si përfaqësues me dinjitet i figurës së ushtarakut, serios dhe kërkues në P.M.U.

Për shokët e mi student dhe sot kolegë ;kujtimet më rrjedhin si lumi Osum

Më lejoni të nderoj dhe të respektoj shokët tane, mjekët e parë të mjekësisë shqiptare të mbaruar në vend, që nuk jetojnë më; duke i përkujtuar me përulje , me respekt dhe me dhembësuri dhe dëshëroj ti kujtoj dhe t’i nderoj me një minutë heshtje .

Nderim, lavdi dhe respekt të përjetshëm.

Kam kënaqësi të përmend K. Nuncin shokun e dhomës M.Siriun hokatarin e grupit.. D.Plakën ideologun e kursit. Dh.Kondën muzikantin gazmor. M.Paskon i urti i shoqërisë B.Myderizin shokun besnik dhe tiranasin e urtë.

S.Haxhihasanin baba-xhanin e kursit.. Z. Kazhanin malsorin burrëror etj.

Midis shokëve që do festojnë këtë përvjetor historikë dhe dinjitoz, do ma donte shpirti të ishja bashkë me ta dhe do të dëshiroj ti përmendja që të gjithë, se e meritojnë tu theksohen cilësite ,virtytet dhe kontributet e tyre.


Do doja ta filloj me kujdestarin egrupit të parë, “ me starostin” , me Prof. Dr. e respektuar M. Nakuçin, me të cilin më lidhin shumë kujtime..Dua të kujtoj K.Rekën dhe R.Golemin për miqësinë e tyre studentore dhe Rushenin, për krenarinë që na ka dhënë me marrjen e titullit nderi i kombit..

B. Elezin si student, mjek dhe kirurg i shkëlqyer. V. Veizi si studente korrekte, si femër me humor djali dhe si pediatre e zonja.. B. Bylyku si studjues i apasionuar, mjek me talent dhe korrekt. P.Velon djal i hedhur dhe mjek kirurg i aftë..A.Drita. Profesionist i mire, njeri i urtë dhe korrekt në jetë. V. Bashari . Zotërues i shoqërisë dhe me prirje organiztive. etj.

Ju uroj të gjithëve me gjithë shpirt dhe me dashuri shëndet, jetë të gjatë , suksese në veprimtaritë Tuaja individuale dhe lumturi familiare.

Dëshëroj të pëkujtohemi me dashuri , me respekt dhe në vazhdimësi në shumë përvjetore. Ju pershendes dhe Ju përgëzoj që të festoni përvjetore të tjera edhe më të gëzuara dhe më të suksesshme në jetën Tuaj.

Me respekt dhe dashuri.

I juaji miqësisht.

Namik M. Shehu

Akademik prof.dr.Namik M Shehu:Ligji Anti-duhan 1.1 milion duhanpirës në krizë

Duhani është parapëlqyer të pranohet të pihet në forma dhe mënyra nga më të ndryshme prej njeriut.

 Fillimisht fiset indiane të Amerikës e kanë pirë në formë gjethe të tharë. Ai është përdorur edhe duke e përtypur gjethen e njomë me dhëmbë. Më pas, është vazhduar të pihet i grirë, i mbështjellë me fletë. Më tej, është përdorur llulla, çibuku, pipza dhe puro. Ndërsa në Lindjen e Mesme dhe në Turqi, shekuj më parë është pirë me nargjilen, si në Shqipëri nga Ali Pashë Tepelena. 

 Nargjileni pengon shumë kalimin e fenolit, të katranit dhe të nikotinës; por shton mundësinë e marrjes së oksidit të karbonit. Duhani është pirë edhe me të dredhur, sidomos në zonat fshatare, si në fshatrat e Shqipërisë, që haset në 69 % të rasteve. Në ditët tona, duhani filloi të përdoret në forma më të përsosura. Pihet me cigare të zgjedhur, të llojeve dhe madhësive të ndryshme; si "Slims", "Marlboro", "Diamant" etj. Të paketuara në forma luksoze, të përzier e me nikotinë të pastër, për t?i shtuar më shumë kënaqësinë, sidomos të rinjve që e preferojnë shumë. Këto mënyra reklamimi i kanë pasionuar dhe nxitur më tepër njerëzit për ta blerë dhe për ta konsumuar më shumë duhanin, duke e bërë edhe më masivë përdorimin e tij; si pasojë është shtuar edhe prodhimi i duhanit dhe i cigareve, për ta përballuar këtë konsum të madh. Një maksimum i bollshëm i prodhimit, u vërejt në shekullin e XX. Në vitin 1950, ai arriti në shifrat 2.6 milion ton. Oferta për nevojën e duhanit rritej nga viti në vit, duke detyruar kompanitë ta shtojnë prodhimin e tyre. Në vitin 1983, u shtua në 5.8 milion ton. Krahas saj rritej edhe prodhimi i cigareve në miliona. Vetëm një firmë kineze prodhonte 1.700 miliard cigare. Po në Kinë, në vitet e fundit, janë prodhuar 1.8 trilion cigare në vit. Kurse në vitin 2005, janë shitur cigaret me një vlerë 32.5 miliard dollarë. Ndërsa në vitin 1997, janë prodhuar 5.3 trilion cigare në botë; duke i çuar në njëqind milion vdekjet në shekullin XX, dhe mendohet që vdekjet të arrijnë në një miliardë në shekullin e ardhshëm. Në vitin 1998, prodhimi botëror, i shprehur në përqindje paraqitej në këto shifra: në Kinë prodhohej 34%, ndërsa në Sh.B.A. në 11%.

Në vitin 2000 është llogaritur të kenë pirë duhanin 1.1 milion njerëz. Kurse nga ekspertet është parashikuar ta përdorin duhanin në vitin 2025 rreth 1. 6 milion duhanpirës... Në Amerikën e veriut e pinë cigaren rreth 4.7 % e popullatës, në Evropën Perëndimore 9.3 %, ndërsa në Shqipëri, duhani po pushton popullatën, e cila e konsumon 60 %, duke zënë vendin më të parë në Evropë, "si një shembull i mirë", për t?u favorizuar dhe për të shtuar shansin e hyrjes; meqenëse nuk po çan dot, në forma të tjera!! Në Shqipëri, nga statistikat e cituara, rezulton se e pinë duhanin 674 mijë vet, të seksit mashkull dhe 196 mijë të seksit femër, në raport 30 % më shumë tek meshkujt. Po në Shqipëri e fillojnë ta pinë duhanin 81 % e të rriturve përpara moshës 20-vjeçare. Kurse femrat e parapëlqejnë pirjen e duhanit në moshën 14-vjeçare dhe e fillojnë në moshat 18-21 vjeçare, duke e justifikuar se stimulohen, mos të rriten në peshë, si dhe me arsyetime të tjera adoleshente. Në Sh.B.A. e kanë filluar ta pinë duhanin, para moshës 18-vjeçare në 88.9 % të rasteve; dhe e pinë duhanin 23.5 % e popullatës. Nga këta 25.7 % janë burra dhe 21.5 % janë gra. Kurse në Kinë e pinë 3 % e femrave dhe 10 % e nxënësve të shkollave të mesme. Në seksin femër, kohët e fundit, në Amerikë vihet re një ulje e pirjes së duhanit, nën ndikimin e masave të marra dhe të edukimit publik. Kështu nga 20 %, që ka qenë në 2001 është ulur në 15.% në vitin 2005. Kurse nga një studim që është bërë në Nju-Jork, në një kontigjent njerëzish prej 5200 veta në vitin 2006, është konstatuar një rënie e pirjes së duhanit në 13%. Në Sh.B.A. jepen të dhëna informative mbi importimin e nevojës së konsumimit të cigareve, ku evidentohen lëvizje kurbash rritje dhe ulje, në periudha të ndryshme kohe. Në vitin 1997 janë importuar 417.8 milion cigare; që është vlerësuar si një shumë pesë herë më e madhe se e importit të vitit 1993, gjë që vë në pah një harxhim më të madh të duhanit në këtë shtet. Ndërsa në vitin 1999, importi i cigares në Sh.B.A. ul në shifrat 244.8 milion cigare, kurse në vitin 2005 importi i cigareve u rrit në 319.4 milion. Duhani po pushton botën e tretë. Nga statistikat botërore rezulton se nga viti 1970-1994, në vendet e zhvilluara, konsumimi i duhanit u ul në 10 %; kurse në vendet në zhvillim u rrit në 67 %. Statistikat vënë në dukje edhe fakte të tjera. Në seksin mashkull, mbi moshën 15-vjeçare, duhani është pirë më shumë, në disa vende të botës si në Rusi në 67 %, në Turqi 63 %, në Kinë 61 %, në Kore 68.2% etj.



Rreziqet dhe pasojat alarmuese të pirjes së duhanit

Duhani merret, pihet, rrezikon dhe dëmton organizmin e njeriut në dy forma kryesore të përdorimit të tij. Në mënyrë direkte apo aktive; kur personi e pi vet duhanin dhe në formë indirekte ose pasive, apo siç quhet nga tymi i dorës së dytë, të shkaktuar nga duhanpirësit. Dëmtimi i organizmit llogaritet të jetë gati i njëjtë nga përdorimi i të dy formave, në mos më i rrezikshëm, në formën pasive, sepse dëmet janë edhe më masive.

Duhanpirësi përballet me dy dukuri madhore, që ndikojnë rrezikshëm në organizmin e tij. Me fenomenin fispatologjike, që shpjegon lindjen e varësisë, të adaptimit ndaj nikotinës dhe të karakterit drogues të saj, si dhe me shfaqjen e veprimit psikologjik, të kthyer në rutinë dhe të njohur si ves-zakon, të transformuar në dëshirë, vetëkënaqësi, neps apo epsh.

Duhani shkakton mjaft dëme, rreziqe dhe pasoja të shumëllojshme, të shumëfishta dhe me efekte dhe rreze veprimi të gjithanshme; më të tmerrshme se mikrobi apo bakteria, që prek një organ. Kjo bimë vlerësohet dhe konsiderohet si një fatkeqësi madhore dhe si një pllakosje mjaft e rëndë që po njeh njerëzimi në historinë e vet, duke ja kaluar luftërave dhe epidemive infeksioze të kohërave, sepse ato kanë pas një veprim të kufizuar dhe një mbarim; kurse duhani po merr përpjestimet e një pandemija, që nuk po njeh mbarim dhe po korr miliona jetë njerëzish dhe është transformuar në një sëmundje shoqërore kronike me përmasa galopante, të pakrahasuara edhe me diabetin e sheqerit, të hipertensionit arterial, sëmundjes kanceroze etj., duke pasur një propabilitet rrezikshmërie më të përhapur dhe më të rrezikshëm, se favorizon dhe ndikon në një kohë, shfaqjen e mbi 50 sëmundjeve të ndryshme në organizmin e njeriut. Supozohet të konsiderohet "simbol" i murtajës dhe i kolerës së kohës moderne.

Anketat dhe studimet epidemiologjike po dokumentojnë me bindje dhe me fakte të shumta, pasojat e rreziqet e pirjes së duhanit në plakjen e parakohshme të njeriut, në rrudhosjen e shprehur të fytyrës dhe të lëkurës së trupit të njeriut; në humbjen mesatarisht 22 vjet jetë, tek personat një në çdo katër veta, që nisin duhanin në adoleshence dhe e pinë rregullisht gjatë jetës, në vdekjen e parakohshme në gjysmën e duhanxhinjve dhe shton predispozicionin e vdekjes së parakohshme në 40 % tek duhanpirësit dhe tek ata, që tymosen me duhan. Në Sh.B.A. nga ndikimi i pirjes së duhanit vdesin 400 mijë veta në vit, ose një në ç?do pesë vdekje; kurse në Kinë vdesin mbi 1 milion në vit, rreth 2.5 herë më shumë se në Sh.B.A., ndërsa në vitin 2025, vdekjet do të dyfishohen nëse nuk do të ketë ulet niveli i pirjes së duhanit. Në botë, nga duhani vdesin ç?do ditë 11 mijë njerëz dhe gjatë një viti 4 milion njerëz, d.m.th. një vdekje ç?do 8 sekonda. Ky numër mendohet të rritet dhe të arrijë deri në 10-12 milion në vitin 2025. Të dhënat statistikore japin edhe një evidencë të tillë: një në ç?do 5 burra mbi 35 vjeç, që pinë duhan, do të vdesin nga një sëmundje e shkaktuar nga duhani, përpara se të mbushin moshën e pensionit. Sot në vendet e zhvilluara vdesin ç?do vit 2. 5 milion persona, nga përdorimi i duhanit; kundrejt 1.5 milion, që vdesin në vendet në zhvillim. Specialistët mendojnë se ky raport do të përmbyset në vitin 2030, me një përpjestim të tillë, që në vendet e zhvilluara do të kemi 3 milion vdekje dhe në vendet në zhvillim vdekjet do të arrijnë në 7 milion... Pirja e duhanit arrin të shkaktojë në botë më tepër viktima se SIDA, T.B.C., aksidentet rrugore, vetëvrasjet,vrasjet, si dhe vdekjet e nënave gjatë lindjes, të marra së bashku. Tek duhanxhinjtë vërehen edhe një serë problemesh të tjera. Kanë tendencë rritje, receptiviteti më të madh ndaj sëmundjeve të ndryshme, për shkak të uljes së rezistencës së organizmit dhe rënies së imunitetit, duke shtuar frekuencën e morbozitetit dhe mortalitetit në një shkallë më të lartë. Aktiviteti i tyre ditor bëhet më i kufizuar. Ata u shmangen ushtrimeve fizike dhe veprimtarive të tjera të jetës. Bëjnë ditë paaftësie të shumta në punë. Frekuentojnë më shpesh shërbimet mjekësore ambulatore dhe spitalore. Mbi 70 % e duhanpirësve vizitohen më se një herë në vit tek mjeku.

Hulumtimet e shumta dhe studimet shkencore të vazhdueshme kanë zbuluar dhe vërtetuar se kjo bimë "adhuruese" dhe "misterioze", "Tobaco" përmban në përbërjen e vet, shumë lënde toksike, joshëse, ambientuese, të rrezikshme,vdekjeprurëse, që gjatë pirjes, në tymin e cigares, nga djegia e saj, në një temperaturë 700-800 gradë, "notojnë" mbi 4 mijë trupëza (korpuskula) gazoze, nga të cilat 43 lloj janë lëndë kancerogjene. Midis tyre janë identifikuar më së miri dhe më saktë nga sasia, toksiciteti, rrezikshmëria dhe nga veprimi irritues: nikotina, oksidi i karbonit(Co), si dhe një serë përbërës të tjerë helmues, si arseniku, acidi sulfhidrik, piridina, benzopireni, acidi cianidrik, katrani, formaldehidi etj. etj.

NINULLA E LIRISË

Muharrem BLAKAJ

Tregim

NINULLA E LIRISË

Kushtuar dëshmorit të UÇK-së Skënder Maraj

E përgatiti mitralozin, duke ia bërë kontrollin e fundit. Ndihmësi i tij përdatej me arkën e fishekëve duke rrafshuar dheun që ta vendoste drejt mbi truall. Nga çanta nxori granatat, bombat dhe, kërcënueshëm i vendosi pranë një guri të madh në anën e djathtë të krahut të tij. Ngadalë dhe, me një heshtje të thellë, nga brezi nxori revolen. Pasi e kontrolloi, tërhoqi siguresën dhe e bëri të gatshme për zjarr dhe prapë e futi në brez.

I strukur në istikamin e tij, të maskuar mirë prapa shkurreve, e mbështeti faqen në kondakun e mitralozit dhe sikur ishte duke marrë nishan i bëri edhe disa lëvizje të trupit për të bërë vend më të përshtatshëm. Pastaj nuk lëvizi më. Ashtu i shtrirë, i lodhur dhe i rraskapitur siç ishte, mbylli sytë. Po kotëm pak, mendoi dhe në çast, si në vegime ju bë se pa djalin e vogël, me faqe të skuqura pranë stufës, i lodhur nga lodrat e ditës, duke dëgjuar përrallën e gjyshit Malë e kishte zënë gjumi. Një buzëqeshje ju ngri në fytyrë dhe, si pa dashje hapi sytë duke kundruar në drejtim të lindjes. Si një hije nate dallojë kodrinën e vogël me kaçuba dhe për një çast mbeti i tretur në kënaqësinë e asaj nate kur fshehurazi ishte takuar me vashën. Ajo kishte qenë nata më e lumtur në jetën e tij. Edhe tani iu bë se ajo me hapa të lehtë po afrohej drejt tij, me pelerinën e hedhur krahëve, të hapur valëvitshem nga fresku i asaj nate me hënë… Eh, tani atje janë çetnikët!

Vërshëllima e një granate ia këputi fillin e vegimit. Ashtu i trembur u mbështet edhe më fortë pas mitralozit. Pasi e mori pak vetën, vështrimin ia hodhi peizazhit që shtrihej para tij. Vendin e gjëmimit të fuqishëm në veshët e tij e zuri jehona, në fillim e fuqishme pastaj duke u përplasur faqeve shkëmbore të Lugut të Madh, sikur bënte thirrje misterioze: „Ejani pas meje“ dhe pastaj ajo jehonë u zhduk lugshtave të Lugut të Butë.

Kur agimi u teh mbi majat e maleve, pushuan edhe granatimet. Mugëtira fashitej dalë nga dalë. Sa vinte e shtohej drita duke e bërë peizazhin të dukshëm. Diku në thellësi të prapavijës dëgjoheshin zëra të mbytur, që të lenin përshtypjen se dikush po vajtonte, apo ishte ndonjë gjëmë, një ushtimë e dalë nga dheu, sikur vinte nga mali, atje tutje, pranë shpellave ku ishin mbledhur për shpëtim pleq gra e fëmijë. Diku afër, në zabelin e Derrpave u dëgjua një blegërimë, kurse si përgjigje e asaj blegërime u dëgjuan krrokatje sorrash.

Në vijën e frontit mbretëronte një heshtje e frikshme, e mbushur plot me pezëm. Nuk ishte frika e sulmit sepse sulmin ata e prisnin nga çasti në çast por ishte frika se mos ushtarët e armikut do të sulmonin pa u diktuar. Gjatë gjithë kohës së granatimeve, kjo frikë kishte qëndruar pezull mbi kokat e tyre. Dyshohej se ata, me anë të zbuluesve të tyre sekret, kishin arrirë të zbulonin ndonjë shteg dhe, përmes tij pastaj ti fusin në grackë. Ky dyshim, si ogur i zi, kishte udhëtuar nga njeri ushtar të tjetri. Pëshpërimat shtoheshin kurse, zymtësia vërehej në fytyrën e çdo njërit.

Tamam kur këto re dyshimi ishin davaritur, kishte ndodhur ajo që vetëm të menduarit e saj, kohë më parë i kishte tronditur. Ushtarët e armikut kishin gjetur shtegun dhe ishin futur në prapavijë.

Për një çast në mbarë vijën e frontit u bë rrëmujë e paparë. Të zënë në befasi, ata qëllonin kuturu. Pas pak, ata që i shpëtuan sulmit të parë zunë vende të reja duke u përqendruar filluan të merrnin nishan. Sulmuesit e prapa krahëve, në fillim qëndruan por, pas pak ata filluan të tërhiqeshin. Tani frika nga ndonjë grackë ishte edhe më e besueshme ndaj tërheqjen e armikut e morën me rezerva. U duk se u bë një përparim por, sulmi i dytë nga ana e përparme ishte shumë më i rreptë se i pari. Duke e parë rrezikun se do të ziheshin në qark, komandanti urdhëroi tërheqjen. Një pjesë e ushtarëve filluan të tërhiqeshin. Skënderi u përqendrua në mbrojtjen e krahëve të shokëve që po tërhiqeshin. Edhe komandanti kishte zënë një pikë strategjike dhe qëllonte duke ua lehtësuar ushtarëve të plagosur tërheqjen.

Pas tërheqjes së organizuar, komandanti i dha shenjë Skënderit të mos qëllonte.  Kishin mbetur rreth dhjet ushtar bashkë me komandantin. Ata kishin vendosur që t’i lenin të afroheshin dhe pastaj në mënyrë të rrufeshme të sulmonin mbi ta. E vetmja mënyrë për të penguar përparimin e tyre drejt popullsisë civile kishte mbetur qëndrimi dhe flijimi.

Ushtarët e armikut po afroheshin. Ata marshonin ngadalë me një distancë nga njëri tjetri rreth një metër. Për krah tyre lëviznin tanket dhe autoblindat.

Skënderi mori nishan dhe priste urdhrin.

„Zjarr“ – klithi thekshëm komandanti dhe i pari i dha zjarr automatikut. Mitralozi i Skënderit buçiti fuqishëm. Ndihmësi i tërhiqte krehrit e fishekëve që rrëshqisnin në duart e tij si gjarpër. Disa gjëmime të fuqishme i mbytën krismat e armëve të tyre. Komandanti u rrokullis dhe ra në mes të istikamit. Skënderi i dha urdhër ndihmësit t’i vinte në ndihmë. Por eksplodimi i gjyles së topit para këmbëve të tij e plandosi për dhe. Skënderi mori nishan. Ushtarët armiq ishin afruar në disa metra. Pas heshtjes së gjatë, ata duke menduar se nuk kishte shpëtuar askush u hodhën në sulm, por nuk e dinin se ai sulm do të ishte fatal për ta. Breshëria e plumbave të Skënderit ishte fatale. Njëri pas tjetrit binin të vrarë. Ata që ishin fare pran istikamit ranë të vrarë mu në grykën e përvëluar të mitralozit të Skënderit që villte plumba e zjarr pa ndërpre.

Prapa krahëve dëgjoi zëra, deshi të kthente kokën por në shpatull ndjeu therje djegëse dhe, pas pak e kaploi një plogështi në tërë trupin. Më vranë të pa besët, mundi të mendonte dhe rrëshqitshëm pa se si po i afrohej dheu i përzier me guralecë drejt fytyrës duke e goditur, si grusht i ngurtë. U përpoq t’i mbante sytë e hapur për t’i parë ata që e vranë, për t’ju treguar se as në prag të vdekjes nuk ua kishte frikën por, qepallat nuk i bindeshin më. Për një çast ju duk se ishte duke u kotur në gjumin e ëmbël si atëherë kur nëna ishte duke e përkundur në djepin e drurit dhe, nga larg ju bë se e dëgjoi zërin e saj duke i kënduar ninullën. Sa mirë është të flesh kur nëna të këndon ninulla!…por zërat në gjuhë të huaj e kthyen edhe një herë në realitet. Me mundim të madh arriti t’i hapte sytë. Të koka, fare pran syrit të tij pa një çizme gjigante, pastaj shikimi u ngjit lartë dhe pa një këmbë të gjatë dhe çuditërisht shumë të brishtë. Në një moment tjetër do të çuditej se si kishte mundësi që një çizme gjigante të komandohej nga një këmbë kaq e brishtë? Në vegimet e fundit ju bë se nga çasti në çast këmba do të copëtohet, do të thyhet, apo do të zhbëhet duke e bllokuar çizmen. Ashtu si në agoni, pa kur ajo çizme lëvizi duke u larguar nga optika e syrit të tij. Pastaj, pa se ai që pak më parë kishte qëndruar pran tij me atë çizmen gjigante, ishte kthyer nga ai. Në dorë kishte thikën. Duan të me masakronin, mendoi dhe ngadalë ju mbyllën sytë. Si në ëndërr të keqe, ndjeu tehun e ftohët të thikës duke u fërkuar thellë në mishin e gjoksit të tij. Në fillim ai ndjeu një therje, pastaj edhe një tjetër, pastaj shpërthime të shpeshta dhe më vonë ato therje ju shndërruan në përkundje të lehta… si tundjet e djepit para se të flinte!… dhe ju bë se vërtetë ishte në djep… kurse nëna ishte duke e përkundur dhe duke i kënduar ninullën…

…dhe ninulla e nënës sa vinte e venitej... venitej e tretej!… dhe qetë qet, atë e zuri gjumi… Ky ishte gjumi i fundit, gjumi i përjetshëm… ishte gjumi i lirisë!

Korrik 2000

SPIRO GJIKONDI:SPIRO GJIKONDI

( Shenime rreth Monografise se Janko Ll. Palit per jeten dhe veprimtarine krijuese te Neco Mukos.)

Spiro Gjikondi

            Ne 80-te vitet e fundit, sodomos gjate periudhes 14  vjecare pas renies se komunizmit ne Shqiperi  qe u shoqerua me nje ikje massive te shqiptareve ne rruget e kurbetit, shume poete e artiste i jane kthyer kenges popullore himariote dhe motivit tragjik te “Vajzes se Valeve”… Gjate po ketyre viteve, pra ne 80 vjeteshin e fundit, nuk do te kete mbetur njeri ne Shqiperi, i ri a i moshuar, qe te mos kete kenduar apo, te pakten, te mos e kete degjuar kengen e njohur qytetare “Korcarja e bukur” me vargjet e saj brilante; “ O moj Korcare sa e bukur je/  me ato naze porsi nuse e re…” Por do te jene shume te pakte ata qe e dine autoresine e ketyre dy  krijimeve, te padiskutueshme per nga vlerat dhe emocionet qe mbartin, pavaresisht se ne kahje diametralisht te kunderta; njera duke sjelle dhimbjen tragjike te vajzes qe prêt te fejuarin e vet te larguar ne kurbet, ndersa tjetra gezimin rinor e plot drite qe shkakton ecja ne boulevard e vajzes se bukur e nazike korcare… Sikur asgje tjeter te mos kishte shkruar, do te mjaftonin vetem keto dy krijime qe ta benin Neco Mukon, autorin e tyre, te njohur ne mbare vendin e te paharuar ne breza. Por, fatkeqesisht, ( sa dhimbje shkakton kjo fjale, fatkeqesisht!), emri i tij, per arsye absurde, per arsye qe nuk kane te bejne me te, as me jeten, as me krijimtarine e tij, gjate kohes se diktatures as u permend e as u vleresua, edhe pse “Vajza e Valeve” vazhdonte te perseritej si motiv nga nje krijimtari poetike ne tjetren e te kendohej me dhimbje prej grupeve polifonike te Himares, edhe pse tingujt dhe fjalet e “Korcares se bukur” mbushnin plot gezim festat familjare e shoqerore ne mbare Shqiperine…

            Do te duhej te vinte viti 2003 qe jeta prej bohemi e Neco Mukos, krjimtaria e tij e paperseriteshme e origjinale dhe veprimtaria e tij plot passion e perkushtim per artin, te dalin ne drite ne nje botim monografik te titulluar “Feniksi I Himares”, shkruar nga eruditi dhe “Mesuesi i Merituar” Janko Ll. Pali, botuar nga shtepia botuese “Albin”, me sponsorizimin dhe interesimin e pashembullte te te birit dhe poetit Petraq Pali.

            Ky libe ri ri prej 210 faqesh, ne te cilin perfshihen: nje parathenie e nje pasthenie e sponsorizuesit, nje parathenie e dirigjentit te mirenjohur Eno Koco, biografia e poetit dhe kengetarit Neco Muko, si dhe mbi 1800 vargje te krijimtarise se tij te perkthyera me mjeshteri prej autorit te monografise, perben nje kontribut te cmuar per njohjen e vlerave te kultures sone, jo vetem lokale po edhe ne shkalle kombetare.

            Neco Muko jetoi pak. Ai vdiq ne moshen e pjekurise se talentit te tij, ne kulmin e punes dhe te krijimtarise, ne moshen 35 vjecare, por kontributi ne fushen e artit dhe krijimtaria artistike qe la pas eshte shume e madhe. Kontributi I tij shtrihet ne disa fusha te artit. Ai eshte autor i shume kengeve polifonike Himariote; eshte autor i pare i operetes shqiptare; autor vjershash, autor i permbledhjes “Lyra”, botuar prej tij per se gjalli; eshte nismetari dhe realizuesi i 35 disqeve me krijimtari te tij te interpretuar nga grupi polifonik i Himares e prej kengetreve te mirenjohura Tefta Tashko Koco, Tulla Paleologu e Kleo Georga; eshte botues i gazetes humoristike ”Pif-Paf” etj.

            Si krijues dhe interpret i kenges polifonike himariote, Neco Muko dhe grupi i tij, i perbere nga Koco Cakali, Andrea Bala e Pano Kokaveshi, perben brinjen e pare te trekendeshit te levruesve me ne ze te kenges se kesaj krahine. Sic veren me kompetence profesionale dirigjenti Eno Koco, ne parathenien e monografise,”Feniksi I Himares”,       “ kultivimi qe i beri Necoja atij, ( repertorit te te kengeve folklorike himariote. Shenimi yni.) eshte unikal ne llojin e vet.” Me poshte ai nenvizon prirjen novatore te Necos, “… si pasurues i kenges shumezereshe…” duke i dhene asaj: “ me shume levizje e zhdervjelltesi, embelsi e muzikalitet…”duke e vecuar  zerin e trete, hedhesin, per ta bere me “…funksional, duke e vendosur shpesh ne maredhenie intervalore terce…” etj.

             Pa Neco Mukon dhe grupin e tij, veshtire se mund te vinte nje grup tjeter si ai i Artistit te merituar dhe interpretit te shkelqyer Dhimiter Varfi, vlerat vokale te te cilit do te habisnin edhe studiues folkloriste te huaj; veshtire se mund te vinte, gjithashtu, nje krijues i ralle si Lefter Cipa, me permasa epike e me pasuri ta pafundme figurash, qe do t’ja kishte zili cdo poet i poezise moderne… Neco Muko, Dhimiter Varfi e Lefter Cipa, perbejne tre korifenjte e folklorit te Himares qe e bene kengen himariote te shquhet mbi gjithe polifonine karakteristike te Jugut.

            Por Neco Muko nuk u kufizua kurre brenda kufijve te Himares dhe nuk ju kushtua vetem kenges polifonike himariote. Autori i monografise, Janko Pali, e trajton  gjeresisht veprimtarine e ketij artisti. Ai jep shembuj te shumte faktike, jetesore dhe krijimtari te mirefillte artistike, qe deshmojne per interesimin e madh te Neco Mukos per artin ne pergjithesi shqiptar. Autori I monografise ve ne dukje se Neco Muko realizoi ne qytetin e Sarandes tri operetta, shfaqje te tipit te estrades, me titujt “Marrezua e pergjitheshme”, “Orsa-forca” dhe ‘Zonja sherbetore”… Vecanerisht me interes jane te dhenat qe jep autori mbi veprimtarine e N. Mukos per organizimin e grupi shqiptar per regjistrimin e 35 disqeve ne Paris, nga shtepia diskografike Pathe. Per tu nenvizuar eshte fakti qe ai e nis kete ndermarrje te rendesishme duke qene ne Sarande. Ai angazhon ne kete sipermarje grupin polifonik te Himares, por ai e zgjeron  perberjen e grupit me kengetare shqiptare qe ndodheshin me studime ne Paris, Tefta Tashko, K. Georga e T. Paleologu. Keto te dhena jane fakte te pamohueshme. Autorit i vjen ne ndihme materiali arkivor, qe ai e ka mbledhur me shume kujdes gjate gjithe jetes. Ne kete liber perfshihen disa facsimile te afisheve te programeve te realizuar prej tij. Ne liber jepen gjithashtu te dhena te sakta per disqet e realizuar nga N. Muko. Jepen numurat e disqeve dhe permbajtja e secilit disk ne vecanti. Ne kete menyre pjesa e pare e monografise eshte e mbushur me materiale faktike qe japin ne menyre te plote jeten dhe perpjekjet e artistit Neco Muko ne perkushtimin e tij per artin. Ndoshta net e ardhmen do te zbulohen dokumente te tjera qe do te hedhin nje drite me te plote per jeten e artistit, pork am bindjen se ato nuk do te hedhin poshte ato fakte jetesore dhe ate interpretim qe u ka bere ketyre fakteve autori I monografise, Janko Pali. Natyrisht, kjo pune e bere nuk eshte shteruese dhe studime te tjera do te behen net e ardhmen, por cdo studim I metejshem do te kete per baze monografine “Feniksi I Himares”

            Me nje interest e vecante eshte pjesa e dyte e monografise, faqe 79 – 205.Ne kete pjese, qe nuk eshte pak, perfshihet nje krijimtari e gjere e Neco Mukos, e cila nuk eshte perfshire ne vellimin “Lyra” te botuar prej autorit ne vitin 1934 dhe  nuk ka qene shume e njohur me pare. Janko Pali, si intelektual qe ishte, duke i cmuar me vlere doreshkrimet e autorit, ka meriten qe i ka ruajtur ato me fanatizem ne arkivin e tij  per nje kohe te gjate. Por merita e tij me e madhe eshte shqiperimi I tyre. Sic nab en te ditur autori I monografise, N. Muko nuk krijoi vetem ne gjuhen shqipe. Ai shkroi ne disa gjuhe. Vjersherimet e tij jane ne shqip, ne greqisht, ne frengjisht e ne italisht. Fakti qe shkruante ne disa gjuhe defton per kulturen e tij te gjere. Se pse shkroi ne disa gjuhe, mbetet ende disi e erret, por kjo nuk cenon vlerat e tij. Sidoqoftye Janko Pali ka bere nje pune te shkelqyer ne perkthimin e vjersherimeve te tij ne shqip. Ato tingellojne origjinale, sjellin frymen e kohes, psikologjine e kohes dhe vecorite ideore e stilistike te autorit. Ne kete permbledhje shpalosen vlera te nje poezie te fuqishme,emocionuese e me nje varg te perpunuar me mjeshteri. Diku- diku vargjet e N. Mukos tingellojne si vargje Bajroniane. “Nga Lindja ne Perendim”, qe autori e nentitullon “shenime”, nuk eshte nje poezi e vogel por nje poeme e ngjeshur me mbresa e me detaje te shumta, qe te kujton “Lamtumiren” e Bajronit. Nga kjo poeme, po edhe nga shume krijime te tjera te autorit, perftohen po ato emocione qe shkakton largimi prej vendit te lindjes per ne dhera te tjera, te panjohura, emocione qe, edhe pse te pashprehura do ti kete ndier kushdo qe peson nje fat te tille.

                                   

                        Anija lehet ne fillim,

                        E ndjen qe ka tallaz.

                        Dallget godasin me rrembim,

                        Medet c’na ndodh me pas…

Vereni me sa pathos shkruan poeti ne vjershen “Endra qe shuhen” kur I kendon te dashures se vet ne castin e largimit te tij:

                       

                        Largohem e te pershendes

                        O virgjeresha ime,

                        Kudo te jem, kudo te jesh

                        S’haroj asnje therrime

                        ………………….

                        As bjere buzen perseri,

                        Ne buzen time ngjite

                        Se…iki, shkoj ne shtegeti,

                        U ndame per jete o shpirte…

            Do te maftonin vetem keto vargje per te kuptuar natyren dhe artin e poetit Neco Muko, art e tij qe buronte nga realiteti i kohes, i pershkuar nga dhimbja e madhe qe shkaktonte emigracioni tradicional, nje art qe kulmohet ne menyre te natyrshme tek poezia brilante “Vajz’e Valeve”.

            Duke  mbyllur keto shenime te shkurtra, shpreh mirenjohje te thelle per autorin e monografise, mesuesin tim, mesuesin e disa brezave, Janko Palin,  per punen e tij te perkushtuar per nxjerrjen ne drite te vlerave te poetit Neco Muko e per punen e tij mjeshterore ne pershtatjen e vjershave te tij ne shqip, duke pasuruar keshtu trashegimine tone ne fushen e vjersherimit.

Spiro Gjikondi

MINELLA ALEKSI :Romani “Aksidenti” - perceptojmë njësoj, analizojmë ndryshe

Unë vet që po i shkruaj këto rrjeshta jam thjeshtë një lexues dhe shpreh këndvështrimin tim.

Minella Aleksi

Romani “Aksidenti” është konceptuar nga autori në tërësinë e tij si një dosje gjyqi, e cila ka mbërritur për tu gjykuar dhe vlerësuar nga lexuesi  mbi bazën e fakteve dhe hamëndjeve të supozuara. Ka kaluar kjo dosje të gjithë fazën përgatitore të pyetjeve të dëshmitarëve, të grumbullimit të fakteve dhe pastaj kalon për shqyrtim para lexuesit gjyqtar. Njëllojoj si në një rast aksidenti apo krimi real, faza e përgatitjes investiguese deri në dërgimin e dosjes në gjyq merr jo vetëm kohë në grumbullimin e fakteve por kërkon zgjuarsi në sistemimin e atyre në funksion të zbërthimit të enigmës. Kjo fazë hyrëse në roman e fut lexuesin në labirintin e një proçesi hetimi. Mendoj se autori ka ruajtur qëllimisht këtë raport “disi mundues” të lexuesit në këtë fazë hyrëse të romanit me fazën tjetër interesante gjykuese mbi faktet, kalimin në sallën e gjyqit të analizës së fakteve dhe sjelljeve të personazheve bazuar në konceptet që ato i mbartin. Njëlloj si ai njeriu që pas kalimit nëpër labirintet e errëta të një kështjelle më në fund del në një ambjent të hapur ku i çfaqet para syve skulptura e mrekullueshme antike e ndriçuar në mënyrë të tillë që e bën akoma më magjepsëse këtë çfaqje.

Nuk është një roman i lexueshëm dhe i kuptueshëm lehtësisht në thelbin e mesazhit që përcjell.

Përmban mesazhe filozofike për shoqërinë dhe për sjelljen e njerëzve në shoqëri, sjellje që ka oshilacione dhe befasira nga më të papriturat të reflektuara në personazhet e romanit.

Unë vet që po i shkruaj këto rrjeshta jam thjeshtë një lexues dhe shpreh këndvështrimin tim.

Mendoj se ka disa interpretime jo të drejta një shkrim ese me titull “Aksidenti… Aksidentalisht”, në të cilin ngushtohet shumë këndvështrimi i ideve të romanit, deri - deri brenda botës së ngushtë të mendimit shqiptar.

Kjo ndodh sepse ne akoma mendojmë brenda kornizës së konceptit shqiptar dhe harrojmë se Kadare ka dalë jashtë kornizave shqiptare në konceptimin filozofik të jetës. Për shkrimtarin jeta me shqetësimet e tronditjet e saj nuk është vetëm ajo brenda Tiranës. Shkrimtari koncepton dhe zhvillon si një europian i cili mbart brenda vetes edhe filozofinë shqiptare.

Por autori i kësaj eseje pavetëdijshëm e tradhëton opinionin e tij mospëlqyes për veprën kur me sinqeritet naiv shkruan: “Unë ndjehem mirë te “Aksidenti” vetëm se më lindin shumë pyetje dhe e di mirë se këto mundësi interpretimesh t’i japin veprat e fuqishme. Vetëm në kësi rastesh lexuesi bëhet pjesëmarrës dhe ndërton romanin e tij. Kjo ndodh si në këtë rast kur romani nuk e shpall në mënyrë retorike thelbin e vet, por operon me shenjat, gjuhën figurative, madje dhe me heshtjen e, kësisoj simboli dhe metafora e bëjnë lexuesin të zhytet në kënaqsinë e zbardhjes së enigmave. …… Nuk është vrarë çifti B-R por natyra e dytë e femrës”. Vazhdon: “Për mendimin tim është nga rrëfimet më enigmatike të prozës së Kadaresë, e në këtë kuptim tenton për një roman modern”.

Kur lexon këto rrjeshta thua me vete, bukur, kaq sa ke shkruar mjafton, sepse gjatë leximit të “Aksidentit” nën instiktin e së bukurës je shtyrë drejt kuptimit të lëndës, tregon se romani të ka magjepsur, të ka futur në atë qerthull që duhet të të zhysë një autor i klasit të lartë, të ka ngritur në një shkallë më të lartë konceptimi dhe arsyetimi mbi shoqërinë. Gjithë shpjegimet e tjera të zgjatura më poshtë tregojnë një qëndrim tjetër me nota regreduese pasi po ky lexues nuk dëshiron që t’a pranoj se po shijon një letërsi klasi.

Përse e them këtë? Në këtë ese autori krahas tërheqjes që bën nga pohimi lavdërues përdor edhe cilësimet puthadorë e servilë për ata dashamirës ose admirues të shkrimtarit.

Vetëm me ne shqiptarët ndodh që të përdorim termat servilë dhe puthadorë për dikë që pëlqen ose adhuron letërsinë e një shkrimtari të madh të vendit të vet.

Asnjë popull tjetër nuk cilëson në këtë mënyrë admiruesit e një shkrimtari të madh. Ne ngatërrojmë konceptin e Admiruesit të artit cilësor me atë të Servilit.

Një servil e puthadorë sillet si i tillë sepse priret në këto veprime nga një përpjekje për një përfitim material, apo një vend pune, për një emër fitues në një konkurs, për një çmim jurie, etj, përfitime këto të pamerituara. Do me thënë është në mes një përfitim material i dhënë me hatër nga një institucion apo individ me funksion pushteti, nga një president kompanie biznesi apo ndonjë kryetar koperative, (i afërt si koncept me mentalitetin e shqiptarit).

Në rastin tonë shkrimtari Kadare është vërtetë një institucion, por institucion shpirtëror i cili nuk shpërndan dhurata ose dekorata. Institucioni shpirtëror i shkrimtarit me letërsinë e tij dhuron botë shpirtërore, kulturë dhe filozofi jete për lexuesit e tij. Prirja drejt admirimit të një shkrimtari nuk është imponuese. Ajo është instikt shpirtëror ndaj së bukurës, ndaj idesë lartësuese letrare, është çështje shijesh e preferencash sipas formimit kulturor të çdokujt. Shkrimtari nuk arrin të njihet fizikisht me admiruesit e tij, siç ndodh me servilin e puthadorin të cilët, njihen me personin me pushtet vule e firme nga i cili presin përfitimin e dëshiruar.

Admiruesi i shkrimtarit mjaftohet me pasjen në duart e tij të librit e ndoshta, autori i esesë që përdor termin servilë mund të jetë një nga ata që ndonjëherë ka qëndruar në radhë për të blerë librin e shkrimtarit me autografin e tij.

Vulgaritete të tilla në një shkrim nuk e nderojnë njeriun që shprehet në këtë mënyrë.

Te shkrimtari duhet të analizohet vlera e artit, ndryshe bie në banalitete. Në po atë shkrim ese nga autori thuhet për shkrimtarin Kadare: “Pas viteve 90’ pёr tё ka punuar mё tepër emri,  cmimet dhe Shtëpia Botuese “Onufri”sesa vepra.. Lajthitje që nuk meritojnë trajtim më tej.

Këtu ka ngecur ky lexues, përpëlitet konfuz në mendime dhe nuk shkon dot më thellë në kuptimin e mesazheve, dilemave njerëzore që trajton autori.

Pajtohem me këtë lexues në mendimin se “Aksidenti” është një roman që jo vetëm tenton por   mendoj se

është një roman modern i mirëfilltë. Përse?

Teknika letrare narrative e përdorur bazohet në psikanalizën frojdiane dhe “stream of consciousness”, ose “flusso di coscienza”, rrjedhjen e mendimeve ashtu si vijnë në vetëdijen e njeriut, e përdorur mjeshtërisht nga autorët e mëdhenj në letërsinë moderne me James Joyce, Virginia Ŵoolf, E. Heminguej,  F. Kafka etj.

Dominon kjo teknikë në romanet psikologjikë të letërsisë anglosaksone ku vendoset në plan të parë individi me konfliktet e tij të brendëshme, emocionet, ndjesitë dhe pasionet e tij. Krijohen karaktere kontradiktore dhe me arsyetime herë herë të pa organizuara në mendjen e njeriut derisa konturojnë hamendësimet e sjelljes sipas një morali që shkon kontrovers me të përgjithëshmen.

Këtu luan rol të veçantë nocioni i kohës, nocion i cili në romanin “Aksidenti” zhvillohet sipas konceptit Aristotelian ku gjithëçka është lëvizje, numra lëvizjeje me respekt të së djeshmes mijëravjeçare dhe të së ardhmes, të cilat reflektojnë, janë të vendosura përpara një pasqyre ku projektohen imazhe të sjelljes së vetëdijshme e të pavetëdijshme, ndërveprojnë te njëra tjera duke i shtrënguar personazhet në morsën e ballafaqimit, kundërvënies dhe çlirimit të atyre sjelljeve e dëshirave që vërtiten për njerëzimin në kohë e hapsirë.

Mes gjithë këtyre dilemave morale që ka njerëzimi edhe ai vet akoma nuk e di se nga do i anojë ballanca e sjelljes shoqërore. Nga rikthimi drejt dashurisë, seksit, familjes, instiktit dhe moralit të kornizave me sjelljet e para disa mijëra viteve, d.m.th drejt kapërcimit të ylberit e lëshimeve instiktive si qënie njerëzore apo do qëndroj në konservatorizmin e kultivuar në mijëvjeçarin e fundit. Këtu nuk kemi të bëjmë me një libër filozofik por me një roman që, me art të klasit të lartë ngre arsyetime filozofike me të cilat ndeshet jeta e shoqërisë perëndimore.

Mendoj se vlen të nënvizohet diçka themelore – njerëzit perceptojnë njësoj por analizojnë në mënyra të ndryshme, dhe kjo i dallon në këndvështrimet nga njeri tjetri. Dallon individin lexues në qëndrimet e tij ndaj një vepre letrare e fenomeneve të ndryshme shoqërore. Ky roman nuk ka për qëllim të trajtojë temën politiko shoqërore të Ballkanit. Ndërthurjet anësore të ndodhive ballkanike janë veshje dytësore, trille artistike në funksion të thelbit që mbart tema kryesore. 

A mund të ketë kaluar pa u pasur parasysh nga Kadare përgjatë shkrimit të romanit Aksidenti rasti i aksidentit të princeshës Diana në Parisin ku jeton autori?.

Padyshim që shkrimtari e ka pasur parasysh, dhe mendoj se e ka shfrytëzuar si një dramë dashurore në laboratorin e krijuesit. Tragjizmi i saj i ka ardhur si një fakt e argument më shumë në analizat e deduksionet e tij, ndaj dhe teknikat e përdorura në ndërtimin e veprës janë kaq të ngjashme me aksidentin në fjalë.

Me princeshën Diana dhe fundin e saj tragjik mendimi dhe filozofia e jetës së shoqërisë hyri në një relation të ri në raport me konceptet për dashurinë dhe kornizat moralo familjare që ajo manifestoi, madje si një risi që u respektua nga gjithë bota.

Misteri nuk qëndron te aksidenti tragjik, por te drama e kësaj femre e cila simbolizon edhe një sjellje që ndiqet në botën njerëzore.

Oborri mbretëror anglez e respektoi pavarësisht piruetave të saj, sjelljes hipokrite dhe provokuese në raport me konceptet morale të jetës, edhe pse përmes figurës së princeshës Diana, dogma mbretërore mori një shkelm të fuqishëm në historinë e moralit të saj. Shtrohet pyetja: Si ka mundësi që princesha Diana theu, përmbysi, harroi me vetëdije shumë norma fetare mbi familjen dhe moralin, mbi detyrimet si femër ndaj krijesave të saj duke u lëshuar në një jetë krejt të lirë dhe në të njëjtën kohë të jetë e simpatizuar nga shumicë milionash njerëzish nëpër botë? Përse kjo prirje vlerësimi për Atë nga masa milionëshe njerëzish?

Mos ndoshta këto norma moralo - fetare njeriu i përvetëson dhe më pas i shfrytëzon sipas qëllimeve dhe situatave të ndryshme, kur ato i nevojiten dhe ua ka nevojën, e në raste të tjera lirije individuale pa fund, i përçmon?

Fenë e kemi një veshje morale që e heqim dhe riveshim, e kemi një mjet apo një udhërrëfyes jete në sjelljen njerëzore?

Njerëzit shpesh me vetëdije i injorojnë normat e edukimit fetar për moralin dhe dashurinë në çift, kjo edhe midis atyre që i janë dorëzuar jetës së manastireve dhe kishave(femra e meshkuj) edhe midis atyre që janë rritur dhe edukuar në familje me modele strikte konservatore.

Dashuria si një Energji e natyrës hyjnore nuk ka kufij në trillet dhe kapriçiot e saj. Kur çfaqet Ajo është mbizotëruese mbi dogmat ideologjike pragmatike e normat fetaro morale të krijuara nga njeriu për nevoja utilitare në jetën e përditëshme. A do arrij njeriu “t’a marri Dashurinë me të mirë” duke tentuar që t’a fusë e t’a mbajë në limitet e koncepteve morale njerëzore?

Kjo përbën enigmën që debatohet sot nga opinionet akademike dhe që e paraqet shkrimtari me artin e tij në romanin “Aksidenti”.

Autori Kadare e mbart realitetin e kufizuar shqiptar në gjithësinë e konceptit europian dhe perëndimor për jetën por nuk mund të jetë rob i këtij realiteti shqiptar. Shkrimtari e ka fituar prej kohësh këtë liri me thellimin e gjykimeve mbi jetën njerëzore në përmasa të përgjithëshme. Këto gjykime filozofike të trajtuara artistikisht kanë gjetur admirim dhe aprovim mbivlerësues nga elita letraro- shoqërore europiane. Kalimet e ngjarjeve nëpër aeroportet dhe hotelet e qyteteve të ndryshme europiane janë të pritëshme normalisht te një shkrimtar si Kadare me filozofi europiane të njëjtë me hapin e kohës.

Për lexuesin autori lë të kuptojë se nuk përbën rëndësi se ku ka ndodhur aksidenti, në Madrid apo Paris, në Londër apo në Tiranë, në Athinë apo në Romë etj, por e rëndësishme, thelbësore është ajo se çfarë botëkuptimi moral mbi sjelljet e njerëzve mbartin këta të aksidentuar, çfarë tabuje të shkelmuar, çfarë koncepti dhe thyerjesh normash dashurie këta personazhe i përcjellin shoqërisë.

Avangarda e mendimit botëror polemizon sot mbi atë nëse do e ruaj njeriu “Tempullin e Dashurisë” apo do e përçmojë duke përqafuar “Perversitetin”?

Çfarë raporti është duke i dhënë dhe do i japi njeriu në të ardhmen nocionit “Sinqeritet” në mardhëniet burrë – grua apo do përmbyset ky raport në favor të mardhënieve të hapura ku, nuk do egzistojë nocioni “E imja” ose “ I imi” si pronësi shpirtërore dhe materiale e njeriut?

Sa mëkate janë bërë dhe bëhen në emër të fenomenit Dashuri, këtij fenomeni sa djallëzor, aq më shumë akoma hyjnor. Janë vënë në peshoren e kohës Dashuria dhe Pervesiteti.  

Njeriu modern ka ringjallur sjellje erotike dhe seksi të atilla që manifestoheshin në Romën e lashtë. Ai më shumë shtyhet vetëdijshëm e instiktivisht, në harrim afektiv sipëror, me një vullnet dehës drejt ndërtimit deri edhe të një raporti seksual në grup, gjë e cila ka egzistuar në antikitet e që është në rritje sot në kohën moderne.

Do pranojë shoqëria një thyerje të pamëshirshme të normave familjare, të detyrimeve morale njerëzore të çiftit që ka ndërtuar një familje apo do ndjeki një prirje të fshehtë, tepër perfide dhe joshëse që fle në nënvetëdijen e çdonjerit për përmbysje të normave të mardhënieve social-biologjike midis individëve të shoqërisë. Shoqëria ndodhet përpara një alternative – mendon dhe sillet duke pasur parasysh se sfera shoqërore te njeriu  dominon mbi atë biologjike, ndërsa në praktikë rimodelimet e organizuara e të ligjëruara të shoqatave të ndryshme homoseksuale, lesbike, poligamike e kanë vënë para një pikëpyetjeje të madhe perspektivën e mendimit intelektual botëror.

Mjeku onkolog, italiani Umberto Veronesi me njohje të madhe paneuropiane, ka vite që ka hedhur argumenta në mbështetje të idesë se e ardhmja e shoqërisë do jetë biseksualiteti. Ai shpjegon se specia njerëzore po shkon drejt një “modeli unik” ku diferencat midis mashkullit dhe femrës po zvogëlohen. Vazhdon argumentimin më tej: “Mashkulli, prodhon më pak hormone androgjenë duke mos pasur nevojë që të luftojë si shumë kohë më parë në histori për mbijetesë dhe femra e vënë para rolesh të tjerë në shoqëri prodhon më pak hormone estrogenë. Këta ndiejnë dhe evoluojnë në drejtim të një atrofizimi të organeve riprodhuese. Bashkoji këtij efekti edhe faktin që riprodhimi sot arrihet edhe nëpërmjet fekondimit artificial dhe klonacionit atëhere po shkohet gradualisht drejt privimit të aktit seksual si mjet riprodhimi. Seksi do mbetet por, vetëm si gjest afeksioni kështu që nuk do jetë kaq e rëndësishme në qoftëse zgjedhim që t’a praktikojmë me një partner të të njëjtit seks”, përfundon Veronezi.

Ai jep edhe një shpjegim mjaft të qartë të termave transeksual, travestit, transgjinor, duke afirmuar se “sot diferencat gjinore po shkojnë pak nga pak drejt zvogëlimit”.

Ky është terreni njerëzor dhe morali filozofik i romanit ku zhvillohet, përplaset, lartësohet, injorohet e përçmohet gjithë bota morale, instiktive erotike dhe afektive e personazheve të Aksidentit.

Këtu mendoj se është shtysa e autorit për të shkruajtur një roman të stilit modern si Aksidenti dhe jo përshkrimi i raporteve seksuale nëpër hotelet europiane të çiftit shqiptar, jo moda e kohës së subjekteve të sotme erotike e hardsex për t’u bërë tërheqës për lexuesin.

Sot këtu rreh bota intelektuale perëndimore dhe pas saj në një mënyrë kundërvënëse bota e Lindjes, në interpretimin e fenomenit shoqëror, sa filozofik aq edhe me orientime mediatike të sistemuara e të arsyetuara në ndihmë të njerëzimit. Kompani të mëdha mediatike studiojnë analizojnë dhe paraqesin qëndrimet njerëzore për problemete e erosit, seksit, dashurisë dhe prirjet e tyre të favorshme ose disfavorshme ndaj familjes.   

Ky roman është letërsi për lexuesin e gjerë europian të Kadaresë tashmë, prandaj ai ka shfrytëzuar në mënyrë mjeshtërore kontekstin shqiptar brenda dhe nëpër Europë, me lojrat kontradiktore brenda shqiptarve të europianizuar si qënie ku zhvillohet dilemma mes arsyes shoqërore tradicionale dhe instiktit biologjik. Sa vend i lë arsyeja joshjes instiktive dhe në çfarë raporti ky instikt po merr predominim në kohën e sotme kur shoqëria po përjeton efektet e sjelljeve homoseksuale me pasojat mbi jetën familjare me dramat sociale shoqëruese, sëmundjeve vdekje prurëse dhe joshjet droguese me tronditje të madhe të bazës themelore të saj, familjen. Analizohet, pyetet dhe lihet e hapur dilemma filozofike shoqërore se çfarë do bëj njeriu me familjen.

Në këto 20 vjetët e fundit bota e mendimit shqiptar po kalon nëpër të gjitha ato tronditje psikologjike dhe proçese familjarizimi me pasojat e këtyre tronditjeve brenda një periudhe kohe të shkurtër, të shpejtë, dhe që si të tilla nuk mund të japin akoma orientimin e drejtë të shoqërisë nëpër këto labirinte. Botëkuptimi shqiptar nuk ka kaluar efektet psikologjike dhe pasojat shpërthyese të mënyrave të reja të jetës së individit në një  civilizim evolues në kërkim të identitetit si në rastin e një fenomeni Ŵoodstock 1969 në Amerike përfshi këtu edhe komunitetet e hipive. Ashtu sikurse nuk kaloi nëpër zhvillimet e fuqishme shoqërore për të drejtat e liritë individuale të njeriut që u zhvilluan në Eurpoë në vitet 60-70. Këto mungesa në botën psikologjike shqiptare sollën mbetjen e mendësisë në një terren mjaft defiçitar, të papërshtatshëm me konceptet dhe gjykimet e shoqërive perëndimore mbi këto zhvillime.

Megjithatë shkrimtari Kadare e sjell personazhin shqiptar në roman në atë nivel dilemash për dashurinë të njëjtë me ato që ndesh dhe përballon qytetari perëndimor. Eshtë një moment i dhënë me shumë mjeshtëri artistike nocioni i dashurisë në kushtet e izolimit diktatorial në vendin tonë. Me psikozën e tmerrit diktatura polli në Shqipëri e në vendet ish komuniste fenomenin e Dashurisë Hibride, perversen e asaj që njihte dhe hyjnizonte njerëzimi. Dashuria hibride solli drama tragjike familjare dhe shoqërore. Instiktet mbijetuese te njeriu e deformuan,   e përçudnuan idealin dashuror, krijuan familjen e tjetërsuar bazuar në idealin e dashurisë për partinë. “Ti më shkatërrove seksualitetin tim” – i klith femra shqiptare diktaturës në roman.

Ideologjia komuniste mbizotëroi ndjenjat më sublime të njeriut dhe u arrit deri në humbje të vlerave vetmbrojtëse njerëzore për familjen dhe dashurinë. Prandaj vjen si një episod mjaft interesant në roman moskuptimi nga Rovena i grupeve armiqësore që pillte diktatura si ushqim mbijetese dhe absurdit që shoqëronte shkatërrimin e dashurisë në familjet të cilat pësonin këto dënime degraduese deri në shkatërrim të plotë. A nuk është një ideologji shkatërruese ajo që penetron sot në vende të ndryshme të botës në përkrahje të poligamisë dhe seksualitetit të lirë?

Në perëndim abuzohej me liritë e plota të individit ndërsa në diktaturë me idealin e partisë, me mendësinë kolektive mbi moralin. Pasojat mbi Dashurinë dhe Familjen ishin degraduese në të dyja rastet.

Ka rreth tre dekada që kur shikojmë të organizohen në kryeqytetet e ndryshme të botës veçanërisht asaj perëndimore, për shqetësime të ndryshme të jetës shoqërore, demonstrime të grupeve njerëzish lakuriq femra e meshkuj të moshave të ndryshme. Burra e gra në grupe të mëdha, krejt lakuriq, hipur mbi biçikleta, mbi makina të hapura, nëpër parqe verore, në fusha të mbuluara nga dëbora e bardhë, përpara institucioneve të ndryshme, nëpër festa orgjish, po na paarqiten shpesh e më shumë para syve tanë. Po ashtu shikojmë një konstelacion të ndërtuar me 2 mijë trupa njerëzish të gjallë, femra e meshkuj, të rinj e pleq, të shtrirë lakuriq sipas konceptit të regjizorit në një sallë të madhe muzeu në Nju Jork para një viti e gjysëm. Pa lënë mënjanë grupet e natyralistëve që herë pas here demonstrojnë lakuriq në kopështe të gjelbëruara duke pasqyruar aktivitetin ditor të një familjeje në shoqërinë e familjeje të tjera lakuriq. A mund të mendohej të realizoheshin të tilla gjëra në bulevardin apo sallat artistike të Tiranës në këto 20 vjetët e fundit apo të mund të kryhen edhe në 20 vjetët e ardhëshëm. Tirana nuk do bëj përjashtim nga bota e metropoleve përreth saj, por do çfaqet më vonë me lakuriqësinë fizike të njerzve si forma demonstrimi ose edhe realizimesh artistike moderniste. Prandaj mendoj se shkrimtari Kadare në këtë roman modern parashtron ato shqetësime dhe pësime që ka bota perëndimore e që po i ndjen thellë edhe bota shqiptare sot e do i ndiej më shumë në të ardhmen si pjesë e së tërës njerëzore.

Bota shqiptare është akoma larg përfshirjes në një diskutim të atij niveli që qarkullon e gjykohet në rrethet akademike e filozofike perëndimore mbi dashurinë. Dukuritë e para përçudnuese që tashmë janë bërë fenomene më të dukëshme në gjirin e saj.

Ky është një këndvështrim imi mbi mesazhet filozofike që përcjell shkrimtari në roman. Nuk po flas për mjeshtërinë e ndërtimit të dialogjeve dhe figurave të tjera letrare të cilat meritojnë vend të veçantë më vete.

Shkrimtari Kadare është një minierë talenti të rrallë e mendimi të thellë shoqëror, gjë që e tregoi edhe me këtë roman..

Për të shijuar brenda kësaj miniere kënaqësinë e brilantit duhet të dish që t’a zbulosh atë e, që ta zbulosh duhet më parë formim me kulturë letrare e shoqërore mjaftueshëm orientuese, përndryshe duke u endur nëpër këtë minierë do mbushësh lopatën me qymyr.

Edhe qymyri ka vlerën e tij, por nuk është brilant.

Prandaj në shoqëri ka hierarki vlerash sepse perceptojmë njësoj por analizojmë në mënyra të ndryshme. 

Arshi Pipa e ka cilësuar shkrimtarin Kadare një “Heretik” bazuar në atë që, Heretiku shpreh të vërteta të mëdha filozofike.

Njeriu dashamirësisht, me vetëdije duhet të njohë e respektojë këto vlera në funksion të lartësimit të tij në botën e mendimit shoqëror që e rrethon.