SPIRO GJIKONDI:SPIRO GJIKONDI

( Shenime rreth Monografise se Janko Ll. Palit per jeten dhe veprimtarine krijuese te Neco Mukos.)

Spiro Gjikondi

            Ne 80-te vitet e fundit, sodomos gjate periudhes 14  vjecare pas renies se komunizmit ne Shqiperi  qe u shoqerua me nje ikje massive te shqiptareve ne rruget e kurbetit, shume poete e artiste i jane kthyer kenges popullore himariote dhe motivit tragjik te “Vajzes se Valeve”… Gjate po ketyre viteve, pra ne 80 vjeteshin e fundit, nuk do te kete mbetur njeri ne Shqiperi, i ri a i moshuar, qe te mos kete kenduar apo, te pakten, te mos e kete degjuar kengen e njohur qytetare “Korcarja e bukur” me vargjet e saj brilante; “ O moj Korcare sa e bukur je/  me ato naze porsi nuse e re…” Por do te jene shume te pakte ata qe e dine autoresine e ketyre dy  krijimeve, te padiskutueshme per nga vlerat dhe emocionet qe mbartin, pavaresisht se ne kahje diametralisht te kunderta; njera duke sjelle dhimbjen tragjike te vajzes qe prêt te fejuarin e vet te larguar ne kurbet, ndersa tjetra gezimin rinor e plot drite qe shkakton ecja ne boulevard e vajzes se bukur e nazike korcare… Sikur asgje tjeter te mos kishte shkruar, do te mjaftonin vetem keto dy krijime qe ta benin Neco Mukon, autorin e tyre, te njohur ne mbare vendin e te paharuar ne breza. Por, fatkeqesisht, ( sa dhimbje shkakton kjo fjale, fatkeqesisht!), emri i tij, per arsye absurde, per arsye qe nuk kane te bejne me te, as me jeten, as me krijimtarine e tij, gjate kohes se diktatures as u permend e as u vleresua, edhe pse “Vajza e Valeve” vazhdonte te perseritej si motiv nga nje krijimtari poetike ne tjetren e te kendohej me dhimbje prej grupeve polifonike te Himares, edhe pse tingujt dhe fjalet e “Korcares se bukur” mbushnin plot gezim festat familjare e shoqerore ne mbare Shqiperine…

            Do te duhej te vinte viti 2003 qe jeta prej bohemi e Neco Mukos, krjimtaria e tij e paperseriteshme e origjinale dhe veprimtaria e tij plot passion e perkushtim per artin, te dalin ne drite ne nje botim monografik te titulluar “Feniksi I Himares”, shkruar nga eruditi dhe “Mesuesi i Merituar” Janko Ll. Pali, botuar nga shtepia botuese “Albin”, me sponsorizimin dhe interesimin e pashembullte te te birit dhe poetit Petraq Pali.

            Ky libe ri ri prej 210 faqesh, ne te cilin perfshihen: nje parathenie e nje pasthenie e sponsorizuesit, nje parathenie e dirigjentit te mirenjohur Eno Koco, biografia e poetit dhe kengetarit Neco Muko, si dhe mbi 1800 vargje te krijimtarise se tij te perkthyera me mjeshteri prej autorit te monografise, perben nje kontribut te cmuar per njohjen e vlerave te kultures sone, jo vetem lokale po edhe ne shkalle kombetare.

            Neco Muko jetoi pak. Ai vdiq ne moshen e pjekurise se talentit te tij, ne kulmin e punes dhe te krijimtarise, ne moshen 35 vjecare, por kontributi ne fushen e artit dhe krijimtaria artistike qe la pas eshte shume e madhe. Kontributi I tij shtrihet ne disa fusha te artit. Ai eshte autor i shume kengeve polifonike Himariote; eshte autor i pare i operetes shqiptare; autor vjershash, autor i permbledhjes “Lyra”, botuar prej tij per se gjalli; eshte nismetari dhe realizuesi i 35 disqeve me krijimtari te tij te interpretuar nga grupi polifonik i Himares e prej kengetreve te mirenjohura Tefta Tashko Koco, Tulla Paleologu e Kleo Georga; eshte botues i gazetes humoristike ”Pif-Paf” etj.

            Si krijues dhe interpret i kenges polifonike himariote, Neco Muko dhe grupi i tij, i perbere nga Koco Cakali, Andrea Bala e Pano Kokaveshi, perben brinjen e pare te trekendeshit te levruesve me ne ze te kenges se kesaj krahine. Sic veren me kompetence profesionale dirigjenti Eno Koco, ne parathenien e monografise,”Feniksi I Himares”,       “ kultivimi qe i beri Necoja atij, ( repertorit te te kengeve folklorike himariote. Shenimi yni.) eshte unikal ne llojin e vet.” Me poshte ai nenvizon prirjen novatore te Necos, “… si pasurues i kenges shumezereshe…” duke i dhene asaj: “ me shume levizje e zhdervjelltesi, embelsi e muzikalitet…”duke e vecuar  zerin e trete, hedhesin, per ta bere me “…funksional, duke e vendosur shpesh ne maredhenie intervalore terce…” etj.

             Pa Neco Mukon dhe grupin e tij, veshtire se mund te vinte nje grup tjeter si ai i Artistit te merituar dhe interpretit te shkelqyer Dhimiter Varfi, vlerat vokale te te cilit do te habisnin edhe studiues folkloriste te huaj; veshtire se mund te vinte, gjithashtu, nje krijues i ralle si Lefter Cipa, me permasa epike e me pasuri ta pafundme figurash, qe do t’ja kishte zili cdo poet i poezise moderne… Neco Muko, Dhimiter Varfi e Lefter Cipa, perbejne tre korifenjte e folklorit te Himares qe e bene kengen himariote te shquhet mbi gjithe polifonine karakteristike te Jugut.

            Por Neco Muko nuk u kufizua kurre brenda kufijve te Himares dhe nuk ju kushtua vetem kenges polifonike himariote. Autori i monografise, Janko Pali, e trajton  gjeresisht veprimtarine e ketij artisti. Ai jep shembuj te shumte faktike, jetesore dhe krijimtari te mirefillte artistike, qe deshmojne per interesimin e madh te Neco Mukos per artin ne pergjithesi shqiptar. Autori I monografise ve ne dukje se Neco Muko realizoi ne qytetin e Sarandes tri operetta, shfaqje te tipit te estrades, me titujt “Marrezua e pergjitheshme”, “Orsa-forca” dhe ‘Zonja sherbetore”… Vecanerisht me interes jane te dhenat qe jep autori mbi veprimtarine e N. Mukos per organizimin e grupi shqiptar per regjistrimin e 35 disqeve ne Paris, nga shtepia diskografike Pathe. Per tu nenvizuar eshte fakti qe ai e nis kete ndermarrje te rendesishme duke qene ne Sarande. Ai angazhon ne kete sipermarje grupin polifonik te Himares, por ai e zgjeron  perberjen e grupit me kengetare shqiptare qe ndodheshin me studime ne Paris, Tefta Tashko, K. Georga e T. Paleologu. Keto te dhena jane fakte te pamohueshme. Autorit i vjen ne ndihme materiali arkivor, qe ai e ka mbledhur me shume kujdes gjate gjithe jetes. Ne kete liber perfshihen disa facsimile te afisheve te programeve te realizuar prej tij. Ne liber jepen gjithashtu te dhena te sakta per disqet e realizuar nga N. Muko. Jepen numurat e disqeve dhe permbajtja e secilit disk ne vecanti. Ne kete menyre pjesa e pare e monografise eshte e mbushur me materiale faktike qe japin ne menyre te plote jeten dhe perpjekjet e artistit Neco Muko ne perkushtimin e tij per artin. Ndoshta net e ardhmen do te zbulohen dokumente te tjera qe do te hedhin nje drite me te plote per jeten e artistit, pork am bindjen se ato nuk do te hedhin poshte ato fakte jetesore dhe ate interpretim qe u ka bere ketyre fakteve autori I monografise, Janko Pali. Natyrisht, kjo pune e bere nuk eshte shteruese dhe studime te tjera do te behen net e ardhmen, por cdo studim I metejshem do te kete per baze monografine “Feniksi I Himares”

            Me nje interest e vecante eshte pjesa e dyte e monografise, faqe 79 – 205.Ne kete pjese, qe nuk eshte pak, perfshihet nje krijimtari e gjere e Neco Mukos, e cila nuk eshte perfshire ne vellimin “Lyra” te botuar prej autorit ne vitin 1934 dhe  nuk ka qene shume e njohur me pare. Janko Pali, si intelektual qe ishte, duke i cmuar me vlere doreshkrimet e autorit, ka meriten qe i ka ruajtur ato me fanatizem ne arkivin e tij  per nje kohe te gjate. Por merita e tij me e madhe eshte shqiperimi I tyre. Sic nab en te ditur autori I monografise, N. Muko nuk krijoi vetem ne gjuhen shqipe. Ai shkroi ne disa gjuhe. Vjersherimet e tij jane ne shqip, ne greqisht, ne frengjisht e ne italisht. Fakti qe shkruante ne disa gjuhe defton per kulturen e tij te gjere. Se pse shkroi ne disa gjuhe, mbetet ende disi e erret, por kjo nuk cenon vlerat e tij. Sidoqoftye Janko Pali ka bere nje pune te shkelqyer ne perkthimin e vjersherimeve te tij ne shqip. Ato tingellojne origjinale, sjellin frymen e kohes, psikologjine e kohes dhe vecorite ideore e stilistike te autorit. Ne kete permbledhje shpalosen vlera te nje poezie te fuqishme,emocionuese e me nje varg te perpunuar me mjeshteri. Diku- diku vargjet e N. Mukos tingellojne si vargje Bajroniane. “Nga Lindja ne Perendim”, qe autori e nentitullon “shenime”, nuk eshte nje poezi e vogel por nje poeme e ngjeshur me mbresa e me detaje te shumta, qe te kujton “Lamtumiren” e Bajronit. Nga kjo poeme, po edhe nga shume krijime te tjera te autorit, perftohen po ato emocione qe shkakton largimi prej vendit te lindjes per ne dhera te tjera, te panjohura, emocione qe, edhe pse te pashprehura do ti kete ndier kushdo qe peson nje fat te tille.

                                   

                        Anija lehet ne fillim,

                        E ndjen qe ka tallaz.

                        Dallget godasin me rrembim,

                        Medet c’na ndodh me pas…

Vereni me sa pathos shkruan poeti ne vjershen “Endra qe shuhen” kur I kendon te dashures se vet ne castin e largimit te tij:

                       

                        Largohem e te pershendes

                        O virgjeresha ime,

                        Kudo te jem, kudo te jesh

                        S’haroj asnje therrime

                        ………………….

                        As bjere buzen perseri,

                        Ne buzen time ngjite

                        Se…iki, shkoj ne shtegeti,

                        U ndame per jete o shpirte…

            Do te maftonin vetem keto vargje per te kuptuar natyren dhe artin e poetit Neco Muko, art e tij qe buronte nga realiteti i kohes, i pershkuar nga dhimbja e madhe qe shkaktonte emigracioni tradicional, nje art qe kulmohet ne menyre te natyrshme tek poezia brilante “Vajz’e Valeve”.

            Duke  mbyllur keto shenime te shkurtra, shpreh mirenjohje te thelle per autorin e monografise, mesuesin tim, mesuesin e disa brezave, Janko Palin,  per punen e tij te perkushtuar per nxjerrjen ne drite te vlerave te poetit Neco Muko e per punen e tij mjeshterore ne pershtatjen e vjershave te tij ne shqip, duke pasuruar keshtu trashegimine tone ne fushen e vjersherimit.

Spiro Gjikondi