KUR EGJIPTI DREJTOHEJ NGA SHQIPTARËT

Dokumenti i radhës i përzgjedhur për t’u botuar në serinë e shkrimeve të periudhës së Shqipërisë së Luftës dhe aktiviteti i Shërbimeve Sekrete Britanike SOE, i vitit 1942-1943

Përgatiti Auron Tare

SHQIPTARËT NË LONDËR

Ref. e juaja DH 109/A1/4661/1




1. Bajram Neli është nipi i Hajredin Gjetanit, i cili është shefi i truprojës personale të Mbretit Faruk. Një fakt - ky i cili duhej të ishte bërë i ditur për ju, nuk është bërë deri më tani. Nëse Bajrami do të pranohej për t’u infiltruar – dhe kjo është një NËSE e madhe jo për fajin tim - ai sigurisht që do t’i thoshte apo do të shkonte në Kajro për të folur me Gjetanin. Gjithashtu, gruaja e Gjetanit është e motra e Sadik Lleshit, personi të cilin unë e rekrutova në Stamboll pa e dërguar për një ekzaminim mjekësor, të cilin ne tashmë e kemi përjashtuar dhe e kemi internuar... . Nuk e di në se gruaja e Gjetanit është gjyshja e Nelit. Nëse Bajram Neli do të kontaktoj Gjetanin, ai me siguri do t’i tregojë më shumë se çdo të donim ne mbi 5 oficerët e përjashtuar
2. Unë personalisht jam kundër infiltrimit të SELMANIT (Kolonel Hysen Selmani – shënimi ynë) pasi mendoj se ai nuk mund të jetë më i dobishëm sesa është i vëllai dhe, në fakt, mund të jetë shumë i dëmshëm për çështjen tonë... i vëllai i tij është në Shqipëri dhe iu është bashkuar gueriljeve me kohë. Ai të paktën mund ta mbajë gojën mbyllur, ndërsa Selmani mesa duket nuk e mban dot. Gjithsesi, mendoj se bëmë mirë që letrën e Tij, drejtuar Mbretit Zog, e lejuam që të dërgohej, pasi refuzimi ynë do ta dërgonte direkt dhe në krahët e D/H 31 dhe siç e dini në Shqipëri nuk refuzohet një ofertë. Unë vë bast se nëse do ta lejonim të ishte i lirë nga obligimi ynë ai do të reagonte menjëherë, duke mos ruajtur asnjë sekret dhe kjo duket qartë nga telegrami që ai dërgoi, thelbin e të cilit Shërbimi Gjerman e ka interceptuar dhe e ka kuptuar. Mos të harrojmë se vjet Selmani nuk la njeri në Stamboll pa i thënë mbi bisedat që kishte bërë me mua.
3. Gjithsesi ky është opinioni im personal. Situata është shumë më e rëndësishme sesa këto opinione. Gjithsesi, nëse ne e infiltrojmë atë në Shqipëri me “vulën” njeri i Zogut, siç ai është në të vërtetë, ne do të shkatërronim çdo lloj bashkëpunimi që mund të marrim nga organizata e Ballit Kombëtar, pasi kjo organizatë është qartësisht kundër Mbretit. Kjo pikë ka dalë kohët e fundit, por është shumë e qartë në mesazhin e saj.
4. Sigurisht që MARTINI ( sekretari i Zogut) është në ankth për ta infiltruar këtë person sa më parë, por sigurisht që nuk është për të mirën tonë, por për interesin e tyre. Në fakt, ndjekësit e Tij brenda në Shqipëri kanë qenë aktivë kundër italianëve dhe nuk e kanë nevojën për Selmanin apo për ndonjë tjetër prej tyre. Ti duhet të jesh në dijeni se vitin që shkoi Selmani ishte kundër idesë për të infiltruar oficerë shqiptarë në Shqipëri dhe më ndaloi që unë të rekrutoja pjesëtarë nga grupi i Oficerëve në Stamboll. Kur ata (oficerët) insistuan për të punuar me ne, ai shkoi tek autoritetet turke në Stamboll dhe u përpoq që të më përzinte nga Stambolli me qëllim që të mbante oficerët e tij atje. Nëse këtë veprim e bëri me urdhër të Zogut, unë nuk e di, por për momentin unë mendoj se duhet të jemi kundër dëshirave të tij për t’u infiltruar në Shqipëri. Unë nuk do të doja që të t’i thosha më parë këto gjëra për të, pasi nuk e doja që të dukej në mënyrë negative përpara teje, por në situatën e tanishme mendova se do të ishte më mirë që t’i dije këto gjëra. Gjithsesi, mos harro, ata janë një grup dredharakësh.
Sa do të doja që të mendoja një debat mbi ZP-në dhe ZM-në, ashtu siç e bëre ti. Ishte e shkëlqyer.
5. Qëndrimi i Mbretit Zog mbi pushtimin gjerman është mjaft interesant. “X” këtu me thotë se Zogu është zbuluar verën e kaluar të ketë qenë në marrëdhënie me gjermanët nëpërmjet Zvicrës. A dini gjë Ju për këtë gjë? M/DH me shumë mençuri shpjegoi se me Kajron dhe Stalingradin në rrezik nuk do të ishte jashtë logjike që Zogu të mendonte se BOSHTI do të fitonte luftën dhe mesa duket ka dashur të ruante vetveten nga italianët. Nuk mendoj se mund të jete as budalla sa të mendoje se Gjermanet do të fitojnë tani? Apo jo?
6. Me vjen shumë keq që humbën shërbimet e çmuara të Murat Kaloshit. Ai është një bandit i shkëlqyer dhe duke jetuar gjithmonë në shtëpinë e tij në Dibër nuk njihet si njeri i Mbretit si Selmani. Megjithatë, ai nuk mund të parashutohej, pasi vuan nga epilepsia. Në mundet që ai të infiltrohej nëpërmjet Otrantos, jam i gatshëm që të shikoj mundësinë e zbarkimit të tij diku në një vend të sigurt në brigjet e Adriatikut. Me të zbarkuar ai, mund të shkojë pa problem në vendlindjen e tij në Dibër. Kushëriri i tij Myftari, siç je në dijeni tashmë i është bashkuar gueriljeve, por nuk ka të njëjtin autoritet si Murati.
7. Në të njëjtën ide, unë nuk kam kundërshtime serioze për infiltrimin e Kolonel Selmanit, por duke qenë se ai është askush pa Zogun dhe, nëse shkon me ndihmën tonë, në sytë e opinionit do të duket sikur ne jemi në krahun e Mbretit Zog. Një opinion që duhet evituar me sa të kemi mundësi.
Firmosur
D/H 274

***

Kur Egjipti drejtohej nga shqiptarët
Në shkrimin e sotëm mbi dokumentet e përzgjedhura nga Arkivi i Shërbimit Sekret Britanik të Luftës, SOE, kemi përzgjedhur një dokument interesant, i cili vjen nga Dosja e korrespondencës së Zyrës së Londrës në fundin e 42-shit dhe fillimin e 1943-shit.
Dokumenti flet mbi disa çështje të rëndësishme që preokuponin Shërbimin Britanik, i cili kishte filluar tashmë të infiltronte në Shqipëri oficerë nga mërgata Shqiptare në Stamboll për operacione sabotimi. Në fakt, dokumenti i botuar sot flet për përpjekjet e Shërbimit Britanik për të rekrutuar shqiptarët që qëndronin në Londër. Një listë e këtyre shqiptarëve është, gjithashtu, pjesë e dosjes së SOE-s. Megjithatë, nga ky dokument ne mund të mësojmë një informacion shumë interesant, i cili ka të bëjë me copëza të jetës së Familjes Mbretërore egjiptiane, si dhe lidhjet e tyre me vendin e largët të origjinës. Ky fakt, mesa duket, u ka bërë shumë përshtypje edhe oficerëve të zbulimit britanik, të cilët e kanë sjellë këtë informacion në një dokument zyrtar të Shërbimit. Shqiptari, të cilin ata mendojnë se do të ishte një kandidat i mirë për të zbarkuar në Shqipëri si agjent i Shërbimit Sekrete Britanik, ishte nipi i Shefit të Sigurisë Personale së Mbretit Faruk. Ky informacion konfirmon disa zëra, të cilat kanë shkruar se, në fakt, Mbreti Faruk i Egjiptit ruhej ekskluzivisht vetëm nga roje personale shqiptare dhe saktësisht nga shqiptarët që vinin nga krahina e Matit. Megjithëse nuk ka shumë informacion mbi këta oficerë të Gardës Mbretërore Egjiptiane dihet mirë fakti se këta oficerë kanë qëndruar me të edhe kur ai u largua nga Egjip­ti pas grushtit të shtetit të 1953-shit.
Një fakt tjetër mjaft interesant, i cili ndeshet në faqet e këtij dokumenti është një e dhënë shumë e rëndësishme, e cila rikonfirmon mendimin se mjaft elemente të Shërbimit Britanik, ashtu si edhe në diplomacinë angleze, nuk dëshironin t’i jepnin Mbretit Zog një rol në operacionet që britanikët organizonin ndaj Shqipërisë. Me sa duket, mbajtja larg e Zogut ka qenë një qëndrim zyrtar i diplomacisë angleze të influencuar, nuk ka dyshim, nga roli shumë i madh që luanin qarqet greke në Londër. Megjithëse Zogu kishte dashamirës dhe mbështetës në disa qarqe të shoqërisë britanike, niveli i lartë politik anglez nuk ka dashur ta angazhojë atë në të ardhmen politike të Shqipërisë. A ka qenë ky një vendim i bazuar në faktet që britanikët kishin për të kaluarën e Zogut? A ka qenë ky qëndrim bazuar në realitetin e Shqipërisë? A ka qenë ky qëndrim në pragmatizmin britanik mbi një figurë, e cila ishte shumë kontraverse? Duke parë dokumentacionin e Shërbimit Britanik mund të thuhet se ka qenë një kombinim i të gjithë faktorëve të lartpërmendur.
Megjithatë, dokumenti që po botojmë sot sjell në dritë një fakt të panjohur më parë, i cili mund të këtë sjellë më shumë probleme mbi figurën e Zogut, duke shtuar dozën e kundërshtimit mbi rolin e Mbretit në Shqipëri. Me sa duket, Shërbimi Sekret Britanik Zyra “X” ka informuar oficerët e SOE-s se Shërbimi Sekret Britanik kishte dyshime mbi një marrëdhënie të mundshme të Mbretit Zog me autoritetet gjermane, të cilat operonin nga një vend neutral si Zvicra. Periudha e përshkruar në këtë dokument i korrespondon kohës kur gjenerali i famshëm gjerman, Rommel (“Dhelpra e Shkretëtirës”), ishte në afërsi të Kajros dhe trupat gjermane kishin rrethuar tashmë Stalingradin. Një fitore gjermane dukej në horizonte dhe sigurisht që politikanët ballkanikë si Zogu, të prirë ndaj pragmatizmit të pushtetit, nuk mund të mos kenë menduar një lloj afrimi me fituesit e mundshëm. Po të kemi parasysh faktin që Hitleri nuk e mbështeti asnjëherë aventurën shqiptare të Musolinit dhe ndoshta gjermanët nuk e kanë parë negativisht një lloj përfshirjeje të Zogut në politiken shqiptare, kjo hipotezë nuk ka përse të mos llogaritet si një lëvizje e mundshme e një shahisti ballkanik si Zogu. Deri më tani, nuk ka asnjë dokument nga pala gjermane, e cila mund ta kishte konfirmuar këtë dyshim të Shërbimit Sekret Britanik, por fakti, që niveli i lartë i Zyrës së SOE-s në Londër ishte paralajmëruar për një zbulim të tillë, e bën këtë histori shumë interesante dhe mund të shpjegojë edhe dyshimin e mëvonshëm të britanikëve mbi Zogun.

Luigj Gurakuqi, si nuk e kemi njohur

“Kam pas nderin-shkruente nji herë-me qenë afritë prej Plakut të nderuem Jeronim De Rada. Tue u-gjetë përpara t’amblit kangatar të Milosaut, të Skanderbeut Pafanë, tue ndie qortimet e këshillat e tija, tue ndigjue zanin e tij të fikët, qi bahej ma i plotë,., e tue pa syt e tij të mekun kah ndezeshin e shkëlqeshin, tue përmendë Shqipnin, unë gjith përmallue, nuk mujta me u ndalë pa lëshue, bashkë me dy pika lot, nji të puthun të nxehtë mbi at dorë qi punoi sa e sa kohë për Atdhe...!”

Këto janë shkruar nga dora e Luigj Gurakuqit, që ka lindur më 20 shkurt të vitit 1879. Vetëm se këto fjalë të përkora nuk do të shkonin për një kohë të gjatë me përfytyrimin, që ia atribuuan këtij njeriu. Feminist (morali i kohës të dënon për këtë), hajdut, karrierist, intrigant ia kanë veshur figurës së tij, personazhe të ndryshëm, që në histori s’e kanë pasur kurrë emrin e tij. Ka një handikap të madh në mes dhe kjo lidhet me njerëzit e historisë, që në ditët tona ende s’kanë mundur të kuadrojnë si duhet figurën e tij. Vetëm se më 25 mars 1925, kur do të jepte shpirt, nga plumbat e pistoletës së kushëririt të tij, Baltion Stambolla, ishte shumë i varfër. Në evidencat, që i bëhen trupit të tij në morg, është i veshur thjesht dhe me aq para me vete sa të mos hante dot dhe një vakt bukë. Një nga pinjollët e tij, regjisori i ndjerë Luigj Gurakuqi, do të thoshte se madje edhe ndërresat, që i gjetën të nderit në trup ishin t’andrruara. Këto janë pak për të përmbledhur një figurë, me një jetë aq të dendur sa e tija.
Larg tyre, flitet se Gurakuqi ka pasur një epistolar të mrekullueshëm me një grua italiane, që i lutej të shkonte në Itali, e të kalonte jetën në kushte të tjera. S’pranoi. Me sa duket, synimi i tij për të pasur një vend në politikën kaotike shqiptare, ishte më e fortë se çdo lloj grishje tjetër. Dhe, në fakt, kjo e ka një justifikim. Tregojnë se kur vjen në Shkodër më 1908 në Parrucë, i shmprehin kuajt dhe ia bartin karrocën deri në shtëpi t’vet në shenjë nderimi. Atëbotë është 29 vjeçar, por namin e ka shumë më të madh sesa vitet e tij. Shkodra e adhuron. “Në nji moshë faret të re, njizet vjeç, hyni pjestar i Shoqnis Letraro “Bashkimi”, themelue në Shkodër prej Abatit të Mirditës, Emzot Prenk Doçi, burrë i dijtun e luftar i njoftun i liris arbnore”, do të shkruajë Gjon Kamsi. Por ai mbledh një pajë të mirë mendore dhe me këtë përfaqëson Shkodrën dhe Shqiptarët e Italisë në Kongresin Kombëtar të Alfabetit, që u mbajt në Manastir më 10 nëntor të vitit 1908, që shkriu me një alfabet të vetëm e kombëtar, alfabetet e ndryshme e të shumnduershme, me të cilat, deri më atëherë, shkruhej gjuha shqipe.

Ndryshe
Por, një njeri, që s’ishte kurrë i angazhuar si ai me gjuhën shqipe, është i ashpër ndaj Gurakuqit. Bëhet fjalë për Sejfi Vllamasin, një nga figurat shumë të përfolura të politikës së viteve ‘20, është i pamëshirshëm me Luigj Gurakuqin. Janë njohur bashkë në Stamboll dhe më pas në Durrës në kohën e Princ Vidit. Vllamasi përdor shumë elementë intimë për të hedhur baltë me të. “Në një mbledhje publike, që u bë në një shesh të Durrësit për të diskutuar mbi fate të vendit, kur Gurakuqi ishte dukë shfaqur një mendim, papritmas Faik Konica ia kthen: “Kështu ke marrë urdhër nga Konsullata Italiane?”. Gurakuqi iu përgjigj “i poshtër”, kurse Faiku e goditi me shkop”. Një rast tjetër edhe më i dhimbshëm është bash në qendër të Shkodrës, kur Çerçiz Topulli para Lulishtes Popullore, “në kulmin e mizerit për herë të fundit i kërkoi Gurakuqit 6 lirat turke, që ia kishte dhënë në Selanik në kohën e xhonturqve, por Gurakuqi në atë kohë, në gjendje që mund t’ia jepte, refuzoi sërish t’ia jepte”. Të dy këto figura do arrestohen nga ushtria e Malit të Zi më 15 korrik të vitit 1915 nga ushtria e gjeneralit Veshovic. Luigji bashkë me Preng Pashën, Aqif Pashën, Sotir Pecin dhe Eshref Frashërin, kurse Çerçiz Topulli me Muço Qullin. Personazhi ynë do qetësohet më 17 janar 1916, kur në Shkodër vjen fuqia austriake. Austria formon një administratë qendrore me drejtori të financave, të arsimit dhe drejtësisë, ku Luigj Gurakuqi ishte një nga drejtorët. Luigji ngrihet në politikën kaotike të vendit, ndërsa i duhet të përfaqësojë Shqipërinë, që në Konferencë ka pafund grupe. “Pjesa që udhëhiqej nga Turhan Pasha, shpirti i së cilës ishte Luigj Gurakuqi, ndiqte një politikë proteksioniste për proteksionin e Italisë ndërsa Konica dhe Turtulli janë për politikë kombëtare”, shkruan Vllamasi. Është kaq e egër kjo luftë dhe me kaq pakuptim saqë një patriot i njohur, Fuat Dibra, që ka harxhuar shumë para, në një letër që i dërgon Hasan efendi Bekteshit në muajt e parë të vitit 1919, e akuzon rëndë Luigj Gurakuqin si përgjegjës për politikën pro italiane që ndiqej nga qeveria e asaj kohe: “Zoti, këtë njeri të mallkuar e ka krijuar për të zezën e këtij vendi”, e citon Vllamasi...Problemet vazhdojnë me zgjedhjet në Shkodër dhe mbështetjen që i bën kleri katolik Luigj Gurakuqit. Ky i fundit, Fishta dhe Mustafa Kruja vendosin për Partinë Përparimtare, ndërsa më 7 dhjetor të vitit 1921 Gurakuqi është ministër i brendshëm në qeverinë e Prishtinës. Një vit më vonë pretendohet që t’i bëhet atentat, ndërsa Luigj Gurakuqi del kundër Partisë Popullore, që inkurajon Shoqërinë Britanike dhe mbron gati hapur interesin italian.
Për Vllamasin është e saktë se ai ishte një sekretar i mirë dhe një njeri i jashtëzakonshëm në sjellje, por kurrë s’mund të jetë një burrë shteti. Një përfytyrim, që është larg asaj që është ngritur me kohë për këtë figurë të njohur. “Ai i shmangej përgjegjësisë direkte që është cilësia më kryesore e një burri shteti”, shkruan Vllamasi. Akuzohet se është kundër laicitetit në shkollë dhe reformave demokratike, sepse me kushtet që ka Shqipëria programi i Nolit s’mund të gjejë vend për reforma administrative, legjislative dhe ushtarake apo për çlirimin e bujkut dhe reformë agrare.
“Gurakuq kemi shumë bërë gabime”, do i thotë Noli në Brindizi, kur ideali i tyre politik ka marrë fund. Vdekja e Gurakuqit do e bëjë që t’i kushtojë një nga pjesët më të bukura atij, që ka shkruar ndonjëherë. “Dy raste kishte që të tregonte burrninë në Konferencën e Paqes kur ishte shpirti i politikës proteksioniste dhe e dyta kur ishte më Nolin. Por ishte i zgjuar dhe me kulturë dhe me cilësirat e thjeshta të një profesori dhe sekretari të mirë”.
Por Gurakuqi është tjetër gjë. Ta lemë të flasë me gojën e tij: “Duke bamun ligje moderne -thotë Gurakuqi, - do të bajmë të mundun zhvillimin arsimuer e përmirësimin ekonomik, dy gjana për të cilat ka ma tepër nevojë populli i ynë”. Kur i thoshte këto fjale, figura e njohur e historisë sonë, Shqipëria kishte shumë pak njerëz të njohur dhe anarkia ishte pjesë përbërëse e jetës shqiptare. Por, për Gurakuqin, kjo nuk kishte rëndësi të madhe. Tek ai ishte projektuar një e ardhme, sipas vizionit të tij.
...
Gjyqi e nxori të pafajshëm atentatorin e tij më Tarn. “Sa vlerë ka miqësia dhe drejtësia para interesit politik. Ai u vra si italofil ose viktimë e italofilizmit nga frika se me influencën te qeveria italiane do e prishte lidhjen e Zogut me Italinë”, shkruan cinik Vllamasi, por pa e fshehur deri në fund urrejtjen ndaj këtij njeriu, që i duhej aq shumë Shqipërisë.

MURGESHA E VOGËL PREJ BRONXI

Nga Prof.as.dr. Ilira N. Sulo (Çaushi)

Një udhëtim nëpër botë në vitin e Nënë Terëzës. Nga Ballkani dhe Shqipëria e deri në SHBA, statujat e shenjtores shqiptare i kujtojnë njerëzimit se në këtë botë të egër, ka nevojë për më shumë dashuri, mirësi dhe shpirt

Murgesha e vogël me zemër të madhe - Nobeliste e Paqes dhe Simbol i Dashurisë për të varfërit, të sëmurët dhe të braktisurit, vetëm pesë vjet pas vdekjes fizike do të shpallej me nderimet më të larta të hierarkisë katolike në Selinë e Shenjtë, nga vetë Ati i Shenjtë - Gjon Pali i Dytë, shenjtëreshë, duke shënuar edhe nje rekord të ri në beatifikimin e të lumturuarve - shenjtërimin e të merituarve. Shpallja e Nënë Terezes SHENJTORE nga Vatikani, do ta superdimensiononte figurën e saj si simbol i humanizmit, dashurisë, ngritjes shpirtërore dhe sakrificës: gjithçka në shërbim të njeriut, gjithçka për njeriun, gjithçka për të varfërit, të sëmurët, për t’u dhënë atyre forcë, besim e guxim për të jetuar dhe për ta mundur të keqen.
Në arsyetimin e këtij vendimi historik për beatifikimin e Bijës Shqiptare - Gonxhe Bojaxhiu, e njohur në mbarë botën si Nënë Tereza e Dashurisë, përmenden rreth 122 mirënjohje ndërkombëtare, përveç Çmimit Nobël për Paqe, më 1979, si dhe disa mrekulli, të cilat vështirë se mund të shpjegohen edhe shkencërisht. 
Nënë Tereza (Gonxhe Bojaxhi) ishte bërë nëna e tërë botës.

Fillimi i udhëtimit
Ky ëhstë një udhëtim nëpër botë, gjithkund ku figura e shenjtores shqiptare është përjetësuar në vepra artistike, kryesisht në skulpturë. Dëshira për ta përjetësuar këtë grua në monument nuk është gjë tjetër veçse nevoja për ta shumëfishuar atë, për ta patur atë kudo dhe kurdo. Të kishin kudo sintezën e të kundertave, imazhin e saj në monument, forcën e saj të brishtë të shprehur në materialin e fortë.
Imazhi i saj gjendet në pika të ndryshme të globit. Duke e nisur udhëtimin në Indi, në vendin ku ajo jetoi, vihet re se në Kalkuta, jo larg varrit të saj të thjeshtë ku murgeshat kujdesen çdo ditë që asaj të mos i mungojnë lulet, në hyrje të misionit çdo udhëtar do të ndeshet me figurën e brishtë në bronx. Skulptori e ka dhënë në përmasa pothuajse reale, në një moment njerëzor thuajse ajo do të flasë me kalimtarët, qofshin këto dhe të rastit. Me dorën e djathtë paksa të përkulur, me pëllëmbën e dorës drejtuar nga poshtë ajo duket sikur kërkon te largoje të keqen duke marrë në mbrojtje të gjithë kalimtarët.
Ndryshe paraqitet kjo figurë në monumentin tjetër që ndodhet po në Indi ku kjo Nënë e madhe thuajse bekon gjithë vendin dhe vendasit. Një bekim që bëhet nëpërmjet rrëfimit. Autori ka kapur një moment ku Nënë Tereza me sytë e drejtuar nga kalimtarët duket sikur flet drejtpërsëdrejti me kalimtarët të cilëve sikur u kujton se duhet të kenë kujdes: e mira dhe e keqja ecin pranë e pranë në jetë. Eshtë kjo jetë, e cila të gjithëve u është dhënë si një mundësi nga e cila duhet përfituar për të zbuluar misteret që ajo fsheh brenda saj.
Duke kaluar oqeanin Nënë Tereza mban vendin e vet në Gospodor Monument Park në Leëis, Uashington. Ajo qëndron aty përkrah monumentit të Jezu Krishtit, memorialit të viktimave të holokaustit dhe udhëheqësve të tjerë. Njësoj si statujat e tjera ajo është krah udhehëqësve, si një udhëheqëse shpirtërore që kërkon t’u tregojë rrugën e miresisë dhe qetesisë tokesorëve, paqen viktimave që u persekutuan nga një çmenduri njerezore, t’u tregojë udhëhëqesve tokësorë se duhet luftuar për të arritur qëllimet që një popull ka në rrugën e tij. Ajo është aty për të treguar dhe kujtuar. Monumenti i bronxtë e paraqet Nënë Terezën me një fëmijë ngjitur me trupin e saj, që të krijon përshtypjen se ky femijë vetëm aty ka gjetur mbrojtjen, sigurinë dhe shijen e dashurisë.
Punimi duket se është frymëzuar nga një foto e hershme e Nënë Terezes, të cilën e gjejmë të përdorur dhe në monumente të tjera. 
Monumenti i radhës i Nënë Terezes është ngritur dhe në Çikago, në, të njejtën qendër ku ndodhen Mahatma Ghandi, Nelson Mandela etj,. Një monument mjaft shprehës dhe i arrirë artistikisht. Në të ajo duket sikur flet, lutet, mbron, dhe bekon. Kësaj radhe është dora e majtë e saj që e shtrirë me pëllëmbën poshtë duket sikur kërkon të bëhet pengëse që e keqja të zbresë poshtë në tokë. Përsëri në krahë i qëndron shtërnguar fort një fëmijë që si me kthetra është mbërthyer tek veladoni i saj. Nëna me sy të drejtuara nga qielli lutet për shpëtim nga dhimbja, kërkon sfidën për tu përballur me jetën plot dhimbje, me luftën e cila duhet luftuar, me ëndrrën e cila duhet jetuar, me të bukurën që duhet adhuruar. Sytë e drejtuar nga qielli dhe dora e drejtuar nga toka duken sikur duan të bashkojë në një, qielloren dhe tokësoren. 
Në kishën e Shën Vincentit në Neë Jork, Nënë Tereza i jepet besimtarëve ashtu si ajo është fotografuar gjatë jetës së saj nga reporterët e kohës, në një moment gëzimi me një fëmijë të vogël në krahë. 
Ajo është e lumtur, gëzohet jetës, ardhmërisë tek e cila ajo gjithmonë pati besuar. 
E ngjashme në ide me punimin e Mikelanxhelos me figurën e shenjtores Maria që mban në krahët e saj birin e vetëm në grahmat e fundit të jetës është dhe punimi i nje skulptori brazilian Cicero D’Davila. 
Nënë Tereza njësoj si nëna tjetër Mari, mban në krahë një fëmijë të fjetur: Ndergjegjen njerëzore? Të ardhmen? Sido që të jetë, autori atë e ka paraqitur përballë të sotmes që qëndron në këmbët e Nënës. Ai me sytë e drejtuar nga ajo kërkon mbështetje, e cila artistikisht është paraqitur me dorën e mbeshtetur mbi njeriun e sfilitur e të plakur me sytë që dhimshëm kërkojnë ndihmë dhe pak shpresë.
Interesante nga ana fetare është vendosja e fëmijës në krahun e majtë dhe e të moshuarit në të djathtë. Por edhe në këtë rast e djathta është vendosur si mburojë sikur do t’i japë fund vuajtjeve të kësaj toke.
Një situatë mjaft e goditur shpirtërore transmetohet në një shtatore që gjendet në kontinentin e vjetër, në Itali, pikërisht në vendin ku kjo grua e vogël u shënjtërua. Këtu në një kishë të Napolit Nënë Tereza paraqitet mjaft njerëzore njësoj si në fotot e saj. Në duar mban një fëmijë të cilin e sheh me adhurim dhe kurreshtje thuajse ka në dorë birin e vetëm të Zotit, jetën dhe shpresën e vetme për të gjithë njerëzimin. 
Në rrethinat e Romës, tek shtëpia e misionareve të saj ndodhet dhe busti i Nënë Terezes. E veçanta e këtij busti është se ai është një dhuratë bërë nga toka ku Nënë Tereza jetoi dhe punoi, nga India. Ajo këtu është vendosur në një pozicion mjaft strategjik duke parë drejtë horizontit; mbase ideja ka qenë gjithmonë për horizontin e të ardhmes.
Po në Itali në Castela Neta në vitin 2003 u inagurua skulptura e Nënë Terezes. Ajo paraqitet e ulur mbi një shkëmb, por ky shkëmb ka të vecantën se është i ardhur nga Shqipëria. Dhe përreth ajo ka pjesë shkëmbinjsh nga Shqipëria. Ajo qëndron e rrethuar dhe e ulur mbi një pjesë të trojeve të saja. Dora e djathtë e saj është e vendosur mbi zemër thuajse ajo vendos në zemrën e saj bekimin për mirësi për vendin nga ka ardhur shkëmbi ku ajo qëndron ulur. Dora e djathtë është mbi gjunjë e ulur paqësisht. 

Ballkani
Monumentet e Nënë Terezës ngritur nëpër botë mund të jenë dhe jane të shumtë, por asnjë pjesë e rruzullit nuk ka aq shumë monumente të saja sa ka në Ballkanin Pèrëndimor, aq sa të krijohet përshtypja se vendet konkurojnë mes tyre për përkatësinë e saj dhe në bronx. Konkurohet po kështu edhe se kush e ndërtoi të parin monument. Ato gjenden në Tuz, në Ulqin, ishullin e Bracit, Kroaci, në Zagreb, në Shkup, në Prishtinë, në Gjakovë dhe gjetkë. 

Shqipëria
Nënë Tereza ngrihet në bronx edhe në vendin e saj, në Shqipëri. Për çdo udhëtar që vjen dhe ikën nga Shqipëria, takimi i pritjes dhe i përcjelljes lidhet me këtë nënë. Ajo përcjell çdo udhëtar duke i kujtuar se ai i përket kësaj toke, të tjereve i jep një pjesë të mallit për vendin që ato lënë. Ajo qëndron aty si një nevojë që çdo njeri ka për të pasur me vete kudo që të shkojnë diçka nga fuqia shpirtërore e Nënë Terezës. 
Shtatorja e Nënë Terezës në Arreoportin e Tiranës është nga të paktat shtatore ku ajo është dhënë e stilizuar, me idenë e lidhjes së qiellit dhe të tokës. Kjo sigurisht ka qenë dhe është shumë e vështirë për t’u bërë dhe pranuar nga të gjithë, pasi paraqitja e një metafore në bronx apo mermer e një figure të tillë është një sipërmarrje e vështirë përsakohë që vetë Nënë Tereza ishte një metaforë në jetë dhe vitet ja rritën përmasën kësaj metafore. 
Nënë Tereza qëndron ashtu e paqtë dhe e heshtur edhe në krah të Universitetit të Tiranës. Mbase jo në vendin që i takonte asaj. Por me përultësinë që ajo kishte në jetë na shfaqet dhe në këtë shtatore, edhe në këtë vend ku jo çdokush mund ta shohë. Por ajo me duart e hapura qëndron aty për të gjithë universitarët e Shqipërisë. 
Autori është munduar ta paraqesë atë me përmasa sa me reale me veshjen e saj karakteristike, e cila duket sikur vjen nga lashtësia ilire. 
Në Shkodër, Nënë Tereza qëndron me duar të kryqëzuara në një prej shesheve kryesore të këtij qyteti. Simbolikisht kryqi si në çdo shtatore, njësoj si dhe në jetën e saj qëndron mjatas, si për të dëshmuar mbi vuajtjen e Atij që u kryqëzua për njerëzimin. Ajo mban duart e mbërthyera në gjoks, duke na kujtuar simbolikisht se mirësia gjykohet dhe vuajtja mund të cojë në mirësi. Në Shkodër kjo shtatore qëndron në të njëjtin shesh ku ndodhet kisha dhe xhamia, Nënë Tereza thuajse merr në mbrojtje të gjithë. 
Udhëtimit përkohësisht i erdhi fundi. Të tjera shtatore qëndrojnë të heshtura nëpër botë, të tjera do të ngrihen për nder të saj. Njësoj si ëngjëjt dhe shenjtorët që nuk pronësohen, por adhurohen dhe shndërrohen në mite, edhe Nënë Tereza do të vazhdojë të lakmohet njësoj si territoret e shenjta.

PIRO MISHA, KALORËSI I LIBRAVE

Nga: Gladiola Bendaj

Është padyshim një nga emrat më të njohur të peizazhit publicistik shqiptar dhe njëri ndër profilet elegante të jetës intelektuale në Tiranë. Piro Misha, botuesi dhe përkthyesi me përvojë, është shumë i kujdesshëm dhe i rezervuar, kur bëhet fjalë për jetën e tij personale e profesionale

Edhe pse koha, gjithmonë e më e kursyer, mbetet një prej gjërave më të çmuara dhe vihet totalisht në funksion të pasionit të tij më të madh, librit, mirëkuptimi la pas çdo lloj paragjykimi të mundshëm dhe ne u gjendëm brenda ditës në zyrën e punë së studiuesit dhe publicistit të njohur Piro Misha. Kësaj radhe jo për t’i shkëputur një opinion, por për të bërë një portretizim të njeriut që gjithë jetën e tij ua ka kushtuar librave.
Ai është padyshim një nga emrat më të njohur në fushën e botimeve dhe zë një vend të rëndësishëm në kontributin e dhënë për sjelljen drejt lexuesit shqiptar të letërsisë dhe literaturës bashkëkohore, autorëve dhe titujve më në zë në mbarë botën. Organizator, moderator dhe lektor i dhjetëra aktiviteteve të zhvilluara në Tiranë dhe në rajon, anëtar i një sërë bordesh, autor i qindra shkrimeve publicistike botuar në revista dhe gazeta nga më të rëndësishmet në Shqipëri dhe në Evropë. Piro Misha vazhdon të drejtojë prej dhjetë vitesh Institutin e Dialogut dhe Komunikimit. Rrëfen se ka ende shumë ëndrra në sirtar, një botë pa kufi idesh dhe ambiciesh intelektuale. Nuk ka frikë nga mplakja, ka vetëm etje për më shumë kohë.
Në fakt, pasi fiksuam takimin, u duk se gjithçka tjetër do të ishte shumë e thjeshtë, për sa kohë bashkëbisedimi të vinte përballë toneve të qeta dhe bagazhit të gjerë intelektual të njeriut që jo vetëm nuk iu shmanget pyetjeve, por pa diskutim di të japi gjithmonë përgjigjet e duhura. Ky është një binom i pandashëm i filozofisë së tij të punës shumëvjeçare i cili e ka vënë shpesh para sukseseve, por edhe debateve të vazhdueshme. Nëse e pyet rreth marrëdhënies së tij të ngushtë me librin dhe vendin që ky i fundit zë në jetën, profesionalizmin e tij dhe realitetin shqiptar sot, më pas të mbetet thjesht ta lëshosh veten në kënaqësinë e gjatë të dëgjimit. Me një kujtesë dhe elokuencë për t’u admiruar ligjërimi i tij rrjedh natyrshëm, tonet janë hiperaktive po aq sa të qeta dhe të sigurta. Por, nëse tenton të ndryshosh timonin e bisedës drejt të përditshmes së tij dhe raporteve të tjera ndërpersonale, familjes, kujtimeve, detajeve, emocioneve, pasioneve të tjera përtej mikut libër, atëherë ai mbyll hermetikisht portat e bisedës. Me një refuzim të nënkuptuar butë, gjithmonë me një qëndrim gati aristokratik, të shpjegon se këto janë detaje që rrezikonin ta bënin patetik portretizimin e tij, duke të lënë padashur të ndihesh në “faj”. Ndaj rrëfimi kap sërish zanafillën, jo atë që kishim pritur të dëgjonim në fakt, diçka për fëmijërinë, brumosjen e atyre kohërave, marrëdhëniet me prindërit, mbresat, kujtimet e një fëmijërie të largët, jetën studentore, zgjedhjet përballë të cilave jeta do ta vinte, pikat e forta, pikat e dobëta, pasionet e fshehura, përjetimet e ndryshimeve të mëdha, figurat dhe modelet e preferuara, ato që e bëjnë një ditë të zakonshme të jetë e jashtëzakonshme. Në këtë pikë Misha është i ngurtë. Me gjithë respektin për gazetarët, ai i përket padyshim Urdhrit të Parë të mendjeve diskrete, që meditimit emotiv i lënë fare pak vend, prandaj të zhbiroje në botën e tij të padukshme ishte e pamundur. Ai jeton me librat, por nuk ka vetëm një autor të preferuar, për të kjo listë është e pafundme. Në zyrën e tij mbizotëron një qetësi olimpike, por pak përpara vizitës tonë ajo grishej nga tingujt e një simfonie klasike. Sepse muzika është një aleate e mirë e orëve të gjata të punës. Është aty ku ai kalon pjesën më të madhe të ditës së tij, e për të tjerat mbetet shumë pak kohë. Nuk do të bënte dot pa atë bibliotekën e stërmadhe që gjendet aty në Institutin e Dialogut dhe Komunikimit, që pasurohet çdo herë me botime të freskëta mendimtarësh bashkëkohorë që i servirin informacion të bollshëm, e cila përveçse i shërben për funksionin e tij si drejtor i atij instituti, shfrytëzohet edhe për të gjithë atë punë kolosale për botimin e literaturës së specializuar, që e ngushton aq shumë atë hendekun që e ndan Shqipërinë më botën. Ja pra arsyet e mjaftueshme se pse Pirro Misha parapëlqen të ngujohet brenda mureve të zyrës së tij, që ndodhet në katin e katërt të një pallati shumëkatësh në Rrugën e Elbasanit.
“Nuk ka asnjë ditë të jetës time në të cilën unë të mos kem lexuar. Për fat të keq natën kryesisht, sepse dita është për punë, dita është më shumë burokratike. Leximi dhe shkrimi janë pjesë e rëndësishme e jetës sime. Me kalimin e moshës gjërat reduktohen, ti bën zgjedhjet e prioriteteve të tua, tek unë këto kanë mbetur ndër gjërat më të rëndësishme”, tregon Piro Misha, ndërsa nuk e shkit vështrimin prej dritares së gjerë përballë skrivanisë së tij të ngarkuar me libra. Ai lexon kryesisht në gjuhë të huaj, sepse gjithmonë në mes është ai skepticizmi që ka të bëjë me përkthimin e mirë ose jo. “Unë kam një drojë të hapur të marrë në duar një libër të cilit nuk i njoh përkthyesin, sepse ekziston gjithmonë rreziku që ai të jetë i palexueshëm”, thotë ai.
Qysh pas përfundimit të studimeve, në vitin 1975, e deri në rënien e komunizmit, për plot 16 vjet rresht, ai ka punuar në shtëpinë e vetme botuese të asaj kohe “Naim Frashëri”. Karriera e Piro Mishës nisi fillimisht si përkthyes i letërsisë së huaj. Në atë kohë, ai kujton se ishte i vetmi mes kolegëve të tij që në atë kohë hynte si përkthyes në një redaksi ku të gjithë ishin me biografi të keqe. “Aty ishin të gjithë intelektualë mjaft të rëndësishëm, të cilët, për arsye të biografisë nuk lejoheshin të shkruanin, por bënin përkthyesin”. Në ndryshim nga ata Piro Misha vinte nga një familje me një biografi të mirë dhe u bë përkthyes më dëshirën e tij. “Krahas vështirësive të kohës dhe regjimit, mund të them se ajo periudhë, prej shtatë vjetësh si përkthyes, ka qenë një shkollë e jashtëzakonshme sepse më kë bërë të njihem me njerëz të cilët kishin një profesionalizëm të jashtëzakonshëm. Pa dashur të harroj shumë prej tyre nuk mund të le pa përmendur mjeshtra si Petro Zheji, Sokol Caci, Vedat Kokona, Bujar Doko, Isuf Vrioni. Më vonë unë kalova si redaktor i letërsisë së huaj dhe vetëm vitin e fundit para rënies së sistemit unë u bëra shef i redaksisë”. Gjatë kësaj kohe, prej duarve të tij kanë dalë rreth 20 vepra të rëndësishme të letërsisë botërore, tituj që jo vetëm mbartnin vlera të padiskutueshme për lexuesin e etur shqiptar, por i hapnin atij dhe një dritare sado të vogël drejt asaj bote që rreptësisht e kishte të ndaluar ta njihte. “Në fillim padyshim ishin vepra të diktuara të cilat m’i jepnin, nuk ishin zgjedhja ime. Kryesisht nga anglishtja por edhe nga frëngjishtja dhe italishtja. Më të rëndësishmet ndër to kanë qenë veprat e Heminguejit, disa antologji të prozës bashkëkohore dhe antologji të tjera të poezisë franceze e asaj greke”, kujton Misha. Gjithashtu, dy nga veprat e përkthyera në atë kohë, me të cilat ai nuk heziton të mburret edhe sot lidhur me kontributin që i kanë dhënë lexuesit shqiptar, janë “Tregime dhe novela të shekullit XX”, të cilat në atë kohë bënë mjaft bujë, dhe “Farenheit 451”.
Krahas shumë të tjerëve, Piro Misha kujton se ai ishte një kontribut i cili nënkuptonte mobilizimin e shumë figurave të cilat përpiqeshin që nëpërmjet botimeve të letërsisë së huaj të emanciponin shoqërinë shqiptare dhe nuk mund të rrijë pa përmendur aleancat dhe bashkëpunimin e ngushtë më Ismail Kadarenë, Dritëro Agollin e shumë të tjerë “Kush ka qenë në brezin tonë e di mirë se sa vlerë kishte botimi i veprave të letërsisë së huaj, edhe pse kjo brenda kufijve tanë ishte një sfidë e vërtetë”.
Natyrisht, ndryshimi i sistemeve nuk kishte si të mos linte gjurmët e veta në të përditshmen e Mishës, sikundër në jetët e të gjithë shqiptarëve në atë kohë. Pas më shumë se një dekade në shërbim të librit dhe pasurimit të tij, për të do të ishte shumë e vështirë të përshtatej me pozicionin e ri të punës që iu caktuar në qeverinë e parë demokratike të vitit 1991, si drejtor i marrëdhënieve me jashtë në Ministrinë e Kulturës. Shumë shpejt ai kuptoi se puna në administratën publike nuk bënte për të ndaj u largua.
Pas kësaj, në vitin 1993 e deri në vitin 2000 ai vendosi të punojë në fondacionin SOROS, gjithmonë pa u ndarë nga librat dhe ambicia e lindur për të kontribuuar në këtë fushë. “Aty merresha me shumë gjëra të cilat ishin më tepër burokratike e që të çonin detyrimisht drejt një rutine pune nisur nga pozicioni im si drejtor programi”. Por sot, duke i parë gjërat në retrospektivë, ai nuk mohon kënaqësinë kur kujton nismën e ndërmarrë aty lidhur me një program botimesh për t’i dhënë lexuesit shqiptar një sërë veprash të autorëve më të rëndësishëm perëndimorë në fushat ku nuk ekzistonte asgjë, si filozofi, sociologji e deri në antropologji kulturore, të gjitha të zgjedhura sipas parimeve të shoqërisë së hapur, të cilat nënkuptojnë se askush nuk ka monopolin e së vërtetës.
Pas një pune shtatë vjeçare në drejtimin e programeve të fondacionit SOROS, atij i jepet mundësia të shkëputet duke marrë me vete programin e botimeve të nisura aty për të krijuar kështu, plot dhjetë vjet më parë, Institutin e Dialogut dhe Komunikimit. Ky institut u krijua mbi bazën e dy kolonave kryesore. Së pari nxitja e debateve në krijimin e një ure me Europën dhe për këtë janë sjellë mjaft figura të rëndësishme dhe sjellja e botimeve më të mira në këtë nivel.
Gjatë kësaj periudhe, Piro Misha botoi në vitin 2009 librin “Arratisja nga burgjet e historisë”, një përmbledhje esesh, të cilat trajtojnë aspekte themelore të identitetit shqiptar dhe analizojnë problematikat e mprehta të tranzicionit post-komunist në Shqipëri. Për këtë kontribut ai u nderua nga Bashkia e Tiranës me titullin “personazhi i vitit”. Debatet që e ndoqën këtë libër dhe numri i shitjeve dëshmoi për një interes të dukshëm. Në të u trajtuan sfidat shoqërore dhe kulturore me të cilat po përballet shoqëria shqiptare, në përpjekje për ta rindërtuar historinë e Shqipërisë, ndryshe nga ajo që është shkruar normalisht, duke ngritur një sërë pyetjesh të cilat janë tepër të rëndësishme. Sepse “përtej retorikës të ashtuquajtur patriotike shqiptarët duhet të përballen dhe me përgjigjet”, shpjegon Misha.
Së shpejti ai do të sjellë për lexuesin e tij një tjetër libër. Bëhet fjalë për vazhdimin e një shkrimi të botuar para disa kohësh pikërisht në revistën MAPO, “Neootomanizmi dhe Shqipëria”, i cili ngjalli interes të madh në publik. “Do të jetë një libër i vogël, pikërisht me këtë temë, e cila është një nga temat më të debatuara dhe më aktuale në Ballkan dhe në Europë”, thotë autori.
E ndërsa “të ardhmes nuk i dihet”, pjesa tjetër e aktivitetit të Piro Mishës jashtë pune ka të bëjë me të shkruarin dhe marr­jen pjesë në debate që sjellin tematikën e integrimit, kryesisht atij kulturor dhe sfidat me të cilat përballet shoqëria shqiptare sot. “Tani kohën ma marrin prioritete të tjera, puna e përditshme në Institut, mbajtja e një zyre që kërkon punë burokratike rutinë dhe pastaj në atë pak kohë, le të themi të lirë, të shkruaj për vete”.

KLITHMAT E KRISTO FRASHËRIT: KJO AKADEMI MË BRAKTISI

Është një nga njerëzit e mëdhenj të shkencës së historisë, që nuk e gëzon më mbështetjen e Akademisë për ndihmën teknike. Kjo konsiston në asistimin e punonjësve ndihmës por edhe moralisht të lehtësisë në arkiva. Siç mund të kuptohet, tashmë që po i afrohet ngadalë shekullit të jetës së tij, historiani nuk mund të rendë më, ndërsa i duhet që të botojë atë mori gjërash që mban ende nëpër duar dhe që i duhen publikut

“Akademia ka mbaruar. Ajo nuk ka fonde që të mund të ndihmojë. Është e firasur“, thotë duke qeshur. Me këto fjalë, Profesor Kristo Frashëri i përgjigjet një pyetje bezdisëse për Akademinë e Shkencave, institucionit, që dikur përbënte krenarinë e shkencës shqiptare. Nuk ka pezëm për të, por i vjen keq që ata që menduan rikonceptimin e saj, nuk menduan se ky institucion kish nevojë për fonde, që të ndihmonte me kapacitetet e saj intelektuale shkencën shqiptare. E megjithatë, pak ditë më parë, kolegët e këtij institucioni, i kanë organizuar një festë të madhe për 90-vjetorin. Shumë kanë qenë të ftuar, por akademikët e rinj apo intelektualët që janë të lexueshëm për prirjet e tyre të djathta apo të majta s’kanë ardhur. “Po ja gjyko vetë!“, shprehet, kur pyetet. Profesor Kristo Frashëri nuk flet shumë, por mundohet që përmes shembujve të ndryshëm të tregojë jetën e tij. Kur, në emisionin televiziv “Opinion”, drejtuesi i kërkoi të rrëfente për planet e së ardhmes, ai iu përgjigj me shpoti: “Mos më detyro të them gjëra që nuk di a do t’i përfundoj”. Humori i ndërthurrur me shpotinë përbën një mënyrë shprehje tashmë të tij. Në fakt, për rastin në fjalë, ashtu si shumë nga akademikët e tjerë, që e kanë kaluar 75-vjetorin, është i privuar nga njeriu ndihmës (që dikur e jipte Akademia), që i asiston në punën e tij, por edhe nga lehtësia në arkiva. Aq e theksuar është kjo pengesë, saqë sipas tij, është e vështirë që të kontaktosh për materiale dhe vonesat e tyre janë të shumëllojta. Kjo e bën që të mbështetet përmes miqve të rinj dhe të kërkojë për të arritur nëpërmjet rrugëve të tërthorta. “Më zvarrisin dhe të zvarrisin shumë. Kërkoj në Arkiv dhe në Institutin e Historisë që vetë e kam themeluar, por është vështirë. Nuk di pse më pengojnë...”, thotë. Profesor Kristo Frashëri, megjithatë, kurrë nuk e ka bërë të pakënaqurin, përveçse në çdo moment kërkuesin dhe të dëshiruarin për punë. “Më duhet ky libër apo kjo temë dhe duhet ta gjej. Kjo i shërben kësaj teme”, u kërkon atyre që bashkëpunojnë. Çuditërisht i janë zvogëluar njerëzit që e ndihmojnë dhe kjo e bën të ketë trishtimin më të madh. Njësoj si ai, janë dhe ish-akademikë të tjerë aktivë, por të gjithëve kur u kërkon të prononcohen publikisht, atëherë të gjithë zgjedhin më mirë të rrinë në gjendjen e tyre.
Rikonceptimi i Akademisë së Shkencave dhe ulja e fondeve në mbështetje të saj ka bërë që institucioni prej kohësh të jetë jashtë funksionit të tij, ku një nga obligimet kryesore është që të ushqej disiplinat e ndryshme shkencore me materialin e duhur shkencor. Nuk do shumë për të gjetur shembuj. Përmbytjet e dy viteve të fundit kanë nxjerrë mungesën e eficiensës së institucioneve të saj teknike dhe punonjësve të saj shkencorë. Problemet e ndryshme të vendit me interes të gjerë publik, që janë përplasur në mjedise, ashtu edhe zvogëlimi deri në limite të paparashikueshme i fondeve i ka bërë historianët, inxhinierët, gjuhëtarët dhe të tjerë njerëz të shkencës, që të jenë vazhdimisht të papërgatitur për t’u përballur realisht me probleme madhore. Ndërkohë që një grup që ka ardhur ose që është gati të vijë dhe që shikohet më shumë si i afërt me pushtetin shquhet për reagimin e dobët dhe mungesën e dukshme të kompetencës. Kjo e bën në një farë mënyre të klithë në shpirtin e tij profesorin, që ka gjetur kohë të ngrejë vazhdimisht zërin për problemet e fushës së tij. Për profesonin e tij do të shprehej njëherë: “Ndershmëri profesionale do të thotë për historianin, që ai të trajtojë temën sipas bindjeve që ka formuar gjatë studimit të thelluar të fakteve dhe proceseve, që kanë lidhje drejtpërdrejt ose tërthorazi me temën që trajton. Në qoftë se jeton dhe punon nën saçin e një regjimi diktatorial, siç ishte regjimi komunist dhe, para tij, regjimin fashist, të cilin shumëkush e harron, dy regjime këto që nuk të krijonin hapësirë për të shprehur lirisht bindjet shkencore, ndershmëria profesionale kërkon nga historiani, që ai të zgjedhë bindjet dhe të heqë dorë nga tema, kur regjimi të detyron të shkruash në kundërshtim me bindjet shkencore. Në rast se zgjedh këtë të dytën, atëherë nuk je historian, por siç thoshin dikur: kalemxhi, në kuptimin e mercenarit të kalemit”.

Angazhimet
Profesor Kristo Frashëri është i rrethuar në një apartament të zakonshëm me kubaturë të vogël, i rrethuar nga librat. Pesha më e madhe e të cilave është e atyre që nuk po botohen ende. Paguan me pensionin e tij një grua, që kujdeset për shtëpinë dhe po ashtu dhe një vajzë, që tashti e asiston në punën e tij të vazhdueshme. Për këtë dhe pak gjëra më duhej ndihma dhe jo për të tjera, thotë. Edhe në këtë moshë nuk mbarojnë zhgënjimet.
“Nuk pata as edhe një reagim të thjeshtë nga Kosova për ‘Historinë e Kosovës’. Jo vetëm nuk ndihmuan, por as edhe reaguan në asnjë farë forme”, thotë me pezëm. Dhe, pak më pas, kur një grup i interesuar për “Historinë e Çamërisë”, i kërkuan që ta ndante nga “Historia e Epirit”, ai iu përgjigj “Kur përgatitet diçka, duhet që të përgatitet në madhësi. Dhe, unë kam një punë që po bëj për historinë e Epirit, që nuk mund të ndaj dhe të veçoj vetëm një copëz të saj”. Çudirat nuk mbarojnë këtu, si p.sh. një njeri që i premton ta ndihë për një vëllim masiv kushtuar historisë së njërës prej krahinave tona, i kërkon që të veçojë gjëra, kryesisht për areale të ngushta gjeografike-historike. Harrojnë se mbi të gjitha është interesi shkencor i historianit dhe me atë s’mund të bëhet kurrë “pazar”.
Pak minuta me Profesor Kriston do të mjaftojnë që të mbushesh me ide ose të shtrihesh përnjëherë në interesa pune të jashtëzakonshme. Duket se dëshira për punë është shumë e madhe. Dhe, nëse do të përshtateshin, mundësitë, ndihma dhe aspekti financiar, atëherë nga ai do kishte shumë e shumë gjëra të mira. Kjo e bëri që pak ditë më parë, ndryshe nga shumë kinse intelektualë t’i drejtohej direkt kryepeshkopit të Shqipërisë, duke e akuzuar direkt, por duke ruajtur etikën shkencore: “Në kanonet kishtare nuk thuhet se kryepeshkopi duhet të zgjidhet me shumicë votash, sepse kisha nuk pranon asnjëherë numërim votash. Kisha kërkon që krerët e saj të pëlqehen unanimisht nga besnikët e pranishëm në çastin e fronëzimit. Si rrjedhim, mjafton prania e një grupi sado të vogël kundërshtarësh që thërrasin “anaksios” për ta bërë të pavlefshëm zgjedhjen e prelatit, në rastin tonë të A. Janullatosit”.
...
Vetë jeta e tij është një histori e bukur: Kur lindi Kristo Frashëri në Stamboll, atëherë në fuqi ishte ende Sulltani i fundit. Pak vite më vonë, kur u largua nga Turqia e la vendlindjen e tij Republikë dhe jetoi në vendin e tij të ri të shpirtit Monarkinë. Ose “më mirë, si do thoshte -ata që e themeluan Republikën, e përmbysën atë dhe bënë Monarkinë. Atje Monarkinë e zëvendësuan me Republikën dhe këtu bënë të kundërtën. Më pas, 11 vjet më vonë, po ata që formuan Monarkinë e shpallën Zogun mbret dhe po ata e rrëzuan Zogun. Kjo vijoi për disa dekada dhe Shqipëria vendosi demokracinë më pas. Por nuk dihet se çfarë demokracie u vendos në Shqipëri“. Dhe, vërtetë, kjo demokraci qëlloi e dhimbshme për të. Në një shfrim të fundit, ndaj kolegut të tij të ri Shmitt, do t’i përgjigjej, me një frazë, që ishte një mësim dhe për të tjerët:
“Në bazë të lirisë së pakufizuar të fjalës, demokracia jonë, edhe pse çalamane, falë Zotit, i ka dhënë të drejtë historianit të mbrojë figurat e ndritura të kombit tonë nga fyerjet, përdhosjet dhe shpërfytyrimet e atyre që kanë zgjedhur si mënyrë jetese të fyejnë, të përdhosin, të shpërfytyrojnë ku të mundin - në shtyp, në radio, në televizion - vlerat e ndritura të historisë së Shqipërisë, madje edhe identitetin tonë kombëtar”.
Ky është me pak fjalë në ditët tona Kristo Frashëri, klithma e të cilit është gjithnjë kambanë për shqiptarët e përgjumur.

Misioni diplomatik Lajçak

Mesa duket ka qenë një gallatë e madhe. Si në shumë raste të tjera. Veçse kësaj rradhe, një “vesh” shqiptar ka regjistruar gjithçka. Zbardhja, për herë të parë, debateve të brendshme të europarlamentarëve në Bruksel për situatën në Shqipëri, ka qenë një farë Wikileaks-i i vogël dhe modest, që na ka lënë ta habitur dhe të dëshpëruar njëkohësisht. Jo se nuk i dinim ato që mendonin për ne në Bruksel, jo se nuk e ndjenim mbi shpinë ironinë dhe shpotitë e ndërkombëtarëve (ashtu siç e dinim ç’ndodhte, edhe para se video Meta-Prifti të na i tregonte dallaveret e zyrave të shtetit), porse duke i dëgjuar fjalë për fjalë ato që u thanë për ne, nuk kishim sesi të mos shokoheshim nga kjo “realpolitikë” kaq therëse.
Misioni diplomatik ndërmjetësues i Lajçak pati një përfundim jo të mirë, në të dyja seancat e tij të shkurtra në Tiranë. Pritet që vendin e tij ta zerë së afërmi Baronesha Ashton, një zyrtare e cila shkel për herë të parë në Shqipëri, jo për të diskutuar statusin e ardhshëm të vendit tonë në raport me BE, por për të hedhur kërcënimin e rradhës ndaj një klase politike që tashmë i ka lodhur të gjithë. Në Shqipëri po se po, por mesa duket edhe jashtë saj. Mënyra sesi reagojnë eruoparlamentarët (pjesa më e madhe e të cilëve i njohin me emër e mbiemër protagonistët e politikës shqiptare), përbën një sinjal të qartë se situata në vendin tonë i ka djegur të gjitha limitet e durimit dhe të normalitetit. Jemi bërë gazi i botës, aq sa një politikan i vjetër e i urtë si Eduard Kukan, nuk arrin ta mbajë ironinë, teksa reagon i habitur “Berisha pranon se ka bërë gabim? E pabesueshme”!
Kronika televizive e Top Channel zbuloi një copë të panjohur deri më sot të Brukselit zyrtar. Atë copë e cila mes vetes flet, debaton, rreh mendime dhe kërkon ‘Planin B” për Shqipërinë. Pasi plani A, ai që do dëshëronim të gjithë, pra që të kishte një zgjidhje të shpejtë të krizës, mesa duket ka dalë jashtë përdorimi. Akti i vogël i transparencës që kjo kronikë bëri, është jo vetëm një scoop mediatik, jo vetëm një dëshmi unikale, por njëherësh edhe një akt akuze kolektiv i Europës blu, të kuqe apo të gjelbër, ndaj klasës tonë politike hileqare.
Në Bruksel dhe Uashington po ngurrojnë të ndërhyjnë masivisht. Po na lenë të “skuqemi” në vajin tonë. Të gjithë ata që presin sirenën e zjarrfikëses të ndërkombëtarëve, që të vijë të shpëtojë katastrofën, ndoshta duhet të presin edhe më. Derisa temperatura këtu të jetë ngritur aq shumë, sa t’i bëjë të lëvizin nga vendi ata që dëgjojmë sesi tallen jo pa të drejtë, me këtë Pazar të shëmtuar ballkanik, që është Shqipëria e vitit 2011.

JETËT PARALELE TË BURGUT

Vite të tëra kampeve të Diktaturës. Për t’u ringritur sërish. Tashmë, nga zeroja. Dy të përndjekur, të panjohur për median, rrëfejnë kalvarin e tyre dhe si e përdorën lirinë pas viteve ’90. Shumë të zhgënjyer me ato që rrodhën në kurriz të tyre, ata, rrëfejnë jetët e tyre paralele, por në drejtime të ndryshme

Kur autobusi, që mbante të burgosurit e fundit të Kampit të Sarandës, ndaloi tek “21 Dhjetori”, akrepat e orës shënonin 11.00. Gjatë rrugës, të burgosurit, kishin bërë të gjitha gjërat që do bënin mbarimin. Kishin shkëmbyer adresat e fundit; kishin premtuar; dhe ishin shakatuar. Ndanë çdo stacioni, kur dikush zbriste, humbte një histori. Dhe, kujtimi i kampit bëhej më i pajetë mes tyre. Një jetë prej tyre transformohej drejt një dimensioni tjetër: lirisë, që e kishin paguar me burgun e gjatë...

Koha e parë
Lirak Bejko, sot 42 vjeç, më i riu i kampit në atë kohë, ishte nga të fundit që zbriti. Tirana iu duk e stërmadhe dhe pak si shumë “e stisur”. Gjithsesi e bukur. Tmerr e bukur. Nuk kishte njerëz dhe në të ftohtin e 10 janarit 1991, ajo dremiste këndshëm dhe pa zhurmë. Liraku e përshkoi shpejt rrugën drejt Laprakës, ku banonin prindërit e tij. Me hapin e shpejtë fillimisht mbërriti tre burra. Ata flisnin për vizat, që sapo i kishin marrë në Zvicër. U çudit. U kalamend pak nga pak me këtë. Ishte dënuar për tentativë arratisje, ndërsa njerëzit para tij, 6 vjet më vonë, do të iknin normalisht. Me vizë, me valixhe, duke u ndarë në aeroport me të dashurit e tyre. Si njerëz. Buzëqeshi me vete. I parakaloi...Ai kur ishte arratisur, i kishte thënë vetëm të atit. Në shtëpi nuk e kishin njohur. Ishin shtangur. Askush nuk i kishte lajmëruar. Liraku kthehej me një shëndet të rrënuar. “Mos hani me mua. I lani enët, që ha unë! Kam qenë i sëmurë”, ishin fjalët e para. Qëndroi vetëm pak kohë në shtëpi. Në Laprakë, hapi një nga baret e para dhe filloi ndërtimin e biznesit të tij, derisa...

Koha e dytë
Në javët e para të njëjtit vit kur Liraku kthehej në shtëpi, 1991, Liço Zeqo Çalaj, sot 68 vjeç vendosi të ikte në Greqi. Ishte dënuar për tentativë arratisje dhe kishte kaluar 10 vjet në burgjet dhe kampet e ndryshme në Shqipëri. Elbasan, Fushë-Krujë, Spaç, Burrel. Në fund kishte përfunduar në Ballsh. Vitet e fundit të komunizmit e kishin kapur në liri, por si mos më keq. Kohët e para në punë të rënda në Metalurgjik. Që andej e kishin hequr si të burgosur dhe pastaj punonte në Tensionin e Lartë. E vetmja kohë e mirë kishte qenë, kur kishte gjetur një mësuese për t’u martuar. Ishin lidhur. Bashkë me dy fëmijët e saj nga martesa e parë, kishte filluar jetën e re. Familjes i ishin shtuar edhe dy vajzat e tij. Të gjithë vite më vonë do të largoheshin që të punonin në një Fabrikë tekstili në Greqi. Gjithçka shkoi mirë deri më shtator 1994, kur burri do të kthehej sërish në Shqipëri. Sërish pa familje. Vetëm. I ndarë. Të vuajturit nuk i ecën, u ngushëllua.

Të përndjekurit
Dy të lartpërmendurit janë disa nga numërorët që sot mbushin lista të stërgjata të strukturave të përndjekurve shqiptarë. Liraku u detyrua që pak ditë më vonë nga ardhja në Shqipëri të shkonte në Greqi. I ati i dha pak gjëra që i kishin mbetur, që ai të fitonte shëndetin. Në skedat, që i referohen dokumenteve të përndjekurve, Liraku është shtruar tre herë me diagnozën TBC...Nga strapacimi i një hetuesie, model barbarie, ai kalon në mbijetesën me kufijtë e jetës. Liços i është dashur që të mbijetojë në xhunglën shqiptare, para dhe pas socializmit. Sot, ka fituar pensionin 12.000 lekë me të cilin ka qerthulluar të gjithë jetën e tij. Letrat me Vlerë i mbetën tek VEFA, ashtu si nusja një ditë, që bashkë me dy vajzat i mbetën në Greqi duke e braktisur. Liraku, pas Greqisë iku në Gjermani, ku kaloi pjesën më të madhe të viteve ’90 dhe ‘00. Tash i duhet që të merret me pronat e fisit të tij, që ka pasur emër dhe që shpreson të kthejë fuqinë e të parëve të tij. “Kjo është e gjitha ajo që dua të bëj në këtë kohë”, thotë me duart që i dridhen pak dhe veshur pas një tymnaje cigare që nuk e lë figurën e tij të shfaqet. “Gjaku dhe fuqia e tyre më ka mbajtur”, shton krenar.
“Komisioni i ngritur nga Kryeministria për verifikimin e dokumentacionit, gjeti të parregullta 4000 dosje të përndjekurve. Kush mban përgjegjësi për këtë?
Kush ua ka dhënë statusin atyre që nuk u takon? Si është e mundur që për 17 vjet të trajtohet dhe të shpërblehet ky kontingjent që nuk i takon, që nuk e meritonte?
Si është e mundur, që kjo shoqatë mbron hajdutët e spiunët dhe njëkohësisht pretendon respektin e gjithë shoqërisë shqiptare?”. Me emrat konkretë të Kurt Kolës dhe të tjerëve publicisti i njohur Maks Velos akuzoi, pak ditë më parë në “Shqip”- shoqatën e të përndjekurve dhe politikën e saj. Njësoj humbasin dhe e gjejnë sot gati të pamundur dhe dy personazhet tona. Përgjigja u mbetet në eter. Liraku, nuk pranoi dikur që të vishej në polici me arsyen se njerëzit po vuanin dhe në poste ishin ende të pashkarkuar njerëzit e Sigurimit të Shtetit. Liço do të ishte në Elbasan në mitingjet e para të PD-së dhe një anëtar i fortë i saj derisa të përballej me marifetet e atyre, që do të merrnin në dorë institucionalisht fatin e tyre. Do të largohej...në paq.

Lirak, mes jetës dhe vdekjes (Pas)
Destini po e dërgonte në një vend plot lule dhe të riut, i dukej se më në fund kishte ardhur paqja. Edhe pse, ajri, që thithte në eter- po i rrallohej pak e nga pak. Ishte në agoni. “Ishte e mirë ajo gjendje,-kujton sot për MAPO-n, Liraku. Ajo që vinte më pas, kur ktheheshe në jetë ishte tmerr. Të dhembte gjithçka që mundej. Por nuk harroj kur pranë vetes gjeta një burrë të vogël pa flokë që lutej. Lutej pa fund. ‘O prift! E ke kot. Unë nuk besoj’, i thotë instinktivisht. ‘Pse lutesh o prift! Nuk ka Zot’. “Nuk ka rëndësi nëse e beson apo jo. Zoti është i madh dhe është për të gjithë”, iu kthye famullitari i vjetër (At Zef Pllumi-e kujton). Djali do të shtrohej dhe tre herë të tjera me TBC. Në skedat, që tash provojnë dokumentacionin e tij, shënohet e qartë diagnoza me Tuberkuloz. Do të shtrëngohej shpesh, që të merrte në apel jetën e tij. E gjitha i kishte nisur si një rezistencë. Ndaj bashkëpunimit dhe ndaj përpjekjes që të implikonte të atin si armik. Pastaj, e kujtonte më mirë. Erdhi momenti i arrestimit, teksa flinte. Trokitën ditët pa fund në qeli dhe kërcënimet e çdo ore: Do firmosësh! Ajo që duhej të firmoste implikonte direkt të atin, por me këtë rast dhe fillimin e goditjes së një “grupi të ri armiqësor”. Liraku ishte rritur në një familje me shumë tradita. Gjyshi, një nga njerëzit kryesorë të rezistencës anti-fashiste në jug të vendit dhe i ati , një oficer karriere, ia kishin futur në kokë që ndershmëria është rruga më e vështirë por edhe më e bukura. Familja e tij, me gjithë ndihmën që i dhanë pushtetit në luftë- do përfundonin gati për dënim. Me nxjerrjen në lirim të atit më 1973, familjen me gjashtë anëtarë- dikur të pasur dhe të qetë, tashti i duhej të sakrifikonte. Lirakun, më të voglin, e kërcënonin shpesh për ta gjetur si hallkë të dobët në familje, me të cilin do e fundosnin të atin. Shkrimi i një parulle për Enver Hoxhën, apo sabotimi që i bëri në Valias një turni- do ishin armët e provokimit të Sigurimit ndaj tij. Do rezistonte derisa një ditë do të vendoste arratisjen. Plani nuk i funksionon dhe ai gjendet pas hekurave. Shokët e tregojnë. Në hetuesi i vjen dhe Agron Tafa, shefi i lartë i Sigurimit, ndërsa rrihet sistematikisht... Një vit më vonë në gjyq do jetë një kufomë e gjallë. Sërish pastaj hetuesi. Pas një viti tjetër do të jetë në kamp, por i paepur për të hedhur poshtë njerëzit e tij. Nga ajo kohë, ka të pastër elektroshotin, që e ka dëmtuar nga një vesh, ndërsa djali duket më se i rrënuar.
“Vetëm spiun mos u bëj- bir”, kujtonte fjalët e të atit. Ish-sportisti i “Partizanit” duron dhe mbijeton, por me shëndet gjithmonë e më të keq. Në kampin e Sarandës, djaloshi është 30 kilogram më pak. Vetëm 49 kilogram. Kështu do ikte koha e tij. Punë, spital, kamp...derisa më 9 janar të vitit 1991 do të dëgjonte emrin e tij të fundit në një listë që e lironte. Iku pa marrë me vete kujtimet e tij në demokraci. Një bllok dhe pak letra, ku kishte filluar të shkruante jetën e tij pafat, ishin humbur. Kishte mbetur pas një copë memorie e regjistruar. Jo shumë ditë më vonë, me pak kursimet e familjes ikën në Greqi. Sërish kalon kufirin, por tashmë pa problemin e dikurshëm. Iket. Nuk e ndalon kurrkush. Kurohet.

Jetë e çuar dëm
“Nuk doja të rrija në fshat. Nuk e kupton, -rrëfen burri. Shyqyr që më kuptove. Kjo ishte e gjitha”. Përpjekjet për t’i dhënë kuptim jetës dhe aktit të tij mbeten. Liço, një burrë simpatik, emocionohet kur tregon fotot e tij, ku një burrë i veshur me një kostum të errët, kokoroç, me mustaqe dhe me flokë të dredhura qëndron serbes. Që në krye të herës,ose pak më vonë nga ushtria, burri nuk mund të qëndronte më në fshatin e tij në Mallakastër në Klos. “Më doli për pedagogjiken e Shkodrës, por nuk shkova sepse në kokë kisha imazhin e mësuesve si ardhacakë, që vetëm bredhin me plaçka në krah”. E donte dhe e urrente këtë punë. Para ushtrisë ishte regjistruar në Teknikumin e Naftës në Kuçovë, shkollë të cilën do e mbaronte pas tre vjetësh. Nga një fshat që fantazia e tij e çon në shekuj origjinën sipër- fillon dhe legjenda e fisit të tij?! Nuk i shpëton sëmundjes kombëtare të thurjes së legjendave. Nga raca e tij katër njerëz i kishte vrarë Napoloni, kur bëri fushatën e tij të Egjiptit. Por, rrëfimi është i gjatë dhe duket se nuk mbaron lehtë. Vazhdon: Klosi është djegur dy herë, njëherë nga gegët shallvaregjerë (Njerëzit e Haxhi Qamilit); më 1943 nga italianët. E gjithë kamja e familjes bie dhe pak nga pak dhe po ashtu edhe mirëqenia. Pas luftës antifashiste, ku familja i dha xhaxhanë dhe babanë si pjesëmarrës (korrier i Mehmet Shehut), ata humbën gjithçka. Mbaron teknikumin e naftës në Kuçovë dhe tre vjet është ushtar në radiolokacion në Tiranë e Sukth. Pasi lirohet më 1960, burri do endet për punë në Fier dhe për fat fillon e punon në Ndërmarrjen e Bonifikimit. Punon shumë dhe kur duan ta bëjnë komunist, reagon instinktivisht, pa ditur se nga ai qëndrim do merrte tani e tutje jeta e tij: “Unë të bëhem spiun”, thotë. “Po, ti mos qen bir qeni”-ia kthen sekretari i Partisë duke i vulosur me këtë rast edhe jetën. Fillon tatëpjeta. Bën pasaportizimin në Krujë, por në Laç nuk i japin punë. E rekomandojnë tek dikush në Presidium. Në zyrën 10 e pret një funksionar, që në fund i thotë: “Ti se çfarë ke”...”Çfarë do të ha”-i thotë naivisht, zyrtarit që e sikteris. “Te shkalla e tretë, i kam thënë vetes: Të kam dhjerë... o Shqipëri...për këta njerëz”, kujton sot. Të njëjtën ditë, gjen bashkëvuajtësin e tij, një dibran rrasur dhe stërmunduar në një gropë gëlqere. Si në përrallë. Të pakënaqurit gjejnë veten dhe më prill 1965 janë dy burra, që pasi shesin ca rroba të vjetra me 10 paketa “Partizan” dhe 50 lek në xhep ikin për t’u arratisur. Shkojnë në Kastriot, Sllovë të Peshkopisë dhe më 12 prill ngjiten drejt në mal në Korab. Ngatërrohen se kishte mjegull dhe përfundojnë brenda territorit tonë. I shikon një plak dhe i raporton. Pesë muaj në hetuesi. Pastaj në Burgun e Tiranës dhe që andej në fabrikën e çimentos në Elbasan, Fabrikën e Fushë-Krujës, Spaç, Burrel dhe Ballsh. Pak kilometra nga shtëpia e gjen lirimi dhe në krah shënon si kujtim një tatuazh në frëngjisht: Jam arratisur më 12. IV. 1965 nga Peshkopia nga katundi Serjan. Kam dalë më gjyq më 22 qershor të vitit 1965, ditën e hënë. Kjo është dita më e errët e jetës sime. Qëndron pak në fshat dhe rifillon jetën sërish rrugëve. Punon në Metalurgji, pastaj deri më 1990 me linjat e tensionit të lartë. Ikën në Greqi në kërkim të panjohurës dhe fatit. Tashmë normalisht. E kalon kufirin pa problem...

Koha e tretë
Liço është “riatdhesuar” prej vitesh dhe tashmë është një nga pacientët e radhë në Qendrën e Rehabilitimit për Traumat dhe Torturat. Eshtë shëndoshur, por mustaqet i mban sërish të bukura. Ndërsa, jeta e vështirë dhe divorci, e ka bërë të mendojë për një zgjidhje. Jep vazhdimisht përcaktime filozofike edhe kur nuk e pyet. Lexon. Kërkon libra. “Ah! Ta dish sa libra kam pasur unë”, thotë. Lirakut i kanë marrë pjesën më të madhe të bibliotekës, përveç faktit, që një pjesë e ka ekzekutuar vetë familja nga rreziku i ndjekjeve të shumta. Kurse, tash, pas ardhjes nga Gjermani po merret me problemin e pronave të shtëpisë me të cilën shpreson që të rikthejë shkëlqimin e fisit të tij...Të paktën nga pasuria. Çelo, që e ka mbyllur këtë cikël e ka më të ngadaltë punën. Ai po merret me probleme ‘madhore’: “Problemet shqiptare janë thotë me nxitin: 1 (e thekson) nuk ka mendim intelektual; (2) Shqipëria është në duar të punistëve( jo komunistëve-thekson) dhe e (3) keqja më e madhe: ka shumë antivlera”. Thjesht: e ka marrë qetë, sepse jeta e ka mësuar që atij që nuk i ecën nuk do t’i ecë kurrë. Shikon Izaurën, me të cilën e ndajnë kujtimet e kohës së dikurshme dhe lajmet...Kurse Lirakut i duhet të mjedisohet në Shqipërinë mbushur me shumë siklete dokumentacioni. Por, ndryshe nga vite më parë, babai i dy vajzave, i është dobësuar edhe më tej dëgjimi dhe i duhet të luftojë fort në Shqipërinë konfuze. I bindur, se do t’i rikthehet shkëlqimit të familjes së tij.
...
“Është vërtet e çuditshme se si pa asnjë turp, shoqata mbron hajdutët, spiunët dhe funksionarët e PPSH-në., duke mos pranuar dhe duke qenë kundër kritereve të shpallura nga Këshilli i Ministrave për shpërblimet. Sikur gjithë shoqëria dhe organizmat shtetërorë të ishin kundër, e vetme ajo duhej të luftonte për hapjen e dosjeve. Kurse ndodhi e kundërta. Vetëm ky fakt tregon se është një shoqatë e dyshimtë, koha e vërtetoi këtë”, shkruante Maks Velo.
Sa i përket Institutit të Integrimit të tyre, askush nuk ka më shpresë. Por, Liraku nuk harron mes tyre Qani Sadikun. “Ai ka mbetur njëri tamam. Përsa i përket të tjerëve...”.
Pak i intereson kjo. Të paktën të jetojnë mirë vajzat dhe brezi tjetër i ri i familjes dhe punët të fillojnë me pronat. Ndërsa, Liço, duket se është paqtuar me kohën. I duhet vetëm një grua dhe i duket se historia e tij në tokë mund të ketë një happy-end. Sa për shtetin, të përndjekurit e grupit të tyre, e dinë se nuk do t’i shpaguajë kurrë. Kjo, thjesht, ende nuk u kanë kërkuar falje, tek e fundit.